Book Title: Terapanth ka Rajasthani Gadya Sahtiya
Author(s): Dulahrajmuni
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211138/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. -. -. -. -. terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya O muni zrI dulaharAja, yugapradhAna AcAryazrI tulasI ke ziSya sAhitya kI gaMgA aneka dhArAoM meM pravAhita rahI hai| udgama sthala meM dhArA eka hotI hai parantu jyoM-jyoM vaha apane kSetra ko vistRta karatI huI Age bar3hatI hai, usakI aneka dhArAe~ ho jAtI haiN| pratyeka dhArA apanI eka vizeSatA ko lekara pravAhita hotI hai| vaha mUla se sarvathA vibhinna nahIM hotii| pratyeka dhArA meM mUla pratibimbita rahatA hai, phira bhI usakA apanA eka vaiziSTya hotA hai o anya dhArAoM meM nahIM miltaa| sAhitya kI do mukhya dhArAe~ haiM-gadya aura padya / inake avAntara bheda aneka ho sakate haiM / gadya sAhitya sarala aura subodha hotA hai aura padya sAhitya kaThina aura durbodha / yaha bhI akAraNa nahIM hai| gadya vistAra-ruci kA pariNAma hai aura padya saMkSepa ruci kA / vistAra-ruci se likhA gayA sAhitya pratyeka aMza kI vizada vyAkhyA karatA huA Age bar3hatA hai| usakA dRSTikoNa hotA hai ki merI bAta pAThaka ko spaSTa samajha meM Ae / kahIM bhI koI bAta nigUr3ha na rhe| sAmAnyata: gadya sAhitya se aise sAhitya kA bodha hotA hai jo vAstava meM dhvanyAtmaka ho, zabdoM kI abhivyaMjanA kisI zAzvata tathya kI puSTi karatI ho| padyAtmaka vidhA sImA meM pravAhita hone vAlI dhArA hai| usakA apanA nizcita vidhAna aura vijJAna hotA hai| vaha unakA atikramaNa nahIM kara sakatI / yaha thor3e meM bahuta kahane kI vidhA hai / yaha marma ko chUtI hai, parantu bahuta kama vyakti ise AtmasAt kara pAte haiN| terApaMtha prANavAn saMgha hai / isakA itihAsa kevala do sau varSa purAnA hai| AcArya bhikSu isake pravartaka the| unhoMne vikrama saMvat 1817 meM isakA prArambha kiyaa| vaha samaya eka dhArmika kaTTaratA kA samaya thaa| sthAna-sthAna para dhArmika carcAe~ hotI thIM, vAda-vivAda Ayojita kiye jAte the| eka pakSa apanI zreSThatA aura satyatA ko pramANita karane ke lie tarkoM ko DhUMr3hatA thaa| isa prakriyA ne aneka granthoM ke Alor3ana-vilor3ana kI ora mumukSuoM ko prerita kiyaa| isase tathyAtmaka jJAna kI vRddhi ke sAtha-sAtha tarka-pratitarka kA vikAsa huA aura pariNAmasvarUpa vizAla sAhitya kA nirmANa ho gyaa| terApaMtha gaNa ne apanI isa 215 varSoM kI kalAvadhi meM aneka sAhityakAroM ko utpanna kiyA hai, jinhoMne vipula sAhitya-sRjana kara rAjasthAnI sAhitya-bhaNDAra ko bharA hai| unameM Adya pravartaka AcArya bhikSu tathA caturtha gaNI zrI majjayAcArya kA nAma sarvopari hai| ina donoM vibhUtiyoM ne rAjasthAnI bhASA meM vipula sAhitya kI racanA kii| adhika racanAe~ padyAtmaka haiM aura unakA viSaya bhI dhArmika mAnyatAoM ke vibhinna pakSoM ko udghATita karanA rahA hai| ina donoM vibhUtiyoM ne rAjasthAnI gadya meM bhI aneka racanAe~ likhiiN| ina racanAoM meM rAjasthAnI bhASA kA vaividhya najara AtA hai| usakA kAraNa hai-munivRnda kA parivrajana / jaina muni eka sthAna para nahIM rhte| ve niraMtara parivrajana karate rahate haiM / yahI kAraNa hai ki unakI bhASA meM vividhatA hotI hai aura usakA sphuTa-pratibimba sAhitya meM yatra-tatra dRgTigocara hotA hai| dUsarI bAta hai ki jaina saMgha meM vibhinna prAntoM ke vyakti pravRjita hote haiM, ata: yaha svAbhAvika bhI hai ki unakI apanI mAtRbhASA para prAntIya bhASA kA prabhAva par3atA hai| usameM aneka zabda usa prAnta ke A ghusate hai aura kAlAntara meM usa bhASA ke abhinna aMga bana jAte haiN| Aja rAjasthAna meM bolI jAne vAlI bhASA ko rAjasthAnI kahA jAtA hai, kintu usameM bhI bahuta antara hai| thalI pradeza kI bhASA meM bhI antara hai| bIkAnera kI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI bhASA aura saradArazahara, curU Adi meM bolI jAne vAlI bhinna par3atI hai| isI prakAra mAravAha, mevAr3a, gor3avAr3a, bAr3amera bhI rUpa bhinna-bhinna hai / terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya rAjasthAnI meM bahuta antara hai| jayapura kI bhASA bhI pacapadarA, jasola Adi meM vyavahRta rAjasthAnI kA J terApaMtha dharma saMgha rAjasthAna meM janmA aura yahIM pallavita aura puSpita huA / isa saMgha meM pravrajita hone vAle sAdhu-sAdhvI bhI rAjasthAna ke hI the aura unakA vihAra kSetra bhI mukhyataH rAjasthAna hI rahA / anuyAyI varga bhI rAjasthAnI hI thA ataH yaha svAbhAvika hI thA ki sAhitya-sRjana bhI mukhyataH rAjasthAnI bhASA meM hI ho| te 527 terApaMtha dharma saMgha meM ATha AcArya ho cuke haiM aura vartamAna meM nauveM AcArya zrI tulasI gaNI kA zAsana cala rahA hai| sabhI AcAryoM ne rAjasthAnI meM racanAe~ likhIM. kintu ve prAyaH padyamaya haiN| prathama AcArya zrI bhikSu ne lagabhaga 36 hajAra zloka parimANa sAhitya likhA aura cauthe AcArya zrImajjayAcArya ne sAr3he tIna lAkha zloka parimANa ke sAhitya kI racanA kii| isameM gadya-padya donoM sammilita hai / padya sAhitya adhika hai / prastuta nibandha meM maiM kevala terApaMtha ke AcAryoM tathA sAdhu-sAdhviyoM dvArA racita rAjasthAnI gadya sAhitya kA eka paricaya prastuta kara rahA hU~ / AcArya bhikSu AcArya bhikSu terApaMtha ke Adya pravartaka the / ApakA janma vi0 saM0 1783 ASAr3ha zuklA trayodazI ko mAravAr3a kAMThA meM kaMTAliyA grAma meM huA / Apake pitA kA nAma zAha valUjI aura mAtA kA nAma dIpAbAI thA / Apa paccIsa varSa kI avasthA meM vi0 saM0 1508 mRgazira kRSNA dvAdazI ke dina sthAnakavAsI paramparA ke yazasvI AcArya rughanAtha jI ke pAsa dIkSita hue| nau varSa taka unake sAtha rhe| phira AcAra aura vicAra ke bheda ke kAraNa Apane vi0 saM0 1817 caitra zuklA navamI ko bagar3I gA~va ( aba sudharI) meM apanA sambandha viccheda kara diyA aura usI varSa ASAr3hI pUrNimA ko kelave meM punaH dIkSA grahaNa kii| vahI terApaMtha kI sthApanA kA prathama dina thA / AcArya bhikSu apane yuga ke mahAn rAjasthAnI sAhityakAra the| Apane lagabhaga ar3atIsa hajAra zloka parimANa sAhitya rcaa| isameM padya sAhitya adhika hai, gadya kama / ApakA sampUrNa padya sAhitya prakAzita ho cukA hai / " gadya sAhitya aprakAzita hai| Apane jaina darzana ke aneka viSayoM para sAhityika racanAe~ likhiiN| unameM mukhya viSaya haiMdayA dAna kA viveka, anukampA, vrata-avrata Adi Adi / ApakA gadya sAhitya maryAdAoM, likhitoM tathA patroM ke rUpa meM prApta hotA hai| Apane nava gaThita saMgha ko sudRr3ha banAne tathA usakA saMrakSaNa-poSaNa karane ke lie aneka vidhAna bnaae| una vidhAnoM ke adhyayana se unakI AdhyAtmika utkRSTatA, vyavahAra kI nizchalatA tathA anyAnya tathyoM kA sahaja bodha hotA hai| ve rAjasthAnI gadya meM haiN| udAharaNasvarUpa - maryAdAe~ 1 (1) AcArya bhikSu cAhate the ki gaNa meM vahI rahe, jisake mana meM AcAra-sAdhutva ke prati zraddhA ho jo anyamanaskatA yA anyAnya svArthI ke vazIbhUta hokara gaNa meM rahatA hai, yaha gaNa ko dhokhA detA hai| unhoMne vi0 saM0 1845 ke likhata meM likhA "uNa nai sAdhu kima jANiye, jo ekalo veNarI saradhA huvai| isar3I saradhA dhArane TolA mAMhi baiThI rahe the mhArI icchA AvasI to mAM rahiye, mhArI icchA AvasI jada ekalo hu / dagAbAjI ThAvA TolA mAMhe rahe to nizcaya asAdha mAMhe rAdhe jANave tyAMnI pisa mahA doSa hai|" / ...... 1. bhikSugrantharatnAkara, bhAga 1, 2- prakAzaka - zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA / . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa saMvat 1850 ke likhata meM likhA "jiNa ro mana rajAbaMdha huvai, cokhItare sAdhapaNau palato jANa to TolA mAhI rahiNo / Apa meM athavA pelA meM sAdhapaNo jAMNanai rhinno| ThAgA tUM mAhai rahivA rA anaMta siddhAM rI sAkha sUM pacakhANa ch|" (2) gaNa kI ekatA ke lie AcArya bhikSu ne aneka maryAdAoM kA nirmANa kiyaa| ekatA ke aneka AdhArabhUta tattva haiN| unameM pArasparika sauhArda aura pramoda bhAvanA kA vikAsa bhI eka hai| isake lie AcArya bhikSu ne vi0 saM0 1850 meM likhA "kiNa hI sAdha AryAM meM dokha dekhai to tatkAla dhaNI ne kahaNI, athavA gurAM ne khnnii| piNa aura kanai na kahiNau / piNa ghaNA dina ADA ghAlanai dokha batAvai tau prAchita ro dhaNI uhIja ch|" saMgha saMghaTana kA dUsarA AdhAra hai-kendra para vizvAsa, ApasI dalabaMdI se mukti| AcArya bhikSu ne vi0 saM0 1845 meM likhA "TolA mAhai piNa sAdhAM rA mana bhAMganai Apa Apara jile karai tau mahAbhArI karamI jaannvau| visAsaghAtI jANavI / isaDI ghAta pAvaDI karai / tai to ananta saMsAra rI sAi chai|" gaNa meM saikar3oM sAdhu-sAdhviyA~, zrAvaka-zrAvikAe~ hotI haiN| unakA saba apanA-apanA vicAra hotA hai| socane kA DhaMga bhI bhinna-bhinna hotA hai| aisI sthiti meM kisI prazna para saba eka mata ho jAe~, yaha sambhava nahIM hai| ata: mumukSuoM ko kyA karanA cAhie, usakA spaSTa nirdeza AcArya bhikSu ne vi0 saM0 1845 ke likhata meM isa prakAra kiyA _ 'jai koI saradhA ro, AcAra ro sUtara ro athavA kalaparA bola rI samajha na par3e to guru tathA bhaNaNahAra sAdhu kahai tai mAMNa leNau / nahIM to kevalI nai bhalAvaNau / piNa aura sAdhu ra saMkA ghAlane mana bhAMgaNI nhiiN|' isI ko Age bar3hAte hue vi0 saM0 1850 meM likhA 'koI saradhA AcAra nau navau bola nIkale to bar3A sU caracaNau, piNa ora sUna crcnnii| ......"bar3A jAna deva, Apa rai hiyai baisa mAna laiNI, nahIM baise to kevalI nai bhalAvaNI, piNa TolA mAhai bhaida pADaNI nhiiN|' isI prasaMga meM vi0 saM0 1856 meM likhA ___(bola Adi ke viSaya meM) kiNa hI nai dosa bhyAsa jAye to budhavaMta sAdhU rI pratIta kara lennii| piNa khAMca karaNI nhiiN|' maryAdAoM ke nirmANa kA uddezya kitane sundara zabdoM meM abhivyakta huA hai 'sikhAdika rI mamatA miTAvaNa rau nai caritra cokho pAlaNa rau upAya kIdho ch| vinai mUla dharma ne nyAya mAraga cAlaNa ro upAya kIdho ch|' 'vikalAM nai mUDa bhelA kara te zikhA rA bhuukhaa| eka-eka rA avarNavAda bole / phArA-toro kareM / mAhoMmA kajiyA, roDa, jhagaDA karai / ehavA caritra dekhanai sAdhAM marajAdA baaNdhii|' sAdhu-sAdhviyoM ke pArasparika vyavahAra kI iyattA kyA ho, isakA samAdhAna karate hue Apane likhA 'AyaryAM saM levI devau ligAra mAtra karaNau nhiiN| baDArI AgnyA vinaa| Aga AyA~ havai jaTha jANI nahIM / jA to eka rAta rahiNI / piNa adhiko nahIM / kAraNa paDiyAM rahaiM to gaucarI rA ghara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya 526 .......................................................... ...... . . .. bA~Ta leNA / piNa nitarau nita pUchaNau nahIM / kanai vaisaNa daiNI nahIM, UbhI rahiNa daiNI nahIM / caracA / bAta karaNI nahIM / bar3A guruvAdikarA kahyAM thI kAraNa rI bAta nyArI / ' do-do, cAra-cAra sAdhu sAtha rahate haiM aura pA~ca-pA~ca, sAta-sAta sAdhviyAM sAtha rahatI haiN| unameM se koI sAdhusAdhvI doSa kA sevana kara le / taba dUsare sAdhu-sAdhviyoM kA kyA kartavya hotA hai, isakA sundara citraNa bhikSu ne saM01841 ke likhita meM isa prakAra kiyA hai 'sAdha-sAdha mAMho mAMhi bhelA rahai, tihAM kiNa hI sAtha nai doSa lAgai dhaNI nai satAba tUM kahaNo, avasara dekhana, piNa doSa bhelA karaNA nahIM / dhaNI ne kahyAM thakAM prAchita laivai to piNa gurAM ne kahi dennau| jo prAchita le to prAchita rA dhaNI nai Ara karAya nai, je je bola likhanai uNanai sUpa deNI / iNa bola rau prAchita guru thAne devai to liijau| jo iNa rau prAchita na huvai to hI kahija / the gAlA golo kIjo mtii| jo the na kahyo tau mahArA kahivA rA bhAva chai| saMkA sahita dauSa bhAsai to saMkA sahita khis| nisaMka paNa doSa jANUM chU te nisaMkapaNe kahilU~ / nahIM to ajai hI pAdharA caalo|' 'mhaiM uNAnai choDyA jada pAMca varSa tAMi to pUro AhAra na milyo| ghI copara to ktthe| kapaDo kadAcit vAsatI milatI te savA rupayA rii| to bhAramalajI svAmI kahitA parchavaDI Aparai karau / jada svAmIjI kahitA eka colapaTau thArai karo, eka mhArai kro| AhAra pANI jAcane ujAr3a meM sarva sAdha parahA jAvatA / rU~kharA rI chAyA to AhAra pANI melane AtApanA letA, AthaNa rA pAchA gAma meM AvatA / iNa rItai kaSTa bhogtaa| karma kATatA / mhai yA na jANatA mhAro mAraga jamasI ne mhAM maiM yUM dIkSA lesI ne yUM zrAvaka zrAvikA husii| jANyo AtmA rA kAraja sArasAM mara pUrA desAM ima jANa nai tapasyA krtaa| pachai koI-koI ke saradhA besavA laagii| samajhavA laagaa| jada thirapAlajI phatacandajI mAhilA sAdhAM kahyo-loga to samajhatA dIsa hai| the tapasyA kyU kro| tapasyA karaNa meM to mheM chaaNiij| the to buddhimAn cho so dharma ro udyota karau / lokAM ne smjhaavo| jada pachai vizeSa rUpa karavA laagaa| AcAra aNukaMpA rI joDAM krii| vrata avrata rI joDAM krii| ghaNA jIvAM ne smjhaayaa| pachai vakhAna joddyo| -bhikSu dRSTAnta 276 isa gadya meM svAmIjI ke antaHkaraNa kI bhAvanA, pavitratA, nirabhimAnatA aura sAdhanA kI utkaTatA spaSTa jhalakatI hai| thokaDA Apane kaI 'thokaDe' likhe| unameM 'teraha dvAra' kA thokar3A bahuta prasiddha hai| isameM nau tattvoM-jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa-ko teraha vibhinna dvAroM (apekSAoM) se samajhAyA gayA hai| be teraha dvAra haiM-mUla, dRSTAnta, kuNa, AtmA, jIva, arUpI, niravadya, bhAva, dravya, guNa-paryAya, dravyAdika, AjJA, vinaya, taalaab| maiM inakI spaSTa abhivyakti ke lie prathama tathA antima dvAra kA ullekha karatA hU~ 'jIva te cetanA lakSaNa, ajIva te acetanA lakSaNa, puNya te zubha karma, pApa te azubha karma, karma grahai te Asrava, karma roke te saMvara, dezathakI karma tor3I dezayI jIva ujjvala bhAva te nirjarA, jIva saMghAte zubhAzubha karma bandhyA te bandha, samasta karmoM se mukAvaM te mokss|' -dvAra pahalA 'talAba rUpI jIva jANavo / atalAba se talAba rUpI ajIva jANavoM / nikalatA pANI rUpa puNyapApa jANavA / nAlA rUpa Asrava jaannvo| nAlA baMdha rUpa saMvara jaannvo| morI karI ne pANI kAr3he te nirjarA jANabo / mahilA pANI rUpa baMdhajANavo / khAlI talAba rUpa mokSa jaannvo|'-dvaar terahavA~ - - - 0 0 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O .0 530 DISISI karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa bhAva kI carcA jaina darzana meM bhAva pA~ca mAne gaye haiM--audayika, aupazabhika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika / bhAva kA artha hai - karmoM ke udaya, upazama Adi se hone vAlI avasthA / AcArya bhikSu ne ATha karmoM ke ina pA~ca bhAvoM kA vistAra se varNana kiyA hai| jaise 'udai bhAva mohakarma udai suM uda bhAva cha / te to sAvada cha / seSa 7 karmoM re udaM suM udai bhAva te sAbada nirvAda do nthii| anaM upasama bhAva se to mohaNIkarma upasamiyA cAya / darza mohaNI upasamiyAM to upasama samakata pAmeM anaM cArtamohiNI upasamiyA~ upasama cArta pAMyeM / ' .............ivrata to anAdakAlarI hai| mohaNI karma rA joga suM AsA bAMdhyA lAga rahI chaM / yAMsu sAvada kRtavya kareM te piNa mohiNI karmarA udAsu kareM che / te piNa iNa udai rA kRtavya augaNa cha~ / piNa khayopasama meM augaNa nahIM / ......... yoga kI carcA jaina darzana meM tIna yoga mAne haiM-mano-yoga, vacananyoga aura kAya-yoga | ye zubha-azubha donoM prakAra ke hote haiM / unake 'laghu nibandha yoga rI caracA, meM inake zubha-azubha hone ke nimittoM kI carcA hai| isa viSaya kA itanA sUkSma vivecana virala hI milatA hai| eka sau ikyAsI bolAM rI huMDI huMDI Agama ko sapramANa saMkSipta nirUpaNa karane kI vidhA hai| AcArya bhikSu ne sAdhu-sAdhviyoM kI Agama viSayoM kI vizeSa smRti raha sake, isalie vibhinna huMDiyAM bnaaii| una dinoM sthAna-sthAna para dhArmika carcAe~ hotI thiiN| jaya-parAjaya kA prazna ubharA huA thaa| jo vAdI Agamika sthaloM ke adhika pramANa prastuta karane meM kuzala hotA thA vaha apane prativAdI ko sahajatA parAjita kara detA / usa samaya se iMDiyA~ bahuta kAma AtI thiiN| kyoMki AgamoM ke sAre viSayoM kI smRti rakha pAnA bahuta kaThina kArya hai / kintu Avazyaka sthaloM kI smRti bhI kisI vidhi se hI rakhI jA sakatI thii| isa viSaya meM huMDiyoM ne bahuta sahayoga diyA / se prastuta grantha meM bhinna-bhinna viSayoM para bhinna-bhinna AgamoM ke pramANa prastuta kiye hue haiN| sAre viSaya 101 haiN| isa grantha kA prArambha sAhityika DhaMga se huA hai| 1 je halukaramI jIva hosI te suNa-suNa ne haraSa pAmasI / tyAgane nyAya mAraga batAyAM su susAdhAM ne uttama jANasI / kuguru ne chor3a sataguru ne AdarasI je bhArI karmA hosI se suna-suna ne ya pAmasI / ........ / tyAMne diSTaMta dei nai olakhAve chai; cora ne cAMnago na suhAve jyUM bhArI karamAM jIvAM ne AcAra rI bAta na suhAve / ghughu ne dina ne na vAjitra na suhAve, jyU bhArI karamAM" sUje, jyU bhArI karamAM / rogI ne I tAva caDhyo tiNa nai dhAna na bhAva, jyU saraparA jahara caDhdyAM ne nIMva kaDavo na lAge, jyU bhArI kaDavA na lAge / 1 huMDI ke krama ko samajhane ke lie usake kucha bola nIce likhe jA rahe haiM(1) sAdha thaI nai sijyAtarapiMDa bhogavai tyAMne aNAcArI kahyA / -sAtha sUtra (2) sAdha thaI nai sijyAtarapiMDa bhogave tiNa ne mAsika prAchita Ave / - sAkha sUtra nasIta, udeso 2 / isakA granthamAna lagabhaga 700 anuSTup zloka pramANa hai / 1 / pAMva rogI ne khAja suhAvaM, jyU~ ... karamA jIvAM nai bhiSTa AcArI bhAgala guru kAlaka, apena 20 (bola 20) ......... . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya TIkama DosI kI caracA TIkama DosI kaccha ke moravI baMdara nAmaka zahara ke vAsI jaina zrAvaka the| ve tattvajJa aura AgamoM ke jAna kAra the / 531 jodhapura ke puSkara brAhmaNa zrI gerUlAlajI vyAsa svAmIjI (AcArya bhikSu) ke zrAvaka the| eka bAra ve moravI ge| vahA~ TIkama DosI se bAtacIta kii| TIkama DosI ne svAmIjI ke maMtavyoM ke rahasyoM ko smjhaa| unake mana meM svAmIjI se milane kI utkaNThA jAgI / ve apane aneka praznoM kA samAdhAna pAne ke lie vi0saM0 1853 meM kaccha se pAlI Ae / unhoMne apanI zaMkAoM ke unatIsa oliyA (aise panne jo lambe jyAdA hoM aura caur3e kama ) likha rakhe the / ve bahubhASI the / svAmIjI ne una oliyoM ko par3hA aura eka-eka zaMkA kA samAdhAna likhakara par3hAte gae / lagabhaga chabIsa olio meM likhI sArI zaMkAoM kA samAdhAna ho gayA, kintu tIna oliyoM meM likhI zaMkAoM kA samAdhAna nahIM ho pAyA / ve svAmIjI ke tattvajJAna aura prazna samAhita karane kI kalA se bahuta prabhAvita hue / vi0saM0 1859 meM TIkama DosI kA mana yoga ke ( mana, vacana aura kAyA) viSaya meM zaMkita ho gyaa| zaMkAsamAdhAna karane ve mAravAr3a aae| praznoM kA samAdhAna pA kaccha lauTa ge| kucha varSoM bAda punaH mana zaMkita ho gayA / isa bAra ve svAmIjI ke pAsa nahIM A sake / anta meM pandraha dina kA cauvihAra anazana kara mRtyu prApta kI / " 0.000 svAmIjI ne TIkama DosI se huI caracA ko lipibaddha kara liyaa| vaha 'TIkama DosI kI caracA' ke nAma prasiddha hai| yaha rAjasthAnI gadya meM hai / zrImajayAcArya Apa terApaMtha ke cauthe AcArya the| ApakA nAma thA 'jItamalajI' / parantu Apa jayAcArya ke nAma se hI prasiddha the| ApakA janma jodhapura DivIjana ke antargata 'royaTa' grAma meM vikrama saMvat 1860 Azvina zuklA caturdazI ko huaa| bAlyakAla se hI vairAgya ke aMkura prasphuTita hone lge| jaba Apa nau varSa ke hue taba vi0saM0 1869 meM mAgha kRSNA saptamI ko jayapura meM pravrajita hue| Apako prArambha se hI bahuzruta munizrI hemarAjajI svAmI ko sAnnidhya milA, ataH ApakA jJAna zatazAkhI vaTa kI bhA~ti phailatA hI gayA / lagabhaga bAraha varSa taka unake upapAta meM municaryA ke zikSaNa ke sAtha-sAtha AgamoM kA bhI gaharA anuzIlana kiyA / tathyoM ke bAra-bAra Alor3ana - vilor3ana se ApakI medhA tIkhI hotI gaI aura usameM nae-nae unmeSa Ane lage / vi0saM0 1608 mAgha pUrNimA ke dina Apa AcArya pada para AsIna hue / 1. bhikSu dRSTAnta, 194 zrImajjayAcArya zruta ' ke ananya upAsaka the / vidyArjana kI lAlasA ne unheM nirantara vidyArthI banAye rakhA / yahI kAraNa hai ki unhoMne apane jIvana kAla meM lAkhoM-lAkhoM padyoM kI svAdhyAya ke sAtha-sAtha sAr3he tIna lAkha padya pramANa kA rAjasthAnI sAhitya rcaa| bAlyAvasthA se hI ve adhyayana ke sAtha-sAtha sAhitya kA sRjana bhI karane lage the| unhoMne gyAraha varSa kI laghu vaya meM 'saMta guNamAlA' kI racanA kara sabako Azcarya meM DAla diyA / dhIre-dhIre jJAna kI praur3hatA ke sAtha unakI racanAoM meM bhI praur3hatA AtI gii| vartamAna kI Adhunika vidhAoM meM bhI unakI lekhanI abAdha gati se clii| unameM saMsmaraNa lekhana, jIvanI-lekhana, kathA-lekhana Adi mukhya hai Apane rAjasthAnI gadya-padya meM apane jIvanakAla kA itihAsa lipibaddha kiyA aura prAcIna itihAsa kI kar3I kA bhI surakSita rakhane kA prayAsa kiyaa| yadi Apa isa ora sajaga nahIM hote to sambhava hai terApaMthI itihAsa kI prArambhika aitihAsika ghaTanAe~ hameM upalabdha nahIM hotIM / * zrIyAcArya bIsavIM zatI ke mahAna rAjasthAnI sAhityakAra aura sarasvatI ke varada putra the| rAjasthAnI bhASA meM itanA vipula sAhitya kisI eka vyakti ne likhA ho aisA jJAta nahIM hai / Apa dvArA racita 128 grantha . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 karmayogI zrI kesarImalajo surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .......................................................................... isakA snavaMbhU pramANa hai| inameM jIvana caritra, AkhyAna, kathAnaka, saMsmaraNa, stutiyA~, gaNa kA vidhAna, maryAdAeM, itihAsa, dRSTAnta, upadeza, vyAkaraNa, AgamoM kA pradyAnuvAda, darzana Adi-Adi aneka viSaya saMgrahIta haiN| inameM lagabhaga 50 grantha gadya meM aura zeSa padya meM haiM / gadyamaya racanAoM kA viSaya haiM-1.tattva vivecana, 2. kathA, 3. patra, 4. vidhAna, 5. vyAkaraNa kI sAdhanikA, 6. saMsmaraNa, 7. dRSTAnta, 8. AgamoM kI TIkA (TabbA), 6. huNDiyA~, 10. AgamoM kA vissyaanukrm-aadi-aadi| Apa dvArA likhita gadya sAhitya vipula mAtrA meM upalabdha hai| usameM sabase bar3A gantha hai-'kathA ratna koSa' / isameM lagabhaga do hajAra kathAe~ haiM / Apane 'bhikkhu dRSTAnta' nAma kA eka gadya-grantha likhaa| yaha saMsmaraNAtmaka gadya-sAhitya kA utkRSTa namUnA hai| isa grantha para hindI bhASI tathA ahindI bhASI vidvAnoM ne mahattvapUrNa abhimata likhe haiN| aba maiM Apake sAmane unakI rAjasthAnI gadya meM likhita racanAoM kA saMkSipta vivaraNa prastuta kara rahA huuN| (1) bhrama vidhvaMsana-vaha dharma-carcA kA yuga thaa| saba apanI-apanI mAnyatA ko zAstra-sammata siddha karane kA prayAsa kara rahe the| jayAcArya ke jIvana meM bhI dhArmika carcA ke aneka prasaMga aae| terApaMtha ko prakAza meM Ae eka zatAbdI pUrI ho cukI thii| usakI mAnyatAe~ baddhamUla ho gaI thii| phira bhI unako Agamika pramANoM se siddha karane kI paramparA cAlU thii| Apane usa samaya ke pramukha vivAdAspada viSayoM ko zAstrIya pramANoM ke AdhAra para vivecita kiyA / usakA samagrarUpa 'bhrama vidhvaMsana' ke nAma se prathama bAra vyavasthita rUpa meM vi0 saM0 1990 meM gaMgAzahara nivAsI seTha IzvaracandajI copar3A ne, osavAla presa, kalakattA se mudrita krvaayaa| isameM 24 adhikAra haiN| isakA grantha parimANa 10075 anuSTup zloka jitanA hai / jainagamoM ke rahasyoM ko samajhane meM yaha anupama gadya kRti hai| (2) saMdeha viSauSadhi-isameM jIvana vyavahAra se sambandha rakhane vAle aneka viSaya cacita haiN| yaha carcA Agamika saMndarbha meM kI gaI hai| isameM paricchedoM kI 'ratna' saMjJA dI gaI hai| ve caudaha haiM--1. chaThA guNaThANA rI olakhANa 2. saMyoga, 3. vavahAra, 4. AhAra, 5. kalpa, 6. antaraghara 7. zrAvaka avirati, 8. antarikSa, 8. IpithikI kriyA, 10. tIrtha, 11. niravadya AmanA, 12, tapo prasiddhakaraNa, 13. bhAva tIrthakara, 14. sUkhA dhAna / isakA granthamAna 1700 anuSTup padya parimANa hai| isakA racanAkAla prApta nahIM hai| (3) jinAjJA mukhamaMDana-jaina muni-caryA kA AdhAra Agama haiN| unameM utsarga aura apavAda ke aneka nirdeza prApta haiM / bahuzruta muni ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha sAdhAraNa medhA vAle vyaktiyoM ke lie una apavAdoM kI sa-pramANa vyAkhyA kare jisase ki pratyeka mumukSu ApavAdika sevana ko zithalatA kA AdhAra na mAna baitthe| mUla satroM meM kacheka apavAdoM ke sevana kA vidhAna prApta hai| unake Asevana se muni pApa se spRSTa nahIM hotaa| isa grantha meM unameM se kucheka nirdezoM kI sapramANa aura sayukti vyAkhyA prastuta kI gaI hai| ve kucha viSaya haiM (1) jJAna, darzana aura cAritra kI vRddhi ke lie nadI pAra karanA-naukA dvArA yA paidala calakara bhii| (2) rAtri meM dehacintA se nivRtta hone ke lie khule AkAza (rAja. achAyAM) meM jaanaa| (3) pAnI meM DUbatI huI sAdhvI ko sAdhu dvArA hAtha pakar3akara nikAlanA / (4) pATa-bAjoTa Adi meM se khaTamala Adi nikAlanA; Adi-Adi : isakA granthamAna 1378 hai / isa graMtha kI pUrti vi0 saM0 1965 jyeSTha kRSNA somavatI amAvasyA ko hii| (4) kumati vihaMDana-yaha bhI tAttvika grantha hai| isameM mukhyata: muni