Book Title: Yugo Yugo me Bahubal
Author(s): Vidyavati Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211778/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugoM-yugoM meM bAhubala (aitihAsika sarvekSaNa, kathA-vikAsa evaM samIkSA) DaoN0 (zrImatI) vidyAvatI jaina bAhubalI prAcya bhAratIya vAGgamaya kA atyanta lokapriya nAyaka rahA hai| saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila evaM telagu bhASAoM meM vividha kAloM kI vividha zailiyoM meM usakA sarasa evaM kAvyAtmaka citraNa milatA hai / ina granthoM meM upalabdha carita ke anusAra ve yugAdideva RSabhadeva ke dvitIya putra the jo Age calakara podanapura nareza ke rUpa meM prasiddha hue / unakI rAjadhAnI takSazilA thii| unake sautele bhAI bharata cakravartI jaba digvijaya ke bAda apanI paitRka rAjadhAnI ayodhyA lauTe taba unakA cakraratna ayodhyA meM praviSTa na hokara nagara ke bAhara hI aTaka gyaa| unake pradhAnamaMtrI ne isakA kAraNa batalAte hue unase kahA ki 'bharata kI digvijaya yAtrA abhI samApta nahIM ho sakI hai, kyoMki bAhubalI ne abhI taka usakA adhipatitva svIkAra nahIM kiyA hai| usa ahaMkArI ko parAjita karanA abhI zeSa hI hai|" mahAbalI bharata yaha sunakara Aga-babUlA ho uThate haiM tathA ve turanta hI apane dUta ke mAdhyama se bAhubalI ko apanA adhipatitva svIkAra karane athavA yuddha bhUmi meM milane kA saMdeza bhejate haiM / 21 veM kAmadeva ke rUpa meM prasiddha bAhubalI jitane sundara the utane hI baliSTha, kuzala, parAkramI evaM svAbhimAnI bhii| ve bharata kI cunautI svIkAra kara saMgrAma-bhUmi meM unase milate haiM aura anAvazyaka nara-saMhAra se bacane ke lie ve bharata ke sammukha dRSTi yuddha, jala yuddha evaM malayuddha kA prastAva rakhate haiN| bharata ke svIkAra kara lene para usI krama se yuddha hotA hai aura unameM bharata hAra jAte haiN| apanI parAjaya se krodhita hokara bharata bAhubalI kI prANa-hatyA ke nimitta una para apanA cakra ratna chor3ate haiM, kintu cakraratna niyamata: prakSepaka ke vaMzoM kI kisI bhI prakAra kI hAni nahIM karatA, ata: vaha vApisa lauTa AtA hai| bAhubalI apane bhAI ke isa amaryAdita evaM anaitika kRtya se glAni se bhara uThate haiM aura sAMsArika vyAmoha kA tyAga kara dIkSita ho jAte haiN| upalabdha bAhubalI-caritoM kI yahI saMkSipta rUparekhA hai| isI kathAnaka kA citraNa vividha kaviyoM ne apanI-apanI abhiruciyoM evaM zailiyoM ke anusAra kiyA hai| isa viSaya para zatAdhika kRtiyoM kA praNayana kiyA gayA hai, unameM se jo jJAta evaM prakAzita athavA aprakAzita kucha pramukha kRtiyAM upalabdha haiM, unakA saMkSipta paricaya yahAM prastuta kiyA jA rahA hai| zaurasenI-Agama-sAhitya meM aSTapAhaDa sAhitya apanA pramukha sthAna rakhatA hai| isake praNetA AcArya kundakunda digambara jaina paramparA ke Adya AcArya evaM kavi mAne gae haiN| unhoMne darzana siddhAnta, AcAra evaM adhyAtma sambandhI sAhitya kA sarvaprathama praNayana kara paravartI AcAryoM ke lie dizAdAna kiyA / kundakunda kRta SaTpAhur3a ke TIkAkAra zrutasAgarasUri ne unake padmanandI, kundakandAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya evaM gaddhapicchAcArya nAma bhI batalAe hai / ' nandisaMgha se sambaddha vijayanagara ke eka zilAlekha meM bhI kundakUnda ke ukta pA~ca apara nAmoM ke ullekha hai| ukta zilAlekha vi0 saM0 1443 kA hai| zrutasAgarasUri ne inheM vizAkhAcArya kA paramparA-ziSya mAnA hai| prophesara haoNrnale ne unheM nandisaMgha kI paTTAvaliyoM ke AdhAra para vikrama kI prathama sadI kA AcArya svIkAra kiyA hai| unake anusAra kundakunda vi0 saM0 46 meM AcArya pada para pratiSThita hue| 44 varSa kI Ayu meM unheM AcArya pada milA, 51 varSa 10 mAha taka ve isa pada para bane rahe aura unakI kula Ayu 65 varSa 10 mAha 15 dina kI thii| pro. e. cakravartI ne bhI isa mata kA samarthana kiyA hai| isa prakAra siddha hotA hai ki jaina paramparA meM AcArya kundakunda kA sAhitya sarvaprathama likhita sAhitya ke rUpa meM upalabdha hai| unakI racanAoM meM se nimnakRtiyAM prasiddha evaM prakAzita haiM : 1-2. de0 kundakundabhAratI (phalTaNa, 1670), prastAvanA pR04, 3. vahI pR0 5. 4-6. vahI pR0 6. 26 AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya, samayasAra, pravacanasAra niyamasAra, aSTapAhuDa (dasaNapAhuDa carittapAhuDa, suttapAhuDa, bodhapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, sIlapAhuDa, evaM liMgapAhuDa) vArasANuvekkhA aura bhakta saMga ho| inameM se AcArya kundakunda ne apane bhAvapAhaDa kI gAthA saM0 44 meM sarvaprathama bAhubalI kI carcA kI aura likhA ki- "he dhIra-vIra, dehAdi ke sambandha se rahita kintu mAna-kaSAya se kaluSita bAhubalI svAmI kitane kAla taka AtApana yoga se sthita rahe ? vastuta: bAhubalI carita kA yahI AdyarUpa upalabdha hotA hai| yaha kaha sakanA kaThina hai ki kundakunda ne kisa AdhAra para bAhubalI ko ahaMkArI kahA tathA usase pUrva ve kyA the tathA AtApana yoga meM kyoM sthita rahe ? pratIta hotA hai ki kundakunda ke pUrva koI aisA kathAnaka pracalita avazya thA, jisameM bAhubalI kA ittivRtta loka-vizruta thA aura AcArya kundakunda ne use mAna-kaSAya ke pratiphalake eka udAharaNa ke rUpa meM yahAM prastuta kiyaa| paravartI bAhubalI caritoM ke lekhana ke lie ukta ukti hI preraNA srota pratIta hotI hai| AcArya vimalasUri kRta paumacariyaM ke caturtha uddezaka meM "lokaTThii usabhamahANAhiyAro" nAmaka prakaraNa meM bharata-bAhubalI saMgharSa kI carcA huI hai| kavi ne usakI gAthA saM0 36 se 55 taka kula 20 gAthAoM meM ukta AkhyAna aMkita kiyA hai| usake anusAra bAhubalI bharata kA virodhI thA aura vaha usakI AjJA kA pAlana nahI karatA thaa| ata: bharata apanI senA lekara bAhubalI se yuddha hetu takSazilA jA phuNcaa| vahAM donoM kI senAe~ jajha jAtI haiN| narasaMhAra ke bacane ke lie bAhubalI dRSTi evaM muSTi yuddha kA prastAva rakhate haiN| bharata use svIkAra kara ina mAdhyamoM se yuddha karatA hai, kintu unameM vaha hAra jAtA hai| isa kAraNa kruddha hokara vaha bAhubalI para apanA cakra pheMkatA hai| kintu vaha bhI unakA kucha bigADa nahIM pAtA / bharata ke isa vyavahAra se bAhubalI kA mana virAga se bhara jAtA hai aura kaSAyayuddha ke sthAna para saMyamayuddha athavA parISaha-yuddha ke lie vaha sannaddha ho jAtA hai| AcArya vimalasUri kA jIvana-vRttAnta anupalabdha hai| suprasiddha jarmana vidvAna harmana yAkobI ne vividha sandarbho ke AdhAra para unakA samaya 274 I0 mAnA hai| yaha bhI anumAna kiyA jAtA hai ki unhoMne 'pUrva sAhitya' kI ghaTanAoM ko sunakara 'rAghavacarita' nAma kA bhI eka grantha likhA thA, jo adyAvadhi anupalabdha hai| ukta paumacariyaM jaina paramparA kI Adya rAmAyaNa mAnI jAtI hai| isakI bhASA prAkRta hai| usameM kula 118 parva (sarga) evaM unameM kula 8266 gAthAeM haiN| ukta grantha ko AdhAra mAnakara AcArya raviSeNa ne apane saMskRta padmapurANa kI racanA kI thii| tilIyapaNatI zaurasenI Agama kA eka pramukha grantha mAnA jAtA hai| usameM bAhubalI kA kevala nAmollekha hI milatA hai aura usameM unheM 24 kAmadevoM meM se eka kahA gayA hai| usameM yaha bhI batAyA gayA haiM ki ye kAmadeva 24 tIrthaMkaroM ke samayoM meM hI hote haiM aura anupama AkRti ke dhAraka hote haiN|' tiloyapaNNattI ke kartA jadivasaha (yativRSabha) kA samaya nizcita nahIM ho sakA hai kintu vividha tarka-vitarkoM ke AdhAra para unakA samaya I0 kI 5 vIM 6 vIM sadI ke madhya anumAnita kiyA gayA hai| prastuta tiloyapaNattI grantha digambara jaina paramparAnumodita vizva ke bhUgola tathA khagola-vidyA aura anya paurANika evaM aitihAsika sandabhoM kA adbhuta vizvakoSa mAnA gayA hai| isa grantha kA mahattva isalie bhI adhika hai ki granthakAra ne pUrvAgata paramparA ke viSayoM kI hI usameM vyavasthA kI hai, kinhIM navIna viSayoM kI nhiiN| ataH prAcIna bhAratIya sAhitya itihAsa evaM purAtattva kI daSTi se yaha grantha mUlyavAna hai / isameM kula 6 adhikAra tathA 5654 gAthAeM haiN| isakA sarvaprathama AMzika prakAzana jaina siddhAMta bhavana ArA 10 tathA tatpazcAt jIvarAja granthamAlA zolApura se sarvaprathama adhunAtama sampAdakIya paddhati se haA hai| 1. de. kundakunda bhAratI, bhAvapAhura gAthA 4 pR. 262. 