Book Title: Upmiti Bhav Prapancha Katha
Author(s): Divyaprabhashreeji
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210297/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maeklmulm mem maellm upamitibhava prapaJca kathA : kitanA sArthaka hai siddharSi kA racanA upakrama ? || D sAdhvI divyaprabhA ema. e. pI-eca. DI. (suziSyA mahAsatI zrI kusumavatI jI ma. sA.) 0000000000000000000000015 mAnava-mana ke vicAra jaba taka avyakta rahate zailI meM kisI vistRta yA bahad AkAra vAle grantha / haiM, taba taka ve indriyagrAhya nahIM bana pAte / kintu racanA karane kA sAhasa, siddharSi se pahale kA koI ye hI udagAra jaba upamA/rUpakApratIka-Adi ko kavi/sAhityakAra nahIM kara paayaa| zrImadbhAgavata mAdhyama banAkara vyakta ho jAte haiM, taba, ve, na sirpha ke caturtha skandha meM puraJjana kA AkhyAna hai, indriyagrAhya hI bana jAte haiM, varan, unameM eka aisI viSayAsakti ke kAraNa puraJjana ko jo bhava-bhramaNa sAmarthya samAhita ho jAtI hai, jo grahItA para karanA par3A, usI kA vistRta vivecana isameM hai| apanI amiTa chApa banA dete haiN| kAvya/grantha praNa- paraJjana ke isa bhava-bhramaNa-vivecana kA kalevara yana ke kSetra meM pratIka-sAhitya kI sarjanA-zailI ke cAra adhyAyoM ke 181 zlokoM meM varNita hai| bu mUla meM isI prakAra kA koI mukhya kAraNa rahA jJAnendriyA~, karmendriyA~, prANa, vRtti, suSupti, svapna, hogaa| yadyapi, isa zailI meM likhe gaye saMskRta- zarIra Adi ke rocaka-rUpaka isa varNana meM diye mAhitya kA parizIlana karane se yaha tathya spaSTa gaye haiM / yaha vRttAnta, yadyapi paryApta-vistAra vAlA hotA hai ki upameya-upamAna-zailI ko mAdhyama nahIM hai, tathApi, jo rUpaka, jisa rUpa meM banAne kI paramparA paryApta-prAcIna hai| aura, isa hae haiM, ve sArthaka, saTIka, aura manohArI avshy| sRjana-zilpa ke bIja-bindu bRhadAraNyakopaniSad se haiN| phira bhI, isa varNana ko usa-zreNI meM nahIM sambaddha 'udgItha brAhmaNa' meM 'chAndogyopaniSad' meM rakhA jA sakatA, jisa zreNI meM siddharSi kI 'upabhI upalabdha hote haiM / zrImadbhagavadgItA ke solahaveM mitibhavaprapaJcakathA' ko mAnyatA prApta hai|| adhyAya meM pApa-puNya-vattiyoM kA devI-AsurI suprasiddha pAzcAtya vidvAn DaoN0 harmana jaikobI ne | sampattiyoM ke rUpa meM ullekha hai / 'jAtaka nidAna isa mahAkathA kI prastAvanA meM likhA hai- "I didog kathA' (bauddha grantha) ke 'avidUre-nidAna' aura not find something still more important : the 'santike nidAna' meM bhI isI zilpa-zailI kA great literacy of the U. Katha and the fact darzana hotA hai| jaina sAhitya meM 'uttarAdhyayana that is the first allegorical work in Indian 'sUtrakRtAMga' aura 'samarAicca kahA' ke kucha Literature." isa kathana ko lakSya karake, yaha khaa| AkhyAnoM meM yahI zilpa vidyamAna hai| kintu, isa jAne meM kataI saMkoca nahIM hotA ki pratIka shailii| 1 udgItha brAhmaNa 1/3 3 zrImad bhagavadgItA 16 2 chAndogyopanipada 1/2 4 uttagadhyayana-adhyayana 6,10, 27 C 554 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa G0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E rion International FSP Gate & Personal Use Only www.jainelibrary Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI anupama kAvya-paramparA kA sUtrapAta karane kA vidvAnoM, sAhityakAroM meM prasiddhi evaM pratiSThA kA zreya, siddharSi kI 'upamitibhavaprapaJcakathA' ko prazna, ina do meM se eka bhASA ke cayana, nizcaya para 3 jAtA hai| pazcAt, 'prabodhacintAmaNi' (jayazekhara nirbhara karane lagA thaa| bhASA ke cayana kA lakSya sUri) se lekara aba taka ke samasta rUpaka-granthoM ko 'pANDitya-pradarzana' aura 'lokamAnasa ke anurUpa siddharSi kI isI kRti kI paramparA ke granthoM meM granthoM kA praNayana' bana gayA thaa| siddharSi bhI isa ginA jA sakatA hai| yugIna sthiti se pUrNataH paricita the| unhoMne svayaM jaina vAGamaya kA kalevara paryApta-vistAra svIkAra kiyA hai ki unake graMtharacanA kAla meM vAlA hai / isakI sarjanA meM 'saMskRta' aura 'prAkRta' saMskRta aura prAkRta, donoM hI bhASAoM ko pradhAdonoM hI bhASAoM kA vyApaka-prayoga maulika rUpa natA prApta thii| prAkRta-bhASA yadyapi jana sAdhAraNa meM kiyA gayA hai| mahAvIra ke samaya taka, prAkRta- ke liye bodhagamya avazya thI, para, yaha vidvAnoM ko bhASA janasAdhAraNa ke bolacAla aura sAmAnya- acchI nahIM lagatI thI / paNDita varga meM saMskRtabhASA vyavahAra meM bhI paryApta-pratiSThA prApta kara cakI ko hI vizeSa samAdara prApta thaa| ve prAkRta-bhASA thI / sambhavataH isIlie, unhoMne apane dvArA ana- meM bolacAla taka karanA pasanda nahIM karate the| bhUta satya/tatva kA pratipAdana prAkRta bhASA meM sUrya kA 'prakAza' aura 'pratApa' jisa taraha eka kiyA thaa| unake pradhAna-ziSyoM ne bhI ukta tatva- sAtha saMyakta rahate haiM, usI taraha 'samAja' aura jJAna ko prAkRta-bhASA meM hI saMkalita karake jana- 'saMskRti' bhI sAtha-sAtha saMpRkta rahate haiN| samAja sAdhAraNa kI bhAvanAoM ko mahattva pradAna kiyaa| mAnava-samudAya kA bAhya-pariveSa hai to saMskRti mahAvIra aura unake ziSyoM ke isa prayAsa kA usakA antaHsvarUpa hai| jisa samAja kA antaH aura pariNAma yaha huA ki lagabhaga 500 varSoM taka bAhya-pariveSa, bhautikatA para AdhArita hotA hai, nirantara jaina dharma aura sAhitya ke kSetra meM prAkRta- usakA sAhitya, AdhyAtmikatA se ota-prota nahIM bhASA kA vyavahAra hotA rhaa| ho sakatA / kintu jisa samAja kA antaHsvarUpa ___ mahAvIra ke isa bhASA-prasthAna meM, saMskRta ke AdhyAtmika ho, usakA bAhya svarUpa yadi bhautiprati kisI prakAra kA koI vidvaSa bhAva nahIM thaa| katA meM lipta ho jAye, to bhI usa samAja kA balki, tattvajJAna kI prabhAvazAlitA aura upayoH sAhitya, AdhyAtmikatA se anuprANita hue binA gitA, janasAdhAraNa kI samajha meM Ane vAlI bhASA nahIM raha sktaa| isalie saMskRta sAhitya kA lakSya meM hI nihita hai, yaha vicAra hI prAkRta ko prAtha- janasAdhAraNa taka AdhyAtmikatA kA sandeza 4 mikatA dene kA mukhya nimitta bnaa| vastutaH yaha pahu~cAnA aura unameM nava-jAgaraNa kA bhAva bharate vaha yuga thA, jisameM saMskRta aura prAkRta kI saMgharSa- rahanA, hamezA rahA hai| / mayI pratidvandvitA, apane utkarSa para pahuMca rahI thii| sukha-duHkha, rAga-virAga, mitratA-zatrutA ke -pradyumnasUri racita 'samarAditya saMkSepa' 1 siddhi vyAkhyAturAkhyAtu mahimAnaM hi tasya kaH / samastyupamiti ma yasyAnupamiti kathA | saMskRtA prAkRtA ceti bhASe prAdhAnyamahataH / tatrApi saMskRtA