Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva-dharma ke rUpa meM la jainadharma darzana kI prAsaMgikatA SE Aja ke vizva ko eka aise dharma darzana kI AvazyakatA hai jo usakI vartamAna samasyAoM kA samAdhAna kara sake / ____ Aja bhautika vijJAnoM ne bahuta vikAsa kiyA hai| unakI upalabdhiyoM evaM anusandhAnoM ne manuSya ko camatkRta kara diyA hai / jJAna kA vikAsa itanI tIvra gati se ho rahA hai ki prabuddha pAThaka bhI sampUrNa jJAna se paricaya prApta karane meM asamartha evaM vivaza hai| jJAna kI zAkhA-prazAkhA meM vizeSajJatA kA dAyarA bar3hatA jA rahA hai| eka viSaya kA vidvAn dUsare viSaya kI tathyAtmakatA evaM adhyayana-paddhati se apane ko anabhijJa pA rahA hai| hara jagaha, hara dizA meM naI khoja, nayA 1 anveSaNa ho rahA hai| pratikSaNa anusandhAna ho rahe haiN| jo Aja taka nahIM khojA jA sakA, usakI khoja meM vyakti saMlagna hai, jo Aja taka nahIM socA gayA use socane meM vyakti vyasta hai| jina ghaTanAoM ko na samajha pAne ke kAraNa unheM 'parAtpara parabrahma' ke dharAtala para agamyarahasya mAnakara, una para cintana karanA banda kara diyA gayA thA ve Aja anusaMdheya ho gaI haiN| sRSTi kI bahuta sI gutthiyoM kI vyAkhyA hamAre dArzanikoM ne paramAtmA evaM mAyA ke AdhAra para kI thii| una vyAkhyAoM kAraNa ve 'paraloka' kI bAteM ho gaI thiiN| Aja unake bAre meM bhI vyakti jAnanA cAhatA hai / anveSaNa kI jijJAsA bar3hatI jA rahI hai / AviSkAra kA dharAtala aba bhautika padArthoM taka hI sImita hokara nahIM raha gayA hai / antarmukhI cetanA kA adhyayana evaM pahacAna bhI usakI sImA meM A rahI hai| pahale ke vyakti ne isa 70 saMsAra meM kaSTa adhika bhoge the| bhautika upakaraNoM kA abhAva thaa| usane svarga kI kalpanA kI thI / bhautika icchAoM kI sahaja tRpti kI kalpanA hI usa loka kI parikalpanA kA AdhAra thii| Aja kA yuga divyatAoM ko dharatI ke adhika nikaTa lAne ke prayAsa meM rata hai| pRthvI ko hI svarga banA dene ke lie betAba hai| __ itanA hone para bhI manuSya sukhI nahIM hai / yaha azAnti kyoM ? vaha sukha kI talAza meM bhaTaka rahA hai| dhana baTora rahA hai, bhautika upakaraNa jor3a rahA hai / vaha apanA makAna banAtA hai| AlIzAna imA-mA rata banAne ke svapna ko mUrtimAna karatA hai| phira makAna ko sajAtA , hai / sophAseTa, kAlIna, vAtAnukUlita vyavasthA, ma~hage parde, prakAzadhvani ke Adhunikatama upakaraNa evaM unake dvArA racita mohaka prabhAva / saba kucha acchA lagatA hai| magara parivAra ke sadasyoM ke bIca jo pyAra, vizvAsa panapanA cAhie usakI kamI hotI jA rahI hai / -DaoN. mahAvIra sarana jaina ema. e., DI. phil., DI. liTa. 213 - tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana C . sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale pati-patnI bhAvanA kI DorI se AjIvana isakA kAraNa yaha hai ki dharma hI aisA tatva hai ba~dhane ke lie pratibaddha rahate the / donoM ko vizvAsa jo mAnava hRdaya kI asIma kAmanAoM ko sImita rahatA thA ki ve isI ghara meM AjIvana sAtha-sAtha karane kI kSamatA rakhatA hai, usakI dRSTi ko raheMge / donoM kA sukha-dukha eka hotA thaa| unakI vyApaka banAtA hai, mana meM udAratA, sahiSNutA evaM icchAoM kI dhurI 'sva' na hokara 'parivAra' thii| prema kI bhAvanA kA vikAsa karatA hai| ve apanI vyaktigata icchAoM ko pUrA karane ke koI bhI samAja dharmahIna hokara sthira sthita badale. apane baccoM evaM parivAra ke anya sadasyoM nahIM raha sktaa| samAja kI vyavasthA, zAnti tathA kI icchAoM kI pUti meM