ke AcAra-vicAra se sambandhita kucheka -- samasta granthoM ke saMkSipta paricaya ke lie dekheM--muni madhukara dvArA likhita 'jayAcArya kI kRtiyA~ : eka paricaya' (vi0saM0 2021 meM jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA dvArA prakAzita) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ....... terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya 533 . .................................................................... ...... zaMkAoM kA sarasa rAjasthAnI meM samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| isakA granthamAna 1242 zloka parimANa hai| isakI saMpUrti vi0 saM0 1864, pAlI cAturmAsa meM huii| (5) praznottara sArdhazataka-isameM vibhinna viSayoM para 151 praznoM ke uttara diye hue haiN| kucha prazna tAtvika haiM, kucha prazna AgamoM ke nigUDha sthaloM kA udghATana karane vAle aura kucha muni-caryA se sambandhita haiN| isakA granthAna 1578 zloka parimANa hai / isakI racanA vi0 saM0 1864 meM honI caahie| rAjasthAnI meM tattva kI gambhIra carcA kI jA sakatI hai| usameM isakI kSamatA hai| usakA eka udAharaNa yaha hai 'pannavaNA pada 17 meM phusamANa, aphusamANa gati, te kehana kahIja' (o prazna) 'aphusamANa gAhI je sabhI zreNI ane je ThAMme rahyo hu~to, jetalAja AkAza pradeza pharasyAM huMtA ane tihAM thI gati karai tetalAja AkAza pradeza pharasato cAla te aphusamANa gati ane phusamANa te navA navA bAMkA pradeza pharasa, ochA adhika pharasa te phusamANa gati / siddha nI aphusamANa gati cha / 'duhau khuhAgaI te kuNa ? behuM nA aMtara ne ThAmai vigraha gati phirai pharasa te 'duhau khuhAgaI' vihuM AkAza pradeza pharasai cha je mATe // 1 (6) caracA ratnamAlA---isa kRti meM Apane vibhinna sthAnoM para carcA ke rUpa meM hue praznoM kA saMkalana kara uttara prastuta kiye haiM / yaha adhUrI kRti hai| isakA granthamAna 1461 zloka parimANa hai| dhyAna yoga zrImajjayAcArya dharma-saMgha ke prANavAna anuzAstA hone ke sAtha-sAtha adhyAtmayogI bhI the| jaba saba so jAte taba Apa jAgRta hokara dhyAna meM lIna ho jaate| unakA adhyAtma prakhara thaa| ve prANoM ko sUkSma kara, kapAla meM le jAte aura vahA~ use sthira kara dete| yadyapi unakI dhyAna-prakriyA ke viSaya meM vizeSa ullekha nahIM hai phira bhI unake dvArA likhita kucheka sphuTa pannoM se tathA unake dvArA racita do dhyAnoM-bar3A dhyAna aura choTA dhyAna, se yaha tathya jJAta hotA hai ki ve mahAn dhyAnI the| raMgoM ke AdhAra para dhyAna karanA bhI Apako jJAta thA / aura isa vidhA se dhyAna karate bhI the| dUsarI bAta yaha ki zrImajjayAcArya svAdhyAya-premI the / svAdhyAya karane kI unakI pravRtti svayaM meM eka Azcarya hai / terApaMtha ke pA~caveM AcArya maghavA gaNI ne unakI svAdhyAyazIlatA kI eka noMdha svaracita 'jayasujaza' meM prastuta kI hai| usake dvArA yaha jAnA jAtA hai ki Apane apane ATha varSoM meM lagabhaga 87 lAkha gAthAoM kI svAdhyAya kI thii| jisa vyakti kA jIvana itanA svAdhyAyarata ho vaha sahaja hI dhyAna-koSTha meM jAne kA adhikArI ho jAtA hai / jo itane svAdhyAyazIla hote haiM unakI bahuzrutatA aura gItArthatA kA kahanA hI kyA ? (ka) bar3A dhyAna-isake prArambha meM baiThane kI vidhi aura dhyAna meM praveza karane se pUrva dhyAna-sAdhaka ko mana kI ekAgratA ke lie kyA karanA cAhie aura phira dhyAna ko kaise ekAgra karanA cAhie, isakA nirdeza hai / isameM arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ina pA~ca padoM ko dhyAna kA Alambana banAkara, inake bhinna-bhinna raMgoM para dhyAna karane kI prakriyA kA nirdeza hai| isakA granthamAna 150 anuSTup zloka pramANa hai| isakA racanA kAla ajJAta hai / isakI padAvalI lalita aura suramya hai 'prathama to padmAsanAdika Asana thira karI kAyA no caMcala paNo meTI ne manano piNa caMcala paNo mettnno| pache mana bAhira thakI aMdara jmaavnno| viSayAdika thakI mana ne miTAya ne ekatra ANaNo / te mana ThikANe ANavA nimita zvAsAsUrata lgaavnnii| praveza meM 'sakAra', nirgamana meM 'hakAra' / 'sohaM' eso zabda aNabolyA uccarai / ......... 1. praznottara sArdhazataka, prazna 138 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI bhI kesarImalajI surANA abhinandana prantha : paMcama khaNDa ima karatAM te mananI thiratA huvai / tivAre pache tIrthaMkara no dhyANa krnno| 24 tIrthakara je raMge thayA te tIrthakara raga sahita citavaNA / Apa baiTho tiNa Age hAtha doya tathA tIna tathA cAra hAtare AMtare tIrthakara thApaNA / jANa iNa ThikANa bhagavaMta virAjyA chai| thira AsaNa ch| raMga kAle chai, tathA nIle cha tathA pIle cha tathA rAte cha tathA dhavale ch| e pA~cuI raMga mAMhi Apa ro mana huvai so hI raMga rI citavaNA krnnaa|" (kha) choTA dhyAna-isakA grantha-parimANa kevala 37 anuSTup zloka jitanA hai| isameM pAMcoM padoM ke guNoM ke dhyAna kA vivaraNa hai| itihAsa saMkalana-zrImajjayAcArya mahAn itihAsakAra the| unhoMne apane jIvana kAla meM ghaTita choTI-moTI ghaTanAoM kA avikala saMkalana kiyaa| unhoMne apane vidyAguru hemarAjajI svAmI se bahuta kucha sunA / aura use tatkAla lipibaddha kara use sthAyitva de ddaalaa| aisA hI eka grantha 'dRSTAnta' ke nAma se prasiddha hai| usake cAra patra haiM aura ve mUla rAjasthAnI gadya meM likhe gae haiN| yuvAcArya avasthA meM zrImajjayAcArya ne vikrama saMvat 1963 kA cAturmAsa munizrI hemarAjajI ke sAtha nAthadvArA mevAr3a meM bitaayaa| vahA~ hemarAjajI svAmI ne prAcIna itihAsa kI kaI bAteM sunaaii| zrImajjayAcArya ne unakA saMkalana kiyaa| usakA prArambha isa prakAra hai 'hemajI svAmI mUhaDhA sU etI vAratA likhAi te saM0 1903 caumAsA meM, te likhiyai ch|' 'sojata meM aNaMdai paTavai kahayo--hU~ to iNa bhIkhanIyA ro mahaDho na dekhU / ima bAra-bAra krodha rai vasa bolyo| pAparA udAthI sAtamai dina AMdhau hoya gayo / loka bolyA-bacana tau aNaMdaijI tIkhI pAlyau / AMdhA hoya gayA so bhIkhanajI ro mUhaDho kadei dekhai nhiiN| loka meM ghaNI nidyA paayii| (dRSTAnta 1) ina saMsmaraNoM meM tAtkAlika sthiti kA bhI sundara bodha hotA hai| usa samaya AbAdI kama thI / yAtAyAta ke sAdhana bhI itane nahIM the / munijana jaba eka gA~va se dUsare gA~va meM vihAra karate taba mArga meM unheM aneka ApattiyoM kA sAmanA karanA par3atA thaa| mArga meM cora, luTere unheM lUTa lete, aneka yAtanAe~ dete| ve kapar3e utaravA lete aura yadA-kadA pAtroM ko bhI le lete the| 'nagajI jAtiro gUjara / tiNa ghara chor3ane bheSa pahiryo / te donU guru celA vihAra karatA thakAM 'karehai' Avai / mAraga meM eka cora uThyo so gurAM rA to kapar3A khosa lIyA, nagajI rA lavA lAgyau jada nagajI bolyau-thAM kanai taravAra hai / mhArai lauharo saMgaTo karaNo nahIM so sastra alagA mela dai / jada tiNa sastra dUrA melyA / kapar3A laivA Aghau Ayau tada nagajI cora rA dona bAhuDA pakaDyA, pachAvaTa lAgyau jada tiNa ro guru bolyo-'rai anaratha karai / manakha maar|' jada nagajI bolyo-'yUM sAdhAM ne khosa jada vicarasyAM kisa taraha zyUM / mhaiM to ghara meM I ghaNAI susalA mAryA thA / jANyau eka susalau vadhato mAryo / eka talau prAchita ro Urau laisU, piNa iNa nai to choDUM nhiiN| parcha guru ghaNo kahyo, mAra matI, jada kamaraDI dorI tUM do hAtha pUTha bA~dha NAMma ra gauravaM ANa nai choDa diiyo|' -(dRSTAnta 25) itihAsa atIta ko jor3ane vAlI kar3I hai| pratyeka paramparA atIta kI ghaTanAoM se preraNA letI hai| eka preraka ghaTanA prastuta hai jo ki bhAva aura bhASA-donoM dRSTiyoM se mahattvapUrNa haiM __ 'koTavAlA daulatarAMmajI mAhithI cAra AyA-baDau rUpacaMda, choTo rUpacanda vadhamAnajI, suratau / tiNa meM suratI to thor3A dina rahI chUTa gyau| anai badhamAnajI ghaNAM varsa sAdha paNau pAlyau, pacha DhUMDhAra meM mAraga meM lU lAgI, cAmaDoM khAcyAM hAtha meM aavai| isau sarIra sIjha gayau / hAlatA heThA par3a gayA / beThA hoya calatA phaira heThA paDa gayA / sAthai akhairAmajI mAyArAmajI hu~tA te gAma mAMhI thI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya mAMcI ANa chAyA kIdhI / saMthArI karAya dIyo / thoDI velA thI dinarA Ija AukhI pUrI kIyo / pariNAma ghaNA saiMThA rahyA, isA uttama puruSa / ' - ( dRSTAnta 36 ) nimna gadyAMza meM tAtkAlika paramparAoM kA ullekha hI nahIM, usa samaya meM pracalita zabdoM kA kitanA sundara samAveza huA hai-- 