Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana zramaNa saMghIya salAhakAra evaM maMtrI zrI sumanamunijI kI sAhitya sAdhanA 0 dulIcanda jaina "sAhityaratna" satsAhitya kA mahatva - samAja ko jAgRta karane meM satsAhitya kA atyadhika yogadAna hai| sAhitya do prakAra kA hotA hai - preyarakArI aura zreyaskArI / preyaskArI sAhitya manoraMjana varddhaka hotA hai| zreyaskArI sAhitya jana-jana kA kalyANa karane vAlA va jIvana meM udAtta bhAvanAoM ko prasArita karane vAlA hotA hai| bhAratIya saMskRti meM sAhitya ke "satyaM zivaMsundaram" rUpa kI triveNI ko mahatva diyA gayA hai arthAt vaha yathArtha ho, sundara ho aura loka kalyANakArI ho| jaina dharma meM jJAna ko zreSTha mAnA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne jIvana kI pUrNatA kA jo mArga batalAyA usake tIna aMga haiM - zraddhA, jJAna aura krm| ina tInoM kI samanvita arAdhanA hI manuSya ke jIvana ko uccatA pradAna karatI hai ataH jaina saMtoM ko jJAna kI niraMtara ArAdhanA karane ko kahA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA- "jJAna kA prakAza hI saccA prakAza hai kyoMki usameM koI pratirodha nahIM hai, rukAvaTa nahIM hai| sUrya thor3e se kSetra ko prakAzita karatA hai kintu jJAna sampUrNa jagat ko Alokita karatA Aja bhI zramaNa zramaNiyAM pratidina sUtroM kA pATha karate haiM evaM zAstra granthoM kA pArAyaNa karate haiN| aneka zrAvaka va zrAvikAeM bhI pratidina unake pravacana sunate haiM tathA svayaM bhI dharmagranthoM ko par3hate haiN| jaina dharma meM isa bAta para jora diyA gayA ki na kevala zramaNa-zramaNiyAM kintu zrAvakazrAvikAeM bhI satsAhitya kA hI adhyayana kreN| isa prakAra kA sAhitya jo viSaya-vAsanA ko uddIpta karatA ho, bhogAkAMkSAoM kI vRddhi karatA ho, citta ko vicalita karatA ho va mana kI samatA ko bhaMga karatA ho, vaha adhyayana ke yogya nahIM apitu ayogya mAnA gayA hai| isake viparIta unase yaha apekSA kI jAtI hai ki ve isa prakAra ke sAhitya kA niraMtara svAdhyAya kareM jo mana ko viSaya vAsanAoM se dUra haTAtA ho, mana kI caMcalatA ko kama karatA ho aura jIvana ko kalyANakArI mArga kI ora agrasara karatA ho / bhagavAn mahAvIra ne jJAna ko paribhASita karate hue kahA hai ki - "jisase tatva kA bodha hotA hai, citta kA nirodha hotA hai tathA AtmA vizuddha hotI hai, vahI saccA jJAna hai| jaina paraMparA meM satsAhitya - jaina paraMparA meM satsAhitya kA adhyayana, adhyApana, svAdhyAya va pracAra-prasAra AdikAla se hI hotA rahA hai| jaina sAhityakAroM kA avadAna - _jaina samAja ke sAhityakAroM ne vipula mAtrA meM loka kalyANakArI sAhitya kA sRjana kiyA jisakA abhI taka ThIka prakAra se mUlyAMkana nahIM huA hai| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI, marAThI, tamila, telugu, kannar3a, 1. arhat pravacana 16/47 2. mUlAcAra 585 | zrI sumanamuni jI kI sAhitya sAdhanA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni rAjasthAnI Adi-Adi bhASAoM meM jaina saMtoM va zrAvakoM ne mahArAja, AcArya zrInAnAlAlajI mahArAja, jaina divAkara sAhitya kI