sahAyaka bananA adhika samAja ke sadasyoM meM paraspara prema evaM vizvAsa kA acchA samajhate the| Aja kI cetanA kSaNika, bhAva jagAne ke lie dharma kA pAlana Avazyaka hai saMzayapUrNa evaM tAtkAlikatA meM kendrita hokara raha dharma koI sampradAya nahIM hai| dharma kA artha haigaI hai| isa kAraNa vyakti apane meM hI simaTatA 'dhana dhAraNe'=dhAraNa karanA / jindagI meM jo jA rahA hai| sampUrNa bhautika sukhoM ko akelA dhAraNa karanA cAhie-vahI dharma hai| hameM jina bhogane kI dizA meM vyagra manuSya antataH atRpti kA naitika mUlyoM ko jindagI meM utAranA cAhie vahI anubhava kara rahA hai| dharma hai| bhautika vijJAnoM ke camatkAroM se bhayAkula mana kI kAmanAoM ko niyantrita kiye binA cetanA ko hameM AsthA pradAna karanI hai| nirAza samAja racanA sambhava nahIM hai / jindagI meM saMyama evaM saMtrasta manuSya ko AzA evaM vizvAsa kI kI lagAma Avazyaka hai / mazAla thamAnI hai| paramparAgata mUlyoM ko tor3a kAmanAoM ke niyantraNa kI zakti yA to dharma diyA gayA hai| una para dubArA vizvAsa nahIM kiyA meM hai yA zAsana kI kaThora vyavasyA meM / dharma kA jA sakatA kyoMki ve avizvasanIya evaM aprAsaMgika anuzAsana 'AtmAnuzAsana' hotA hai / vyakti apane ho gaye haiN| paramparAgata mUlyoM kI vikRtiyoM ko para svayaM zAsana karatA hai| zAsana kA anuzAsana naSTa kara denA hI icchA hai| hameM naye yuga ko naye hamAre Upara 'para' kA niyantraNa hotA hai / dUsaroM ke jIvana mUlya pradAna karane haiN| isa yuga meM bauddhika dvArA anuzAsita hone meM hama vivazatA kA anubhava saMkaTa evaM ulajhaneM paidA huI haiM / hameM samAdhAna kA karate haiM, paratantratA kA bodha karate haiM, ghuTana kI rAstA DhUr3hanA hai| pratIti karate haiN| __ Aja vijJAna ne hameM gati dI hai, zakti dI hai| mArsa ne dharma kI avahelanA kI hai / vAstava meM lakSya hameM dharma evaM darzana se prApta karane haiM / lakSya- mArksa ne madhyayugIna dharma ke bAhya ADambaroM kA vihIna hokara daur3ane se jindagI kI maMjila nahIM virodha kiyA hai| jisa samaya mArksa ne dharma ke miltii| bAre meM cintana kiyA usa samaya usake cAroM ora _ vaijJAnika upalabdhiyoM ke kAraNa jisa zakti dharma kA pAkhaNDa bharA rUpa thaa| mArksa ne isI ko kA hamane saMgraha kiyA hai usakA upayoga kisa dharma kA paryAya mAna liyaa| prakAra ho, gati kA niyojana kisa prakAra ho- vAstava meM dharma to vaha pavitra anuSThAna hai yaha Aja ke yuga kI jaTila samasyA hai| isake jisase cetanA kA zuddhikaraNa hotA hai| dharma vaha samAdhAna ke lie hameM dharma evaM darzana kI ora tattva hai jisase vyakti apane jIvana ko caritArtha dekhanA hogaa| kara pAtA hai| dharma dikhAvA nahIM, pradarzana nahIM, 214 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana ( 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha , Rd. For private & Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha rUr3hiyA~ nahIM, kisI ke prati ghRNA nahIM, manuSya dharma kI uparyukta dhAraNAyeM Aja TUTa cukI haiN| manuSya ke bIca bhedabhAva nahIM apitu manuSya meM manu- vijJAna ne hameM duniyA~ ko samajhane aura jAnane kA SyatA ke guNoM ke vikAsa kI zakti hai; sArvabhauma tarkavAdI rAstA batAyA hai / vijJAna ne yaha spaSTa cetanA kA sat-saMkalpa hai| kiyA ki yaha vizva kisI kI icchA kA pariNAma Aja ke vizva ke lie kisa prakAra kA dharma nahIM hai / vizva tathA sabhI padArtha kAraNa kArya bhAva evaM darzana sArthaka ho sakatA hai ? se baddha haiM / bhautika vijJAna ne siddha kiyA