Book Title: Tantrasadhna aur Jain Jivan Drushti
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211103/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA, jAmanagara, vi0saM0 19975 65. dhavalA, pustaka 13 pR0 70 67. yogasAra, yogIndu deva, prakA0- paramazruta pramAvaka maMDala bambaI, 1937 98 68. jJAnasAra, padmasiMha, TIkA0 trilokacandra, mU0 ki0 kApaDiyA, digambara jaina pustakAlaya, sUrata, vI0saM0 2420; 18-28 69. dravyasaMgraha (nemIcandra) 48-54 TIkA brahmadeva gAthA 48 kI TIkA 70. padastha maMtravAkyastha vahI gAthA 48 kI TIkA 71. zrAvakAcAra (amitagati) pariccheda 15 72. jJAnArNava (zubhacandra) saMpA0- paM0 bAlacandra zAstrI, jaina saMskRti saMgha, solApura, 1977 sarga 32-40 73. sthAnAMgasUtra saMpA0 madhukara muni prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, 19814/60-40 74. vahI, 4/62 75. vahI, 4/63 76. vahI, 4 / 64 77. vahI, 4/65 78. vahI, 4/66 79. vahI, 4 / 67 80. vahI, 4/68 tantra sAdhanA aura jaina jIvana dRSTi - 81. dhyAnazataka jinabhadra kSamAzramaNa prakA0- vinaya sundara caraNa granthamAlA, jAmanagara, vi0saM0 199763 481 82. yogazAstra saMpA0 muni samadarzI, prakA0 sanmati jJAnapITha, AgarA, 19637/2-6 sthAnAMga sUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA- zrI Agama prakAzana samiti, vyAvara 1981 4/69 'tantra' zabda kA artha jaina dharma-darzana aura sAdhanA paddhati meM tAMtrika sAdhanA ke kaunakauna se tattva kisa-kisa rUpa meM upasthiti haiM, yaha samajhane ke lie sarvaprathama taMtra zabda ke artha ko samajhanA Avazyaka hai| vidvAnoM ne taMtra zabda kI vyAkhyAe~ aura paribhASAe~ aneka prakAra se kI haiN| unameM se kucha paribhASAe~ vyutpattiparaka haiM aura kucha rUr3hArthaka / vyutpatti kI dRSTi se tantra zabda 'tan' 'tra' se banA hai| 'tan' dhAtu vistRta hone yA vyApaka hone kI sUcaka hai aura 'tra' trANa dene yA saMrakSaNa karane kA sUcaka hai| isa prakAra jo AtmA ko vyApakatA pradAna karatA hai aura usakI rakSA karatA hai use tantra kahA jAtA hai| tAntrika granthoM meM 'tantra' zabda kI nimna vyAkhyA upalabdha haitanoti vipulAnarthAn tattvamantrasamanvitAn / trANaM ca kurute yasmAt tantramityabhidhIyate // + arthAt jo tattva aura mantra se samanvita vibhinna viSayoM ke vipula jJAna ko pradAna karatA hai aura usa jJAna ke dvArA svayaM evaM dUsaroM kI rakSA karatA hai, use taMtra kahA jAtA hai| vastutaH taMtra eka vyavasthA kA sUcaka hai| jaba hama taMtra zabda kA prayoga rAjataMtra, prajAtaMtra, kulInataMtra Adi ke rUpa meM 83. 84. vahI, 4/70 85. vahI, 4/71 86. vahI, 4/72 87. tattvArthasUtra vive0 paM0 sukhalAla saMghavI, prakA0 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 19769 / 36-40 88. AcArAMga sUtra, saMpA0 madhukara muni, prakA0 zrI Agama prakAzana samiti, vyAvara 1980 1/9/1/6, 1/9/2/4, 1/9/2/ 12 89. vahI, 1/2/1/5 90. uttarAdhyayana sUtra, saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0 vIrAyatana prakAzana AgarA, 197226 / 18 91. AvazyakacUrNi bhAga 2 pR0 1887 92. vahI bhAga 1 pR0 410 , 93. AcArAMga (AcArya tulasI) jaina vizvabhAratI, lADanUM 1/2/5/125 94. vahI, 1/2/3/73, 1/2/6/185 96. dekheM- Prakrit Proper Names Ed. Pt. Dalsukha Malvania, Pub.-L.D. Institute, Ahamadabad, 1972 Vol II Page 626. tantra - sAdhanA aura jaina jIvana dRSTi karate haiM, taba vaha kisI prazAsanika vyavasthA kA sUcaka hotA hai| mAtra yahI nahIM, apitu AdhyAtmika vizuddhi aura Atma-vizuddhi ke lie jo viziSTa sAdhanA vidhiyoM prastuta kI jAtI hai, unheM 'taMtra' kahA jAtA hai| isa dRSTi se 'taMtra' zabda eka vyApaka artha kA sUcaka hai aura isa AdhAra para pratyeka sAdhanA vidhi 'taMtra' kahI jA sakatI hai| vastutaH jaba hama zaivataMtra, zAktataMtra, vaiSNavataMtra, jainataMtra yA bauddhataMtra kI bAta karate haiM, to yahA~ taMtra kA abhiprAya Atma vizuddhi yA cittavizuddhi kI eka viziSTa paddhati se hI hotA hai / merI jAnakArI ke anusAra isa dRSTi se jaina paramparA meM 'tantra' zabda kA sarvaprathama prayoga AcArya haribhadra ne apane granthoM-paJcAzaka aura lalitavistarA ( AThavIM zatI) meM kiyA hai| unhoMne paJcAzaka meM jina Agama ko aura lalitavistarA meM jaina dharma ke hI eka sampradAya ko 'taMtra' ke nAma se abhihita kiyA hai| isase phalita hotA hai ki lagabhaga AThavIM zatI se jaina paramparA meM 'taMtra' abhidhAna pracalita huA / yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki prastuta prasaMga meM Agama ko hI taMtra kahA gayA hai| Age calakara Agama kA vAcaka tantra zabda kisI sAdhanAvidhi dArzanikavidhA kA vAcaka bana gayA / vastutaH taMtra eka dArzanika vidhA bhI hai aura sAdhanAmArga bhI / . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 dArzanika vidhA ke rUpa meM usakA jJAnamImAMsIya evaM tattvamImAMsIya pakSa to hue| cAhe buddha kI mUlabhUta jIvanadRSTi nivRttimArgI rahI ho, kintu unake hai hI, kintu isake sAtha hI usakI apanI eka jIvana dRSTi bhI hotI hai madhyamamArga ke AdhAra para hI paravartI bauddha AcAryoM ne vajrayAna yA sahajayAna jisake AdhAra para usakI sAdhanA ke lakSya evaM sAdhanA-vidhi kA nirdhAraNa kA vikAsa kara bhogamUlaka jIvanadRSTi ko samarthana denA prArambha kara diyaa| hotA hai| vastuta: kisI bhI darzana kI jIvanadRSTi hI eka aisA tattva hai, jo guhyasamAja tantra meM kahA gayA hai| usakI jJAnamImAMsA, tattvamImAMsA evaM sAdhanA vidhi ko nirdhArita karatA hai sarvakAmopabhogaizca sevyamAnairyathecchataH / aura inhIM sabase milakara usakA darzana evaM sAdhanAtaMtra banatA hai| ___ anena khalu yogena laghu buddhatvamApnuyAt // vyAvahArika rUpa meM ve sAdhanA paddhatiyA~ jo dIkSA, maMtra, yaMtra, duSkarairniyamaistItraiH sevyamAno na siddhayati / mudrA, dhyAna, kuNDalinI zakti jAgaraNa Adi ke mAdhyama se vyakti ke sarvakAmopabhogaistu sevayaMzcAzu siddhayati / pAzavika yA vAsanAtmaka pakSa kA nivAraNa kara usakA AdhyAtmika vikAsa bhogamUlaka jIvanadRSTi ke samarthakoM kA tarka yaha hai ki kAmopabhogoM karatI hai yA use devatva ke mArgapara Age le jAtI hai, taMtra kahI jAtI hai| se virata jIvana bitAne vAle sAdhakoM meM mAnasika kSobha utpanna hote hoMge, kintu yaha taMtra kA prazasta artha hai aura apane isa prazasta artha meM jaina dharma- kAmabhogoM kI ora unakI icchA daur3atI hogI aura vinaya ke anusAra ve use darzana ko bhI taMtra kahA jA sakatA hai, kyoMki usakI apanI eka suvyavasthita, dabAte hoMge, parantu kyA damanamAtra se cittavikSobha sarvathA calA jAtA hogA, suniyojita sAdhanA-vidhi hai, jisake mAdhyama se vyakti vAsanAoM aura dabAyI huI vRttiyA~ jAgratAvasthA meM na sahI, svapnAvasthA meM to avazya hI kaSAyoM se Upara uThakara AdhyAtmika vikAsa ke mArga meM yAtrA karatA hai| citta ko matha DAlatI hoNgii| ina pramathanazIla vRttiyoM ko damana karane se bhI kintu taMtra ke isa prazasta vyutpattiparaka artha ke sAtha hI 'taMtra' zabda kA eka dabate na dekha, avazya hI sAdhakoM ne unheM samUla naSTa karane ke lie saMyama pracalita rUDhArtha bhI hai, jisameM sAMsArika AkAMkSAoM aura viSaya-vAsanAoM kI jAgarUka avasthA meM thor3A avasara diyA ki ve bhoga kA bhI rasa le leM, kI pUrti ke lie madya, mAMsa, maithuna Adi paMca makAroM kA sevana karate hue tAki unakA sarvathA zamana ho jAye aura vAsanArUpa se ve hRdaya ke bhItara yantra, maMtra, pUjA, japa, homa, bali adi ke dvArA mAraNa, mohana, vazIkaraNa, na raha skeN| anaMgavajra ne kahA hai ki cittakSubdha hone se kabhI bhI siddhi nahIM uccATana, stambhana, vidveSaNa Adi SaTkarmoM kI siddhi ke lie devI- ho sakatI, ata: isa taraha baratanA cAhie jisameM mAnasika kSobha utpanna hI devatAoM kI upAsanA kI jAtI hai aura unheM prasanna karake apane adhIna na ho - kiyA jAtA hai| vastuta: isa prakAra kI sAdhanA kA lakSya vyakti kI laukika tathA tathA pravarteta yathA na kSubhyate mnH| vAsanAoM aura vaiyaktika svArthoM kI siddhi hI hotA hai| apane isa pracalita saMkSubdhe cittaratne tu siddhirnaiva kadAcana / rUDhArtha meM taMtra ko eka nikRSTa koTi kI sAdhanA- paddhati samajhA jAtA hai| jaba taka citta meM kAmabhogopalipsA hai, taba taka citta meM kSobha kA isa koTi kI tAntrika sAdhanA bahupracalita rahI hai, jisase hindU, bauddha aura utpanna honA svAbhAvika hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki na kevala hindU jaina-tInoM hI sAdhanA-vidhiyoM para usakA prabhAva bhI par3A hai| phira bhI tAMtrika sAdhanAoM meM apitu bauddha tAMtrika sAdhanA meM bhI kisI na kisI rUpa siddhAntata: aisI tAntrika sAdhanA jainoM ko kabhI mAnya nahIM rahI, kyoMki vaha meM bhogavAdI jIvanadRSTi kA samarthana huA hai| yadyapi paravartIkAla meM vikasita usakI nivRttipradhAna jIvana dRSTi aura ahiMsA ke siddhAnta ke pratikUla thii| bauddhoM kI yaha bhogamUlaka jIvanadRSTi bhArata meM unake astitva ko hI samApta yadyapi ye nikRSTa sAdhanAeM tantra ke sambandha meM eka bhrAnta avadhAraNA hI hai, kara dene kA kAraNa banI, kyoMki isa bhogamUlaka jIvanadRSTi ko apanA lene phira bhI sAmAnyajana tantra ke sambandha meM isI dhAraNA kA zikAra rahA haiN| para bauddha aura hindU paramparA kA antara samApta ho gyaa| dUsare isake pariNAma sAmAnyatayA janasAdhAraNa meM prAcIna kAla se hI tAntrika sAdhanAoM kA yahI svarUpa bauddha bhikSuoM meM bhI eka cAritrika patana aayaa| phalata: unake prati rUpa adhika pracalita rahA hai| aitihAsika evaM sAhityika sAkSya bhI tantra ke jana-sAdhAraNa kI AsthA samApta ho gayI aura bauddha dharma kI apanI koI isI svarUpa kA samarthana karate haiN| viziSTatA nahIM bacI, phalataH vaha apanI janmabhUmi se samApta ho gyaa| bhogamUlaka jIvanadRSTi aura vAsanonmukha tantra kI isa jIvanadRSTi ke samarthana meM bhI bahuta kucha kahA gayA hai| kulArNava meM kahA gayA hai ki jaina dharma meM tantra kI bhogamUlaka jIvanadRSTi kA niSedha sAmAnyatayA jina vastuoM ke upayoga ko patana kA kAraNa mAnA jAtA hai tantra kI isa bhogavAdI jIvanadRSTi ke prati jaina AcAryoM kA unheM kaulatantra meM mahAtmA bhairava ne siddhi kA sAdhana batAyA hai| isI prakAra dRSTikoNa sadaiva niSedhaparaka hI rahA hai| vaiyaktika bhautika hitoM evaM vAsanAoM na kevala hindU tAMtrika sAdhanA meM apitu bauddha paramparA meM bhI prArambha se hI kI pUrti ke nimitta dhana, sampatti, santAna Adi kI prApti hetu athavA kaThora sAdhanAoM ke dvArA AtmapIr3ana kI pravRttiyoM ko ucita nahIM mAnA kAmavAsanA kI pUrti hetu athavA zatru ke vinAza ke lie kI jAne vAlI gyaa| bhagavAn buddha ne madhyamamArga ke rUpa meM jaivika mUlyoM kI pUrti hetu sAdhanAoM ke nirdeza to jaina AgamoM meM upalabdha ho jAte haiM, jisase yaha bhogamaya jIvana kA bhI jo AMzika samarthana kiyA thA, vahI Age calakara siddha hotA hai ki isa prakAra kI tAMtrika sAdhanAeM prAcIna kAla meM bhI bauddha dharma meM vajrayAna ke rUpa meM tAMtrika bhogamUlaka jIvanadRSTi ke vikAsa kA pracalita thIM, kintu