sabhI vidhAoM meM uttama sAhitya kA nirmANa zrIcauthamalajI mahArAja, kavizreSTha upAdhyAya zrIamaramunijI kiyA hai| jaina aMga/Agama sAhitya arddhamAgadhI prAkRta meM mahArAja, AgamajJa yuvAcArya zrImadhukaramunijI mahArAja, upalabdha hai jisakI prakRti dArzanika va AdhyAtmika hai| mahAn vidvAn AcArya zrIdevendramunijI mahArAja ke atirikta apabhraMza jaina sAhitya ne hindI kAvya ko chaMda, zailI va sahasroM zramaNoM va zramaNiyoM ke prabhAvazAlI pravacanoM ke kalpanA-pravaNatA pradAna kii| tamila evaM telugu bhASAoM ___ aneka saMkalana prakAzita hue haiN| yaha sAhitya na kevala kA prAcIna sAhitya ucca koTi kI racanAoM se samRddha hai| jaina AcAra va tatvajJAna kA pratipAdana karatA hai parantu tamila bhASA ke mahAn grantha "tirukkurala" ko pA~cavA veda jana-jana ko vyasana rahita va sadAcAra yukta jIvana jIne mAnA jAtA hai| bahuta se vidvAnoM kI mAnyatA hai ki yaha kI preraNA pradAna karane vAlA bhI hai| eka jaina kRti hai| isake racayitA mahAn saMta tiruvalluvara the| madhyakAlIna jaina sAhitya adhyAtma evaM bhakti pradhAna zrI sumanamunijI mahArAja kA yogadAna - hai, pada-samRddha hai| isa para jaina siddhAMtoM kA samIcIna zramaNa saMghIya maMtrI va salAhakAra zrI sumanamunijI prabhAva par3A hai| isa sambaMdha meM "mahAvIra vANI ke Aloka mahArAja Adhanika jaina samAja ke eka zreSTha saMta. gaMbhIra meM hindI kA sata kAvya" zodha grantha meM DaoN. pavanakumAra ciMtaka va Agama-vivecaka haiN| ApakI sAhitya-sAdhanA jaina kA nimna kathana dRSTavya hai :- "jaba hama hindI ke kI bhI abhI taka ThIka prakAra se samIkSA nahIM hii| isakA saMta sAhitya kA avalokana karate haiM taba patA calatA hai eka hI pramukha kAraNa hai-ApakI prasiddhi-parAMgamukha vRtti / ki usameM jina naitika va mAnavIya mUlyoM ko pratipAdita Apa apane svayaM ke bAre meM kucha bhI pracAra nahIM karate kiyA gayA, ve vahI hai jinheM sadiyoM pUrva tIrthaMkara mahAvIra tathA niraMtara sAdhanA meM nimagna rahate haiN| Apako jainAgama ne tatkAlIna jana-jIvana meM pracArita kiyA thA yathA - samatA, va anya zAstroM kA talasparzI jJAna hai tathA Apa usake saMyama, samyaktva, nirahaMkAritA, ahiMsA, kSamA, aparigraha zreSTha vyAkhyAtA bhI hai| kheda hai ki varSoM taka Apake evaM acaurya Adi / " jaina zramaNoM va zrAvakoM ne kAvya pravacanoM va vyAkhyAnoM ko lipibaddha nahIM kiyA jA skaa| grantha, kathA sAhitya, nibaMdha, nATaka va sAhitya kI anya sabhI vidhAoM meM zreSTha racanAoM kA sRjana karake sAhitya zramaNa jIvana aMgIkAra karane ke bAda Apane apane ke bhaMDAra ko samRddha kiyA hai| jaina zramaNa aura zramaNiyA~, jIvana ke tIna lakSya nirdhArita kiye -- 1. saMyama sAdhanA, jo niraMtara grAmAnugrAma, nagara-nagara vihAra karate haiM, pratidina 2. jJAna sAdhanA va 3. guru-bhkti| Apane vibhinna bhASAoM pravacana dete haiM, unhoMne apanI dainaMdinI, dharmacaryA meM vyasta kA adhyayana kiyA tathA jaina, bauddha va vaidika sAhitya ke rahane ke bAvajUda bhI adhyAtma, nIti va sadAcaraNa se anaka grantha