'vijaicaMda pATavI pAlI maiM lokAcarIyau gayo / eka moTI loTI bharane sinAna kareM, jada vAvecA baulyA vijacaMda bhAI tumheM iMDiyA so pANImeM pesane sinAna piga na karo jaba vijacaMdajIbohUM pAneM bharabholIyAM rI mAtA samAna jANUM huuN| holIrA dinAM maiM choharIyAM bharamolIyA kare jI mhAre khoparo, au mhArai nAlera ima nAMma dIyA piNa hai gaubara no gaubara / jyU~ thai manakha jamArI pAyA piNa dayA dharmarI olakhANa viNA pasU sarIkhA ho / ' -- kathA- koSa --- zrImajjAcArya eka asAdhAraNa vaktA the / vaktRtva ke lie bahuvidha sAmagrI kI apekSA hotI hai / usameM chanda, kavitta, zloka kathA Adi-Adi kI upayuktatA hone para vaha aura prabhAvazAlI ho jAtA hai| 535 saphala vaktA vahI hotA hai jo bhinna-bhinna ruci vAle zrotAoM ko manonukUla sAmagrI se parituSTa kara sake / zrI majjayAcArya ke samaya meM aneka sAdhu apane vaktRtva kauzala ke lie prasiddha the, kintu sAdhviyA~ abhI usa ora prasthita hI huI thiiN| zrImajjAcArya ne unako isa kalA meM prazikSita karane ke lie eka aisA saMkalana taiyAra kiyA jisameM vaktA ke lie upayogI sabhI choTe-bar3e tathya saMkalita the / isa grantha kA nAma 'upadeza ratna - kathA- koSa' rakhA / isameM lagabhaga 108 viSayoM para kathAe~, dohe, gItikAe~ Adi kA saMkalana hai| isameM kathA- bhAga adhika hai lagabhaga do hajAra kathAe~ haiM / pratyeka viSaya se sambandhita kathAoM ke sAtha-sAtha gItikAe~ aura anyAnya sAmagrI bhI hai| isakA granthamAna lagabhaga chAsaTha hajAra padya parimANa hai| yaha saMkalana samaya-samaya para kiyA gayA thaa| isameM loka kathAoM kA bhI saMgraha huA hai| isameM prayukta zabda tathA muhAvare TheTha rAjasthAnI bhASA kI samRddhi kI yAda dilAte haiN| yaha rAjasthAnI bhASA kA vizAla gadya-grantha hai / isameM mugala sAmrAjya se sambandhita kucha ghaTanAe~ haiM to kucha ghaTanAe~ a~grejI saltanata se sambandhita bhI haiM / rAjA-mahArAjAoM kI kucha ghaTanAe~ bhI saMgrahIta haiN| isake sampAdana aura prakAzana se itihAsa kI kaI naI bAteM sAmane A sakeMgI aisI AzA kI jA sakatI hai / isa grantha meM saMkalita kathAoM kA sampAdana ho rahA hai| udAharaNasvarUpa do-cAra kathAe~ prastuta karanA aprAsaMgika nahIM hogA (1) anaragala jhUTha eka saMhara meM cAra vAhilA bhAI rahe te cAI gappI, kitolI mAhoMmAM heta paNA / cArAM maiM eka to AMdho, dUjo bolo, tIjo pAMgalo, cauthA nAgo / e cyArU~ hI jhUThA bolaa| ThAlA baiThA jhUThI jhUThI bAta kreN| eka dina AMgho bolyo bhAijI ! uNa DUMgara Upara kiDI vAle hU~ dekhUM dhAna dIse hai ke ? jada dRjyo bolyo - kIDI dIsavArI bAta chor3a / kIDI cAlatI rA paga bArja, tiNa rA zabda huMi suNUM hu~ / jada pAMgalo bolyo - cAlo dekhAM / jada cautho nAgo bolyo- cAlAM to sarI paNa khataro hai| cora mhArA kapar3A khosa lesI to kAMi karasUM / sIyAle sIyAM marasU lokAM meM lAja jAsI / ' " A bAta sune loka bolyA -chat cA mUDA bolA ki nai dIse kuNa sune, kuNa vAle, ki kapar3A so khosa lesI nai lAja jAsI / tyAMrI peTha gaI / ima jANa anaragala jhUTha, kitola na karaNI / (2) pIMjAro -- eka pIMjAro rUI pIMjavA lAgo / beTA ro nAma jamAlo / jamAlo rUI cora-cAra ne koThI meM ghAla / rUI thoDI huMtI | jada pIMjAro bolyo O . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 1010 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 'basa kara jamalA / basakara, etAhI maiM tasakara / ' jada kaI ro dhaNivANI haMsabA lAgI jada pIMjAro bolyo-- haMsegA so rovegaa'| jada dhaNiyANI bolI- kisakA ANa pajovegA ?' e rosyUM maiM kyUM / rajAI to pUrI bharanI hI pdd'sii| maiM jANa hU~ tU koThI meM kaI bAlI hai| paNa bIrA ! dhAraM dhyAna meM rehave meM kIna kI battI hI lekhUM ghaTatI konI syU' (3) uga sAdhU eka sAhUkAra paraNIja nai paradeza gyo| bAraM varasa tAI paradesa rahyo / lAkha rupaiyA ro mAla kamAyo / sono, rUpo, hIrA, pannA mANaka, motI (tathA) avara vastu lene gharai Ayo / saMsAra rA sukha bhogavatAM eka beTo huA / dhaNI dhaNyAMNI doya jaNA; tIjo DAvaDo / pehara dina pAchalo rahai; jada seTha ghara aave| havelI rA daravAjA jar3a de upara mAliyA meM irI sahita baiTho revaM mAliyA meIja rasoi jImane sUya rhe| 1 | eka Thaga atIta Rs bhekha gAMma meM phira / iNa seTha rA ghara rI hagIgata sArI dhArI / dophArA havelI meM Ayanai luka gayau / sadA rI rIte seTha Ayanai; bAraNA jaDane; rasoI jImane rAte sUto / abe Thaga U~co Ayo / sAhUkAra roM moharAM rI gAMThaDI bAMdhI | dhaNI dhaNyAMNI donUI nIMda meM sutA / atIta chorA re he gobara nhAkhanai cUMThiyo bharyo jada choro rovA lAgyo / strI jAgI / ghaNI ne jagAyo (ko) chora hAMgyo hai so cAlo bAre le jAyane dhovA / a to doI bAre dhovA gayA / lAre Thaga moharAM lene; havelI rA daravAjA kholane nikala gayo / isA Thaga saMsAra meM sAdhU rAkha liyA phire / (4) nava nAtA - eka pIMjAro nava nAtA nyAyo / pIMjaNa sUM rUI pIMjato ho ki navamA nAtAvAlI pIMjArI AI / tiNa ne dekha o ahaMkAra meM bolyo - navadhara, navadhara, navaghara, navadhara / ' jada pIMjArI piga Ter3a meM eka ho bolI navadhara - navadhara kyA kareM, mujhe Ata hai rosa / tUM maraso jada aura kamI, tI pUrA havelA bIsa // DA dIse / IsA ahaMkArIbhinaya vyAkaraNa--jaina AgamoM ko samajhane ke lie unake vyAkhyA-granthoM (TIkAoM) ko samajhanA bahuta Avazyaka hai / TIkAe~ saMskRta bhASA meM likhI gaI haiN| saMskRta kA adhyayana zrama sAdhya hai / zrImajjayAcArya Agama ke pAragAmI vidvAn the / saMskRta kI TIkAoM ke adhyetA the, phira bhI saMskRta bhASA ko kramabaddha sIkhane kI unakI lAlasA banI rahatI thii| vi0 saM0 1881 kA unakA cAturmAsa muni hemarAjajI ke sAtha jayapura meM thA / vahA~ eka zrAvaka kA lar3akA saMskRta vyAkaraNa par3hatA thaa| kahA jAtA hai ki vaha 'haTavA' jAti kA thA / " zrI majjayAcArya usa samaya ikkIsa varSa ke yuvA sAdhu the / vaha lar3akA pratidina upAsanA karane AtA aura dina meM jo kucha skUla meM par3hatA, vaha rAtri ke samaya jayAcArya ko sunA detaa| ye dUsare hI dina una sune hue vyAkaraNa sUtroM ko vRtti sahita kaMThastha kara lete aura usakI sAdhanikA ( zabdasiddhi kI prakriyA) ko rAjasthAnI bhASA meM padya - baddha karake likha lete / yaha grantha 'paMca saMdhi kI jor3a' ke nAma se prasiddha hai / isameM 201 dohe haiM / isI prakAra sArasvata candrikA kA AkhyAta prakaraNa bhI 'AkhyAta rI jor3a' ke nAma se nirmita huA hai / sAdhanikA - yaha gadya kRti hai / isakA granthamAna 1800 padya parimANa hai / isameM sArasvata candrikA ke kucha sthaloM kI satra siddhi kI gaI hai| isa prakAra zrImajjayAcArya ne vyAkaraNa ko sabake lie sarala-subodha banAne ke lie rAjasthAnI gadya-padya meM usakA rUpAntaraNa kiyA / 1. terApaMtha kA itihAsa, pR0 251 . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya nayacakra rI joDa-nyAya apane Apa meM eka kaThina viSaya hai| hara eka vyakti isameM sugamatA se praveza nahIM pA sakatA / zrImajjAcArya ne devacandrasUri dvArA racita 'nayacaka' kA rAjasthAnI meM padyamaya anuvAda kiyA / isameM 144 dohe 20 saura 18 chaMdoM meM 718 gAthAeM haiN| sAtha-sAtha Apane isa para 125 vArtikAeM likhI haiN| ye saba gadya meM haiM / inakA granthamAna 878 padya parimANa hai|' itane kaThina viSaya ko isa prakAra rAjasthAnI meM prastuta karanA apane Apa meM mahatvapUrNa hai| 537 bhikkhu dRSTAnta - terApaMtha kA prAdurbhAva hue sau varSa bIta gaye the| aba taka AcArya bhikSu ke saMsmaraNa yA ghaTanAoM kA saMkalana nahIM huA thA / zrutAnuzruta kI paramparA se ve eka dUsare taka pahu~ca rahe the / zrImajjayAcArya yuvAcArya bana gaye the / unhoMne socA - svAmIjI kI ghaTanAoM kA saMkalana kiyA jaae| usa samaya muni hemarAjajI, jinhoMne svAmIjI ko atyanta nikaTatA se dekhA thA, vidyamAna the| jayAcArya ne unase nivedana kiyaa| unhoMne saMsmaraNa sunAye / jayAcArya ne unheM saMkalita kiyA aura 'bhikkhu dRSTAnta' grantha taiyAra ho gyaa| isameM 312 saMsmaraNa saMkalita haiN| kRti ke anta meM cAra dohe haiN| isa grantha kI saMpUti saMvat 1903 kArtika zuklA 13 ravivAra ke dina nAthadvArA (mevAr3a) meM huI / isa grantha kA prakAzana vi saM0 2015 terApaMtha dvizatAbdI ke avasara para huA thaa| janatA ne isakA apUrva svAgata kiyA / saMsmaraNa saMkalana kI vidhA ko prArambha kara jayAcArya ne apanI sUjha-bUjha aura