hai ki jagata meM kisI padArtha kA nAza nahIM hotA kevala ___ madhya yuga meM vikasita dharma evaM darzana ke para rUpAntara mAtra hotA hai| isa dhAraNA ke kAraNa isa mparAgata svarUpa evaM dhAraNAoM meM Aja ke vyakti jagata ko paidA karane vAlI zakti kA prazna nahIM kI AsthA samApta ho cukI hai / isake kAraNa haiN| uThatA / jIva ko utpanna karane vAlI zakti kA ___madhyayugIna cetanA ke kendra meM 'Izvara' pratiSThita prazna nahIM utthtaa| vijJAna ne zakti ke saMrakSaNa ke thaa| hamArA sArA dharma evaM darzana isI 'Izvara' ke siddhAnta meM vizvAsa jagAyA hai| padArtha kI anazvacAroM ora ghUmatA thaa| sampUrNa sRSTi ke kartA, ratA ke siddhAnta kI puSTi kI hai| samakAlIna pAlanakartA, saMhArakartA ke rUpa meM hamane 'parama pAzcAtya astitvavAdI darzana ne bhI Izvara kA zakti' kI kalpanA kI thii| usI zakti ke avatAra niSedha kiyA hai| usane yaha mAnA hai ki manuSya kA ke rUpa meM, yA usake putra ke rUpa meM yA usake prati- saSTA Izvara nahIM hai| manuSya vaha hai jo apane nidhi ke rUpa meM hamane Izvara, IsA yA allAha ko Apako banAtA hai| mAnA tathA unhIM kI bhakti meM apanI mukti kA isa prakAra jahA~ madhyayugIna cetanA ke kendra meM mantra mAna liyA / svarga kI kalpanA, devatAoM kI ___ 'Izvara' pratiSThita thA vahA~ Aja kI cetanA ke kendra hI kalpanA, vartamAna jIvana kI nirarthakatA kA bodha, meM manaSya' pratiSThita hai| manuSya hI sAre mUlyoM kA apane deza evaM apane kAla kI mAyA evaM prapacI se mota hai| vahI sAre mUlyoM kA upAdAna hai| Aja paripUrNa avadhAraNA Adi bAteM hamAre madhyayugIna ke manuSya ke lie aisA dharma evaM darzana vyAkhyAyita dharma darzana ke ghaTaka the / vartamAna jIvana kI musI- karanA nogA jo 'IzvaravAdI' nahIM hogA, bha batoM kA kAraNa hamane apane vigata jIvana ke kamA vAdI nahIM hogaa| usake vidhAnAtmaka ghaTaka hoMge karanA hogA jo 'IzvaravAdI' nahIM hogA. bhAga / kAraNa hamane apane vigata jIvana ko mAna liyA / vartamAna jIvana meM apane zreSTha (1) manuSya, (2) karmavAda kI preraNA, (3) sAmAAcaraNa dvArA apanI musIbatoM ko kama karane kI jika smtaa| tarapha hamArA dhyAna kama gayA, apane ArAdhya kii| ____ Aja ke astitvavAdI darzana meM, vijJAna ke stuti evaM jayagAna kI ora adhika / dvArA pratipAdita avadhAraNAoM meM tathA sAmyavAdI Izvara aura manuSya ke bIca ke bicau- zAsana-vyavasthA meM kucha vicAra pratyaya samAna haiN| liyoM ne manuSya ko sArI musIbatoM, kaSToM, vipadAoM se mukta hokara svarga, bahizta meM mauja kii| (1) tInoM IzvaravAdI nahIM haiN| Izvara ke sthAna para manuSya sthApita hai / jindago bitAne kI rAha dikhAyI aura batAyA ki hamAre mAdhyama se apane ArAdhyoM ke prati tana, mana, (2) tInoM bhAgyavAdI nahIM haiN| karmavAdI tathA dhana se samapita ho jAo-pUrNa AsthA, pUrNa puruSArthavAdI haiN| vizvAsa, pUrNa niSThA ke sAtha bhakti karo / tarka ko (3) tInoM meM manuSya kI jindagI ko sukhI sAdhanA patha kA sabase bar3A zatru mAna liyA gyaa| banAne kA saMkalpa hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 3 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Prvale a personal use ony