tAvad vidagdhahadisthitA / / bAlAnAmapi sadbodhakAriNI krnnpeshlaa| tathApi prAkRtA bhASA na teSAmabhibhASate / -upamitibhavaprapaMcakathA kusama abhinandana grantha : pariziSTa 555 000 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 pArasparika saMgharSa se bhinna-bhinna prakAra kI jo pari taraha kI manovRttiyA~, bhAvanAeM use sambala pradAna || sthitiyA~ banatI haiM, unhIM kI saMjJA hai-'jiivn'| karatI haiN| jIvana kI sampUrNa abhivyakti na to duHkha ko sarvathA isa vizAla kathA-gantha ko siddharSi ne ATha | tyAga dene para sambhava hai, na hI sukha kI sarvatomukhI prastAvoM, adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai / svIkRti se usakI tAtvika vyAkhyA kI jA sakatI pUrI kI prI kathA kI pratIka-yojanA duhare abhihai| isalie saMskRta kA koI kavi, sAhityakAra prAyoM ko eka sAtha saMyojita karate hue likhI gaI aura dArzanika kisI eka pakSa kA citraNa nahIM hai| jagata ke sAmAnya vyavahAra meM dRzyamAna sthAnoM, M karatA / kyoMki vaha jAnatA hai-'yaha saMsAra dvandvoM, pAtroM aura ghaTanAkramoM se yukta kathAnaka kI hI I saMgharSoM kA hI eka vizAla krIDAMgana hai|' kintu bhA~ti isa kathA meM varNita sthAna-pAtra-ghaTanAkramoM meM 'nirAzA' meM se 'AzA' kA, vipatti' meM se 'saMpatti' kathAkRti kA eka Azaya spaSTa ho jAtA hai| kA aura 'duHkha' meM se 'sUkha kA srota avazya phUTatA kintu dasarA Azaya, adRzya/bhAvAtmaka jagata hai / isIlie ukta mAnyatA, bhAratIya cintana kI ke dArzanika/AdhyAtmika vicAroM/anubhava-vyApAra | AdhArabhUmi banakara raha gaI / saMskRta sAhitya meM meM se udbhUta hotA haA, kathAkrama ko agrasArita !! yahI dArzanikatA, anusaraNIya aura anukaraNIya karatA calatA hai| vastutaH yaha dUsarA Azaya hii|| vanakara caritArtha hotI A rahI hai| 'upamiti bhavaprapaJcakathA' kA, aura isake lekhaka siddhaSi ina tathyoM se bhI bhalIbhA~ti paricita kA prathama pramukha lakSya hai| isa AdhAra para isa kathAkRti ke do rUpa ho jAte haiM, jinheM 'bAhyakathA the| yadyapi, unake pUrva ullikhita vicAroM se yaha zarIra' aura 'antaraMga kathA zarIra' saMjJAyeM dI jA pratIta hotA hai ki ve apanI, isa vizAla kathAkRti ko prAkRta bhASA meM likhanA to cAhate the, kintu sakatI haiN| ina donoM zarIroM ke madhya 'prANoM' kI isase unheM vidvAnoM meM pratiSThA prApta nahIM ho taraha, eka ho kathA anusyUta hai| kathA ke donoM svarUpoM ko samajhAne ke lie, prathama-prastAva ke rUpa pAyegI, yaha bhaya unheM thA / isalie unhoMne sarala meM samAyojita 'pIThabandha' meM siddharSi ne apane svayaM saMskRta meM kathAkRti kI racanA kA eka aisA madhyama ke jIvana-carita ko eka choTI-sI kathA ke rUpa meM mArga cunA, jisase tatkAlIna janasAdhAraNa ko bhI isa kathA ko samajhane meM koI kaThinAI na ho. aura unhI duhare AzayoM ke sAtha saMjoyA hai, jo kthaa| unheM svayaM paNDita varga ke upekSA-bhAva kA zikAra ke pAThakoM ko dUsare prastAva se prArambha hone vAlI na honA par3e / antataH solaha hajAra zloka parimANa mUla kathA kI rahasyAtmakatA ko samajhane kA pUrvakalevara vAle rUpakamaya isa pare kathA grantha meM eka abhyAsa karAne ke lie, upayukta mAnI jA sakatI / / hI nAyaka ke vibhinna janma-janmAntaroM kA bhAratIya hai| bhavaprapaJca kyA hai ? aura, bhavaprapaJca kathA dharma-darzana meM varNita pramakha jIva-yoniyoM kA svarUpa kahane/likhane kA udadezya kyA hai ? yaha spaSTa karane vivecana saMskRta' bhASA ke mAdhyama se karate hue, ke lie bhI pIThabaMdha kI kathA-saMyojana-yojanA ko, yaha bhI nirdezita kiyA hai ki kina karmoM ke kAraNa siddharSi kA racanA-kauzala mAnA jA sakatA hai| kisa yoni meM jIvAtmA ko bhaTakanA par3atA hai, aura 'upamitibhavaprapaJca kathA' ke vizAla kalevara janma-janmAntara rUpa bhava-bhramaNa se ubArane meM kisa meM gumphita kathA kA mUlasvarUpa nimnalikhita saMkSepa / % 3EN 1 upAye sati kartavyaM sarveSAM cittaraMjanam / atastadanurodhena saMskRteyaM kariSyate / / -upamitibhavaprapaMcakathA / 556 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 30 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Private PersonalUse Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra se anumAnita kiyA jA sakatA hai| meruparvata kA 'mahAvideha-bAjAra' kaise ho bhayA ? yahA~ ke se pUrva meM, mahAvideha kSetra ke antargata 'sukaccha- mahArAja 'zrIgarbha' haiM na ki karmapariNAma / ' AcArya vijaya' nAmaka eka deza hai| isakA rAjA thA- zrI kyA kaha rahe haiM yaha saba ?' AcAryazrI ne uttara 'anusundara' cakravartI / isakI rAjadhAnI thI-'kSema diyA-'dharmazIle sulalite ! tuma 'agRhIta saMketA' pura' / vRddhAvasthA ke antima samaya, vaha apanA deza ho / merI bAta kA artha tuma nahIM samajha pAyIM / ' dekhane kI icchA se bhramaNa para nikalatA hai| aura sulalitA socatI hai-AcAryazrI ne to merA nAma kisI dina 'zaMkhapura' nagara ke bAhara bane 'cittarama' bhI badala diyaa| tabhI, AcAryazrI ke kathana kA nAmaka udyAna ke pAsa se gujaratA hai| Azaya samajhakara mahAbhadrA nivedana karatI hai bhagavan / yaha cora, mRtyudaNDa se mukta ho sakatA hai isa samaya, cittarama udyAna meM bane 'manonandana' kyA?' AcAryazrI ne uttara diyA-'jaba use tere nAmaka caitya bhavana meM samantabhadrAcArya Thahare hue the| darzana hoMge, aura vaha hamAre samakSa upasthita hogA, pravartinI-sAdhvI 'mahAbhadrA'unake sAmane baiThA thiiN| usakI mukti ho jAyegI / ' mahAbhadra ne pUchA-'to 'sulalitA' nAma kI rAjakumArI aura 'puNDarIka' rAka kyA maiM usake sammukha jAU~ ?' AcAryazrI ne kahA nAma kA rAjakumAra bhI, isa santa-sabhA meM baiThe the| __-'jaao| isameM duvidhA kahA~ hai ?' _ acAnaka hI rathoM kI gar3agar3AhaTa aura senA kA mahAbhadrA udyAna se nikalakara bAhara rAjapatha kolAhala sunakara sabhI kA dhyAna zora kI ora para AI aura anusUndara cakravartI ke nikaTa Ane AkRSTa ho jAtA hai / utsukatA aura jijJAsAvaza para usase bolI- bhadra ! sadAgama kI zaraNa svIrAjakumArI, mahAbhadrA se pUchatI hai-'bhagavatI! kAra kro|' yaha kaisA kolAhala hai ?' mahAbhadrA ne AcAyazrI sAdhvI ke darzana se anusUndara ko 'svagocara' kI ora dekhakara kahA-'mujhe nahIM mAlUma / ' kiMtu, (jAti/pUrvajanma-smaraNa) jJAna ho jAtA hai / / AcAryazrI ne isa avasara ko rAjakumAra aura usane AcAryazrI dvArA kahI gaI bAta unase sunI, rAjakumArI ko prabodha dene ke lie upayukta samajhate aura unake sAtha, AcAryazrI ke samakSa Akara upa- YES hue, mahAbhadrA se kahA---'are mahAbhadra ! tumheM nahIM sthita ho jAtA hai| vaha