2. paumacariyaM (vArANasI,1962) 4/36-55 pR. 33-35. 3-4. de0 paumacariyaM magrejI bhUmikA pR0 15. 5. jIvarAja granthamAlA (solApura, 1951 1959) se do baNDoM meM prakAzita / 6-7. tiloyapaNNattI 4/474 pR0 337. 6. bhAratIya saMskRti ke vikAsa meM jainadharma kA yogadAna (DaoN. hIrAlAla jaina) prakAzaka-madhyapradeza zAsana sAhitya pariSad bhopAla 1992 pu. 66. 6. Tilogya-Pannatti of yativrsabha ke nAma se prakAzata (1941 I0) gommaTeza digdarzana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhamAgadhI Agama sAhitya evaM unakI TIkAoM ke anusAra bAhubalI RSabhadeva kI dvitIya patnI sunandA ke putra the, ve evaM sundarI (putrI) yugala ke rUpa meM janme the / unheM bahalI kA rAjya pradAna kiyA gayA thA / unakI rAjadhAnI takSazilA thii| jaba unhoMne apane bhAI bharata kA prabhutva svIkAra nahIM kiyA taba bharata ne una para AkramaNa kara diyA thaa| bAhubalI ne vyartha ke narasaMhAra se bacane hetu vyaktigata yuddha karane ke lie bharata ko taiyAra kara liyaa| una donoM meM netrayuddha, vAgyuddha evaM mallayuddha hue| unameM parAjita hokara bharata ne bAhubalI para cakraratna se AkramaNa kara diyaa| bAhubalI yadyapi vIra-parAkramI the, phira bhI bhAI ke isa kArya se unheM saMsAra ke prati ghRNA utpanna ho gaI aura unhoMne dIkSA lekara kAyotsarga mudrA meM kaThora tapasyA kii| usameM ve itane dhyAnamagna the ki pahAr3I cITiyoM ne bAMbI banAkara unake pairoM ko usameM Dhaka liyA / itanA hone para bhI unheM jaba kaivalya kI prApti nahIM huI, taba unakI bahina brAhmI aura sundarI ne unakA dhyAna unake bhItara hI chipe hue ahaMkAra kI ora dilaayaa| bAhubalI ne usakA anubhava kara usakA sarvathA parityAga kara diyA aura phalasvarUpa unheM kaivalya kI prApti huI / bAhubalI ke saMsAra tyAga karate samaya bharata ne unake putra ko takSazilA kA rAjya pradAna kara diyA / bAhubalI ke zarIra kI U~cAI 500 dhanuSa thii| unakI kula Ayu 84 lAkha pUrva varSa thii| ___ saMghadAsagaNi ne apanI vasudevahiNDI' meM "bAhubalissa bharaheNa saha jujhaM dikkhANANuppattIya" nAmaka prakaraNa meM bAhabalI ke carita kA aMkana kiyA hai| usakA sArAMza isa prakAra hai digvijaya se lauTakara bharata apane dUta ko bAhubalI ke pAsa unakI rAjadhAnI takSazilA meM bhejakara unheM apanI sevA meM upasthita rahane kA saMdeza bhejate haiM / bAhubalI bharata ke isa durvyavahAra pUrNa sandeza ko sunakara AgababUlA ho uThate haiN| unake ahaMkAra pUrNa isa vyavahAra se kruddha hokara bharata sasainya takSazilA para car3hAI kara dete haiM / bAhubalI aura bharata vahAM yaha nirNaya karate haiM ki unameM dRSTiyuddha evaM muSTiyuddha ho| una donoM yuddhoM meM hArakara bharata bAhubalI para cakra se AkramaNa karate haiM / use dekhakara bAhubalI kahate haiM ki mujhase parAjita hokara mujha para cakra se AkramaNa karate ho? yaha sunakara bharata kahate haiM ki maiMne cakra nahIM mArA hai| deva ne usa zastra ko mere hAtha se phikavAyA hai| isake uttara meM bAhubalI kahate haiM ki tuma lokottama putra hokara bhI yadi maryAdA kA atikramaNa karoge to phira sAmAnya vyakti kahA~ jAyeMge ? athavA isameM tumhArA kyA doSa, kyoMki viSaya lolupI hone para hI tuma aisA anartha kara rahe ho| aisA viSaya lolupI hokara maiM isa rAjya ko lekara kyA karUMgA ? yaha kahakara ve samasta ArambhoM ko tyAgakara yogamudrA dhAraNa kara lete haiM aura tapasyA kara kaivalya-prApti karate haiN|' vasudevahiNDI kA adyAvadhi prathama khaNDa hI do jildoM meM prakAzita haiM / inameM me prathama jilda se 7 lambhaka (adhyAya) haiN| dvitIya jilda meM 8 se 28 veM lambhaka haiM kintu unameM se 19-20 veM lambhaka anupalabdha the| kintu abhI hAla meM DA. jagadIza candra jaina (bambaI) ke prayatnoM se ve bhI mila cuke haiN| usake racapitA zrI saMghadAsagaNi haiN| inakA samaya vivAdAspada hai kintu kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki unakA samaya 6 vIM sadI ke pUrva kA rahA hogaa| dharmadAsagaNi ne apanI upadezamAlA meM 'bAhubalI dRSTAnta prakaraNa meM bAhubalI evaM bharata kI vahI kathA nibaddha kI hai, jo saMghadAsagaNi ne vasudevahiNDI meM / yadyapi vasudevahiNDI kI apekSA upadezamAlA ke kathAnaka meM apekSAkRta kucha vistAra adhika hai, phira bhI kathAnaka meM koI antara nhiiN| yadi kucha antara hai bhI to vaha yahI ki upadezamAlA kA kathAnaka alaMkRta zailI meM hai jaba ki vasudevahiNDI 1. de* Agmic Index Vol. I [Prakrit proper Names] Part II Ahmedabad 1970-72. p. 507-8 2. jainamAtmAnandasabhA bhAvanagara (1930-31 60) se prakAzita). 1. . vasudevahiNDi paMcamalambhaka pu. 187. 4. de. vasudevahiNDi pR0 308. 5. de0 Proceedings of the A.I.O.C. 28th session Karnataka University Nov. 1976 Page 104 . 6. de. bhAratIya saMskRti meM janadhanaM kA yogadAna pu. 143 7. nirgrantha sAhitya prakAzana saMgha dillI (1971 I.) se prakAsita 6. de. upadezamAlA pR080-65 28 AcAryaratna bhI vezabhUSanajI mahArAja abhinandana anya Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kathAnaka saMkSipta evaM kevala vivaraNAtmaka / kucha vidvAna dharmadAsagaNi ko saMghadAsagaNi ke samAna hI mahAvIra kA sakSAt ziSya mAnate haiM, kintu vaha itihAsa samarthita nahIM hai| sambhAvanA yaha hai ki ve saMghadAsa ke samakAlIna athavA kiJcit pazcAtkAlIna haiN| vasudevahiNDI kA uttarArddha saMghadAsagaNi kI mRtyu ke bAda unhoMne hI pUrA kiyA thaa|' mahAkavi raviSeNa ne apane saMskRta padmapurANa' ke caturtha parva meM bAhubalI kA saMkSipta varNana kiyA hai| unhoMne bAhubalI ko bharata kA sautelA bhAI kahA hai / unake anusAra bAhubalI ahaMkArI thA, ataH use cakanAcUra karane ke lie bharata apanI caturaMgiNI senA lekara podanapura jAtA hai aura bAhubalI se yuddha karatA hai| yuddha meM aneka prANiyoM ke mAre jAne se dukhI hokara bAhubalI ne bharata se dRSTiyuddha, jalayuddha evaM bAhuyuddha, karane kI preraNA kI jise bharata ne svIkAra kara liyA kintu parAjita hokara usane bAhubalI para cakraratna chor3a diyaa| caramazarIrI hone ke kAraNa vaha cakra bAhubalI kA kucha bhI na bigAr3a skaa| kintu bharata ke isa amaryAdita kRtya ne bAhubalI ko sAMsArika bhogoM se virakta banA diyaa| unhoMne tatkAla hI dIkSA lekara kaThora tapasyA kI aura mokSa lAbha liyaa| AcArya raviSeNa kA racanAkAla unakI eka prazasti ke anusAra vi0 saM0 734 siddha hotA hai| inake vyaktigata jIvana paricaya kI jAnakArI ke lie sAmagrI anupalabdha hai| inake nAma ke sAtha sena zabda saMyakta rahane se aisA pratIta hotA hai