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ SCSTFORMECTIVE astitvavAdI darzana meM vyaktigata svAtantrya para hogA; dUsaroM ko samajhane aura pUrvAgrahoM se rahita jora hai to sAmyavAdI darzana meM sAmAjika samA- manaHsthiti meM apane ko samajhAne ke liye tatpara natA pr| ina samAna evaM viSama vicAra-pratyayoM ke honA hogA; bhAgyavAda ke sthAna para karmavAda kI AdhAra para kyA naye yuga kA dharma evaM darzana nirmita pratiSThA karanI hogI; unmukta dRSTi se jIvanokiyA jA sakatA hai ? payogI darzana kA nirmANa karanA hogaa| dharma evaM darzana kA svarUpa aisA honA cAhie jo prANImAtra hama dekhate haiM ki vijJAna ne zakti dI hai / astitvavAdI darzana ne svAtantrya cetanA pradAna kI hai| ko prabhAvita kara sake evaM use apane hI prayatnoM ke sAmyavAda ne viSamatAoM ko kama karAne para bala bala para vikAsa karane kA mArga dikhA ske| aisA diyA hai| phira bhI. vizva meM saMgharSa kI bhAvanA hai; darzana nahIM honA cAhie jo AdamI AdamI ke bIca azAMti hai, zastroM kI spardhA evaM hor3a hai; jindagI meM dIvAreM khaDI karake cale / dharma aura darzana ko Adhuof haivAniyata hai| phira yaha saba kyoM hai ? nika lokatantrAtmaka zAsana vyavasthA ke AdhArabhUta -svataMtratA, samAnatA, vizva bandhutva __ isakA mUla kAraNa hai ki ina tInoM ne 'saMgharSa' tathA Adhunika vaijJAnika niSkarSoM kA avirodhI ko mUla mAna liyA hai| mArksavAda varga-saMgharSa para AdhArita hai / vijJAna meM jagata, manuSya evaM yaMtra kA honA caahie| saMgharSa hai / astitvavAda vyakti evaM vyakti ke asti- jaina : AtmAnusandhAna kA darzana-'jana' sAmpratva-vRttoM ke madhya saMgharSa, bhaya, ghRNA Adi bhAvoM kI dAyika dRSTi nahIM hai / yaha sampradAyoM se atIta hone udbhAvanA evaM preraNA mAnatA hai| kI prakriyA hai| sampradAya meM bandhana hotA haiN| yaha Aja hameM manuSya ko cetanA ke kendra meM prati bandhanoM se mukta hone kA mArga hai| 'jaina' zAzvata SThita kara usake puruSArtha aura viveka ko jAgRta kara jIvana-paddhati tathA jar3a evaM cetana ke rahasyoM ko usake mana meM sRSTi ke samasta jIvoM evaM padArthoM ke jAnakara 'AtmAnusaMdhAna' kI prakriyA hai| prati apanatva kA bhAva jagAnA hai| manuSya evaM manuSya jainadarzana : pratyeka AtmA kI svatantratA kI ke bIca Atma-tulyatA kI jyoti jagAnI hai jisase udghoSaNA-bhagavAn mahAvIra ne kahA-'purisA ! paraspara samajhadArI. prema, vizvAsa paidA ho ske| tumamava tuma misa / manuSya ko manuSya ke khatare se bacAne ke lie hameM puruSa tU apanA mitra svayaM hai| jaina darzana meM Adhunika cetanA-sampanna vyakti ko AsthA evaM AtmA ke svarUpa kA pratipAdana karate hue kahA gayA vizvAsa kA sandeza pradAna karanA hai| hai-'appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa ya' AtmA hI dUkha evaM sUkha kA kartA yA vikatA hai| prazna uThatA hai ki hamAre darzana evaM dharma kA yAnI koI bAharI zakti Apako niyaMtrita, saMcAsvarUpa kyA ho ? lita, prerita nahIM krtii| Apa svayaM hI apane hamArA darzana aisA honA cAhie jo mAnava jIvana ke jJAna se, caritra se uccatama vikAsa kara mAtra ko santuSTa kara sake, manuSya ke viveka evaM sakate haiN| yaha eka atyadhika krAntikArI vicAra puruSArtha ko jAgRta kara usako zAnti evaM sauhArda hai| isako yadi hama Adhunika jIvana-sandarbho ke kA amogha maMtra de sakane meM sakSama ho| isake lie anarUpa vyAkhyAyita kara sakeM to nizcita rUpa se hameM mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karanI hogI; vizva ke aise samasta prANI jo dharma aura darzana se sAmAjika baMdhutva kA vAtAvaraNa nirmita karanA nirantara dUra hote jA rahe haiM, isase jur3a sakate haiN| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Teravate. Dersonalise Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ : bhagavAn mahAvIra kA dUsarA krAntikArI evaM sAdhanA kara