AcAryazrI ko dekhakara, mAlUma hai ki hama saba isa samaya 'manujagati' nAmaka sukha ke atireka se bhara uThatA hai| aura atipradeza ke mahAvideha bAjAra meM baiThe haiM / Aja eka prasannatA meM mUcchita hokara vahIM gira par3atA hai| cora, corI ke mAla sahita pakar3a liyA gayA hai| AcAryazrI dvArA prabodha dene para vaha saceta hotA 112 jise 'karma-pariNAma' mahArAja ne apanI pradhAna hai| rAjakamArI sulalitA, usase corI ke viSaya mahArAnI 'kAlapariNati' se parAmarza karake use meM pachatI hai| AcAryazrI bhI use apanA sArA mRtyudaNDa kI sajA sunAI hai| 'duSTAzaya' Adi vRttAnta sunAne kA Adeza dete haiM, taba anusundara ne daNDapAzika use pITate hue vadha-sthala kI ora le sAdhvI ke darzana se utpanna pUrvajanma-smaraNa kA jA rahe haiN| AcAryazrI kI bAta sunakara, sulalitA sahArA lekara, apanI bhavaprapaJcakathA, tamAma upaAzcarya meM par3a jAtI hai / aura punaH mahAbhadrA se mAoM ke sAtha sunAnI Arambha kara dii| pUchatI hai-'bhagavatI ! hama loga to zaMkhapura ke anusandara kI kathA sunate-sunate rAjakumAra 'cittarama' udyAna meM baiThe haiM / yaha 'manujagati' nagara puNDarIka pratibuddha ho jAtA hai / kintu, rAjakumArI 1 umitibhava prapaMca kathA---pIThabandha-zloka 63 3 vahI -pIThabandha, zloka 66 A2 upamitibhava prapaMca kathA pRSTha-736 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa 557 860 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 603800 For Drivate Personalillse Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sulalitA bAra-bAra kathA sunakara bhI pratibuddha na huI, taba vizeSa preraNA ke dvArA use bar3I muzkila - bodha hI pAtA hai / " pratibuddha ho jAne se donoM ko Atmabodha ho jAtA hai / aura ve donoM saMsArAvasthA ko chor3akara ArhatI-dIkSA grahaNa kara lete haiM / 2 kAlAntara meM, utkRSTa tapazcaraNa ke prabhAva se mokSa prApta karate haiM / isa sAra-saMkSepa meM AcAryazrI mahAbhadrA aura sulalitA ke kathanoM se spaSTa ho jAtA hai ki isa mahAkathA meM rahasyAtmakatA kA gumphana kitanA sahaja aura durbodha hai / isI taraha ke rahasyAtmaka pratIkakathAcitroM kI bharamAra upamitibhava prapaJcakathA meM hai / jo AThoM prastAvoM meM samAviSTa, anekoM alaga alaga kathAoM ko par3hane para aura adhika gaharA bana jAtA hai / hiMsA, asatya, caurya / asteya, aura aparigraha ke sAtha krodha, mAna, mAyA, lobha tathA moha kA Avega juDa jAne para sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra aura cakSu indriyoM kI adhInatA svIkAra kara lene se jo pratikUla pariNAma jIvAtmA ko bhogane par3ate haiM, prAyaH una samasta pariNAmoM se jur3I aneka kathAeM, isa mahAkathA meM antarbhUta haiM / ina kathAoM kA ghaTanAkrama bhinna-bhinna sthAnoM para maithuna bhinna-bhinna pArivArika pariveSoM meM bhinna-bhinna pAtroM ke dvArA ghaTita / varNita kiyA hai siddharSi ne / isa vibhinnatA ko dekhakara, sAmAnya pAThaka ko yaha nizcaya kara pAnA muzkila ho jAtA hai ki ina anekoM kathAnAyakoM meM se mukhyakathA kA nAyaka kauna ho sakatA hai ? vastutaH sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ke mAdhyama se saMsAra ko, jIvAtmA na sirpha dekhatA hai, balki unase apanA rAgAtmaka sambandha jor3akara usakI punaH punaH