pddh'| Apako prAkRta, saskRta, hindI, pajAbI, sambandhita samRddha pravacana sAhitya kA nirmANa kiyA hai| gujarAtI, rAjasthAnI Adi vibhinna bhASAoM kA vizada abhA taka isa vipula sAhitya kA thor3A hI aMza prakAzita jJAna hai tathA Apa ina sabhI bhASAoM meM adhyayana adhyApana huA hai lekina jo bhI prakAza meM AyA hai vaha apUrvasAhitya karate karavAte haiN| Apane jainAgama kA vizeSa adhyayana hai| AcArya zrIjavAharalAlajI mahArAja, AcArya kiyA tathA AgamoM kI vyAkhyAoM va TIkAoM Adi zrIAtmArAmajI mahArAja, AcAryapravara zrIAnandaRSijI granthoM kA pArAyaNa kiyaa| zvetAmbara sAhitya ke atirikta zrI sumanamuni jI kI sAhitya sAdhanA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana Apane digambara va anya mAnyatAoM ke granthoM kA bhI adhyayana kiyaa| bhASA-zAstrI Apa eka bhASA zAstrI haiM tathA hindI bhASA para / ApakA adhikAra asAdhAraNa hai| prAkRta, saMskRta evaM hindI vyAkaraNa kA samyak jJAna hone ke kAraNa ApakI bhASA zuddha evaM prAMjala hai tathA viSaya kA saTIka vivecana karatI hai| Apa eka zabda-zilpI haiM tathA viSaya ke anukUla zabdoM kA saMgaThana karane meM samartha haiN| ApakI zailI vizleSaNAtmaka hai| Apa niraMtara apane pravacanoM meM sUtra granthoM kA sarala, sarasa va pravAhamaya vivecana karate haiN| bhagavAn mahAvIra ke jana-kalyANakArI evaM sarvajana hitakArI saMdeza ko samyak prakAra se abhivyakta karane meM Apa siddhahasta haiN| pravacana-zailI ApakI pravacana zailI sarala, sarasa, madhura tathA tAtvika prasaMgoM kA sahaja vizleSaNa karane vAlI hai| AcArAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi sUtroM para Apake pravacana jina-jina logoM ne sane haiM ve Apa se atyadhika prabhAvita hue haiN| sUtroM kI vyAkhyA ke sAtha Apa aneka udAharaNoM / Apa aneka udAharaNoM va bodha-prasaMgoM dvArA viSaya ko rocaka banA dete haiN| prabhu mahAvIra kI vANI kA sundara evaM hRdayagrAhI vivecana sunakara zrotA maMtra mugdha ho jAte haiN| sUktiyoM kA prabhAvazAlI prayoga - Apa apane pravacanoM meM svataH spharta saktiyoM kA prayoga karate haiM ki viSaya sahaja va rasapUrNa bana jAtA hai| Apake pravacanoM ke isa prakAra ke uddharaNa ApakI bhASA zailI va vicAroM kI vizeSatAoM ko vyakta karate haiN| baccoM ko saMskArita karane ke mahatva para Apane kahA - "hama apanI saMtAna ko suvidhA deM, vilAsitA nahIM, saMskAroM kI saMskRti deM, vilAsitA kA viSa nhiiN|" kucha aise durguNa haiM jo manuSya ko patana kI ora dhakela dete haiN| unake bAre meM Apane kahA - "darpa "ahaMkAra" aura kaMdarpa "vAsanA" ye do tatva haiM jo jIvana ko nIce girAte haiN| vAsanA ke bAre meM ApakA nimna vaktavya viSaya ko saralatA se abhivyakta karane meM samartha hai - "vAsanA to hara zarIra meM, hara mana meM hai| A~khoM se hama viSayaM ko grahaNa karate haiM lekina jaba taka mana usake sAtha nahIM jur3atA taba taka ve viSaya hamAre karmabaMdha ke kAraNa nahIM banate / " Aja ke yuga meM manaSya ke vicAroM aura karmoM meM eka aMtara A gayA hai| ApakA kathana hai ki-"siddhAMta aura