prAcIna jaina AcAryoM ne ise sadaiva heya dRSTi se dekhA thA kAraNa banA aura usameM bhI nivRttimaya jIvana ke prati virodha ke svara mukharita aura sAdhaka ke lie aisI tAMtrika sAdhanAoM kA sarvathA niSedha kiyA thaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tantra-sAdhanA aura jaina jIvana dRSTi 483 manuSya sUtrakRtAGgasUtra meM cauMsaTha prakAra kI vidyAoM ke adhyayana yA sAdhanA karane nirasana Avazyaka hai| yahA~ isa sambandha meM vistRta carcA karane ke pUrva yaha vAloM ke nirdeza to haiM, kintu usameM ina vidyAoM ko pApAzruta-adhyayana vicAra kara lenA Avazyaka hai ki sAmAnyata: bhAratIya dharmoM meM aura kahA gayA hai| mAtra yaha nahIM usameM spaSTa rUpa se yahI bhI kahA gayA hai ki vizeSarUpa se jaina dharma meM tAntrika sAdhanA kA vikAsa kyoM huA aura kisa jo ina vidyAoM kI sAdhanA karatA hai vaha anArya hai, vipratipanna hai aura krama meM huA? samaya Ane para mRtyu ko prApta karake AsurI aura kilviSika yoniyoM ko prApta hotA hai| pravartaka evaM nivartaka dharmoM kA vikAsa puna: uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki jo chidravidyA, yaha eka sunizcita tathya hai ki mAnava prakRti meM vAsanA aura svaravidyA, svapnalakSaNa, aMgavidyA Adi ke dvArA jIvana jItA hai vaha bhikSu viveka ke tattva usake astittva kAla se hI rahe haiM, puna: yaha bhI eka nahIM hai| isI prakAra dazavaikAlikasUtra meM bhI spaSTa rUpa se yaha kahA gayA sarvamAnya tathya hai ki pAzavika vAsanAoM, arthAt pazu tattva se Upara hai ki muni nakSatravidyA, svapnavidyA, nimittavidyA, mantravidyA aura bhaiSajyazAstra uThakara devatva kI ora abhigamana karanA hI manuSya ke jIvana kA mUlabhUta kA upadeza gRhasthoM ko na kre| inase spaSTarUpa se yaha phalita hotA hai ki lakSya hai| mAnava prakRti meM nihita ina donoM tattvoM ke AdhAra para do prakAra kI vaiyaktika vAsanAoM aura AkAMkSAoM kI pUrti ke lie vibhinna prakAra kI sAdhanA paddhatiyoM kA vikAsa kaise huA ise nimna sAriNI dvArA samajhA jA vidyAoM kI sAdhanA ko jaina AcAryoM ne sadaiva hI heya dRSTi se dekhA hai| sakatA hai yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki sAMsArika viSaya-vAsanAoM kI pUrti ke nimitta pazubali denA, madya, mAMsa, matsya, maithuna aura mudrAoM kA sevana karanA evaM mAraNa, mohana, vazIkaraNa Adi SaTkarmoM kI sAdhanA karake apane kSudra laukika svArthoM aura vAsanAoM kI pUrti karanA jaina AcAryoM ko mAnya cetanA nahIM ho sakA, kyoMki yaha unakI nivRttipradhAna ahiMsaka jIvanadRSTi ke viruddha thaa| kintu isakA artha yaha bhI nahIM hai ki jaina dharma aisI tAntrika sAdhanAoM se pUrNata: asaMpRkta rahA hai| prathamataH viSaya-vAsanAoM ke prahANa ke vAsanA viveka lie arthAt apane meM nihita pAzavika vRttiyoM ke nirAkaraNa ke lie maMtra, jApa, pUjA, dhyAna Adi kI sAdhanA-vidhiyA~ jaina dharma meM IsvI san ke pUrva tyAga se hI vikasita ho cukI thiiN| mAtra yahI nahIM paravartI jainagranthoM meM to aise bhI aneka ullekha milate haiM jahA~ dharma aura saMgha kI rakSA ke lie jaina AcAryoM ko tAMtrika aura mAntrika prayogoM kI anumati bhI dI gaI hai| kintu unakA abhyudaya (preya) niHzreyas uddezya lokakalyANa hI rahA hai| mAtra yahI nahIM, jahA~ AcArAMgasUtra (I0pU0 pAMcavI zatI) meM mokSa (nirvANa) zarIra ko dhuna DAlane yA sukhA dene kI bAta kahI gaI thI, vahIM paravartI AgamoM aura Agamika vyAkhyAoM meM zarIra aura jaivika mUlyoM ke saMrakSaNa kI bAta kahI gii| sthAnAMgasUtra meM adhyayana evaM saMyama ke pAlana ke lie karmasaMnyAsa AhAra ke dvArA zarIra ke saMrakSaNa kI bAta kahI gii| maraNasamAdhi' meM kahA gayA hai ki upavAsa Adi tapa usI sImA taka karaNIya haiM- jaba taka mana meM pravRtti nivRtti kisI prakAra ke amaMgala kA cintana na ho, indriyoM kI hAni na ho aura mana, vacana tathA zarIra kI pravRtti zithila na ho| mAtra yahI nahIM, jainAcAryoM ne apane guNasthAna siddhAnta meM kaSAyoM evaM vAsanAoM ke damana ko bhI anucita pravartaka dharma nivartaka dharma mAnate hue yahA~ taka kaha diyA ki upazama zreNI arthAt vAsanAoM ke damana kI prakriyA se AdhyAtmika vikAsa kI sIr3hiyoM para car3hane vAlA sAdhaka Atmopalabdhi ananta: vahA~ se patita ho jAtA hai| phira bhI jainAcAryoM ne vAsanAoM kI pUrti kA koI mArga nahIM kholaa| hindU tAMtrikoM evaM vajrayAnI bauddhoM ke viruddha ve yahI kahate rahe ki vAsanAoM kI pUrti se vAsanAe~ zAnta nahIM hotI haiM, samarpaNamUlaka yajJamUlaka cintana pradhAna dehadaNDanamUlaka apitu ve ghRta siJcita agni kI taraha adhika bar3hatI hI haiN| unakI dRSTi meM vAsanAoM kA damana to anucita hai, kintu unakA vivekapUrvaka saMyamana aura bhaktimArga karmamArga jJAnamArga tapamArga bhoga ------ svarga karma Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 nivartaka evaM pravartaka dharmoM ke dArzanika evaM sAMskRtika pradeya tanAvoM kA nirAkaraNa kara caitasika zAMti yA samAdhi ko prApta karane kA pravartaka aura nivartaka dharmoM kA vikAsa bhinna-bhinna manovaijJAnika prayAsa kiyaa| jahA~ prArambhika vaidika dharma pravRttipradhAna rahA vahIM prArambhika AdhAroM para huA thA, ata: yaha svAbhAvika thA ki unake dArzanika evaM zramaNa paramparAeM nivRttipradhAna rhii| kintu eka ora vAsanAoM kI sAMskRtika pradeya bhinna-bhinna hoN| pravartaka evaM nivartaka dharmoM ke ina santuSTi ke prayAsa meM cittazAMti yA samAdhi sambhava nahIM ho sakI, pradeyoM aura unake AdhAra para unameM