AvRtti karatA rahatA hai / phalataH, sAMsArika padArthoM ke vikAroM kI chApa, usa para 1 vahI - pIThabandha - zloka 67-68 vahI - zloka 658-661 3 558 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa itanI prabala ho jAtI hai ki vaha janma-janmAntaroM taka unase apanA sambandha tor3a nahIM pAtA / isase jIvAtmAoM ko jo yAtanAe~ sahanI par3atI haiM, ve akalpanIya hI hotI haiM / isI taraha kI jIvA - tmAoM ke janma-janmAntaroM kI kathAe~, hara prastAva meM saMyojita haiM / jinake sAtha, chAyA kI taraha, kucha aise jIvana-carita bhI saMyojita hue haiM, jinheM na to indriyoM kI zakti apane adhIna banA pAyI hai, na hI hiMsA, corI-Adi durAcAroM ke vazaMvada ve bana sake haiM / krodha, mAna, mAyA jaise prabala mAnaata - vikAroM kA prabhutva bhI unheM parAjita nahIM kara pAyA / spaSTa hai ki siddharSi ne ina kathAoM meM 'azubha' aura 'zubha' pariNAmI jIvoM ke kathAnaka, caritoM kI yaha saMyojanA, siddharSi kI kalpanA se sAtha-sAtha saMjoye haiM isa mahAkathA meM / dvividha prasUta nahIM mAnI jA sakatI, kyoMki, isa sabake saMyojana meM unakA gahana dArzanika abhijJAna, cintana aura anubhava, AdhArabhUta kAraka rahA hai / jise unake racanA - kauzala meM dekhakara, yaha mAnA jA sakatA hai ki siddharSi ne una zAzvata sthitiyoM kI vivecanA kI hai, jo jIvAtmA ke astitva ke sAtha-sAtha hI samudabhUta hotI haiN| isI dvividhatA binduoM ke rUpa meM dekha sakate haiM, jinase mahAkathA ko, hama isa mahAkathA ke prArambha meM una do dhruvasiddharSi ne 'karmapariNAma' ke adhInastha do senAkA sUtrapAta hotA hai / ina binduoM kI ora, patiyoM - 'puNyodaya' aura 'pApodaya' - ke kAryakSa etroM kA nirdhAraNa karake, ina donoM kI pravRttiyoM kA paricaya de karake, pAThaka kA dhyAna AkRSTa karanA cAhA hai / ina donoM kI kriyApaddhati aura adhikAroM meM mAtra yaha antara hai ki 'puNyodaya' ke kAryakSetra meM jo jIvAtmAe~ A jAtI haiM, unheM vaha unnati kI ora agrasara karane ke lie prayAsarata rahatA hai; jabaki, 'pApodaya' apane adhikAra kSetra 2 vahI - pRSTha 752-53 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM AI jIvAtmAoM ko patita se patitatama ava- 74 terahavIM paMkti) ityAdi pRSThoM para 'asmat' zabda sthAoM meM pahuMcAne kI yojanAe~ banAne meM lagA kA prayoga huA hai| yaha 'asmat' zabda kA prayoga, rahatA hai| _____ anusundara cakravartI ke dvArA kiyA gayA hai| jisase Azaya yaha hai ki upamitibhava prapaJcakathA kI yaha nizcaya hotA hai ki isa mahAkathA kA mukhya kathAoM meM dvavidhya kA samAveza, isa taraha huA nAyaka, vahI hai| jina sthaloM para 'etat' 'idaM' yA hai, ki karmabandha kA 'Asrava' jina kriyA kalApoM se 'jIva' zabdoM kA prayoga huA hai, vahA~ para, usakA hotA hai, unakA, aura 'saMvara' kI prakriyA meM saha- artha sAmAnya-jIvaviSayaka hI grahaNa kiyA jAnA yogI kriyAkalApoM kA nirdeza, pAThaka ko sAtha- caahie| jaisA ki 'evameSa jIvo rAjaputrAdyavasAtha upalabdha hotA jaaye| jisase unheM yaha anu- sthAyAM vartamAno bahuzo niSprayojanavikalpaM paramparabhava karane meM kaThinAI na ho ki 'asad-pravRtti' se yA''tmAnamAkulayati' (pRSTha-37 tRtIya paMkti), 'yadA jIvAtmA, karma-bandhana meM kisa taraha jakar3atA hai, khalveSa jIvo narapatisutAdyavasthAyAmativizAla