ki ve senagaNaparamparA ke AcArya rahe hoNge|" raviSeNa kI ekamAtra kRti padmapurANa hI upalabdha hai| isakA mUlAdhAra vimalasUrikRta paumapariyaM hai| padmapurANa jaina saMskRta sAhitya kA Adya mahAkAvya to hai hI sAtha hI vaha saMskRta meM digambara jaina paramparA kI rAmakathA kA bhI sarvaprathama likhita grantharatna hai| ___AcArya jinasena (zaka saMvat 770) kRta saMskRta AdipurANa ke 16-17 veM parva meM bAhubalI kA varNana milatA hai| kathA ke Arambha meM batAyA gayA hai ki bAhubalI kA janma RSabhadeva kI dUsarI rAnI sunandA se huaa| ve kAmadeva hone ke kAraNa atyanta sundara evaM parAkramI the| yogya hone para unakA rAjatilaka kara diyA gyaa| isake bAda punaH 35 veM evaM 36 veM parva ke 461 zlokoM meM bharata evaM bAhubalI ke aizvarya tathA vaibhava kA varNana hai| bAhubalI dvArA bharata kI adhInatA svIkAra nahIM kie jAne para bharata apanI vijaya ko apUrNa samajhate haiM / ataH ve bAhubalI ke pAsa apane dUta ke dvArA prabhutva svIkAra kara lene sambandhI sandeza bhejate haiN| kintu ve use asvIkAra kara yuddhabhUmi meM nipaTa lene ko lalakArate haiM / bharata evaM bAhubalI yuddha meM bhir3ane kI taiyArI karate haiM aura niraparAdha manuSyoM kA saMhAra bacAne ke lie ve dharmayuddha prArambha karate haiM / unake bIca jalayuddha, dRSTiyuddha evaM bAhayuddha hotA hai / ina tInoM yuddhoM meM jaba bharata parAjita ho jAtA hai taba vaha bAhubalI para cakraratna kA vAra karatA hai| isa anaitika evaM amaryAdita kArya se bAhubalI ko bar3A dukha hotA hai / unheM aizvarya evaM bhogalipsA ke prati ghRNA utpanna ho jAtI hai / ataH ve vairAgyadhAraNa kara kaThora tapazcaryA karate haiM aura kaivalya kI prApti karate haiN| AdipurANa meM citrita bAhubalI kA ukta carita hI sarvaprathama vistRta, sarasa evaM kAvya zailI meM likhita bAhubalI carita mAnA jA sakatA hai| kavi ne paramparA-prApta sandarbho ko vistAra dekara kathAnaka ko alaMkRta evaM sarasa banAyA hai| mahAkavi jinasena kA samaya vivAdAspada hai kintu kucha vidvAnoM ke anusAra unakA kAla I0 san 662 ke AsapAsa mAnA jA sakatA hai| jinasena kI anya kRtiyoM meM pAzrvAbhyudaya, vardhamAnapurANa evaM jayadhavalA TIkA prasiddha haiN| kRtiyoM ke krama meM AdipurANa unakI antima racanA thii| isameM kula 47 parva haiM jinameM prArambha ke 42 evaM 43 veM parva ke prathama 3 zlokoM kI racanA karane ke bAda unakA svargavAsa ho gyaa| ata: usake bAda ke zeSa parvo ke 1620 zlokoM kI racanA unake ziSya gaNabhadra ne kI thii| 1. de0 vasudevahiNDi-prastAvika pR0 5. 2. bhAratIya jJAnapITha (kAzI 1958-56) se tIna bhAgoM meM prakAzita 3. de0 padyapurANa parva 4 / 67-77. 4. de. vahI 123 / 181. tathA bhUmikA pR0 16-20. 5. de0 padyapurANa-prastAvanA-pR0 16 6. de. vahI prastAvanA pR0 22. 7. bhAratIya jJAnapITha (kAzI 1963-68) se prakAzita 8. de0 padyapurANa-prastAvanA pR0 21. 9. bahI. gommaTeza digdarzana 26 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi puSpadanta ne apane apabhraMza mahApurANa' meM " nAbheya carita prakaraNa" bAhubalI ke carita kA aMkana marmasparzI zailI meM kiyA hai| usakI pAMcavIM sandhi meM janma varNana karake kavi ne 16vIM se 18 vIM sandhi taka bAhubalI kA varNana jinasena ke AdipurANa ke anusAra hI kiyA hai / puSpadanta kI varNanazailI jinasena kI varNana-zailI se adhika sajIva evaM sarasa bana par3I hai / puSpadanta ne bharata dUta evaM bAhubalI ke mAdhyama se jo marmasparzI saMvAda prastuta kie haiM tathA sainya saMgaThana, zainya saMcAlana tathA unake pArasparika puddhoM ke samaya jina kalpanAoM evaM manobhAvoM ke citraNa kie gae haiM ve unake bAhubalI carita ko nizcaya hI eka viziSTa kAvya-koTi meM pratiSThita kara dete haiN| mahAkavi puSpadanta kahAM ke nivAsI the, isa viSaya meM vidvAna abhI khoja kara rahe haiN| bahuta sambhava hai ki ve vidarbha athavA kuntaladeza ke nivAsI rahe hoN| unake pitA kA nAma kezavabhaTTa evaM mAtA kA nAma mugdhAdevI thaa| unakA gotra kazyapa thA / ve brAhmaNa the kintu jaina siddhAntoM se prabhAvita hokara bAda meM jaina dharmAnuyAyI ho ge| ve janmajAta prakhara pratibhA ke dhanI the| ve svabhAva se atyanta svAbhimAnI the aura kAvya ke kSetra meM to unhoMne apane ko kAvyapizAca, abhimAnameru, kavikulatilaka jaise vizeSaNoM se abhihita kiyA hai| unake svAbhimAna kA eka hI udAharaNa paryApta hai ki vIra-zava rAjA ke darabAra meM jaba unakA kucha apamAna ho gayA to ve apanI gahasthI ko thaile meM DAlakara cupacApa cale Ae the aura jaMgala meM vizrAma karate samaya jaba-jaba kisI ne unase nagara meM calane kA Agraha kiyA taba unhoMne uttara diyA thA ki-"parvata kI kandarA meM ghAsa-phUsa khA lenA acchA, kintu durjanoM ke bIca meM rahanA acchA nhiiN| mAM kI kokha se janma lete hI mara jAnA acchA kintu sabere-sabere duSTa rAjA kA mukha dekhanA acchA nhiiN|' kavi kI kula milAkara tIna racanAe upalabdha haiM-NAyakumAracariu, jasaharacariu, evaM mahApurANa athavA tiTTimahApurisa guNAlaMkAru / ye tInoM hI apabhraMza bhASA kI amUlya kRtiyAM mAnI jAtI haiN| kavi puSpadanta kA samaya san 665 I0 ke lagabhaga mAnA gayA hai| jinezvara sUri ne apane kathAkoSaprakaraNa kI 7vIM gAthA kI vyAkhyA ke rUpa meM "bharatakathAnakam" prasaMga meM bAhubalI ke carita kA aMkana kiyA hai| usameM RSabhadeva kI dUsarI patnI sunandA se bAhubalI evaM sundarI ko yugala rUpa meM batAyA gayA hai / zeSa kathAnaka pUrva granthoM ke anusAra hI likhA gayA hai / kintu zailI kavi kI apanI hai| usameM sarasatA evaM jIvantatA vidyamAna hai| AcArya jinezvarasUri vardhamAnasUri ke ziSya the| unhoMne vi0 saM0 1108 meM ukta grantha kI racanA kI thii| lekhaka apane samaya kA eka atyanta krAntikArI kavi ke rUpa meM prasiddha thaa| jinezvarasUri kI anya pradhAna kRtiyA~ haiM-pramAlakSma, lIlAvatokathA SaTsthAnaka prakaraNa evaM paMcaliMgIprakaraNa / ' ukta kathAkozaprakaraNa, bhAratIya kathA sAhitya ke vikAsa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa AcArya somaprabha kRta kumArapAlapratibodha" ke "rAjapiNDe bharatacakrikathA" nAmaka prakaraNa kI lagabhaga 20 gAthAoM meM bAhabalI kA prasaMga AyA hai| isakA kathAnaka usa ghaTanA se prArambha hotA hai jaba bharatacakri digvijaya ke bAda ayodhyA lauTate haiM tathA cakraratna ke nagara meM praveza karane para ve isakA kAraNa amAtya se pUchate haiM taba amAtya unheM kahatA hai "kiMtu kaNiTTho bhAyA tujjha suNaMdAi naMdaNo asthi / bAhubalitti pasiddho vivakkha-bala-dalaNa bAhubalo / ' bAhubalI-kathAnaka ukta gAthA se hI prArambha hotA hai aura bharata unase dRSTi, girA, bAhu, muTThI evaM laTThI se yuddha meM parAjita hokara bAhubalI ke vadha hetu apanA cakra chor3a dete haiM / kintu sagotrI hone se cakra unheM kSatigrasta kie binA hI vApisa lauTa AtA hai / bAhubalI bharata kI apekSA adhika samartha hone para bhI cakra kA pratyuttara na dekara saMsAra kI vicitra gati se nirAza hokara dIkSita ho jAte haiM aura yahIM para bAhubalI-kathA samApta ho jAtI hai|" 1. bhAratIya jJAnapITha (dillI 1976 I.) se prakAzita. 2. de0 mahApurANa 16-18 sandhiyA~ 3. de. jaina sAhitya aura itihAsa-nAthUrAmapremI (bambaI, 1956) 10 225-235. 4. bhAratIya jJAnapITha (dillI 1972) se prakAzita 5. bhAratIya jJAnapITha (dillI, 1672) se prakAzita. 6. de0 NAyakumAra cariu kI prastAvanA -pR0 18. 