rahI huI pArasparika bhinnatA ko nimna kyoMki naI-naI icchAe~ AkAMkSAe~ aura vAsanAe~ janma letI rahIM; to dUsarI ora vAsanAoM ke damana ke bhI cittazAMti sambhava na ho sakI, sAriNI se spaSTatayA samajhA jA sakatA hai kyoMki damita vAsanAe~ apanI pUrti ke lie citta kI samAdhi bhaMga pravartaka dharma (dArzanika pradeya) nivartaka dharma (dArzanika pradeya) karatI rhiiN| isakA viparIta pariNAma yaha huA ki eka ora pravRttimArgI 1. jaivika mUlyoM kI pradhAnatA 1. AdhyAtmika mUlyoM kI pradhAnatA paramparA meM vyakti ne apanI bhautika aura laukika eSaNAoM kI pUrti ke 2. vidhAyaka jIvanadRSTi 2. niSedhaka jIvanadRSTi 3. samaSTivAdI lie daivika zaktiyoM kI sahAyatA pAne hetu karmakANDa kA eka jaMjAla 3. vyaSTivAdI 4. vyavahAra meM karma para bala vyavahAra meM naiSkarmyatA kA samarthana khar3A kara liyA to dUsarI ora vAsanAoM ke damana ke lie dehadaNDanarUpI phira bhI daivIya kRpA ke phira bhI tapasyA para bala dene se tapa sAdhanAoM kA vartula khar3A ho gyaa| eka ke lie yena-kena prakAreNa AkAMkSI hone se bhAgyavAda dRSTi puruSArthavAdI vaiyaktika hitoM kI pUrti yA vAsanAoM kI saMtuSTi hI vareNya ho gaI to evaM niyativAda kA samarthana anIzvaravAdI 5. izvaravAdI 6. vaiyaktika prayAsoM para vizvAsa, dUsare ke lie jIvana kA niSedha arthAt dehadaNDana hI sAdhanA kA lakSya 6. IzvarIya kRpA para vizvAsa karmasiddhAnta kA samarthana bana gyaa| vastutaH ina donoM ativAdoM ke samanvaya ke prayAsa meM hI eka 7 sAdhanA ke bAhya sAdhanoM para bala 7. Antarika vizuddhatA para bala 8. jIvana kA lakSya svarga evaM Izvara 8. jIvana kA lakSya mokSa evaM nirvANa ora jaina, bauddha Adi vikasita zramaNika sAdhanA vidhiyoM kA janma ke sAnnidhya kI praapti| kI prApti huA to dUsarI ora aupaniSadik cintana se lekara sahajabhaktimArga aura ..(sAMskRtika pradeya) (sAMskRtika pradeya) taMtra sAdhanA taka kA vikAsa bhI isI ke nimitta se huaa| 'tena tyaktena 9. varNa vyavasthA aura jAtivAda kA | 9. jAtivAda kA virodha, varNavyavasthA janmanA AdhAra para samarthana kA kevala karmaNA AdhAra para samarthana bhuJjIthA' kA jo samanvayAtmaka svara aupaniSadika RSiyoM ne diyA thA, 10. gRhastha jIvana kI pradhAnatA 10. saMnyAsa kI pradhAnatA paravartI samasta hindU sAdhanA aura usakI tAMtrika vidhiyA~ usI ke 11. sAmAjika jIvana-zailI 11. ekAkI jIvana-zailI pariNAma haiN| phira bhI pravRtti aura nivRtti ke pakSoM kA samucita santulana 12. rAjatantra kA samarthana 12. janatantra kA samarthana sthira nahIM raha skaa| inameM kise pramukhatA dI jAya, ise lekara unakI pravartaka dharmoM meM prArambha meM jaivika mUlyoM kI pradhAnatA rahI, sAdhanA-vidhiyoM meM antara bhI aayaa| vedoM meM jaivika AvazyakataoM kI pUrti se sambandhita prArthanAoM ke svara jainoM ne yadyapi nivRttipradhAna jIvanadRSTi kA anusaraNa to adhika mukharita hue haiN| udAharaNArtha- hama sau varSa jIveM, hamArI santAna kiyA, kintu paravartI kAla meM usameM pravRttimArga ke tattva samAviSTa hote baliSTha hoveM, hamArI gAyeM adhika dUdha deveM, vanaspatiyA~ pracura mAtrA meM ge| na kevala sAdhanA ke lie jIvana rakSaNa ke prayatnoM kA aucitya hoM aadi| isake viparIta nivartaka dharma ne jaivika mUlyoM ke prati eka svIkAra kiyA gayA, apitu aihika-bhautika kalyANa ke lie bhI niSedhAtmaka rukha apanAyA, unhoMne sAMsArika jIvana kI duHkhamayatA kA tAMtrika sAdhanA kI jAne lgii| rAga alaapaa| unakI dRSTi meM zarIra AtmA kA bandhana hai aura saMsAra duHkhoM kA saagr| unhoMne saMsAra aura zarIra donoM se hI mukti ko kyA jaina dharma jIvana kA niSedha sikhAtA hai? jIvana-lakSya maanaa| unakI dRSTi meM daihika AvazyakatAoM kA niSedha, sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai ki taMtra kI jIvanadRSTi aihika anAsakti, virAga aura AtmasantoSa hI sarvocca jIvana mUlya haiN| jIvana ko sarvathA vareNya mAnatI hai, jabaki jainoM kA jIvanadarzana eka ora jaivika mUlyoM kI pradhAnatA kA pariNAma yaha huA niSedhamUlaka hai| isa AdhAra para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaina dharmaki pravartaka dharma meM jIvana ke prati eka vidhAyaka dRSTi kA nirmANa huA darzana taMtra kA virodhI hai, kintu jaina darzana ke sambandha meM yaha eka bhrAnta tathA jIvana ko sarvatobhAvena vAJchanIya aura rakSaNIya mAnA gayA; to dhAraNA hI hogii| jainoM ne mAnava jIvana ko jIne ke yogya evaM sarvathA dUsarI ora jaivika mUlyoM ke niSedha se jIvana ke prati eka aisI vareNya mAnA hai| unake anusAra manuSya jIvana hI to eka aisA jIvana hai niSedhAtmaka dRSTi kA vikAsa huA jisameM zArIrika mA~goM ko ThukarAnA jisake mAdhyama se vyakti vimukti ke patha para ArUr3ha ho sakatA hai| hI jIvana lakSya mAna liyA gayA aura deha-daNDana hI tapa-tyAga aura AdhyAtmika vikAsa kI yAtrA kA prArambha aura usakI pUrNatA manuSya adhyAtma ke pratIka bana gye| yadyapi ina donoM sAdhanA- paddhatiyoM kA jIvana se hI saMbhava hai| ata: jIvana sarvatobhAvena rakSaNIya hai| usameM mUlabhUta lakSya to caitasika aura sAmAjika stara para zAMti hI sthApanA 'zarIra' ko saMsAra samudra meM tairane kI naukA kahA gayA hai aura naukA kI kI rahA hai kintu usake lie unakI vyavasthA yA sAdhanA-vidhi bhinna- rakSA karanA pAra jAne ke icchuka vyakti kA anivArya kartavya hai| isI bhinna rahI hai| pravRttimArgI paramparA kA mUlabhUta lakSya yahI rahA hai ki svayaM prakAra usakA ahiMsA kA siddhAnta bhI jIvana kI rakSaNIyatA