aura karma-bandha kI isa sthiti ko, kisa taraha kI cittatayA' (pRSTha vahI paJcama paMkti), tathA 'tato'yameva pravRttiyoM se bacAyA jA sakatA hai| yaha spaSTa jIvo'navAptakarttavyanirNayaH' 'yadAyaM jIvo viditajJAta ho jAne para hI jIvAtmA yaha samajha pAtA hai prathama sukhAsvAdo bhavati' (pRSTha-67, paMkti kramaza: mAla ki bhavaprapaJca ke vistAra kA yaha mukhya kAraNa prathama evaM sAtavIM) Adi prasaMgoM meM hue zabda prayogoM Ke 'karmabandha' hai| 'kaSAya' aura 'indriyoM kI viSaya se spaSTa hai| pravRtti' aise duvikAra haiM, jo bhavaprapaJca rUpI vRkSa isa mahAkathA meM varNita kathA-tathya, vastutaH ra ko harA-bharA banAye rakhane meM, mukhya-jar3oM ko jaina-dharmazAstroM meM pratipAdita tattva-vivecanA se bhUmikA nibhAte haiN| isa bhavaprapaJca vRkSa ko ota-prota hai| jIvadhAriyoM kA janma, unake 5) ukhAr3a-pheMkane kI zakti, pAThakoM meM Aye, yahI saMskAra aura AcaraNa, jIvana, paddhati, soca-vicAra kA Azaya, isa kathA kA mukhya lakSya rahA hai| kI bhAvadazAe~, sAdhanA, aura dhyAna Adi mokSa kintu, isa dvividhApUrNa kathAnaka ke hara prastAva paryanta taka kA samagra cintana-manana, jaina dhArmika/ K meM jo kathAnaka Aye haiM, unheM, par3hakara bhI yaha bhrama dArzanika siddhAntoM para AdhArita hai| karma, karma banA hI raha jAtA hai ki mUlakathA kA nAyaka kauna phala, karmaphala-bhoga aura karmaparamparA se mukti, ina hai ? yadi, pAThakavRnda, thor3A sA bhI satarka bhAva se, samasta prakriyAyoM/dazAoM meM jIva sarvatantra-svatantra isa vizAla kathA ko par3heMge, to ve dekheMge ki mUla- hai, jainadharma kI yaha maulika mAnyatA hai| jisa kathA nAyaka ke saMketa pUre grantha meM yatra-tatra milate taraha, koI eka astra, vyakti kI jIvana-rakSA meM jAte haiN| kathA meM bIca-bIca meM kucha zabda/vAkya, nimitra banatA hai, usI taraha, usake jIvana-viccheda ina saMketoM ko spaSTa karate haiN| jaise--'sarAga- kA bhI kAraNa bana sakatA hai / astra ke upayoga kI saMyatAnAM bhavatyevAyaM jIvo hAsyasthAna' (pRSTha 33 bhUmikA, astradhArI ke viveka para nirbhara hotI hai| prathama paMkti), 'tadetadAtmIyajIvasyAtyantaviparIta- ThIka isI taraha jIvAtmA, apane viveka kA prayoM cAritAmanubhavatA'bhihitaM mayA-yo'yaM madIyajIvo- bhavaprapaJca ke vistAra ke liye karatA hai, yA bhaka'vadhArita jAtyandhabhAvo'sya' (pRSTha vahI, pAMcavI paMkti) prapaJca ko naSTa karane meM yaha usake viveka para 'madIya jIvaroro'yaM' (pRSTha-43 dUsarI paMkti), 'parame- nirbhara hotA hai| jainadharma/darzana ke sAre ke sAre zvarAvalokanAM majjIve bhavantoM' (pRSTha-53, antima siddhAnta 'viveka-prayoga' para hI nirdhArita kiye gaye paMkti), 'ye ca mama sadupadezadAyino bhagavantaH' (pRSTha- haiM / yaha, sarvamAnya, sarva-anubhUta tathya hai ki viveka 54, tIsarI paMkti), 'tato yo jIvo mAdRzaH' (pRSTha- ke prayoga kI AvazyakatA tabhI jAna par3atI hai, kusuma abhinandana grantha : pariziSTa ...ziSTa 556 0650 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha an Education International jainkosary.org Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba, do sthitiyoM/vicAroM meM se kisI eka ko ke samakSa, upasthita karake, use yaha jJAta karA diyA ma cunanA