itihAsa-rakSaNa kI pravRtti ko ujAgara kiyA hai| isa grantha kI vidvAnoM ne bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| suprasiddha sAhityakAra DaoN0 vijayendra snAtaka ne pustaka ko par3hakara likhA hai "svAmIjI (AcArya bhikSu) ke jIvana se sambandha hone ke kAraNa ina prasaMgoM meM jIvana nirmANa kI atula vidhi kA saMcaya honA to svAbhAvika hI thA, kintu zailI kI sarasatA aura rocakatA ke kAraNa ye itane supAThya aura hRdayagrAhI bana gaye haiM ki inameM jIvana kathA kA sA Ananda AtA hai / " isa prakAra ke vicArottejaka evaM gambhIra AdarzoM se ota-prota saMgraha kA hindI anuvAda ke sAtha prakAzana ho jAe to lAbhaprada hogaa| maiMne itane sarasa apane prasaMgoM meM itanI sarasa zailI meM likhI jIvana nirmANa meM sahAyaka dUsarI pustaka nahIM dekhii| na to isameM dArzanika ulajhana hai aura na banAvaTI bhASA yA abhivyakti kA jhaMjhaTa / isameM sIdhI-sAdI sarala bhASA meM gahana gutthiyoM ko sulajhAyA gayA hai / " DA0 raghuvIraNaraNa, ema0 e0, pI-eca0 DI0, DI0 liT0 ne likhA hai - "isa grantha kA aitihAsika aura sAhityika mahattva bhI hai| bhASA kI dRSTi se tatkAlIna rAjasthAnI kA namUnA prastuta hai / ataH bhASA vijJAna ke vidyArthiyoM ke lie (yaha pustaka) vizeSa adhyayana kA viSaya bana sakatI hai / " isa prakAra bhikkhu dRSTAnta saMsmaraNAtmaka rAjasthAnI gadya sAhitya kA utkRSTa grantha mAnA jA sakatA hai| isake kucha prasaMga isa prakAra hai -- (ka) 'bhIkhaNajI svAmI desUrI jAtAM ghAMNerAvanAM mahAjana milyA pUchyo--thAMro nAma kAMi ? svAmIjI bolyA - mhAro nAma bhIkhana jada te bolyA - bhIkhaNa terApaMthI te tumheM ? jada svAmIjI kahyo- hAM, uvehIja / jada te krodhakara bolyA - thAMro mUMhar3o dIThA naraka jaay| tivAre svAmIjI kahyo - thAMro mUMhar3o dIThA ? jada tyAM ko - mhAMro mUMhar3o dIThA devaloka nai mokSa jAya jada svAmIjI kahyo -mheM to yU~ na kahAM- mUMhaDo dIThAM svarga naraka jAya piNa thAMrI kahiNI re lekhe thAMro mUMhaDo to mheM dITho so mokSa ne devaloka to mheM jAsyAM / ane mhAMro mUMhaDo theM dITho so thAMrI kahiNI re lekha thAMre pAneM naraka Ija paDI / ' - dRSTAnta 15. 1. jayAcArya kI kRtiyAM eka paricaya, pR0 33 . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa (kha) titha pIpAra meM eka vIrAma cAraNa bhagata bhyo| te lokAM meM pUjA tine lokAM sIkhAyo bhagato ne lApasI jImAve tiNa meM bhAkhaNajI pApa kahai hAtha meM se sudharA dhamakAvato svAmIjI kaneM Ayo kahe he bhISaNa bAyA hU~ bhagatAMne huve ? svAmIjI bolyA - lApasI meM jaiso gula ghale jaisI mIThI huve / ima suNAne ghaNo rAjI huvo / nAcavA lAgo / bhIkhaNa bAbai bhalo jabAva dIdho / loke bolyA - bhIkhaNajI pahilA uttara jANe ghar3aija rAkhyo hutoM / ' dRSTAnta 20 bhagatAM ne lApasI jImAyeM / jaya te vIrAma poTo vApasI jImA so kAi (ga) 'ghara meM chatAM kaMTAliyA meM koI ro gahano bora le gayo jada bora nadI AMdhA kumhAra meM bolAyo / kumhAra re DIla meM devatA Avato tiNasU tehane gahaNo batAvA bulAyo / kumhAra svAmIjI ne puchyo- bhIkhaNajI OM kiNa ro bharma gharai jada svAmIjI iNa ro ThAgo ughAr3a karavA kahyo bharma to majanyAM ro dharra hai / hiva rAtri rAdhe kumhAra devatA DIla aNAyo ghaNA loka devatA hAkA kareM nhAkhade re nhAbade re jada loka bo nAma batAvo | jada bolyo -o-o-o-majanyo re majanyo gahaNo majanye liyo | jada atIta ghoTo lei ne uThyo / majanyo to mhArA bakarA ro nAma hai, mhAre bakare 1 mArca corI devo jaya lokAM ThAgo jAyoM svAmInI lokAM ne kahyo -- sujhAtA to gahaNo gamAyo anaM AMdhA kAnAM sUM kaDhAvo so gahaNo kaThAsU AsI ? - dRSTAnta 106 1 - hAjarI - isakA zAbdika artha hai-- upasthiti / zrImajjayAcArya ne AcArya bhikSu dvArA racita maryAdAoM ke AdhAra para 20 hAjariyAM bnaayiiN| inameM bhinna-bhinna maryAdAoM kA vizeSa vivecana kara unakI upayogitA para bala diyA gayA hai| pratidina eka hAjarI ke anupAta se prati mAsa 28 hAjariyoM kA vAcana vi0 1610 pauSa kRSNA navamI rAvaliyA~ se prArambha kiyaa| inameM gaNa kI akhaNDatA ke sUtra kauna-kauna se haiM ? gaNa aura gaNI kA kyA sambandha hai ? gaNa se bahirbhUta yA bahiSkRta vyakti ke prati gaNa ke sadasyoM kA kyA karttavya hai ? gaNa aura gaNI ke prati samarpita hone se kyA lAbha hai ? Adi-Adi viSayoM para vistAra se prakAza DAlA gayA hai / maryAdAoM aura paramparAoM kI smRti karAne ke lie ina hAMjariyoM kA amUlya yogadAna hai| hAjarI kI isa svatantra vidhA se zrImajjayAcArya ne maryAdAoM ko dRr3ha AdhAra pradAna kiyA aura gaNa ke sadasyoM ko una maryAdAoM ke pAlana meM kaTibaddha kiyA / ye saba hAjariyA~ rAjasthAnI gadya meM haiM aura inakA granthamAna lagabhaga 3300 padya parimANa hai / kucha udAharaNa isa prakAra haiM 1. uttama jIva huvai te avanItarI TAlokara rI niMdakarI vemukharI vepatArI kalahagArA rI saMgata na kareM karayAM samakita cokhI na rhe| 2. AcAra gocara se sAvaceta rahiNo / bhIkhanajI svAmI rA likhita Upara dRSTi tIkhI rAkhaNI / pAsasthA, usa kusIliyA, apachaMdA, TAlokara nI saMgati na karaNI karma joge TolA bhI Tale, kaTaNAI meM cAlaNI nahIM Aye, . AhArAdika ro solapI ghaNo athavA caukar3I re basa yaha AmyA pAlanI AparI chAMdo ghaNo e doro jada vakravRddhi hoi gaNa bArI naukrii| 3. mu~haDhe to mITho boleM / guru rA guNa gAvai / anai chAna-chAna dagAbAjI kreN| isar3A avanIta, duSTa, ajoga, pratyanIka, mukhaarI na bhagavAna kuhyA kAnAM rI kuttI rI, bhUDa sUrA rI upamA dIdhI hai / vArtika- isakA artha hai- vyAkhyA / vyAkhyA padyAtmaka hotI hai aura gadyAtmaka bhii| zrImajjayAcArya ne aneka AgamoM tathA itara granthoM para padyAtmaka vyAkhyAeM likhIM / kintu vyAkhyA meM jo bhI viSaya durUha jJAta huA, usa para Apane vArtika likhe / ye gadya meM hai / Apane bhagavatI jaise tAttvika jaina Agama ko rAjasthAnI padya meM bA~dhA aura sthAna-sthAna para rAjasthAnI gadya meM vArtikAe~ likhIM / Aja kI bhASA meM hama unheM 'TippaNa' (Notes) kaha sakate haiM / ina vArtikAoM kI saMkhyA 1160 hai / inakA anuSTup granthamAna 7500 hai / . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . .. . .. terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya . 53. ........................................................... isI prakAra uttarAdhyayana sUtra kA bhI Apane rAjasthAnI bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| sthAna-sthAna para vizeSa vArtika likhe / unakI saMkhyA do sau se adhika hai| unakA granthamAna hai 1500 anuSTupu zloka parimANa / ___TabbA-rAjasthAnI bhASA meM kI gaI Agama vyAkhyA ko 'TabbA' kahA jAtA hai| isakA saMskRta rUpa hai'stabaka' / vikrama kI aThArahavIM zatI meM pArzvacandrasUri tathA sthAnakavAsI paramparA ke dharmasI muni ne gujarAtIrAjasthAnI mizrita bhASA meM AgamoM para stabaka jikhe / vikrama kI unnIsavIM zatAbdI meM AcArya bhikSa ne AgamoM ke saikar3oM durUha sthaloM para prakIrNa vyAkhyAe~ likhiiN|' isI zrRMkhalA meM zrImajjayAcArya ne AcAra cUlApara TabbA likhA / isakA granthamAna 10407 anuSTup zloka parimANa hai| isakI pUrti saMvat 1616 phAlguna zuklA 12, puSya nakSatra meM huii| isa vyAkhyA kI racanA meM zrImajjayAcArya ne zrI matpAyacaMda sUri kRta saMkSipta Tabbe tathA zIlAMkAcArya kRta TIkA kA tathA anyAnya AgamoM kA sahArA liyA thA / Apane anta meM likhA 'zrIbhikSu-bhArImAlajI-RSirAya prasAda karI ne caturtha paTTadhArI jayAcArya e AcArAMga no Tabbo kiyau te pAyacaMda kRta Tabbo tathA zIlAMkAcArya kRta TIkA dekhI aneka sUtra no nyAya avalokI milato artha jANI Tabbo kiyo|' TahukA-zrImajjayAcArya ne sAdhu-sAdhviyoM meM bhojana ke saMvibhAga kI vyavasthA kii| saMvibhAga apane Apa meM sarvottama vidhi hai| kintu usakA abhyAsa na ho taba vaha svAbhAvika nahIM lagatI / zrImajjayAcArya ne saMvibhAga kA saMskAra DAlane ke lie eka mArga nikaalaa| bhojana ke samaya saba sAdhu paMkti meM baiTha jAte aura eka sAdhu jayAcArya dvArA likhita Tahuke kA vAcana karatA / vaha bahuta hI sarasa gadya meM likhA huA hai| siddhAntasAra-zrImajjayAcArya ne AcArya bhikSu ke granthoM para 'siddhAntasAra' bnaae| inako hama Adhunika bhASA meM tulanAtmaka adhyayana kaha sakate haiM / ina granthoM meM AcArya bhikSu ke mantavyoM ko AgamoM ke AdhAra para puSTa kiyA gayA hai| ye sAre rAjasthAnI gadya meM race gae haiM / ve kisa grantha ke viSaya meM haiM aura unakA granthamAna kyA hai-yaha saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai granthamAna 1. nava padArtha kI caupI para (dIrgha siddhAntasAra) 4875 2. vAra vrata rI caupI para 1435 3. kAlavAdI rI caupI para 2855 4. paryAyavAdI rI caupI para 3486 5. maryAdAvAdI rI caupI para 830 6. TIkama DosI rI caupI para 2115 7. nikSepAM rI caupI para 2515 8 mithyAtvI rI karaNI para 1450 6. ekala rI caupI para 625 10. jijJAsA para 1814 11. potiyAbaMdha rI caupI para 12. vinIta avinIta rI caupI para 2050 13. anukaMpArI caupI para 3505 710 1. muni nathamala-jaina dazaina : manana aura mImAMsA, pR061 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa 4765 grantha -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-... 