sake, rAga-dveSa ko chor3a sake to koI vaijJAnika vicAra yaha hai ki manuSya janma se nahIM aisA kAraNa nahIM hai ki vaha pragati na kara sake / jaba apitu AcaraNa se mahAna banatA hai| isa siddhAnta pratyeka vyakti pragati kara sakatA hai, apane jJAna aura ke AdhAra para unhoMne manuSya samAja kI samasta sAdhanA ke bala para uccatama vikAsa kara sakatA hai dIvAroM ko tor3a pheNkaa| Aja bhI manuSya aura aura tattvataH koI kisI kI pragati meM na to bAdhaka manuSya ke bIca khaDI kI gaI jitane prakAra kI dIvAreM hai aura na sAdhaka to phira saMgharSa kA prazna hI kahA~ haiM una sArI dIvAroM ko tor3a dene kI AvazyakatA uThatA hai ? isa taraha unhoMne eka sAmAjika darzana - hai| yadi hama yaha mAna lete haiM ki 'manuSya janma se diyaa| nahIM, AcaraNa se mahAna banatA hai' to jo jAtigata pratyeka jIva meM Atmazakti-sAmAjika samatA viSa hai, samAja kI zAnti meM eka prakAra kA jo viSa evaM ekatA kI dRSTi se zramaNa paramparA kA apratima ghulA huA hai, usako hama dUra kara sakate haiM / jo mahatva hai| isa paramparA meM mAnava ko mAnava ke 4 / par3hA huA varga hai use nizcita rUpa se isako saiddhA __ rUpa meM dekhA gayA hai; varNo, sampradAyoM, jAti, upantika rUpa se hI nahIM apitu ise apane jIvana meM jAti, vAdoM kA lebila cipakAkara mAnava mAnava AcaraNa kI hASTa se bhA utAranA caahie| ko bAMTane vAle darzana ke rUpa meM nhiiN| mAnava pratyeka vyakti paramAtmA bana sakatA hai-pratyeka mahimA kA jitanA joradAra samarthana jainadarzana meM vyakti sAdhanA ke AdhAra para itanA vikAsa kara huA hai vaha apratima hai / bhagavAna mahAvIra ne AtmA sakatA hai ki devatA loga bhI usako namaskAra karate ko svatantratA kI prajAtantrAtmaka udghoSaNA kii| haiM / 'devA vi ttaM namaMsanti jassa dhamma sayA maNo !' unhoMne kahA ki samasta AtmAe~ svatantra haiM / viv| mahAvIra ne Izvara kI parikalpanA nahIM kI: deva- kSita kisI eka dravya tathA usake guNoM evaM paryAyoM tAoM ke Age jhukane kI bAta nahIM kI apitu mAna- kA anya dravya yA usake guNoM aura paryAyoM ke sAtha vIya mahimA kA joradAra samarthana karate hue kahA kisI prakAra kA koI sambandha nahIM hai| ki jisa sAdhaka kA mana dharma meM ramaNa karatA hai use devatA bhI namaskAra karate haiN| vyakti apanI hI isake sAtha-sAtha unhoMne yaha bAta kahI ki jIvana-sAdhanA ke dvArA itanA uccastarIya vikAsa svarUpa kI dRSTi se samarata AtmAe~ samAna haiM / astitva kI dRSTi se samasta AtmAe~ svatantra haiM; kara sakatA hai ki AtmA hI paramAtmA bana sakatI hai| bhinna-bhinna haiM, kintu svarUpa kI dRSTi se samasta AtmAe~ samAna haiN| manuSya mAtra meM Atma-zakti jaina tIrthakaroM kA itihAsa evaM unakA jIvana hai / zArIrika evaM mAnasika viSamatAoM kA kAraNa AkAza se pRthvI para utarane kA krama nahIM hai apitu, karmoM kA bheda hai / 'jIva' apane hI kAraNa se saMsArI / pRthvI se hI AkAza kI ora jAne kA upakrama banA hai aura apane hI kAraNa se mukta hogaa| vyava hai / nArAyaNa kA nara zarIra dhAraNa karanA nahIM hai hAra se bandha aura mokSa ke hetu anya padArtha ko / apitu nara kA hI nArAyaNa bananA hai / ve avatAra- jAnanA cAhie kintu nizcaya se yaha jIva svayaM vAdI paramparA ke poSaka nahIM apitu uttAravAdA mokSa kA hetU hai| AtmA apane svayaM ke upAjita hai| paramparA ke tIrthaMkara the| unhoMne apane jIvana kI karmoM se hI baMdhatI hai / AtmA kA duHkha svakRta hai| / sAdhanA ke dvArA, pratyeka vyakti ko yaha pramANa pratyeka vyakti hI prayAsa se uccatama