ho| 'upamitibhavaprapaJcakathA' meM isI jAye ki sukha aura duHkha kA sarjana, antaHkaraNoM kI Azaya se dvividhA-pUrNa, bhinna-bhinna kathAnakoM ko zubha-azubhamayI bhAvanAoM se hotA hai| yadi usake sAtha-sAtha samAyojita kiyA hai siddharSi ne / ina citta kI vRttiyA~ utkRSTa-zubharAga se paripluta hoM, I kathAoM se, inake pAtroM, paristhitiyoM aura ghaTanA- to uccatama sthAna, svarga taka hI mila pAyegA; kramoM ko punaH-punaH par3hane se, pAThaka ko apane viveka aura utkRSTa-azubharAga kA samAveza cittavattiyoM kA prayoga, AtmarakSA/Atmonnati ke lie kaba meM hogA, to apakRSTatama-naraka meM use jAnA par3a karanA hai ? yaha abhyAsa, bhalI-bhA~ti ho jaayegaa| sakatA hai| isa liye, vaha ina donoM-zubha-azubhavastutaH jainadharma/darzana kA yahI abhipreta hai| isI rAga se apane citta/antaHkaraNoM ko prabhAvita na ko siddharSi ne bhI, apanI kathA kA abhipreta banAye / tAki use svarga/naraka se sambandhita kisI nizcita karanA upayukta smjhaa| bhI bhavaprapaJca meM ulajhanA nahIM par3egA / balki, usa niSkarSa rUpa meM hama kaha sakate haiM ki 'upamiti ke liye zreyaskara yahI hogA ki ukta donoM prakAra bhavaprapaJca kathA' kI sampUrNa kathA 'sAMsArikatA' kI vRttiyoM/paristhitiyoM ke prati, eka aisA mAdhyaaura 'AdhyAtmikatA' ke do samAnAntara dharAtaloM sthya/taTastha bhAva apane antaHkaraNa meM jAgRta kare para se samudbhUta huI hai / bhautika dharAtala para calane jo use sabhI prakAra ke bhava-vistAra se bacAye ! vAlI kathA se sirpha yahI spaSTa ho pAtA hai ki anu- usakI yahI taTasthatA, usameM usa vizuddha bhAva kI hai sundara cakravartI kA jIvAtmA, kina-kina paristhi- sarjikA bana jAyegI, jisake eka bAra utpanna ho tiyoM meM se hotA haA mokSa ke dvAra para, kathA ke jAne para, hamezA hamezA ke liye, kisI bhI yoni/ anta meM pahu~catA hai| ina paristhitiyoM meM usake bhava meM jAne kA prasaMga samApta ho jAtA hai / 'upavaibhava, samRddhi, vilAsitA Adi se jur3e bhautika miti bhavaprapaJca kathA' apane isa uddezya taka pahu~ sukhoM kA rasAsvAdana bhara pAThaka kara pAtA hai| jaba cAne meM, jina-jina pAThakoM ko samartha banA detI hai, * ki dInatA-daridratA bharI viSama-paristhitiyoM ke vastutaH utane hI sandarbho meM siddharSi kA vizAla-3 (ER) citraNa meM usake daHkha-doM ke prati. sahadaya pAThaka mahAkathA likhane kA zrama, sArthaka banatA hai tathApi, ke mana meM basI dayAlutA dravita bhara ho uThatI hai| yugIna sAmAjika pariveSa ko dekhate hue, isameM raha ye donoM hI bhAvadazAe~, na to pAThaka ke liye zreya- rahA koI pAThaka isa mahAkathA ke adhyayana/paThana skara mAnI jA sakatI haiM, na hI siddhaSi ke kathA- zravaNa se, ukta lakSya kI ora cintana manana kA lekhana kA lakSya / balki, siddharSi kA Azaya, spa- bhAva banA letA hai, to bhI merI dRSTi se, siddharSi STataH yahI jAna paDatA hai ki jIvAtmA ko jina kA grantha-racanA kA upakrama, sArthaka mAnA jA kAraNoM se dIna-patita avasthAoM meM jAnA paDatA skegaa| ityalam / / hai, unakA bhAvAtmaka-dRzya, kathAoM ke dvArA pAThaka 560 kusuma abhinandana grantha : pariziSTa na sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jain E ation International RO Poate & Personal use only www.jainelibran