14. vratAvrata rI caupI para (dIrgha siddhAntasAra) 15. zraddhA rI caupI para 4415 16. AcAra rI caupI para 5375 17. AcAra rI caupI para (laghu siddhAntasAra) 1640 18. jijJAsA rI caupI para 1070 16. mithyAtvI rI karaNI para 385 20. zraddhA rI caupI para 1205 21. vratAvrata rI caupI para 1460 22. vinIta avinIta rI caupI para 860 23. ekala rI caupI para 2651 isa laghu nibandha meM zrImajjayAcArya ke samasta gadya sAhitya kA paricaya prastuta karanA sambhava nahIM hai| ve rAjasthAna ke sAhityAkAza meM eka dedIpyamAna aMzumAlI kI taraha udita hue aura apanI sahasroM kiraNoM se rAjasthAnI sAhitya ko Alokita kiyA / aisI bahuta kama vidhAe~ haiM, jina para unakI lekhanI na calI ho| bhagavAna mahAvIra aura AcArya bhikSu ke prati unake AtmasamarpaNa ne unheM eka mahAn tattvavettA stutikAra banAyA to apanI AtmA ke prati pUrNabhAvena arpita hone kI bhAvanA ne eka mahAn yogii| ve kevala zuSka tarkavAdI hI nahIM, tathya kI gaharAI taka pahu~cane vAle satya-zodhaka the| aba maiM unakI samasta gadya kRtiyoM kI eka tAlikA prastuta kara rahA ha~ granthamAna grantha pranthamAna 1. bhramavidhvaMsana 10075 15. choTI maryAdA 228 2. sandeha viSauSadhi 7100 16. paramparA kA bola (do khaNDa) 1340 3. jinAjJAmukhamaMDana 1378 17. sAdhanikA 1800 4. kumativihaMDana 1242 18. bhikkhu dRSTAnta 2426 5. praznottara sArdhazataka 1578 16 zrAvaka dRSTAnta 6. caracA ratnamAlA (apUrNa) 1461 20. hema dRSTAnta 7. bhikkhu pRcchA 268 21. AcAracUlA (TabbA) 7407 8. dhyAna (bar3A) 150 22. AgamAdhikAra 6. dhyAna (choTA) 37 23. nizItha kI huNDI (viSayAnukrama) 10. bRhatpraznottara tattvabodha 1248 24. bRhatkalpa kI huNDI 225 11. jhINI caracA rA bola 266 25. vyavahAra kI huNDI 325 12. paracUnI bola 1430 26. bhagavatI kI saMkSipta huNDI 425 13. gaNa vizuddhikaraNa hAjarI 3287 27. upadeza ratna kathA koza 66566 14. bar3I maryAdA 254 28. prakIrNa patra 1478 isa prakAra zrImajjayAcArya ne lagabhaga savA lAkha padya parimANa kA rAjasthAnI gadya sAhitya likhA jo ki vibhinna viSayoM kI chUtA huA, pAThaka ke mana para amiTa chApa chor3a detA hai| terApaMtha ke anyAnya AcAryoM tathA muniyoM ne bhI rAjasthAnI sAhitya ke bhaNDAra ko bharA hai| parantu unakI kRtiyA~ prAyaH rAjasthAnI padyoM meM haiM, ata: unakA vivaraNa yahA~ apekSita nahIM hai| 363 145 425 1 jayAcArya kI kRtiyA~ : eka paricaya, pR0 40, 41 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya 541 ....-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. _terApaMtha bhaNDAra meM AcAryoM dvArA sAdhu-sAdhviyoM ke lie likhe gaye patroM kA bhI acchA saMkalana hai| yaha patralekhana AcArya bhikSu se lekara Aja taka calatA A rahA hai / ina patroM meM zAsana kI sAraNA-vAraNA se sambandhita samAcAra tathA AcArya ke Adeza-nirdeza hote haiN| kisI sAdhu-sAdhvI kA siMghAr3A (grupa) dUra deza meM bhramaNa kara rahA hai| AcArya usako sthitivaza vizeSa nirdeza denA cAhate haiM, to ve sAdhu-sAdhvI ke mAdhyama se usako patra dvArA sUcita karate haiM / ina patroM ke mAdhyama se vividha prakAra kI jAnakArI dI jAtI hai / maiM samajhatA hU~, ye patra hamAre saMgha kI amUlya nidhi haiM, jinakA mUlya vartamAna meM kama parantu bhaviSya meM adhika hogaa| sAdhu-sAdhvI bhI apanI bhAvanA, bhakti, utsAha aura samarpaNa kI bAta patroM dvArA AcArya taka pahu~cAte haiN| prAya: ye patra rAjasthAnI bhASA meM likhe gaye haiM / kucheka patra hindI meM aura kucheka saMskRta meM bhI haiN| terApaMtha meM ATha AcArya ho cuke haiM / pahale AcArya zrI bhikSu aura cauthe AcArya zrImajjayAcArya ke sAhitya kA varNana pUrva pRSThoM meM A cukA hai| zeSa AcAryoM tathA muniyoM kA gadya sAhitya vizeSataH kevala patra-lekhana ke rUpa meM hI milatA hai| eka bAra zrImajjayAcArya ke bar3e bhAI munizrI sarUpacandajI ne zrImajjAcArya ko patra likhA 'pUjajI mahArAja zrI zrI zrI zrI zrI kRpAnidhi guNajihAja guNasamudra kRpAnidhi gaNAdhAra gaNadIpaka gaNatilaka gaNAnaMdakAraka maryAdAdhAraka akhala AcAra AdhAraka sU RSa sarUparI tarapharI zrIpUjajI mahArAja zrIjItamalajI svAmI sukhasAtA puchavai / 1008 vAra gaNe mAMna sUM gaNe-gaNe mAna setI mAlama hoya / Apa bar3A uttama puruSa ho|.... .."Aparo AdhAra Aparo saraNo cha / sarva kAraja meM AparI AjJA ro AdhAra cha / mAMsu Apa upagAra ghaNo kiidho| bhA~ti-bhA~ti ro sAja dIdho / UNAyata kiNahI bAta rI rAkhI nahIM / ...... satI siNagAra siradArAjI-sU RSa sarUpa rI gADI sukhasAtA vA~cajo / heta milApa rAkho tiNa saM vizeSa rAkhajo / zrIjI mahArAja rA sarIra rA jatana ghaNAM kIjo / murajI pakI ArAdhajo / bhA~ti-bhAMti kara sAtA upjaaijo| thArai bharose nIcItA chaa| gaNapati ne gaNasamadAya rA AparI kAMnI rI jamASAtara cha |....."sN0 1920 magasura bida 3, khAnapura madhai / ' AcArya tulasI vi0 saM0 1963 meM Apa bAvIsa varSa kI avasthA meM terApaMtha ke nauveM AcArya bane / Apane AcArya-kAla ke ina cAlIsa varSoM meM vividha prakAra kA sAhitya racA aura kAvyoM kI zRkhalA meM aneka kAvyoM kA nirmANa kiyaa| Apa rAjasthAnI ke siddhahasta kavi haiN| ApakI prAyaH kRtiyA~ rAjasthAnI padyoM meM haiN| hindI meM ApakI aneka kRtiyA~ AyI haiN| aneka kAvya bhI prakAzita hue haiM / Apane rAjasthAnI patra meM 'kAlUyazovilAsa' nAmaka pUjyapAda kAlugaNI kI jIvanI likhI hai| yaha varNana, bhASA aura alaMkaraNa kI dRSTi se saMskRta mahAkAvyoM kI paddhati kA rAjasthAnIkaraNa hai| kAvya tattvoM kI dRSTi se isakA mahattvapUrNa sthAna hai|' isI padya zRMkhalA meM 'mANaka mahimA'terApaMtha ke chaThe AcArya zrI mANaka gaNI kA jIvana, 'DAlama caritta -terApaMtha ke sAtaveM AcArya zrI DAlagaNI kA jIvana, 'magana caritta'-terApaMtha ke maMtrIzvara zrI maganalAlajI svAmI kA jIvana-ye tIna jIvaniyA~ bhI likhI haiN| gadya sAhitya kI dRSTi se Apa dvArA likhita patroM ko liyA jA sakatA hai| unakI saMkhyA aneka sau hai| una sabakA saMgraha hamAre lADanU bhaNDAra meM hai| unakI bhASA hindI-saMskRta mizrita rAjasthAnI hai| aba maiM AcArya dvArA apane ziSyoM ko likhA gayA patra, ziSyoM dvArA AcArya ko likhA gayA patra tathA muni dvArA apanI sAdhvI mAtA ko likhA gayA patra-ina tInoM kA saMkSipta namUnA upasthita kara rahA hU~ 1. muni nathamala-jaina dharma : bIja aura baragada, pR0 40. . . . . . . . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNa (1) AcAryazrI dvArA likhA gayA patra 'lADAMjI asvastha hai A to ThIka hai, para bI vedanAM meM jakI sahanazIlatA ro bai paricaya diyo hai bI ke vAste mana bahuta prasannatA hai| maiM I vAste hI to 'sahiSNutA rI pratimUrti' o zabda bAMke nAma ke sAtha joDyo hai| isyU aThe cAra tIrtha meM prasannatA huI hai aura maiM samajhU hUMba bhaviSya meM bhI isI sahanazIlatA ro paricaya desii| o manai vizvAsa hai aThe kA jo zabda he bArai vAste bahuta bar3I davA ko kAma kara hai aura I vizvAsa syU hI maiM bAra-bAra kucha keyo hai, kucha likhyo hai, kucha vicAra rakhyo hai aura jitI bAra hI bai vicAra bar3ha pahuMcyA hai bAMsyU bAne bala milyo hai aura darzaNa huNA to hAtha kI bAta konI / Ayusya bala hosI to darzaNa hosI, paNa darzaNa kI icchA syUM bhI adhika bAMrI jakI dRr3hatA hai bA sArai nai bala de rahI hai|" -AcArya tulasI (2) ziSya dvArA AcArya ko likhA gayA patra AcArya zrI rAjasthAna se dUra dakSiNa yAtrA para the| sAdhvIzrI lADAMjI atyanta asvastha avasthA meM bIdAsara (rAjasthAna) meM sthita thiiN| eka bAra Apane gurudeva ko likhA 'mhAre Upara gurudeva rI pUrNa kRpA tathA mAitapaNo hai / yAtrA rI I vyastatA rai mAya nai bhI mhAra jisI caraNa-raja ne bAra-bAra yAda karAvai tathA baThe virAjyA hI mana baDo pokha dirAva hai|....." mhAro mana pUrNa samAdhista tathA prasanna hai| mana ekadama majabUta hai| sarIra rI lezamAtra bhI cintA konI / Apanai mhAra prati jako vizvAsa hai vIrai anurUpa hI kAma huvai dIsyo hI paricaya chU jada hI mhArI kRtArthatA hai| mhaiM pala-pala A hI kAmanA karUMhU~ kai mhArI Atmazakti aura manobala dina-dina bar3hatA revai / I avasara para mAMjI mahArAja rI sevA milI hai, o mhAro parama saubhAgya hai| -sAdhvI lADa (3) sevAbhAvI muni caMpaka dvArA mAtuzrI sAdhvI badanAMjI ko likhA gayA patra 'mahAsakti mAM! sAdara caraNa vandanA |.....""aAUM nita nU 0 AgaDA-ThATa lAga rahA hai / ............ Aparai sukhasAtA rA samAcAra suNakara jANe ekara syAM to bIdAsara hI pUga gayA, ise laagyo| ..........."hAMsI meM dhUvara to lAro hI konI choddyo| 11 dina tAMI lagAtAra ega sarIkhI dhUvara paDI / kadeI-kadeI to dina maiM do-do bajyAM tAMI bUMvara khiDatI |..........."maaNjii ! mhaiM to IsI dhuMbara 60 varSA meM hI kadeI konI dekhii| .........""maiM sa mAjI dhAko soka dhikaauNhuuN| kadei eka majala lArai to kadeI do majala Age / jiyAM tiyAM pUgU huuN|..........."goddaa dUkha hai| sarIra meM sojo revaM hai| darada-pharada dekhatA to bhalAiM Aja hI baiTha jyAvo, paNa dekhU hU~ abaka-abakai rI dillI yAtrA to AcAryazrI sAga-sAga kara lyU / Agai sa mhArai antarAya TUTI husI to phera husii| Aparo sevAbhAvI caMpaka isa prakAra terApaMtha ke sAdhu-sAdhviyoM kI kucha na kucha rAjasthAnI kRti mila jaaegii| prakAzita kRtiyAM bahuta kama haiN| rAjasthAnI sAhitya nirmAtA ke rUpa meM ina muniyoM ke nAma ullekhanIya haiM - U . Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA rAjasthAnI gadya sAhitya 543 ................................................................. ...... 1. muni veNIrAmajI 2. muni hemarAjajI 3. muni jIvarAjajI . 4. muni cAMdamalajI 5. muni cauthamalajI 6. muni dhanarAjajI 7. muni candanamalajI 8. muni sohanalAlajI' muni nathamala muni nathamalajI hindI, saMskRta aura prAkRta ke manISI vidvAn haiM / Apane ina bhASAoM meM aneka grantha likhe haiM aura lagabhaga 5-7 darjana grantha prakAzita ho cuke haiN| Apane rAjasthAnI meM likhA, para vaha bahuta alpa hai| Apa dvArA likhita do-eka gadya maiM prastuta kara rahA hU~, jinameM itanI tIkhI abhivyaMjanA hai ki vaha pAThaka ke mana para sIdhI coTa kiye binA nahIM rhtii| (ka) durjana vyakti mile hue diloM ko tor3akara sabake mana meM saMzaya kA bIja bo detA hai| jaba saba bichur3a jAte haiM, taba usakA mana Anandita ho jAtA hai / isase usakA apanA koI svArtha nahIM bhI sadhatA phira bhI vaha dUsaroM ko kaSTa dekara mudita hotA hai| ina tathyoM kI abhivyaMjanA nimnokta rUpaka meM kitane mArmika DhaMga se huI hai, vaha draSTavya hai ........"eka durajaNa AdamI bAga meM gayo-siMjyArI sI bAta hI hAla sUraja AthamyoM konI ho| kaMvala rA phula khila rayA hA-vAM para bhaMvarA nAca rayA hA-sUraja rI kiraNyAM paDa rahI ho| vIM ne (durajana ne) A bAta AchI konI lAgI / vo sUraja ne bolyo-sUraja ! tUM to baNyo baNAyo murakha hai| dekha-kaMvala thArai para rIsakara lAla muMDo kara rAkhyo hai / to hI tUM vI rai kanai jAvai / ___ kaMvala ne kahyo-sUraja thAM syU uparalo heja dikhAva aura mAyaneM syUM ke kara haiM tUM konI jANa / dekha-thArI jar3a kATa-pANI aura kAdo sukhAvai / bhaMvare ne isI Ta pAI-rai bhaMvarA ! o kaMvala thArai vAste konI khilyo hai, sUraja re vAste-khilyo hai-tu A bAta mata bhUla jyaaii| dina Dhalato ho-tInoM rA mana phATmyA / tInU nyArA-nyArA hogyaa| sUraja jAkara pANI meM dduubgyo| kaMvala Aparo mUDho luko liyo / bhaMvaro kaTheI dUra bhAjagyo / vIM ro kAlajo Tharagyo / vo to sera ghI pIyoDo so hogyo| aba dina car3hato ho / I vagata vIM khoTe AdamI rI bAta kuNa mAnai / ............ (kha) guNa ke sAtha doSa aura phUla ke sAtha kAMTA hotA hI hai| yaha naisagika hai| aisI koI vastu nahIM hai, jisameM guNa hI guNa hoM, doSa na hoM, aura saMsAra meM aisA bhI kucha nahIM hai jisameM kevala doSa hI hoM, guNa na hoN| guNa aura doSa sAtha-sAtha calate haiM (1) dila to hai paNa darda konii| darda konI jadi dila hai nahIM to Aja tAMi re to i konI, kadeI TUTa jaato|............ (2) marda to hai paNa rIsa konii| rIsa konI jadi marda hai-nahIM to Aja tAMi re to i kInI, pelhI mrjyaato|" (3) baDo sIdho hai paNa kanai sattA konI / sattA koni jadi sIdo hai nahIM to Aja tAMi re todU konIpelhI sIdAI pUrI ho jyaatii|............ (4) baDo sAdo hai paNa kanai dhana konI / dhana konI jadi sAdo hai-nahIM to Aja tAM re toi konI--sAdagI kadeI TUTa jyaatii|........... 1. jaina dharma : bIja aura baragada, pR0 41. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 544 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa (5) baDo nakaTo hai, keNo konI mAnai / keNo konI mAne jadi nakaTo hai nahIM to Aja tAI re to i konI-pelhI nAsyAM meM natha ghala jyaatii|............ (6) baDo sacavAdo hai paNa lUkho hai| lUkho hai jadi sacavAdo hai nahIM to Aja tAMi re to ikonI-pelhI jhUTha bola 2 pAMca AMgalyAM ghI meM kara leto|........... (7) baDo dhIro hai, bAra 2 phira paNa cUMsa konI devai| ghUsa konI devaM jadi bAra 2 phirai / nahIM to Aja tAMi phirato i konI / pelhI kAma baNa jyaato| (8) baDo syANo hai, paNa vaI-khAtA jhUThA rAkhai / jhUThA rAkhai jadi syANo hai| nahIM to Aja tAi re to i kaunI / inakamaTevasa aphasara pelhI bAvalo baNA detA / ............ (3) baDo bhAgavAna hai, paNa paDhyoDo konii| paDhyoDo konI jadi bhagavAna hai| nahIM to Aja tAMi re to i konI / nokarI rI arajyAM liyAM phirto| (10) baDo masta hai, paNa ghara-bAra rI cintA konii| cintA konI jadi masta hai| nahIM to Aja tAi re to i konI / mastAI kadeI sUka jyaatii| ........... (11) baDo samajhadAra hai, paNa koI nai kaiva-kavAvai konii| kaiva-kavAvai konI jadi samajhadAra hai / nahIM to Aja tAMi re to i konI / pelhI samajhadArI pUrI ho jyaatii|.........." (12) TAbara baDo phuTaro hai, paNa TIkI kAlI hai| TIkI kAlI hai jadi phuTaro hai| nahIM to Aja tAMi re to i konI / pelhI TamakAra lAga jyaatii|......" (13) baDo vinIta hai, paNa bholo hai| bholo hai jadi vinIta hai| nahIM to Aja tAMi re to i konI / pelhI kAna kataraNa lAga jyAto / ....." (14) sAga reNa ne tarasato revaM hai| sAgai rahyo konI jadi tarasa hai| nahIM to tarasato i konI / kadakoI dUra bhAga jyaato|........... sphuTa gadya mAravAra nau-koTI mAravAra hai| moTI rAta rA moTA tddkaa| aThe AMdhyAM sUjhatyAM syUM hI jora syUM cAla / I jagata meM AMkha aura pAMkha do hI cIja huvai / AMkha nahIM huvai to pAMkha huyAM ke huvai ? aura kehuvai ? dUjAM ne phoDA ghaalai| samaMdara syUM pANI uThyo / mai baNa barasyo / talAva bharagyA, talAyAM bharagI / khADA bharagyA, nADyAM bhrgii| ve saba savArthI hA / jitaro cAijo ho vitto le liyo, bAkI raM ne diyo dharama-dhakko / pANI ro pUra Aga srkyo| kaTheI ThoDa konI milii| jada vo pUra roto-roto samaMdara kane gyo| vo vIrai pANI ro ke kare, Agei bharayo par3ayo / to bhI vIne Apare khole meM le AMsU puuNchyaa| neTha Aparo Aparo huve ne parAyo praayo| upasaMhAra terApaMtha saMgha ke rAjasthAnI gadya sAhitya kA maiMne eka saMkSipta vivaraNa prastuta kiyA hai| isa saMgha ke rAjasthAnI sAhitya para abhI paryApta kArya nahIM huA hai / abhI do dazaka pUrva taka yaha sAhitya prakAzita bhI nahIM thA / ataH vidvAnoM ke lie usakI upalabdhi durlabha thii| vi0 saM0 2018 meM terApaMtha kA dvizatAbdI samAroha manAyA gyaa| usa avasara para terApaMtha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu kA padya sAhitya 'bhikSa grantha ratnAkara', bhAga 1 bhAga 2 ke rUpa meM prakAzita huaa| usakA granthamAna lagabhaga 35 hajAra padya parimANa hai| kintu zrImajjayAcArya kA vizAla rAjasthAnI gadya-padya sAhitya abhI bhI aprakAzita hai| usake prakAzita hone para maiM mAnatA hU~ ki rAjasthAnI sAhitya kI zrIvRddhi hogI, sAtha-sAtha aneka vidvAn isa ora AkRSTa hokara apanI rAjasthAnI sAhityika kRtiyoM para ahamahamikathA kArya karane ke lie udyata hoNge|