jIvana vyavahAra kA samanvaya eka kaThina sAdhanA hai|" jaina dharma meM karma ke siddhAnta ko bahuta mahatva diyA hai| Apane ise nimna sUkti dvArA bar3I hI sahajatA se vyakta kiyA hai - "agara karma kiyA nahIM ho to karma lagegA nahIM aura agara karma kiyA hai to usakA phala avazya milegA, isameM saMdeha kI koI guMjAIza nhiiN|" Apa apane pravacanoM meM svAdhyAya para bahuta jora dete haiN| ApakA kathana hai -- "preraka pustakoM kA svAdhyAya jIvana ko niraMtara UrdhvagAmI banA detA hai|" isI prakAra Apa hamezA jIvana ko sAdhanAmaya banAne kI preraNA dete haiN| Apake zabdoM meM - "hama apanI suvidhA va sAdhanoM ke lie bojha uThAte haiM, sAdhanA ke lie koI bojha nahIM uThAtA pdd'taa| usameM to mana ko sAdhanA par3atA hai|" sAdhaka kI prathama AvazyakatA hai ki vaha apane mana para niyaMtraNa kre| Apane kahA - "mana ke vicAra ThIka na ho to mAlAeM phera phera kara usakA Dhera lagA deM to bhI sAdhanA sadhane vAlI nahIM hai|" dhana ke upArjana para Apake vicAra hai- "dhana kA upArjana karanA cAhie para upArjana vahI uttama hai jo dharma kI sImA meM rahakara kiyA jaaye|" | zrI sumanamuni jI kI sAhitya sAdhanA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni mahAn tatvajJa Apa eka mahAn tatvajJAnI paMDita haiM / jaina tattvajJAna para ApakI aneka pustakeM prakAzita huI haiM jisameM Apane tattvajJAna ko saralatA se abhivyakta kiyA hai| Apa dvArA racita grantha " tatva - ciMtAmaNi" jaina tatvajJAna kA atyanta rocaka grantha hai / tIna bhAgoM meM prakAzita yaha eka jJAnavarddhaka racanA hai / Apake sabhI granthoM meM jainAgama kA uddharaNoM sahita vistRta vivecana milatA hai / -- spaSTa vaktA - Apa eka nirbhIka vaktA haiN| samAja meM vyApta dhArmika evaM sAmAjika kurItiyoM evaM pAkhaNDoM para Apa khula kara prahAra karate haiM / akhila bhAratIya jaina zramaNa saMgha ke padAdhikArI Apake suspaSTa vicAroM se atyadhika prabhAvita hai / ApakA dRSTikoNa sarvathA asAmpradAyika hai / zramaNa saMgha ke salAhakAra, maMtrI evaM upapravartaka jaise tIna-tIna variSTha padoM para rahate hue bhI Apake mana meM anya sampradAyoM ke prati samAdara kI bhAvanA hai| Aja ke yuga kI bhISaNa samasyA hai - sAmpradAyikatA kI bhAvanA / sAmpradAyikatA ko dUra karane kA eka mAtra mArga hai ki vyakti vinA durAgraha ke satya ko samajhane kA prayAsa kreN| jaba saMhI samajha A jAtI hai to sAmpradAyikatA kA bhAva tirohita ho jAtA / isa saMbaMdha meM ApakA nimna kathana draSTavya hai - "yaha guru hamAre kula kA hai, yaha hamAre sampradAyakA hai, yaha hI hamArA rivAja hai, yahI hamArA saMgha hai, yaha jo hamArA mamabhAva hai, isa mamabhAva ke rahate aksara hama satya , ko jhUThalA dete haiM / isa apane mamabhAva meM, rAgabhAva meM par3akara hI apane dharma ko, sampradAya ko, paraMparA ko acchA mAnate haiM, usake sAtha barAbara jur3e rahate haiM / lekina jaba satya kA darzana hotA hai, usakI jhalaka par3atI hai to vicAra 4 karate haiM ki bhale hI apanA ho, magara dUSita hai to dUSita hI kahanA cAhie, adhUrA