7-8. siMdhI jaina sIrIja (granthAMka 11) (bambaI 1946) se prakAzita-de0 bharata kathAnakam pR0 50-55. 1-10. de0 vahI prastAvanA pR0 2. 11. de0 kathAkoSaprakaraNa-prastAvanA pR0 43. 12. Govt Central Library, Baroda (1920 A.D.) se prakAzita, 13-14, de0 kumArapAla prativodha-tRtIya prastAva pR. 216-17. AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya somaprabha kA racanAkAla I0 san 1995 mAnA gayA hai| ye gujarAta ke cAlukya samrATa kumArapAla evaM AcAya hemacandra ke samakAlIna the| somaprabha ne prastuta racanA kA praNayana usa samaya kiyA thA jaba vaha prAgvATavaMzI kavirAjA zrIpAla ke putra kavi siddhapAla ke yahAM nivAsa kara rahA thA / ' kavi ne isa grantha kI racanA neminAga ke putra zeTha abhayakumAra ke harizcandra evaM zrIdevI nAmaka putra evaM putrI ke dharmalAbhArtha kI thii| isa grantha ke nirmANa ke samaya AcArya hemacandra ne bhI apane tIna ziSyoM dvArA ise sunA thaa| kavi somaprabha kI anya racanAoM meM sumatinAthacarita, sUktimuktAvali (aparanAma sinduraprakara) evaM zatArthakAvya upalabdha evaM prakAzita haiM / inameM se kumArapAla pratibodha prastAva zailI meM likhA gayA hai / isameM kula 5 prastAva (adhyAya) haiM tathA kula lagabhaga 67 kathAnaka likhe gae haiM jo vividha naitika AdarzoM se sambandhita haiN| rasa paramparA ke sAhitya meM jitanI racanAeM upalabdha haiM unameM bharatezvara bAhubalI rAsa' sarvaprathama evaM ati vistRta racanA mAnI gaI hai| isakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha sandhikAlIna hindI jaina sAhitya kI kRti hai tathA lagabhaga 13vIM sadI se 15 vIM sadI ke madhya likhe gae rAsa-sAhitya kI eka pratinidhi racanA hai| prastuta rAsa-kAvya kI bAhubalI kathA kA prArambha ayodhyAnagarI ke samrATa RSabha ke guNa varNanoM se hotA hai| unakI samaMgalA evaM sunandA nAmaka rAniyoM se kramazaH bharata evaM bAhubalI kA janma hotA hai| yogya hone para bharata ko ayodhyA tathA bAhubalI ko takSazilA kA rAjya milatA hai| RSabha ko jisa dina kaivalya kI prApti hotI hai usI dina bharata ko unakI AyudhazAlA meM divya cakraratna kI upalabdhi hotI hai| usake bala se ve digvijaya karate haiN| vApisa lauTate samaya jaba vaha ayodhyA ke bAhara ruka jAtA hai tabhI unheM vidita hotA hai ki bAhubalI ko jIte binA unakI saphalatA apUrNa hai| yaha dekhakara ve apane dUta ko bhejakara bAhubalI ko apanI adhInatA svIkAra karane kA sandeza bhejate haiN| bAhubalI ke dvArA asvIkAra kie jAne para donoM bhAiyoM meM yuddha ho jAtA hai aura vaha lagAtAra 13 dinoM taka calatA hai| donoM pakSoM kI apAra senA kI kSati dekhakara tathA avaziSTa sainya kSati-grasta na ho isa uddezya se ve netrayaddha, jalayuddha aura mallayuddha karate haiM / bharata ina yuddhoM meM bAhubalI se parAjita hokara unapara cakra calA dete haiN| isa maryAdA vihIna kArya se bhI yadyapi bAhubalI kA kucha bigar3atA nahIM phira bhI unheM bharata ke isa anaitika kArya para bar3A dukha huA aura ve vairAgya se bharakara dIkSita ho ge| bharata ne zAsana samhAlA aura yazArjana kiyaa| yahIM para kathA kA anta ho jAtA hai| yaha racanA vIra rasa pradhAna hai kintu usakA avasAna zAnta rasa meM huA hai bhayAnaka narasaMhAra ke bAda jaba donoM bhAiyoM meM netra yaddha, jalayuddha evaM mallayuddha hotA hai taba usameM bharata kI parAjaya hotI hai aura vaha AgababUlA hokara bAhubalI para cakraratna se AkramaNa kara dete haiM / bhautika sampadA prApti ke lie bharata ke isa anaitika aura amaryAdita kArya ko dekhakara bAhubalI ko vairAgya ho jAtA hai aura ve kahate haiM "dhik dhik e eya saMsAra dhik dhi rANima rAja riddhi / evaDu e jIva saMhAra kI dhar3a kuNa virodha vasi // " vIra rasa pradhAna ukta kAvya ke ukta prasaMga meM samasta Alambana zAnti meM parivartita ho jAte haiN| isa sahasA parivartana kI nirdoSa abhivyakti kavi kI apanI vizeSatA hai / svaparAjaya janya tiraskAra ke kAraNa bharata kA apane sahodara para dharmayuddha ke sthAna para cakra kA prahAra ghora anaitika kArya thaa| isI anaitika kArya ne bAhubalI ke hRdaya meM zama kI sRSTi kI aura phalasvarUpa de dIkSita ho jAte haiN| yaha dekha bharata ke netra DabaDabA uThate haiM aura ve unake caraNoM meM gira jAte haiM / yathA "sirivari e loMca kareu kAsagi rahIu baahble| aMsUi A~khi bhareu tasa paNamae bharaha bhaDo // " prastuta kAvya meM prayukta vividha alaMkAroM kI chaTA prasaMgAnukala vividha chanda yojanA, kathanopakathana evaM mArmika uktiyoM ne ise eka Adarza kAvya kI koTi meM lA khar3A kiyA hai| tatkAlIna pracalita bhASAoM kA to ise saMgrahAlaya mAnA jA sakatA hai| isa 1.2. de. vahI aMgrejI-prastAvanA pu0 3. 3-4. de0 kumArapAla pratibodha-pragrejI prastAvanA pR. 3. 5. de. mAdikAla ke prajJAta hindI rAsa-kApa-pu0 37-54. 6-7. de. bharatezvara bAhubalIrAsa-paJca saM 191, 163, gommaTeza digdarzana Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara apabhraMza (yathA-risaya, bharaha, cakka Adi) rAjasthAnI, jUnI, gujarAtI (yathA-kAla, paraveza, kumara, ANaMda, DAmI, jiNabhaI Adi) ke sAtha-sAtha aneka prAcIna (yathA namivi, nariMdaha Adi), navIna (yathA-vAra, varisa, phAguNa) Adi evaM tatsama (yathA--- caritra, muni, guNagaNabhaMDAra Adi) zabdoM ke bhI prayoga hue haiN| prastuta racanA ke lekhaka zAlibhadra sUri haiM / racanA meM kavi ne usake racanA sthala kI sUcanA nahIM dI kintu bhASA evaM varNana prasaMgoM se yaha spaSTa vidita hotA hai ki ve gujarAta athavA rAjasthAna ke nivAsI the tathA vahIM kahIM para unhoMne isakI racanA kI hogii| kavi ne isakA racanA kAla svayaM hI vi0 saM0 1241 kahA hai| yathA "jo paDhai e vasaha vadIta so naro nitu nava nihi lahai e| saMvat e bAra ekatAli phAguNa paMcamiI eu kou e||' mahAkavi amaracandra kRta padmAnanda mahAkAvya meM bAhubalI ke caritra kA citraNa kAvyAtmaka zailI meM huA hai / usake nauveM sarga meM bharata-bAhubalI janma evaM 17veM sarga meM vaNita kathA ke Arambha ke anusAra digvijaya se lauTane pa rabharata kA cakraratna jaba ayodhyA nagarI meM praviSTa nahIM hotA taba usakA kAraNa jAnakara bharata apanI pUrI zakti ke sAtha bAhubalI para AkramaNa karate haiM aura sainya yuddha ke pazcAt dRSTi, jala evaM muSTiyuddha meM parAjita hokara bharata apanA cakraratna chor3atA hai kintu usameM bhI vaha viphala siddha hotA hai| bAhabalI bharata ke isa anaitika kRtya para dukhI hokara saMsAra ke prati udAsIna hokara dIkSA grahaNa kara tapasyA hetu vana meM cale jAte haiN| padmAnanda mahAkAvya meM navIna kalpanAoM kA samAveza nahIM milatA / bAhubalI kI virakti Adi sambandhI aneka ghaTanAeM citrita kI gaI haiM / unakA AdhAra pUrvokta paumacariyaM evaM padmapurANa hI haiN| kavi kI anya upalabdha racanAoM meM bAlabhArata', kAvyakalpalatA, syAdizabda samuccaya evaM chandaratnAvalI pramukha haiN|' kavi amaracandra kA kAla vi0 saM0 kI 14 vIM sadI nizcita hai| ve gurjarezvara vIsaladeva kI rAjasabhA meM vi0 saM0 1300 se 1320 ke madhya eka sammAnita rAjakavi ke rUpa meM pratiSThita the / ' bAlabhArata ke maMgalAcaraNa meM kavi ne vyAsa kI stuti kI hai / isase pratIta hotA hai ki kavi pUrva meM brAhmaNa thA kintu bAda meM jaina dharmAnuyAyI ho gyaa| jisa prakAra kAlidAsa ko 'dIpazIkhA' evaM mAgha ko 'ghaNTAmAgha' kI upAdhiyAM milI thIM usI prakAra amaracandra ko bhI veNIkRpANa" kI upAdhi se alaMkRta kiyA gayA thaa| kavi kA ukta pyAnanda mahAkAvya 17 sargoM meM vibhakta hai| zatruJjaya mAhAtmya meM dhanezvarasUri ne bharata bAhubalI kI carcA kI hai| usake caturtha-sarga meM bAhubalI evaM bharata ke yuddha saMgharSa tathA usameM parAjita hokara bharata dvArA bAhubalI para cakraratna chor3e jAne tathA cakraratna ke viphala hokara vApisa lauTa Ane kI carcA kI gaI hai| bAhubalI bharata ke isa anaitika kRtya para saMsAra ke prati udAsIna hokara dIkSA le lete haiN| prastuta kAvya meM kula 15 sarga haiM tathA zatruJjaya tIrtha se sambandha rakhane vAle prAyaH sabhI mahApuruSoM kI usameM carcA kI gaI hai| eka prazasti se jJAta hotA hai ki dhanezvarasUri ne vi0 saM0 477 meM prastuta kAvya ko valabhI nareza zilAditya ko sunAyA thaa| kintu adhikAMza vidvAnoM ne use itihAsa sammata na mAnakara unakA samaya I0 san kI 13 vIM zatI mAnA hai / ve candragaccha ke candraprabhasUri ke ziSya the| 1. de0 bharatezvara bAhubalIrAsa-padya saM0 203. 