para ke prayatna evaM puruSArtha se athavA unake asaphala hone para daivIya sarvAdhika bala detA hai| zaktiyoM ke sahayoga se jaivika AvazyakatAoM evaM vAsanAoM kI pUrti vaha na kevala dUsaroM ke jIvana ke rakSaNa kI bAta karatA hai karake caitasika zAMti kA anubhava kiyA jaay| dUsarI ora nivRttimArgI apitu vaha svayaM ke jIvana ke rakSaNa kI bhI bAta karatA hai| usake paramparAoM ne vAsanAoM kI santuSTi ko viveka kI upalabdhi ke mArga anusAra sva kI hiMsA dUsaroM kI hiMsA se bhI nikRSTa hai| ata: jIvana meM bAdhaka samajhA aura vAsanAoM ke damana ke mAdhyama se vAsanAjanya cAhe apanA ho yA dUsaroM kA vaha sarvatobhAvena rakSaNIya hai| yadyapi itanA mUlabhatA hai kintu usake simparA kA mUlabhUta asaphala hone Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tantra-sAdhanA aura jaina jIvana dRSTi 485 avazya hai ki jainoM kI dRSTi meM pAzavika zuddha svArthoM se paripUrNa, mAtra duHkhada anubhUti na ho, ata: tyAga indriyAnubhUti kA nahIM, apitu jaivika eSaNAoM kI pUrti meM saMlagna jIvana na to rakSaNIya hai, na usake prati citta meM utpanna hone vAle rAga-dveSa kA karanA hai, kyoMki vareNya; kintu yaha dRSTi to taMtra kI bhI hai, kyoMki vaha bhI pazu arthAt indriyoM ke manojJa kA amanojJa viSaya Asaktacitta ke lie hI rAga-dveSa pAzavika pakSa kA saMhAra kara pAza se mukta hone kI bAta karatA hai| jainoM (mAnasika vikSobho) kA kAraNa banate haiM, anAsakta kA vItarAga ke lie ke anusAra jIvana usa samIpa taka vareNya aura rakSaNIya hai jisa sImA nhiiN| ata: jainadharma kI mUla zikSA mamatva ke visarjana kI hai, jIvana ke taka vaha vyakti ke AdhyAtmika vikAsa meM sahAyaka hotA hai aura apane niSedha kI nhiiN| AdhyAtmika vikAsa ke mAdhyama se lokamaMgala kA sRjana karatA hai| prazasta tAMtrika sAdhanA aura jaina sAdhanA donoM meM hI isa sambandha meM jaina tAMtrika sAdhanA aura loka kalyANa kA prazna sahamati dekhI jAtI hai| vastuta: jIvana kI ekAnta rUpa se vareNyatA tAMtrika sAdhanA kA lakSya Atmavizuddhi ke sAtha loka kalyANa aura ekAnta rUpa se jIvana kA niSedha donoM hI avadhAraNAe~ ucita nahIM bhI hai| yaha satya hai ki jaina dharma mUlataH saMnyAsamArgI dharma hai| usakI hai| yahI jainoM kI jIvanadRSTi hai| vAsanAtmaka jIvana ke nirAkaraNa dvArA sAdhanA meM Atmazuddhi aura Atmopalabdhi para hI adhika jora diyA AdhyAtmika jIvana kA vikAsa-yahI taMtra aura jaina darzana donoM kI gayA hai, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki jaina dharma meM lokamaMgala yA jIvanadRSTi hai aura isa artha meM ve donoM virodhI nahIM haiM, sahagAmI haiN| lokakalyANa kA koI sthAna hI nahIM hai| jaina dharma yaha to avazya phira bhI sAmAnya avadhAraNA yaha hai ki tantra darzana meM aihika mAnatA hai ki vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se samAja nirapekSa, ekAMkI jIvana ko sarvathA vareNya mAnA gayA hai| usakI mAnyatA hai ki jIvana jIvana adhika hI upayukta hai kintu isake sAtha hI sAtha vaha yaha bhI AnandapUrvaka jIne ke lie hai| jaina dharma meM tapa-tyAga kI jo mahimA mAnatA hai ki usa sAdhanA se prApta siddhi kA upayoga sAmAjika gAyI gaI hai usake AdhAra para yaha bhrAnti phailAI jAtI hai ki jaina dharma kalyANa kI dizA meM honA caahie| mahAvIra kA jIvana svayaM isa bAta jIvana kA niSedha sikhAtA hai| ata: yahAM isa bhrAnti kA nirAkaraNa kara kA sAkSI hai ki 12 varSoM taka ekAkI sAdhanA karane ke pazcAt ve punaH denA aprAsaMgika nahIM hogA ki jaina dharma ke tapa-tyAga kA artha zArIrika sAmAjika jIvana meM lauTa aaye| unhoMne caturvidha saMgha kI sthApanA kI evaM bhautika jIvana kI asvIkRti nahIM hai| AdhyAtmika mUlyoM kI takta jIvana bhara usakA mArga-darzana karate rhe| svIkRti kA yaha tAtparya nahIM hai ki zArIrika evaM bhautika mUlyoM kI jaina dharma sAmAjika kalyANa aura sAmAjika sevA ko Avazyaka pUrNatayA upekSA kI jaay| jaina dharma ke anusAra zArIrika mUlya adhyAtma to mAnatA hai, kintu vaha vyakti ke cAritrika unnayana se hI sAmAjika ke bAdhaka nahIM, sAdhaka haiN| nizIthabhASya 12 meM kahA hai ki mokSa kA kalyANa kI dizA meM Age bar3hatA hai| vyakti samAja kI mUlabhUta ikAI sAdhana jJAna hai, jJAna kA sAdhana zarIra hai, zarIra kA AdhAra AhAra hai| hai, jaba taka vyakti kA cAritrika vikAsa nahIM hogA, taba taka usake zarIra zAzvata Ananda ke kUla meM le jAne vAlI naukA hai| isa dRSTi se dvArA sAmAjika kalyANa nahIM ho sakatA hai| jaba taka vyakti ke jIvana usakA mUlya bhI hai, mahattva bhI hai aura usakI sAra-saMbhAla bhI karanA hai| meM naitika aura AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM hotA taba taka kintu dhyAna rahe, dRSTi naukA para nahIM kUla para honI cAhie, kyoMki sAmAjika jIvana meM suvyavasthA aura zAnti kI sthApanA nahIM ho naukA sAdhana hai, sAdhya nhiiN| bhautika evaM zArIrika AvazyakatAoM kI sktii| jo vyakti apane svArthoM aura vAsanAoM para niyantraNa nahIM kara pUrti kI eka sAdhanA ke rUpa meM svIkRti jainadharma aura sampUrNa adhyAtma sakatA vaha kabhI sAmAjika ho hI nahIM sakatA, kyoMki samAja jaba bhI vidyA kA hArda hai| yaha vaha vibhAjana rekhA hai jo AdhyAtmavAda aura khar3A hotA hai vaha tyAga aura samarpaNa ke mUlyoM para hI hotA hai| bhautikavAda meM antara karatI hai| bhautikavAda meM upalabdhiyA~ yA jaivika lokasevaka aura janasevaka apane vyaktigata svArthoM aura dvandvoM se dUra mUlya svayameva sAdhya haiM, antima