vikAsa diyA; use yaha vizvAsa dilAyA ki yadi vaha kara sakatA hai / tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private a Personal use only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana meM AtmAe~ anantAnanta haiM tathA pariNAmI svarUpa haiM kintu cetanA svarUpa hone ke kAraNa eka jIvAtmA apane rUpa meM rahate hue bhI jJAna ke ananta paryAyoM kA grahaNa kara sakatI hai / svarUpa kI dRSTi se sabhI AtmAe~ samAna haiM / jIva ke sahaja guNa apane mUla rUpa meM sthita rahate haiM / puruSArthaM ke pariNAmasvarUpa zuddhi - azuddhi kI mAtrA ghaTatI-bar3hatI rahatI hai / Atma-tulyatA tathA sAmAjika samatA - bhagavAn ne samasta jIvoM para maitrIbhAva rakhane evaM samasta saMsAra ko samabhAva meM dekhane kA nirdeza diyA / 'zramaNa' kI vyAkhyA karate hue usakI sArthakatA samasta prANiyoM ke prati samadRSTi rakhane meM batalAyI / samabhAva kI sAdhanA vyakti ko zramaNa banAtI hai / bhagavAn ne kahA ki jAti kI koI vizeSatA nahIM, jAti aura kula se trANa nahIM hotA / prANI mAtra Atmatulya hai / se isa kAraNa prANiyoM ke prati Atmatulya bhAva rakho, Atmatulya samajho, sabake prati maitrIbhAva rakho, samasta saMsAra ko samabhAva se dekho / samabhAva ke mahatva kA pratipAdana unhoMne yaha kahakara kiyA ki Arya mahApuruSoM ne ise hI dharma kahA hai / ahiMsA : jIvana kA vidhAnAtmaka mUlya evaM bhAva dRSTi - bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA zabda kA vyApaka artha meM prayoga kiyA - mana, vacana, karma se kisI ko pIr3A na denA / yahA~ Akara ahiMsA jIvana kA vidhAnAtmaka mUlya bana gayA / mahAvIra ne ahiMsA ke pratipAdana dvArA vyakti citta ko bahuta gahare se prabhAvita kiyA / unhoMne saMsAra meM prANiyoM ke prati AtmatulyatA-bhAva kI jAgRti kA upadeza diyA, zatru evaM mitra sabhI prANiyoM para samabhAva kI dRSTi rakhane kA zaMkhanAda kiyA / 218 jaba vyakti sabhI jIvoM ko samabhAva se dekhatA hai to rAga-dveSa kA vinAza ho jAtA hai / usakA citta dhArmika banatA hai / rAgadveSa-hInatA dhArmika banane kI prathama sIr3hI hai / samabhAva evaM AtmatulyatA kI dRSTi kA vikAsa hone para vyakti ahiMsaka apane Apa ho jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki prANI mAtra jIvita rahane kI kAmanA karane vAle haiN| sabako apanA jIvana priya hai / sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA / jaba sabhI prANiyoM ko hai to kisI bhI prANI ko duHkha na pahu~cAnA hI duHkha apriya ahiMsA hai | ahiMsA kevala nivRttiparaka sAdhanA nahIM hai, yaha vyakti ko sahI rUpa meM sAmAjika banAne kA amogha mantra hai / ahiMsA ke sAtha vyakti kI mAnasikatA kA sambandha hai / isa kAraNa mahAvIra ne kahA ki apramatta AtmA ahiMsaka hai / eka kRSaka apanI kriyA karate hue yadi anajAne jIvahiMsA kara bhI detA hai to bhI hiMsA kI bhAvanA usake sAtha jur3atI nahIM hai / bhale hI hama kisI kA vadha na kareM, kintu kisI ke vadha karane ke vicAra kA sambandha mAnasikatA se sampRkta ho jAtA hai / isI kAraNa kahA gayA hai ki rAgadveSa kA aprAdurbhAva ahiMsA evaM usakA prAdurbhAva hiMsA hai / hiMsA se pAzavikatA kA janma hotA hai, ahiMsA se mAnavIyatA evaM sAmAjikatA kA / dUsaroM kA aniSTa karane kI nahIM, apane kalyANa ke sAtha-sAtha dUsaroM kA bhI kalyANa karane kI pravRtti ne manuSya ko sAmAjika evaM mAnavIya banAyA hai| prakRti se vaha AdamI hai, naitikatAbodha ke saMskAroM ne usameM mAnavIya bhAvanA kA vikAsa kara usake jIvana ko sArthakatA pradAna kI