2. sayAjIrAva gAyakavADa oriyaNTala iMsTITyUTa (bar3audA 1932 I0) se prakAzita. 3. viNeSa ke lie de. saMskRta-kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna (dillI 1971) pu. 353. 4. vahI pR0 352. 5. vahI pu0 351. 6. vahI pR0 352. 7. bAlabhArata-pAdiparva 11 / 6. 8. zrI popaTalAla prabhudAsa (ahamadAbAda vi0 saM0 1665) dvArA prakAzita. 6. zavajaya mAhAtmya-15/187. 10.11. de0 saMskRta kAvya ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna pR0 451. AcAryaratna zrI dezabhaSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaNavAla kRta bAhubalidevacariu' kA aparanAma kAmacarita bhI hai / isakI 18 sandhiyoM meM mahAkAvyAtmaka zailI meM bAhubalI ke carita kA sundara aMkana kiyA gayA hai| kavi ne sajjana-durjana kA smaraNa karate hue kahA hai ki "yadi nIma ko dUdha se sIMcA jAya, Ikha ko yadi zastra se kATA jAya, to bhI jisa prakAra ve apanI madhuratA nahIM chor3ate, usI prakAra sajjana-durjana bhI apane svabhAva ko nahIM badala sakate ! tatpazcAt kavi ne indriyajayI RSabha kA varNana kara bAhubalI ke jIvana kA sundara citrAMkana kiyA hai| isakA kathAnaka vahI hai, jo AdipurANa kA, kintu tulanA kI dRSTi se ukta bAhubalI carita apUrva hai| isa grantha kI pramukha vizeSatA yaha hai ki isakI Adya-prazasti meM aise aneka pUrvavartI sAhityakAroM evaM unakI racanAoM ke ullekha milate haiM, jo sAhitya jagata ke lie sarvathA ajJAta evaM aparacita the| unameM se kucha ke nAma isa prakAra haiM :-kavi cakravartI dhIrasena, vajrasUri evaM unakA SaTdarzanapramANa grantha, mahAsena evaM unakA sulocanA carita ; dinakarasena evaM unakA kandarpacarita (arthAt bAhubalI carita); padmasena aura unakA pArzvanAthacarita, amRtArAdhanA (kartA ke nAma kA ullekha nahIM), gaNi ambasena aura unakA candra prabhacarita tathA dhanadattacarita ; kavi viSNusena (inakI racanAoM kA ullekha nahIM) ; muni siMhanandi aura unakA anuprekSAzAstra evaM NavakAramantra ; kavi naradeva (racanA kA ullekha nahIM); kavi govinda aura unakA jayadhavala Ara zAlibhadra caturmukha, droNa, evaM seDhu' (inakI racanAoM ke ullekha nahIM) / jaina-sAhitya ke itihAsakAroM ke lie ye sUcanAeM atyanta mahatvapUrNa haiN| isa racanA ke raciyatA mahAkavi dhanapAla haiM, jo gujarAta ke palhaNapura yA pAlanapura ke nivAsI the| usa samaya vahAM bIsaladeva rAjA kA rAjya thaa| unhoMne candravADa nagara ke rAjya-zreSThI aura rAjyamantrI, jaisavAla kulotpanna sAhU vAsAghara kI preraNA se ukta bAhubalIdevacariu kI racanA kI thii| vAsAdhara ke pitA-somadeva sambharI (zAkambharI ?) ke rAjA karNadeva ke mantrI the|| apane vyaktigata paricaya meM kavi ne batAyA hai ki pAlanapura ke puravAr3avaMzIya bhoMvai nAmake nagara seTha hI usake (kavi ke) pitAmaha the| unake putra suhaDaprabha tathA usakI patnI suhaDAdevI se kavi dhanapAla kA janma huA thA / kavi ke anya do bhAI saMtoSa evaM harirAja the| kavi dhanapAla ke guru kA nAma prabhAcandra thaa| unake AzIrvAda se kavi ko kavitvazakti prApta huI thii| ye prabhAcandra gaNi hI Age calakara yoginIpura (dillI) ke eka mahotsava meM bhaTTAraka ratnakIti ke paTTa para pratiSThita kie gae the| inhoMne aneka vAdiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| dillI ke tatkAlIna samrATa muhammadazAha tugalaka inakI pratibhA se atyanta prasanna rahate the| bAhubalidevacariu kI antya-prazasti ke anusAra kavi kA samaya vi0 saM0 1454 kI baizAkha zukla trayodazI somavAra hai| ratnAkaravarNI kRta bharatezavaibhava' bhAratIya vAGgamaya kI apUrva racanA hai| isakI 27 vIM sandhi meM prasaMga prApta kAmadeva AsthAna sandhi meM bAhubalI ke bala vIrya puruSArtha evaM parAkrama ke sAtha-sAtha unakI svAbhimAnI evaM dIlI vRtti evaM vicAra dRr3hatA kA hRdayagrAhya citraNa kiyA gayA hai| vaise to yaha samasta grantha ganne kI poroM ke samAna sarva prasaMgoM meM madhura hai kintu bharata evaM bAhubalI kA saMgharSa isa grantha kI antarAtmA hai| bhAI-bhAI meM ahaMkAravaza bhAvoM meM viSamatA A sakatI hai| kintu tadbhava mokSagAmI caramazarIrI tIrthakara putroM meM prANAntaka vaiSamya ho, yaha kavi kI dRSTi se yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| ataH kavi ne dRSTiyuddha, jalayuddha, mallayuddha ke mAdhyama se bharatezvara ko parAjita karAkara bhI bharatezvara ke gaurava kI surakSA kI hai / bharateza-vaibhava ke anusAra bhujabalI (bAhubalI) para cakraratna kA prayoga usake vadha ke lie nahIM apitu unakI sevA ke lie preSita kiyA gayA hai| isa rUpa meM kavi ne kathAnaka ke hArda ko nizcaya hI eka nayA moDa pradAna kiyA hai / isa prasaMga meM kavi kI sUjha-bUjha atyanta sarAhanIya evaM tarkasaMgata hai| anya kaviyoM ke kathana kI prAmANikatA kI rakSA karate hue bhI kavi ne nijI bhAvanA ko abhivyakta kara apane kavi cAturya kA sundara paricaya diyA hai| bharateza-vaibhava grantha pA~ca kalyANoM meM (sargoM meM) vibhakta hai--bhogavijaya kalyANa, digvijaya kalyANa, yogavijaya kalyANa, mokSavijaya kalyANa evaM arkakItti vijaya klyaann| inameM 80 sandhiyAM evaM 6960 zloka saMkhyA hai / devacandrakRta rAjavalikathA ke anusAra isa grantha meM 84 sandhiyA~ honI caahie| isase pratIta hotA hai ki prastuta upalabdha kRti meM 4 sandhiyA~ anupalabdha haiN| 1. pAmera zAstra bhaNDAra jayapura meM surakSita evaM pradyAvadhi aprakAzita prati ke AdhAra para prastuta vivaraNa, 2. de. vahI pAdya prazasti. 