haiM, jabaki adhyAtma meM ve kinhIM ucca raheM-yaha jaina AcAra saMhitA kA AdhArabhUta siddhAnta hai| caritrahIna mUlyoM ke sAdhana haiN| jainadharma kI bhASA meM kaheM to sAdhaka ke dvArA vyakti sAmAjika jIvana ke lie ghAtaka hI siddha hogeN| vyaktigata vastuoM kA tyAga aura grahaNa, donoM hI sAdhanA ke lie haiN| svArthoM kI pUrti ke nimitta jo tAMtrika sAdhanAe~ kI jAtI haiM, ve jainadharma kI sampUrNa sAdhanA kA mUla lakSya aura eka aise sAmAjika jIvana ke lie ghAtaka hI hotI haiN| kyA cora, DAkU aura nirAkula, nirvikAra, niSkAma aura vItarAga mAnasa kI abhivyakta hai jo zoSakoM kA saMgaThana samAja kahalAne kA adhikArI hai? kyA cora, DAkU vaiyaktika evaM sAmAjika jIvana ke samasta tanAvoM evaM saMgharSoM ko aura luTere apane uddezya me saphala hone ke lie devI-devatAoM ko samApta kara ske| usake sAmane mUla prazna daihika evaM bhautika mUlyoM kI prasanna karane hetu jo tAMtrika sAdhanA karate yA karavAte haiM, use sahI artha svIkRti kA nahIM hai, apitu vaiyaktika aura sAmAjika jIvana meM zAnti meM sAdhanA kahA jA sakatA hai? mahAvIra kI zikSA kA sAra yahI hai ki kI saMsthApanA hai| ata: jahA~ taka aura jisa rUpa meM daihika aura bhautika vaiyaktika jIvana meM nivRtti sAmAjika kalyANa kA AdhAra bana sakatI upalabdhiyA~ usameM sAdhaka ho sakatI haiM, vahA~ taka ve svIkArya haiM aura hai| praznavyAkaraNasUtra15 meM kahA gayA hai ki bhagavAn kA yaha sukathita jahA~ taka usameM bAdhaka haiM, vahIM taka tyAjya haiN| bhagavAna mahAvIra ne pravacana saMsAra ke sabhI prANiyoM ke rakSaNa evaM karuNA ke lie hai| jaina AcArAMgasUtra 13 evaM uttarAdhyayanasUtra 14 meM isa bAta ko bahuta hI sAdhanA meM ahiMsA, satya, steya, brahmacarya aura aparigraha-ye jo pA~ca spaSTatA ke sAtha prastuta kiyA hai| ve kahate haiM ki jaba indriyoM kA apane vrata mAne gaye haiM, ve kevala vaiyaktika sAdhanA ke lie nahIM hai| viSayoM se samparka hotA hai, taba use samparka ke pariNAmasvarUpa sukhada- jaina tantra ke dArzanika AdhAra duHkhada anubhUti bhI hotI hai aura jIvana meM yaha zakya nahIM hai ki jaina tattva darzana ke anusAra jIva karmoM ke AvaraNa ke kAraNa indriyoM kA apane viSayoM se samparka na ho aura usake kAraNa sukhada yA bandhana meM hai| bandhana se mukti ke lie eka ora karma AvaraNa kA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 kSayopazama Avazyaka hai to dUsarI ora usa kSayopazama ke lie viziSTa sAdhanAe~ kI jAtI haiM, unameM ArAdhyadeva mahAvIra na hokara mukhyata: sAdhanA bhI Avazyaka hai kintu isa sAdhanA ke lie bandhana aura bandhana pArzvanAtha athavA unakI zAsanadevI padmAvatI hI hotii| jaina tAMtrika ke kAraNoM kA jJAna Avazyaka hai| yaha jJAna dArzanika adhyayana se hI sAdhanAoM meM pArzva aura padmAvatI kI pradhAnatA svataH hI isa tathya kA prApta hotA hai| Atmatattva ke jJAna ke binA sAdhanA adhUrI rahatI hai| pramANa hai ki pArzva kI paramparA meM tAMtrika sAdhanA kI pravRtti rahI hogii| ata: jaina tantra meM bhI tAntrika sAdhanA ke pUrva tattvamImAMsA aura yaha mAnA jAtA hai ki pArzva kI paramparA ke granthoM, jinheM 'pUrva' ke nAma jJAnamImAMsA kA samyak anuzIlana Avazyaka hai| isa prakAra jaina tattva se jAnA jAtA hai, meM eka vidyAnupravAda pUrva bhI thaa| yadyapi vartamAna meM sAdhanA meM darzana ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| yaha grantha aprApta hai, kintu isakI viSayavastu ke sambandha meM jo nirdeza aba hama isa tathya para vicAra kareMge ki jaina paramparA meM upalabdha haiM unase itanA to siddha avazya hotA hai ki isakI viSayavastu tAMtrika sAdhanA ke kauna se tattva kina-kina rUpoM meM upasthita haiM? aura meM vividha vidyAoM kI sAdhanA se sambandhita viziSTa prakriyAe~ nihita unakA udbhava evaM vikAsa kaise huA? rahI hoNgii| na kevala pArzva kI paramparA ke pUrva sAhitya meM, apita mahAvIra kI paramparA ke Agama sAhitya meM bhI, vizeSa rUpa se jainadharma meM tAntrika sAdhanA kA udbhava evaM vikAsa praznavyAkaraNasUtra meM vividha-vidyAoM kI sAdhanA sambandhI sAmagrI thI, yadi tantra kA uddezya vAsanA-mukti aura Atmavizuddhi hai to vaha aisI TIkAkAra abhayadeva Adi kI mAnyatA hai| yahI kAraNa thA ki jaina dharma meM usake astitva ke sAtha hI jur3I huI hai| kintu yadi tantra kA yogya adhikAriyoM ke abhAva meM usa vidyA ko par3hane se koI sAdhaka tAtparya vyakti kI daihika vAsanAoM aura laukika eSaNAoM kI pUrti ke caritra se bhraSTa na ho, isalie lagabhaga sAtavIM zatAbdI meM usakI lie kisI devatA-viziSTa kI sAdhanA kara usake mAdhyama se alaukika viSayavastu ko hI badala diyA gyaa| yaha satya hai ki mahAvIra kI zakti ko prApta kara yA svayaM devatA ke mAdhyama se una vAsanAoM aura paramparA meM prArambha meM tantra-mantra aura vidyAoM kI sAdhanAoM ko na AkAMkSAoM kI pUrti karanA mAnA jAya to prAcIna jaina dharma meM isakA koI kevala varjita mAnA gayA thA, apitu isa prakAra kI sAdhanA meM lage hae sthAna nahIM thaa| ise hama prArambha meM hI spaSTa kara cuke haiN| yadyapi jaina AgamoM logoM kI AsurI yoniyoM meM utpanna hone vAlA bhI kahA gyaa| kintu meM aise anekoM sandarbha upalabdha hote haiM, jinake anusAra usa yuga meM apanI jaba pArzva kI paramparA kA vilaya mahAvIra kI paramparA meM huA to pArzva laukika eSaNAoM kI pUrti ke lie kisI deva-devI yA yakSa-yakSI kI kI paramparA ke prabhAva se mahAvIra kI paramparA ke zramaNa bhI tAMtrika upAsanA kI jAtI