hai to adhUrA hI kahanA cAhie, apUrNa ko apUrNa kahane meM koI burAI nahIM hai / " Apa eka niraMhakArI saMta haiM, Apa pratibhA va pANDitya kA pradarzana karane meM vizvAsa nahIM krte| Apa apane Apako lokeSaNA se dUra rakhate haiM / ApakI racanAoM meM vizva-baMdhutva va vizva-jAgaraNa kA bhAva pratibimbita hai / vizada adhyayana zramaNa dIkSA grahaNa karane ke bAda Apane paMDitavarya pravartaka zrI zuklacaMdajI mahArAja tathA gurudeva zrImahendrakumArajI mahArAja ke sAnnidhya meM Agama va Agametara sAhitya va aneka bhASAoM kA adhyayana kiyA / itihAsa ApakA atyanta priya viSaya rahA hai / Apane jaina dharma ke itihAsa kA vizad adhyayana kiyA evaM usake hArda taka pahu~cane kA prayAsa bhI kiyA / sAhitya- nirmANa - vizada adhyayanoparAMta Apane lekhana va granthoM ke saMpAdana kA kArya prAraMbha kiyaa| Apake dvArA saMpAdita " zramaNAvazyaka sUtra" san 1658 meM mUlapATha, anuvAda va TippaNi ke sAtha prakAzita huA / "tatva cintAmaNi" bhAga 1, 2 va 3 kI raghanA san 1661 se 1663 taka huI / " zrAvaka - karttavya" kA prakAzana san 1664 meM huA / zrAvakAcAra para yaha eka uttama kRti hai| paMjAba ke kavihRdaya suzrAvaka zrI harajasarAya kI lokapriya kRti "devAdhideva-racanA" kA anuvAda, saMpAdana va mudraNa san 1664 meM huaa| isI varSa suzrAvaka lAlA raNajItasiMha kRta "bRhadAloyaNA" nAmaka kRti kA anuvAda va vistRta vivecana prakAzita huA / mahAn saMta zrIgeMDerAyajI mahArAja kI jIvanI "anokhA tapasvI" zIrSaka se san 1665 meM hI prakAzita huI / san 1668 meM parama zraddheya pravartaka zrI sumanamuni jI kI sAhitya sAdhanA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana zrIzuklacaMdrajI mahArAja kI yAdagAra meM unakI jIvanI "zukla-smRti" ke nAma se prakAzita huii| ApakA suprasiddha aitihAsika grantha "paMjAba zramaNa saMgha gaurava" ke nAma se san 1970 meM prakAzita huA jisameM AcArya zrIamarasiMhajI mahArAja kI gaurava gAthA, paMjAba zramaNasaMgha paraMparA kA itihAsa va viziSTa saMtoM kA paricaya sammilita hai| isake atirikta Apane vairAgya ikkIsI Adi katipaya laghu pustakoM kA bhI saMpAdana kiyaa| san 1988 meM bolArama cAturmAsa meM mahAn tatvajJa zrAvaka zrImad rAyacaMdra mehatA racita "Atmasiddhi zAstra" para Apake bahuta hI vodhapUrNa pravacana hue jinheM sunakara zrotA atyadhika prabhAvita hue| ye pravacana "zukla-pravacana" ke nAma se cAra bhAgoM meM prakAzita hue| inakA prathama bhAga ke.jI.epha. meM san 1661 meM, dvitIya bhAga vAniyamvADI meM san 1662 meM evaM tRtIya va caturtha bhAga cennaI TI.nagara meM san 1663 meM prakAzita huaa| Apane uttarAdhyayana satra ke ati mahatvapUrNa 26veM adhyayana "samyaktva-parAkrama" para bahuta hI vRhad atyanta mArmika pravacana diye| inheM Tepa karake rakha liyA thaa| aba ye lagabhaga 600 pRSThoM meM TAipa ho gae haiM tathA 4-5 choTIchoTI pustakoM meM zIghra prakAzyamAna hai| sAhitya kA niHzulka pracAra - ___Apa dvArA racita sampUrNa sAhitya bhagavAn mahAvIra svAdhyAya pITha' se svAdhyAyArtha niHzulka prApta kiyA jA