3. dharmavIra jaina granthamAlA kalyANa-bhavana (zolApUra 197260) se do jildoM meM prakAzita, 4. de0 bharateza-vaibhava-prastAvanA pR0 1 gommaTeza digdarzana 33 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake raciyatA ratnAkaravarNI kSatriyavaMza ke the| unake pitA kA nAma zrImandarasvAmI, dIkSAguru kA nAma cArukItti tathA mokSAgraguru kA nAma haMsanAtha (paramAtmA) thaa| kavi devacandra ke anusAra bharateza-vaibhava kA raciyatA karNATaka ke suprasiddha jaina tIrthamaDavidrI ke sUryavaMzI rAjA devarAja kA putra thA, jisakA nAma 'ratnA' rakhA gyaa| ratnAkara ke viSaya meM kahA jAtA hai ki vaha atyanta svAbhimAnI kintu ahaMkArI kavi thA / apane guru se anabana ho jAne ke kAraNa usane jaina dharma kA tyAga kara liMgAyata dharma svIkAra kara liyA thA aura usI sthiti meM usane vIrazaivapurANa, vAsavapurANa, somezvara zataka Adi racanAe kI thiiN| kavi kI bharateza vaibhava ke atirikta anya jaina racanAoM meM ratnAkarazataka, aparAjitazataka, trilokazataka pramukha haiN| isake atirikta lagabhaga 2000 zloka pramANa adhyAtma gItoM kI racanA kI thii| kavi ne apanI trilokazataka kI prazasti meM usakA racanAkAla zAlivAhana zaka varSa 1476 (maNizaila gati iMduzAlizaka) arthAt san 1557 kahA hai / isase yaha spaSTa hai ki ratnAkara kA racanAkAla I0 kI 15 vIM sadI kA madhyakAla rahA hai| grantha kI mUla-bhASA kannar3a hai| apanI viziSTa guNavattA ke kAraNa yaha grantha bhAratIya vAGgamaya kA gaurava grantha kahA jAya to koI atyukti nahIM hogii| 15 vIM sadI hindI ke vikAsa evaM pracAra kA yuga thaa| rAsa sAhitya ke sAtha-sAtha santa kavi kabIra, sUra evaM jAyasI, hindI ke kSetra meM dhArmika sAhitya kA praNayana kara cuke the| usane jana-mAnasa para amiTa prabhAva chor3A thaa| jaina kaviyoM kA bhI dhyAna isa ora gayA aura unhoMne bhI yuga kI mAMga ko dhyAna meM rakhakara bAhubalI carita kA loka pracalita hindI meM aMkana kiyaa| isa dizA meM kavi kumadacandra kRta bAhubalI chanda' nAmakI AdikAlIna hindI racanA mahatvapUrNa hai| usameM paramparAgata kathAnaka ko chanda-zailI meM nibaddha kiyA gayA hai| isakI kula padya saMkhyA 211 hai / isake Adi evaM anta ke padya nimna prakAra haiM bharata mahIpati kRta mahI rakSaNa bAhubali balavaMta vicakSaNa / teha bhano karasu navachaMda sAMbhalatA bhaNatAM AnaMda / / karaNA ketakI kamarakha kelI nava-nAraMgI nAgara belI / bhagara nagara taru tu duka tAlA sarala supArI tarala tamAlA / / saMsAra sArityAgaM gataM vivuddha vRda vaMdita caraNaM / kahe kumudacaMdra bhujabala jayo sakala saMdha maMgala karaNa / / isa grantha kA racanAkAla vi0 saM0 1467 hai / yaha grantha adyAvadhi aprakAzita hai| bhaTTAraka sakalakoti kRta vRSabhadevacarita (AdipurANa) saMskRta kA paurANika kAvya hai, jisameM jinasena kI paramparA ke bAhubalI kathAnaka kA citraNa kiyA gayA hai / sakalakIrti kA samaya vikrama kI 16 vIM sadI kA prArambha mAnA gayA hai| "kArkalada gommaTezvara carite" sAMgatya chanda meM likhita kannar3a bhASA kA mahattvapUrNa grantha haiN| isameM 17 sandhiyAM (prakaraNa) evaM 2225 padya haiM / isa grantha meM gommaTezvara athavA bAhubalI kA jIvana carita tathA san 1432 I0 meM kArakala meM rAjAvIrapANDya dvArA pratiSThApita bAhubalI-pratimA kA itivRta aMkita hai / aitihAsika dRSTi se yaha grantha bar3A mahattvapUrNa hai| prastuta racanA ke lekhaka kavi candrama haiM / inakA samaya 16 vIM sadI ke lagabhaga mAnA gayA hai| puNyakuzalagaNi (racanAkAla vi0 saM0 1641-1666) viracita bharatabAhubalI mahAkAvyam saMskRta bhASA meM likhita bAhubalI sambandhI eka alaMkRta racanA hai jisake 18 sargoM ke 535 vividha zailI ke zlokoM meM bAhubalI ke jIvana kA mArmika citraNa kiyA gayA hai| isake sampAdaka muni nathamala jI haiM, jinhoMne terApanthI zAsana saMgrahAlaya meM surakSita hastaprati evaM AgarA ke vijayadharmasUri jJAnamandira meM surakSita hastaprati upalabdha karake una donoM ke AdhAra para isakA sampAdana kiyA hai| aneka truTita zlokoM kI pUrti 1. de0 vahI-pR. 1-0. 2. de. vahI pR02-5. 3. de. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI sUcI-bhAga 5 pR0 1066. 4. jai0si0 mA0 5262-100. AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja nathamala jI ne kI hai tathA samagra grantha kA hindI anuvAda munizrI dulaharAja jI ne kiyA hai| isakA sarvaprazama prakAzana san 1974 meM jaina vizvabhAratI lADanUM se huaa| isakA kathAnaka bharata cakravartI ke chaha khaNDoM para vijaya prApta karane ke bAda unake ayodhyAnagarI meM praveza ke sAtha hotA hai / usa samaya bAhubalI bahalI pradeza ke zAsaka the| bAhubalI ke apane anuzAsana meM na Ane se bharata cakravartI apanI vijaya ko apUrNa mAna rahe the, ata: ve bAhubalI ke pAsa suvega nAmaka dUta ko bhejakara bAhubalI ko saMketa karate haiM ki ve bharata kA anuzAsana svIkAra kara leN| bAhabalI ise asvIkAra kara dete haiM aura anta meM donoM meM 12 varSoM taka bhayAnaka yuddha hotA hai| yuddha kI samApti para bAhubalI bhagavAna RSabhadeva ke pAsa dIkSA le lete haiM aura bharata cakravartI zAsana kA kAma karate haiM / anta meM dIkSA grahaNa kara lete haiN|' kANThAsaMgha nandI taTa gaccha ke bhaTTAraka surendrakIti ke ziSya pAmoM ne saMvat 1746 meM bharatabhujabalIcaritra kI racanA kii| isa racanA kI padya saMkhyA 216 hai| antima padya kA eka aMza nimna prakAra hai kAraMjo jinacandra iMdravaMdita nami svArthe / saMghavI bhojanI prIta tehanA paThanArthe / vali sakala zrIsaMgha ne yethi sai vAMchita phle| cakrikAma nAme karI pAmo kaha sa rataru phale // kannar3a bhASA meM bAhubalI sambandhI aneka racanAe likhI gaI / inameM se devacandrakRta "rAjAbalikathe" atyanta prasiddha grantha hai| ise jaina itihAsa kA prAmANika grantha mAnA gayA hai / isa grantha kI prAcIna tADapatrIya prati maisUra ke rAjakIya prAcya granthAgAra meM surakSita hai jisameM kula 298 pRSTha haiN| isakA varNya-viSaya 13 prakaraNoM meM vibhakta hai / usake prathama prakaraNa meM (pRSTha 4-5) bharata cakravartI kI digvijaya, bAhubali yuddha evaM unake dvArA dIkSA grahaNa sambandhI prasaMga saMkSipta rUpa meM vaNita haiN| bAhubalizataka'-bAhubalI sambandhI eka stUti paraka hindI racanA hai jisake lekhaka zrI mahezacandra prasAda haiN| inhoMne san 1935 meM zravaNa belagolA kI yAtrA kI thI tathA gommaTeza kI mati se prabhAvita hokara ukta racanA likhI thii| isameM kula 105 padya haiN| namUne ke kucha padya isa prakAra haiM jaga te pAhata hota jaba, jaga meM pAhuna hot| jagate pAhana hota jaba, jaga meM pAhana hota / / hAsa nahIM upahAsa yaha, kalI balI kA mAnu / kalI kaleje kI kalI, tor3I kalI samAnu / nahIM dharA para kichu dharA, bharA kaleza nihasesa / dhIra dharAdhara pe khar3e, yahai dena upadeza / / nAsaha tama agyAna tuma, pragyA prabhA prakAsi / janahita janu kou divya ruci rucira reDiyama-rAsa / / banA sarvadA hI rahe taba sneha paiTrola / jAte pahuMce mokSa ko Atama-moTara pola // vartamAna meM bhI bAhubalI carita sambandhI sAhitya kA praNayana ho rahA hai| isa racanAoM meM mUla viSaya ke sAtha-sAtha Adhanika zailiyoM evaM navIna vAdoM ke prayoga bhI dRSTagocara hote haiN| racanAe~ gadya evaM padya donoM meM haiN| aisI racanAoM meM antardvandvoM ke pAra" (zrI lakSmI candra jaina) gommaTeza gAthA" (nIraja), jaya gommaTezvara' (zrI akSaya kumAra jaina), bhagavAna AdinAtha (zrI vasanta kumAra zAstrI), bAhubalI vaibhava (zrI droNAcArya) pramukha haiN| ukta grantha to prakAzita athavA aprakAzita hone para bhI adhyayanArtha upalabdha haiM, ataH unakI vizeSatAeM isa nivandha meM prastuta kI gaI haiN| kintu abhI aneka grantharatna aise bhI haiM, jinakI kevala saMkSipta sUcanAeM to upalabdha haiM kintu adhyayanArtha unheM upalabdha nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ve dUraMdezI vibhinna zAstra bhaNDAroM meM banda haiN| inake prakAza meM Ane se bAhubalI kathAnaka para nayA prakAza paDegA, isameM sandeha nhiiN| aise granthoM kA vivaraNa isa prakAra hai 1. jaina vizvabhAratI, lADanU se prakAzita. 2. jaina siddhAnta bhAskara 2 / 4.154. 3. jaina siddhAnta bhAskara 2141156-60. 4.5. bhAratIya jJAnapITha (dillI, 1976) se prakAzita. 