hai| tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ BA ---- __ ahiMsA se anuprANita artha tantra : aparigraha- bhagavAn mahAvIra ne pahacAnA thaa| isI kAraNa ahiMsA ke sAtha hI jur3I huI bhAvanAeM haiM-apari- unhoMne kahA ki jIva parigraha ke nimitta hiMsA grahavAda evaM anekAMtavAda / parigraha se Asakti eva karatA hai, asatya bolatA hai, corI karatA hai, maithuna mamatA kA janma hotA hai| aparigraha vastuoM ke kA sevana karatA hai aura atyadhika mUrchA karatA prati mamatvahInatA kA nAma hai / jaba vyakti ahiMsaka hai| parigraha ko ghaTAne se hI hiMsA, asatya, asteya hotA hai, rAgadveSa rahita hotA hai to svayameva apa- evaM kuzIla ina cAroM para roka lagAtI hai / rigrahavAdI ho jAtA hai| usakI jIvana-dRSTi badala jAtI hai| bhautika-padArthoM ke prati Asakti samApta parigraha ke parimANa ke lie 'saMyama' kI sAdhanA ho jAtI hai| ahiMsA kI bhAvanA se prerita vyakti Avazyaka hai| 'saMyama' pAralaukika Ananda ke lie apanI AvazyakatAoM ko usI sImA taka bar3hAtA hI nahIM, isa loka ke jIvana ko sUkhI banAne ke hai, jisase kisI anya prANI ke hitoM ko AghAta lie bhI Avazyaka hai| Adhunika yuga meM pAzcAtya 710 na phuNce| jagata ke vicArakoM ne svacchaMda yaunAcAra evaM nidhi icchA-tapti kI pravRtti ko sahaja mAna liyaa| isa bahuta adhika utpAdana mAtra karane se hI hamArI kAraNa pAzcAtya jagata ke vyakti evaM samAja ne sAmAjika samasyAe~ nahIM sulajha sktiiN| hameM vyakti 'vyakti kI svatantratA tathA acetana mana kI saMtuSTi' ke citta ko andara se badalanA hogaa| usakI Adi siddhAntoM ke nAma para jisa prakAra kA saMyamakAmanAoM, icchAoM ko sImita karanA hogA tabhI hIna AcaraNa kiyA usakA pariNAma kyA nikalA hamArI bahuta sArI sAmAjika samasyAoM ko sula hai ? jIvana kI lakSyahIna, siddhAntahIna, mUlyavihIna jhAyA jA skegaa| sthiti evaM nirbAdha bhogoM meM nirata samAja kI aisA nahIM ho sakatA ki koI sAmAjika prANI sthiti kyA hai ? unake pAsa paisA hai, dhana-daulata hai, sampUrNa padArthoM ko chor3a deN| kintu hama apane jIvana sAdhana haiM kinta phira bhI jIvana meM saMtrAsa. aviko isa prakAra se DhAla sakate haiM ki padAtha hamAra zvAsa. atapti. vitaSNA evaM kaThAe~ haiN| hippI pAsa raheM kintu unake prati hamArI Asakti na ho, sampradAya kyA isI prakAra kI sAmAjika sthiunake prati hamArA mamatva na ho| tiyoM kA pariNAma nahIM hai / samAja meM icchAoM ko saMyamita karane kI vaicArika ahiMsA : anekAntavAda -- ahiMsaka bhAvanA kA vikAsa Avazyaka hai| isake binA vyakti AgrahI nahIM hotaa| usakA prayatna hotA hai ra manuSya ko zAnti prApta nahIM ho sktii| 'para- niyoM ki vaha dUsaroM kI bhAvanAoM ko Thesa na pahu~cAve kalyANa' kI cetanA vyakti kI icchAoM ko lagAma vaha satya kI to khoja karatA hai, kintu usakI ma lagAtI hai tathA usameM tyAga karane kI pravRtti evaM kathana-zelI meM anAgraha evaM prema hotA hai| aneaparigrahI bhAvanA kA vikAsa karatI hai| kAntavAda vyakti ke ahaMkAra ko jhakajhoratA hai| parigraha kI vRtti manuSya ko anudAra banAtI hai, usakI Atyantika-dRSTi ke sAmane praznavAcaka cihna usakI mAnavIyatA ko naSTa karatI hai| usakI lagAtA hai / anekAntavAda yaha sthApanA karatA hai lAlasA bar3hatI jAtI hai| dhanalipsA evaM artha- ki pratyeka padArtha meM vividha guNa evaM dharma hote haiN| lolupatA hI usakA jIvana-lakSya ho jAtA hai| satya kA sampUrNa sAkSAtkAra sAmAnya vyakti dvArA usakI jindagI pAzavika zoSaNatA ke rAste para ekadama sambhava nahIM ho paataa| apanI sImita dRSTi bar3hanA