sakatA hai| sRjanazIla sAhityakAra - jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai ki paMDita pravara zrI sumanamuni jI ne aneka granthoM kI racanAeM kI haiM, jinameM se katipaya granthoM ne kAphI lokapriyatA prApta kI - 1. zukla pravacana bhAga 1 se 4 2. paMjAba zramaNa saMgha gaurava (AcArya amarasiMhajI mahArAja) 3. anokhA tapasvI (zrIgeMDerAyajI mahArAja) 4. vRhadAloyaNA (vivecana) 5. devAdhideva racanA (vivecana) 6. tatva-ciMtAmaNi bhAga 1 se 3 7. zrAvaka karttavya (vivecana) 8. zukla jyAta 6. zukla-smRti 10. samyakatva-parAkrama (zIghra prakAzya) isake atirikta Apane svAdhyAyI bhAI-bahanoM ke lAbhArtha sAmAyika, pratikramaNa, gIta-saMgraha Adi pustakeM hindI va aMgrejI meM prakAzita kI hai| ApakI pramukha kRtiyoM kA saMkSipta paricaya Age ke pRSThoM meM diyA jA rahA zukla pravacana : bhAga 1 se 4 prajJAzIla saMta zrI sumanamuni jI mahArAja kI sarvocca kI eka choTI sI kitAba hai jisameM mAtra 142 dohe haiN| kRti hai - "zukla-pravacana" | yaha mahAn tattvajJAnI zrAvaka yaha eka geya grantha hai tathA jaina vidyA ke jijJAsuoM kA zrImad rAyacandrabhAI mehatA praNIta "Atma-siddhi-zAstra" hRdayahAra hai| choTA sA grantha hote hue bhI yaha jJAna kA kA vizad vivecana hai| "Atmasiddhi-zAstra" 14 pRSThoM adbhuta khajAnA hai tathA zrAvaka-zrAvikAoM meM hI nahIM, 46, barkiTa roDa, TI.nagara, cenaI 600 017 | zrI sumanamuni jI kI sAhitya sAdhanA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni zramaNa-zramaNiyoM meM bhI atyanta lokapriya hai| isake eka- thii| maiM usa samaya bairisTara banakara lauTA thA lekina jaba eka dohe meM Atma-tattva kA jJAna evaM siddhi prApta karane kA bhI maiM unase milatA ve mujhe dharma kI gahana carcA meM nimagna gambhIra bhAva bharA huA hai| mahAkavi bihArI praNIta "satasaI" kara dete| maiM aneka dharmoM ke mahApuruSoM ke saMparka meM AyA ke bAre meM jo bAta kahI gaI, vaha isa para bhI kharI utaratI / lekina maiM spaSTa kaha sakatA hUM ki maiM kisI se bhI utanA prabhAvita nahIM huA jitanA rAyacandrabhAI se huA huuN| "satasaiyA ke dohare, jyoM nAvaka ke tiir| unake zabda sIdhe mere hRdaya ko chUte the| ve mere madadagAra dekhana meM choTe lage, ghAva kare gmbhiir||" aura mArgadarzaka bne|" yaha grantha bhI AkAra meM atyanta saMkSipta hai para Atma- grantha racanA kA hetu - siddhi kA mArga batalAne kI vilakSaNa kSamatA rakhatA hai| zrImad rAyacandrabhAI mehatA ke grantha para zrIsumanamunijI isa choTe se grantha para zrIsumanamunijI ma. ne eka sahasra se mahArAja ne "zukla-pravacana" nAmaka jo vRhad bhASya likhA bhI adhika pRSThoM meM vRhada bhASya likhA hai jo "zukla usake pIche eka vizeSa kAraNa thA - vartamAna samAja meM pravacana" ke nAma se cAra bhAgoM meM prakAzita huA hai| vyApta eka bhrAnti va ajJAna kA nivaarnn| jisa mahApuruSa pUjya zrIsumanamunijI kI kIrti-gAthA ko gaurava para pahuMcAne ne vItarAga dharma kA sundara vivecana kiyA, usI ke upAsaka vAlA yaha mahAn grantha hai| unakI AjJAoM ke viparIta AcaraNa karane