6. sTAra pablikezaMja (dillI, 1976) se prakAzita, 7. anila pAkeTa buksa meraTha se prakAzita. 5. anekAnta prakAzana, phIrojAbAda (mAgarA) se prakAzita, gommaTeza digdarzana Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNetA bhASA racanAkAla krama grantha nAma evaM n saMkhyA unakA pramANa vizeSa pratilipikAla patra saMkhyA upalabdha karane athavA jAnakArI prApta karane ke srota 1. AdipurANa Adipampa kannar3a 641 IsvI ajJAta 2. nAbheyanemi dvisandhAna kAvya ajJAta hemacandra saMskRta vikrama kI 13 vIM sadI vi0 saM01454 3. bAhubalIdevacariu dhanapAla apabhraMza - 270 kumudacandra hindI hindI vi0saM01467 4. bAhubali chanda padya saM0 211 ajJAta Jajna Antiquary RSabhadeva carita varNana . Vol V No. IV prasaMga meM bAhubali carita pp. 144-146 vaNita hai| pATaNa prAcIna bhaNDAra zleSa-zailI meM bAhubali naM. 1 jhavarIvADA, carita vaNita hai| . pATana Amera zA0 bha0, jayapura - meM surakSita Amera zAstra bhaNDAra hindI bhASA-vikAsa kI jayapura dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai / grantha sUcI bhA0 5/1066 di0 jaina mandira bArAbaMkI Jain Antiquary 100 padyoM meM bAhubali Vol V No IV, carita varNita hai Pp. 144-146. 5. tisaTThi mahApurikSa guNA laMkAru vi0 saM0 1466 102 raidhU0 apabhraMza 6. bhujabali-zataka doDDaya kannar3a vi0 saM0 1550 - ajJAta kannar3a 7. bAhubalIcarite paMcabANa 8. bharatarAja digvijaya varNanabhASA ___ ajJAta ajJAta 56 / / vi0 saM 1738 asoja sudI 5 hindI AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha Amera zA0 bha0 isa racanA ko jinasena jayapura grantha sUcI bhA0 kRta AdipurANa ke 26 veM parva kA prAcIna hindI gadyAnuvAda mAnA jA sakatA hai| hindI bhASA vikAsa kI dRSTi se mahattvapUrNa racanA di0 jaina khaNDelavAla de0 Amera zA0 bhaM0 / mandira udayapura meM jayapura granthasUcI bhA0 5/ surakSita 116 bhaTTAraka sampradAya (solApura) pR0 286 6. bAhubaliveli vIracaMdasUri rAjasthAnI 1 vi0 saM0 1744 hindI 10. bharatabhujabalicarita 220 padya 11. zatruJjayarAsa 12. gommaTezacarite pAmo hindI jinaharSagaNi gujarAtI anantakavi kannar3a vi0 saM0 1746 vi0 saM0 1755 1780 I0 ajJAta ajJAta ajJAta Jain Antiquary Vol V No IV pp. 144-146 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTeza digdarzana 13. bAhubalinI niSadyA ajJAta rAjasthAnI vi0 saM 1781 ajJAta hindI 14. bhujabali carite candrama kannar3a 18vIM sadI ajJAta Amera zA0 bha0 jayapura pranthasUcI saM0 5/1143. Jaina Antiquary, Arrah, Vol v No. IV Pp. 144-146. IsvI 15. bhujabalicarite, 4 sandhiyAM evaM 551 padya padmanAbha kannar3a ajJAta 18 vIM sadI IsvI 1838 I. 16. rAjAvalikathe devacandra kannar3a ajJAta kavi candrama ke gommaTezacarite ke anukaraNa para prasaMga prApta bAhubalicarita varNana yaha kRti eka guTake meM saMgrahita hai| bharatezvara vairAgya padya saM0 241 ajJAta ajJAta apabhraMza hindI kalyANakIrti rAjasthAnI hindI jaina siddhAnta bhAskara ArA 8/1/55-58 jai0si0 bhA0 2/4/154. Amera zA0 bha0 jayapura grantha sUcI bhA0 3/117. Amera zA0 bha0 jayapura granthasUcI bhA0 5/662. Amera zA0 bha0 jayapura granthasUcI bhA0 18. bAhubaligIta ajJAta 16. bAhubaliveli zAntidAsa ajJAta 20. bAhubalinochanda vAdicandra 21. vRSabhadeva purANa saMskRta ajJAta candrakIti [zrI bhUSaNa bhaTTAraka ke ziSya] upayukta de0 granthasUcI bhA0 5/1164 zrI balAtkAragaNa jaina mandira kAraMjA meM surakSita de Discriptive catalogue of MSS of CP. and Berar. , , Amera zA0 bha0 jayapura granthasUcI bhA0 - 22. AdinAtha phAgu 23. bAhubali gIta jJAnabhUSaNa ThAkurasI gujarAtI hindI ajJAta ajJAta 5/962 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAyarAna bhI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha 2 24. AdinAtha caritra 25. nAbhinandanodvAra prabandha 26. 27. bharatabAhubali kAvya 28. bAhubali caritra 29 bharatacaritra RSabhosAvya 30. AdinAtha caritra 31. gommaTeza carita 32. ws sthala purANa 31. bAhubali 34. bAhubali zataka 105 paca 3 I 1 r mahendra prasAda (bArA) saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta vardhamAna sUri prAkRta kannar3a prAkRta " saM0 apa0 evaM jUnI guja0 hindI T 1 1 T 1 11 1 193560 6 I I |T 11 1 7 35 ajJAta ajJAta "1 "1 8 bhaTTArakIya di0 jaina mandira ajamera meM sura kSita de0 A0 zA0 maM0 jayapura granthasUcI mA0 5 / 315 DelAkA bhaNDAra, ahamadAbAda DelAkA zAstra bhaNDAra, ahamadAbAda zrI vijaya dharmalakSmI jJAna mandira, AgarA jaisalamera zAstra bhaNDAra salamera (rAjasthAna) Dekana kaoNleja pranthAgAra pUjA 11 11 Jaina Antiquary Vol v No 1V pp. 144-146. 21 bhaNDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa, pUnA meM surakSita jai0 si0 bhAskara meM dRSTavya 2/4/159-60 6 yaha racanA eka guTake meM surakSita hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra bAhubalI ke caritra se prabhAvita hokara vibhinna kaviyoM ne vividha kAloM evaM bhASAoM meM tadviSayaka sAhitya praNayana kiyA usI prakAra Adhunika kAla ke aneka zodha prajJoM evaM kalAkAroM ne bAhubalI carita tathA tatsambandhI itihAsa, kalA, saMskRti, sAhitya, bhUgola, purAtattva, zilAlekha Adi viSayoM para zodha nibandha bhI likhe haiN| unake adhyayana se bAhubalI ke jIvana ke vividha aMgoM para prakAza par3atA hai| aise nibandhoM kI saMkhyA zatAdhika hai| unameM se kucha pramukha nibandha nimna prakAra haiMkrama zodha nibandha zIrSaka bhASA lekhaka jAnakArI ke srota vizeSa saMkhyA 1. janabidrI arthAt zravaNa hindI belagolA DaoN. hIrAlAla jaina jaina siddhAnta bhAskara ArA (bihAra) 6/4/201-204 isa nibandha ke anusAra zravaNabelagola kA artha hai jainamuniyoM kA dhvlsrovr| isa lekha meM lekhaka ne zravaNabela gola ke prAcIna itihAsa tathA candragupta-cANakya Adi ke jaina hone sambandhI aneka pramANa prastuta kie haiN| gommaTa zabda kI vyutpatti para vizeSa vicAra / yathA manmatha>gammaha>gammaTa> gommaTa hindI 2. zravaNabelagola evaM yahAM kI zrI gommaTa mUrti paM0 ke0 bhujabali zAstrI jai0 si bhA0 6/4/205-212 hindI zrI govinda pai jai0 si0 bhA04/2 3. zrIbAhubalI kI mUrti gommaTa kyoM kahalAtI hai ? 4. gommaTa zabda kI vyAkhyA hindI DaoN0 e0 ena0 0si0 bhA08/2/85. gommaTa zabda kI kaI dRSTiyoM upAdhye se vyutpatti evaM vikAsa kA adhyayana / DaoN0 kAmatAprasAda jai0si0 bhA0 6/4/ zravaNabelagola ke zilAlekhoM jaina 233-241 kA aitihAsika adhyayana 5. zravaNabelagola ke zilAlekha hindI 6. zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM bhaugolika nAma hindI 7. zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM hindI katipaya jainAcArya 8. gommaTa mUrti ko pratiSThAkAlIna hindI kuNDalI kA phala jai0 si. bhA*8/1/ 15-16 tathA 8/2/ 81-84. bI0 Ara0 rAmacandra jai0si0 bhA0 8/1/ dIkSita 36-43. paM0 nemicandra jaima jai0si0 bhA0 6/4/ (DaoN0 nemicandra 261-266. zAstrI) paM0 jugala kizora jai0si0 bhA06/4/ mukhtAra 242-244. hai. gommaTa svAmI kI sampatti kA giravI rakhA jAnA hindI zravaNabelagola ke tAmrapatra lekha saM0140 tathA maNDapa ke zilAlekha saM0 84 ke AdhAra para likhita Azcaryacakita kara dene vAlA nibandha / ukta donoM abhilekha kannar3a bhASA meM likhita hai| gommaTaza digdarzana Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. veNuru hindI paM0 ke0 bhujavali zAstrI jai0si0 bhA0 5/4/ isa nibandha meM batAyA gayA hai 234-236. ki kArakala ke bhairarasavaMza ke tatkAlIna zAsaka ne