Arambha kara detI hai / isake duSpariNAmoM ko se dekhane para hameM vastu ke ekAMgI guNa-dharma kA jJAna tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private & Personal use only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .. hotA hai / vibhinna koNoM se dekhane para eka hI vastu se unmukta vicAra karane kI preraNA pradAna kI jA KI hameM bhinna prakAra kI laga sakatI hai tathA eka sthAna sakatI hai| se dekhane para bhI vibhinna dRSTiyoM kI pratItiyA~ yadi hama prajAtantrAtmaka yUga meM vaijJAnika paddhati se satya kA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM to 16 pharavarI, 1980 ko sUryagrahaNa ke avasara 'anekAMta' se dRSTi lekara 'syAdvAda praNAlI' dvArA para kAla ke eka hI kSaNa bhAratavarSa ke vibhinna kara sakate haiN| cintana ke dharAtaloM para unmaktatA 15 sthAnoM para vyaktiyoM ko sUryagrahaNa ke samAna dRzya / tathA anAgraha tathA saMvedanA ke dharAtala para prema kI pratIti nahIM huI / kAravAra, rAyacUra evaM purI HER [ kI bhAvanA kA vikAsa kara sakate kAraNa pUrNa a~dherA chA gayA; vahIM bambaI meM sUrya kA 85 pratizata bhAga, dillI meM 58 pratizata bhAga isa prakAra vizva-dhama isa prakAra vizva-dharma ke rUpa meM jaina dharma evaM 18 tathA zrInagara meM 48 pratizata bhAga dikhAI nahIM darzana kI Adhunika yuga meM prAsaMgikatA ko vyaakhyaadiyaa| yita karane kI mahatI AvazyakatA hai| yaha manuSya | bhAratavarSa me hI sUryagrahaNa Arambha evaM samApti evaM samAja donoM kI samasyAoM kA ahiMsAtmaka ke samaya meM bhI antara rahA / kAravAra meM sUryagrahaNa samAdhAna prastuta karatA hai / yaha darzana Aja kI madhyAhna 2.17 20 baje Arambha huA to bhuvanezvara prajAtantrAtmaka zAsana-vyavasthA evaM vaijJAnika sApekSameM 2:42.15 para tathA kAravAra meM 4.52.10 vAdI cintana ke bhI anurUpa hai| AdamI ke bhItara samApta huA to bhuvanezvara meM 4-56.35 pr| pUrNa kI azAMti, udvega evaM mAnasika tanAvoM ko yadi dUra karanA hai tathA antataH mAnava ke astitva ko rahI to bhuvanezvara meM yaha avadhi kevala 46 sekaMDa banAye rakhanA hai to jaina darzana evaM dharma meM pratipA dita mAnava kI pratiSThA, pratyeka AtmA kI svatakI hI rhii| ntratA tathA pratyeka jIva meM Atma-zakti kA astitva 'syAdvAda' anekAMtavAda kA samarthaka upAdAna Adi sthApanAoM evaM pratyayoM ko vizva ke sAmane hai| tatvo ko vyakta kara sakane kI praNAlI hai| satya rakhanA hogaa| jaina dharma evaM darzana mAnava-mAtra ke II kathana kI vaijJAnika paddhati hai| lie samAna mAnavIya mUlyoM kI sthApanA karatA mithyA jJAna ke vacanoM ko dUra karake syAdvAda hai| sApekSavAdI sAmAjika saMracanAtmaka vyavasthA ne aitihAsika bhUmikA kA nirvAha kiyA, ekAMtika kA cintana prastuta karatA hai| pUrvAgraha rahita udAra cintana kI sImA batalAI / AgrahoM ke dAyare meM dRSTi se eka dUsare ko samajhAne aura svayaM ko talAsimaTe hue mAnava kI aMdherI koTharI ko anekAMta- zane-jAnane ke liye anekAMtavAdI jIvana-dRSTi | vAda ke ananta lakSaNasampanna satya-prakAza se Alo- pradAna karatA hai| samAja ke pratyeka sadasya ke lie kita kiyA jA sakatA hai| Agraha evaM asahiSNutA samAna adhikAra kI ghoSaNA karatA pratyeka vyakti CI ke banda daravAjoM ko syAdvAda ke dvArA kholakara, ko 'sva-prayatna' se vikAsa karane kA mArga dikhAtA ahiMsAvAdI rUpa meM vividha dRSTiyoM evaM sandarbho hai| 220 tRtIya khaNDa : dharma tathA darzana 60 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Formsrivated bersonalitice Only