thii| aMtagaDadasA Adi AgamoM meM naigameSadeva ke dvArA paramparAoM se judd'e| mahAvIra ke saMgha meM tAntrika sAdhanAoM kI svIkRti sulasA aura devakI ke chaH santAnoM ke hastAMtaraNa kI ghaTanA, kRSNa ke dvArA isa artha meM huI ki unake mAdhyama se yA to Atmavizuddhi kI dizA meM apane choTe bhAI kI prApti ke lie tIna divasIya upavAsa ke dvArA naigameSa Age bar3hA jAya athavA unheM siddha karake unakA upayoga jaina dharma kI deva kI upAsanA karanA athavA bahuputrikA devI kI upAsanA ke dvArA santAna prabhAvanA yA usake prasAra ke lie kiyA jaay| prApta karanA Adi aneka sandarbha milate haiM, kintu isa prakAra kI upAsanAoM isa prakAra mahAvIra ke dharmasaMgha meM tantra sAdhanA kA praveza ko jaina dharma kI svIkRti prApta thI, yaha kahanA ucita nahIM hogaa| prArambhika jinazAsana kI prabhAvanA ke nimitta huA aura paravartI aneka jainAcAryoM jaina dharma, vizeSarUpa se mahAvIra kI paramparA meM tantra-mantra kI sAdhanA muni ne jaina dharma ke prabhAvanA ke lie tAMtrika-sAdhanAoM se prApta zakti kA ke lie sarvathA varjita hI mAnI gaI thii| prAcIna jaina AgamoM meM isako na prayoga bhI kiyA, jaina sAhitya meM aise saMdarbha vipulatA se upalabdha hote kevala heya dRSTi se dekhA gayA, apitu isa prakAra kI sAdhanA karane vAle haiN| Aja bhI zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM kisI muni ko AcArya pada ko pApazramaNa yA pArzvastha taka kahA gayA hai| isa sambandha meM sUtrakRtAGgasUtra, para pratiSThita hone ke pUrva sUrimaMtra aura varddhamAna vidyA kI sAdhanA karanI uttarAdhyayanasUtra evaM dazavaikAlikasUtra ke sandarbha pUrva meM diye jA cuke haiN| hotI hai| mAtra yahI nahIM zvetAmbara mUrtipUjaka zramaNa aura zramaNiyA~ AgamoM meM pArzvastha kA tAtparya zithilAcArI sAdhu mAnA jAtA hai| yadyapi mantrasiddha sugandhita vastuoM kA eka cUrNa jise vAsakSepa kahA jAtA hai, mahAvIra kI paramparA ne prArambha meM tantra sAdhanA ko koI sthAna nahIM diyA, apane pAsa rakhate haiM aura upAsakoM ko AzIrvAda ke rUpa meM pradAna kintu unake pUrvavartI pArzva (jinakA janma isI vArANasI nagarI meM huA thA) karate haiN| yaha jaina dharma meM tantra ke prabhAva kA spaSTa pramANa hai| isI prakAra kI paramparA ke sAdhu aSTAMganimitta zAstra kA adhyayana aura vidyAoM kI maMtrasiddha rakSAkavaca bhI upAsakoM ko pradAna kiye jAte haiN| na kevala sAdhanA karate the, aise saMketa jainAgamoM meM milate haiN| yahI kAraNa thA ki zvetAmbara aura digambara bhaTTAraka paramparA meM apitu vartamAna digambara mahAvIra kI paramparA meM pArzva kI paramparA ke sAdhuoM ko pArzvastha arthAt paramparA meM bhI aneka AcArya aura muni vizeSarUpa se AcArya vimalasAgara zithilAcArI kahakara heya dRSTi se dekhA jAtA thaa| prAkRta meM 'pAsattha' zabda jI kI paramparA ke munigaNa tantra-mantra kA prayoga karate hue dekhe jAte haiN| ke tIna artha hote haiM- 1. pAzastha arthAt pAza meM ba~dhA huA 2. pArzvastha lagabhaga sAtavIM zatI ke aneka abhilekhIya evaM sAhityika sAkSya bhI arthAt pArzva ke saMgha meM sthita yA 3. pArzvastha arthAt pArzva meM sthita saMyamI upalabdha hote haiM jinameM jaina-muniyoM dvArA tantra-mantra ke prayoga ke prasaMga jIvana ke samIpa rahane vaalaa| upalabdha haiN| vastuta: caityavAsa ke pariNAmasvarUpa digambara sampradAya meM jJAtAdharmakathAsUtra jaise aMga- Agama ke dvitIya zrutaskandha ke vikasita bhaTTAraka paramparA aura zvetAmbara sampradAya meM vikasita yati prathama varga meM aura Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNi Adi Agamika paramparA spaSTatayA ina tAntrika sAdhanAoM se sambandhita rahI hai, yadyapi vyAkhyA granthoM meM aise aneka sandarbha prApta hote haiM, jinameM pAzrthApatya AdhyAtmavAdI munivarga ne inheM sadaiva hI heya dRSTi se dekhA hai aura zramaNoM aura zramaNiyoM dvArA aSTAGganimitta evaM mantra-tantra Adi kI samaya-samaya para ina pravRttiyoM kI AlocanA bhI kI hai| sAdhanA karane ke ullekha haiN| Aja bhI jaina paramparA meM jo tAntrika vastuta: jaina paramparA meM tAntrika sAdhanAoM kA vikAsa cauthI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tantra-sAdhanA aura jaina jIvana dRSTi 487 pA~cavIM zatAbdI ke pUrva hI prArambha ho gayA thaa| kalpasUtra paTTAvalI meM AkarSita hone kA bhaya thaa| jaina zramaNoM kI jo prAcIna AcArya paramparA varNita hai usameM vidyAdharakula adhyAtma ke Adarza kI bAta karanA to sukhada lagatA hai kA ullekha milatA hai| sambhavata: vidyAdhara kula jaina zramaNoM kA vaha varga kintu una AdarzoM ko jIvana meM jInA sahaja nahIM hai| jaina dharma kA rahA hogA jo vividha vidyAoM kI sAdhanA karatA hogaa| yahA~ vidyA kA upAsaka bhI vahI vyakti hai jise apane laukika aura bhautika maMgala kI tAtparya buddhi nahIM, apitu deva adhiSThita alaukika zakti kI prApti hI AkAMkSA rahatI hai| jaina dharma ko vizuddha rUpa se mAtra AdhyAtmika aura hai| prAcIna jaina sAhitya meM hameM jaMghAcArI aura vidyAcArI, aise do prakAra nivRttimArgI banAe rakhane para bhaktoM yA upAsakoM ke eka bar3e bhAga se ke zramaNoM ke ullekha prApta hote haiN| yaha mAnA jAtA hai ki ye muni jaina dharma ke vimukha ho jAne kI samabhAvanAe~ thiiN| ina paristhitiyoM meM apanI viziSTa sAdhanA dvArA aisI alaukika zakti prApta kara lete the jaina AcAryoM kI yaha vivazatA thI ki ve apane anuyAyiyoM kI zraddhA jisakI sahAyatA se ve AkAza meM gamana karane meM samartha hote