immaDibhairavarAya vIra timmaNa ajila (caturtha) ko kArakala ke gomma. Teza kI kIti ko banAe rakhane hetu Adeza bhejA ki vaha veNuru meM gommaTeza kI sthApanA na karake use kArakala bheja de| kintu vIra timmaNa ne usakA Adeza nahIM maanaa| Jaina Antiquary Vol. VNo. IV prp. 101-106. Jaina Antiquary Vol. V No. IV pp. 107-114 The Mastakabhineka of Gommteswara at Srawanabelgola The Date of the Consecration of the Image of the Gommateswara 13. Srawanabelgola its secular importance English Prof. M. H. (Research Keishpa Paper) English S. Srikantha Shastri English Dr. B. A. Saletore 14 English R. N. Saletore Monastic life in Srawanabelgola 15. Belgola and Bahubali Prof. A. N. Upadhye Jaina Antiquary Vol V No. IV p.p. 115-122 Jaina Antiquary Vol. VNo. IV p.p, 123-132 Jaina Antiquary Vol. VNo. IV p.p. 137-140. __" , pp. 141-143 " , pp. 144-146 16. Srawanabelgola. Its meaning and message Bahubali story in Kannada literature New studies in south Indian Jainism - Srawanabelgola culture Prof. S. R. Sharma Prof K.G. Karndangar 17 16. vIra mArtaNDa cAvuNDarAya 20. dakSiNa bhArata ke jaina vIra 21. dAkSiNAtya jainadharma hindI hindI Prof. B. Sheshgiri , pp. 147-162 Rao. paM0 ke0 bhujabalI jai0 si0 bhA0 6/4/ zravaNabelagola meM 57 phITa UMcI zAstrI 226-232 bAhubalI kI mUrti ke nirmAtA kA prAmANika jIvana vRtta. zrI triveNIprasAda vahI pR0 246-257 Ara0 tAtAcArya vahI pR0 102-106 [hindI anuvaddhamAna hegaDe] DaoN0 kAmatAprasAda jaina si0 bhA0 ratnamayI mUrtiyoM kA vivaraNa 5/1/51-54 paM0 ke0 bhujabalI digambara jaina 25/1-2 zAstrI 23. 22. jainabadrI (zravaNabelagola) mUlavadrI (mUDavidure) kI ciTThI mUDavidure meM sthita hindI ratnamayI pratimAoM kA vivaraNa 24. mahAbAhurbAhubali saMskRta 44 padya jai0si0 bhA0 6/4/245-248 jinasenAcArya kRta AdipurANa ke anusAra bharata bAhubalI kathAnaka AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM, bAhubalI kathA vikAsa kI dRSTi se yadi vicAra kiyA jAya to bAhubaliMcarita kA mUla rUpa AcArya kundakunda ke pUrvokta aSTapAhuDa meM milatA hai, jo atyanta saMkSipta hai evaM jisakA dRSTikoNa zuddha AdhyAtmika hai| kintu usI sUtra ko lekara paravartI sAhityakAroM ne apanI-apanI ruciyoM evaM kalpanAoM ke AdhAra para kramaza: use vikasita kiyaa| dUsarI sadI ke AsapAsa vimalasUri ne use kucha vistAra dekara bhAI-bhAI (bharata-bAhubalI) ke yuddha ke rUpa meM citraNa kara kathA ko sarasa evaM rocaka banAne kA prayatna kiyaa| ahiMsaka dRSTikoNa ke nAte vyartha ke nara saMhAra ko bacAne hetu dRSTi evaM-muSTi yuddha kI bhI kalpanA kI gii| isI prakAra bAhubalI ke carita ko samujjvala banAne hetu hI bharata ke carita meM kucha dUSaNa lAne kA bhI prayatna kiyA gyaa| vaha dUSaNa aura kucha nahIM, kevala yahI ki parAjita hone para ve pAramparika maryAdA ko bhaMga kara bAhubalI para apane cakra kA prahAra kara dete haiN| 11-12 vIM sadI meM videziyoM ne bhArata para AkramaNa kara bhAratIya jana jIvana ko paryApta azAnta banA diyA thaa| videziyoM se lohA lene ke lie aneka prakAra ke hathiyAroM ke AviSkAra hue, unameM se lAThI evaM lAThI se saMyukta hathiyAra sArvajanIna evaM pradhAna bana gae the| bAhubalIcarita meM bhI dRSTi, muSTi evaM girA-yuddha ke sAtha ukta lAThI-yuddha ne bhI apanA sthAna banA liyA thaa| 12 vIM sadI taka ke sAhitya se yaha jJAta nahIM hotA ki bharata-bAhubalI kA yuddha kitane dinoM taka claa| kintu 13 vIM sadI maiM usa amAva kI bhI pUrti kara dI gaI aura batAyA jAne lagA kI vaha yuddha 13 dinoM taka calA thA / yadyapi 17 vIM sadI ke kaviyoM ko yaha yuddha kAla mAnya nahIM thaa| unakI dRSTi meM vaha yuddha 12 varSoM taka calA thaa| 13 vIM sadI kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki taba taka bAhubalIcarita sambandhI svatantra racanA lekhana nahIM ho pAyA thaa| kintu 13vIM sadI meM bAhubalI kathA janamAnasa meM paryApta sammAnita sthAna banA cukI thii| ataH loka ruci ko dhyAna meM rakhakara aneka kaviyoM ne loka bhASA evaM loka zailiyoM meM bhI isa carita kA svatantrarUpeNa aMkana prArambha kiyA, yadyapi saMskRta, prAkRta evaM anya bhASAoM meM bhI unakA chiTapuTa citraNa hotA rahA / rAsA zailI meM rasasikta racanA 'bharatezvara-bAhubalI rAsa' likhI gii| apanI dizA meM yaha sarvaprathama svatantra racanA kahI jA sakatI hai| 15 vIM sadI ke mahAkavi dhanapAla dvArA "bAhubalIdevacariu" nAmaka mahAkAvya apabhraMza-bhASA meM sarvaprathama svatantra mahAkAvya likhA gyaa| isakA kathAnaka yadyapi jinasenakRta AdipurANa ke AdhAra para likhA gayA / kintu vividha ghaTanAoM ko vistAra dekara kavi ne use alaMkRta kAvya kI koTi meM pratiSThita kiyA hai / pazcAdvartI kAvyoM meM bharateza-vaibhava (ratnAkaravarNI) evaM 'bharata-bAhubalI mahAkAvyam' (puNyakuzalagaNi) bhI apane sarasa evaM utkRSTa kAvya saundarya ke lie prasiddha hai| jaisAki pahale kahA jA cukA hai ki prAyaH samasta kaviyoM ne bAhubalI ke caritra ko sammujjvala banAne hetu bharata ke caritra ko sadoSa banAne kA prayatna kiyA hai tathA parAjita hokara cakra prahAra karane para unheM maryAdAvihIna, viveka vihIna hone kA doSAropaNa kiyA gayA hai| kintu eka aisA viziSTa kavi bhI huA, jisane kathAnaka kI pUrva paramparA kA nirvAha to kiyA hI, sAtha hI bharata ke caritra ko sadoSa hone se bhI bacA liyaa| itanA hI nahIM, bAhubalI ke sAtha bharata ke bhrAtRtva sneha ko prabhAvakArI banAkara pAThakoM ke mana meM bharata ke prati asIma AsthA bhI utpanna kara dI: usa kavi kA nAma hai ratnAkaravarNI / vaha kahate haiM ki vividha yuddhoM meM parAjita hone para bharata ko apane bhAI bAhubalI ke pauruSa para atyanta gaurava kA anubhava huaa| ataH unhoMne bAhubalI kI sevA ke nimitta apanA cakraratna bhI bheja diyA / nizcaya hI kavi kI yaha kalpanA sAhitya kSetra meM anupama hai| isa prakAra bAhubalI ke sAhitya ke adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki usake nAyaka bAhubalI kA carita uttarottara vikasita hotA gayA / tadviSayaka jJAta evaM upalabdha sAhitya kI mAtrA yadyapi abhI paryApta apUrNa hI kahI jAyagI kyoMki aneka ajJAta aparicita evaM avyavasthita zAstra bhaNDAra meM aneka hastalikhita grantha par3e hue haiM, unameM aneka grantha bAhubalIcarita sambandhI bhI hoMge, jinakI carcA yahAM zakya nhiiN| phira bhI jo jJAta haiM, unakA samagra lekhA-jokhA bhI eka laghu nibandha meM sambhava nahIM ho pA rahA hai| ataH yahAM mAtra aisI sAmagrI kA hI upayoga kiyA gayA hai, jisase kathAnaka-vikAsa para prakAza par3a sake tathA bAhubalI sambandhI sthaloM evaM anya sandarbho kA bhUgola, itihAsa, saMskRti, purAtattva, samAja, sAhitya evaM darzana kI dRSTi se bhI adhyayana kiyA jA ske| mAnava-mana kI vividha koTiyoM ko udghATita karane meM sakSama aura kaviyoM kI kAvya pratibhA ko jAgRta karane meM samartha bAhubalI kA jIvana sacamuca hI mahAna hai| usa mahApuruSa ko lakSya kara yadyapi vizAla sAhitya kA praNayana kiyA gayA hai kintu yaha Azcarya hai ki usa para abhI taka na to koI samIkSAtmaka grantha hI likhA gayA aura na uccastarIya koI zodha kArya hI ho sakA hai| isa prakAra kI zodha samIkSA na hone ke kAraNa vIra evaM zAntarasa-pradhAna eka vizAla sAhitya abhI taka upekSita evaM aparicita koTi meM hI kisI prakAra jI rahA hai yaha sthiti zocanIya hai| gommaTeza digdarzana