the| jaina-dharma meM banI rahe isake lie unheM yaha AvazvAsana deM ki cAhe yaha mAnA jAtA hai ki Arya vajrasvAmI (IsA kI prathamazatI) tIrthaMkara unake laukika-bhautika kalyANa karane meM asamartha hoM kintu una ne durbhikSakAla meM paTTavidyA kI sahAyatA se sampUrNa jaina saMgha ko surakSita tIrthaMkaroM ke zAsana rakSaka deva unakA laukika aura bhautika magala karane sthAna para pahu~cAyA thaa| vajrasvAmI dvArA kiyA gayA vidyA kA yaha prayoga meM samartha haiN| jaina devamaNDala meM vibhinna yakSa-yakSiyoM, vidyAdeviyoM, paravartI AcAryoM aura sAdhuoM ke lie eka udAharaNa bana gyaa| vajrasvAmI kSetrapAloM Adi ko jo sthAna milA, usakA mukhya lakSya to apane ke sandarbha meM Avazyakaniyukti meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki unhoMne anuyAyiyoM kI zraddhA jaina-dharma meM banae rakhanA hI thaa| aneka vidyAoM kA uddhAra kiyA thaa| lagabhaga dUsarI zatAbdI ke mathurA yahI kAraNa thA ki AThavIM-nauvIM zatAbdI meM jaina AcAryoM ne ke eka zilpAMkana meM AkAzamArga se gamana karate hue eka jaina zramaNa aneka tAMtrika vidhi-vidhAnoM ko jaina-sAdhanA aura pUjA-paddhati kA ko pradarzita bhI kiyA gayA hai| isase yahI siddha hotA hai ki IsA kI aMga banA diyaa| yaha satya hai ki jaina sAdhanA meM tAMtrika sAdhanA kI dUsarI-tIsarI zatAbdI se bhI jainoM meM alaukika siddhiyoM kI prApti hetu aneka vidhAe~ yathA mantra, yantra, japa, pUjA, dhyAna Adi kramika rUpa se tAMtrika sAdhanA ke prati niSThA kA vikAsa ho gayA thaa| vikasita hotI rahI hai, kintu yaha saba apanI sahavartI paramparAoM ke vastuta: jaina dharmasaMgha meM IsA kI cauthI-pA~cavIM zatAbdI se prabhAva kA pariNAma thI, jise jaina dharma ke upAsakoM kI niSThA ko jaina caityavAsa kA Arambha huA aura usI ke pariNAmasvarUpa tantra-mantra kI dharma ke banAe rakhane ke lie svIkAra kiyA gayA thaa| sAdhanA ko jaina saMgha meM svIkRti bhI milii| saMdarbhajaina paramparA meM Arya khapuTa, (prathama zatI), Arya rohaNa 1. paJcAzaka, prakA0- RSabhadeva zrI, kezarImalajI zve0 saMsthA, 2/44 (dvitIya zatI), AcArya nAgArjuna (caturtha zatI) yazobhadrasUri, mAnadevasUri, 2. lalitavistarA, haribhadra, prakA0- RSabhadeva, kezarImala zvetAmbara saMsthA, siddhasenadivAkara (caturthazatI), mallavAdI (paMcamazatI) mAnatuGgasUri (sAtavIM vI0ni0saM0 2461, pR0 57-58. zatI), haribhadrasUri (AThavIM zatI), bappabhaTTisUri (navIM zatI), siddharSi 3. guhyasamAjatantra, saMpA0- vinayatoSa bhaTTAcArya, prakA0- orieNTala (navIM zatI), sUrAcArya (gyArahavIM zatI), jinezvarasUri (gyArahavIM zatI), iMsTiTyUTa, barodA, 1931, 5/40 abhayadevasUri (gyArahavIM zatI) vIrAcArya (gyArahavIM zatI), jinadattasUri 5. sUtrakRtAGgasUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA0- zrI Agama prakAzana (bArahavIM zatI), vAdidevasUri (bArahavIM zatI), hemacandra (bArahavIM zatI), samiti, byAvara, 1982, 2/3/18 AcArya malayagiri (bArahavIM zatI), jinacandrasUri (bArahavIM zatI) 6. uttarAdhyayanasUtra saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0- vIrAyatana prakAzana pArzvadevagaNi (bArahavIM zatI), jinakazala sUri (terahavIM zatI) Adi AgarA 1972, 15/7 aneka AcAryoM kA ullekha milatA hai, jinhoMne mantra aura vidyAoM kI 7. dazavaikAlikasUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA0- zrI Agama prakAzana sAdhanA ke dvArA jaina dharma kI prabhAvanA kii| yadyapi vividha graMthoM, prabandhoM samiti, byAvara, 1985, 8/50 aura paTTAvaliyoM meM varNita inake kathAnakoM meM kitanI satyatA hai, yaha eka 8. AcArAMgasUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA0- zrI Agama prakAzana bhinna viSaya hai, kintu jaina sAhitya meM jo inake jIvanavRtta milate haiM ve samiti, byAvara, 1980, 12/6/163 itanA to avazya sUcita karate haiM ki lagabhaga cauthI-pA~cavI zatAbdI se 9. sthAnAMgasUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA0- zrI Agama prakAzana jaina AcAryoM kA rujhAna tAMtrika sAdhanAoM kI ora bar3hA thA aura ve jaina samiti, byAvara, 1980, 6/41. dharma kI prabhAvanA ke nimitta usakA upayoga bhI karate the| 10. maraNasamAdhi, paiNNaya suttAI, saMpA0- puNyavijayajI, prakA0- zrI merI dRSTi se jaina paramparA meM tAMtrika sAdhanAoM kA jo udbhava mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1984 aura vikAsa huA hai, vaha mukhyata: do kAraNoM se huA hai-prathama to yaha 11. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0- vIrAyatana prakAzana, AgarA, 1922, 23/73 ki jaba vaiyaktika sAdhanA kI apekSA saMghIya jIvana ko pradhAnatA dI gaI to saMgha kI rakSA aura apane zrAvaka bhaktoM ke bhautika kalyANa ko bhI 12. nizIthabhASya, saMpA0- muni amaracaMdajI, prakA0- sanmati jJAnapITha, AgarA, 1982, 4157 sAdhanA kA Avazyaka aMga mAna liyA gyaa| dUsare taMtra ke bar3hate hue 13. AcArAMgasUtra, saMpA0- madhukara muni, prakA0- zrI Agama prakAzana prabhAva ke kAraNa jaina AcAryoM ke lie yaha aparihArya ho gayA thA ki samiti, byAvara, 1980, 2/15/130-134 ve mUlata: nivRttimArgI aura Atmavizuddhiparaka isa dharma ko jIvita 14. uttarAdhyayanasUtra, saMpA0- sAdhvI candanA, prakA0- vIrAyatana prakAzana, banAe rakhane ke lie tAMtrika upAsanA aura sAdhanA-paddhati ko kisI AgarA, 1972, 32/100 / sImA taka svIkAra kare, anyathA upAsako kA itara paramparAoM kI ora 15. praznavyAkaraNasatra, saMpA0- mani hastimalajI. prakA0- hastImala sarANA, pAlI, 1950, 2/9/2