lge| zrIrAyacandra mUla lekhaka kA paricaya - ke upAsaka unheM eka svataMtra dharmaguru yA dharma ke pratiSThApaka ke rUpa meM mAnane lge| zrImad ne sabhI dharma kriyAoM kA zrImad rAyacandrabhAI mehatA peze se javAhara kA vyavasAya samarthana kiyA bazarte ki ve zAstrAnukUla ho va viveka se karate the para jaina tattva-jJAna ke zreSTha jJAtA evaM pracAraka kI jAye tathA Atma-jJAna kI prApti meM sahAyaka ho| the| ve eka Azu kavi bhI the| bhArata ke sarvazreSTha mahApuruSa mahAtmA gA~dhI ne unase ahiMsA-dharma kA samyak unhoMne sAmAyika, pratikramaNa, svAdhyAya evaM tapa kI jJAna prApta kiyA thA tathA ve unase bahuta prabhAvita the| upayogitA ko svIkAra kiyA thA lekina unhIM ke bhaktajanoM mahAtmA gA~dhI ne svayaM apanI "Atma-kathA" meM likhA hai - ko Aja ye mAnya nahIM haiN| zrImad ne svataMtra rUpa se kisI "zrIrAyacandrabhAI se jaba merA saMparka huA taba ve mAtra 25 paMtha yA gaccha kI sthApanA nahIM kI kintu Aja unake varSa ke the lekina pahalI bAra milane para hI mujhe vizvAsa anuyAyiyoM ne unakA alaga gaccha banA diyA hai aura use ho gayA ki ve jJAna ke dhanI aura ucca caritrazIla vyakti __ tIrthaMkaroM dvArA praNIta mata se alaga pracArita kara rahe haiN| haiN| ve eka zreSTha kavi va zatAvadhAnI the aura maiMne unakI zrImad ke sAre upadeza vItarAga vANI para AdhArita the adbhuta smaraNa zakti ke aneka camatkAra dekhe, lekina aura unhoMne sabako jinasUtroM ko par3hane kI preraNA dii| unake kAphI saMparka meM Ane ke bAda mujhe jJAta huA ki unakA zAstroM kA jJAna bhI bahuta vipula evaM vilakSaNa thA pUjya zrIsumanamunijI mahArAja ne zrImad ke sabhI aura unameM Atma-jJAna ko prApta karane kI adabhata lagana granthoM ko paDhA, san 1674 se 1661 taka (17 varSoM 1. Atma-kathA yA satya ke sAtha mere prayoga - mahAtmA gA~dhI, pRSTha 74, 75 6 zukla pravacana bhAga : 1se 4
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka) ve nirantara " Atma-siddhi-zAstra" para pravacana dete rahe aura phira unheM mahasUsa huA ki zrImad ke upadezoM ko unake bhaktajana jisa prakAra se pracArita kara rahe haiM vaha ucita nahIM hai / zrImad ne svayaM sarvaprathama "pratikramaNa sUtra" se hI jinadharma-vijJAna ko grahaNa kiyA thA ataH unake anuyAyiyoM ke bhrama va ajJAna kA nirAkaraNa atyAvazyaka samajhakara isa grantha kI racanA kI gaI / zrIsumanamunijI mahArAja ne Agama va Agama- bAhya graMthoM ke saMdarbha dekara yaha spaSTa kiyA ki zrImad ke graMthoM meM jo bhI upadeza pratipAdita hai ve Agama-sammata haiM aura Agama graMtha hI unake jJAna kA mUla srota haiM / "Atma- siddhi" to vastutaH " asthi jio taha niccA" gAthA para hI AdhArita hai|' isa prakAra yaha graMtha zrI sumana muni jI kI varSoM kI sAdhanA, gaMbhIra adhyayana va ciMtana kA pariNAma hai / graMtha kA nAmakaraNa pUjya zrIsumanamunijI mahArAja ke dAdAguru the paMDitaratna pravartaka zrI zuklacandrajI mahArAja / jaina saMgha ke prabhAvaka zramaNoM meM ApakA nAma bar3e Adara se liyA jAtA hai| nAma aura guNoM ke anusAra ve "zukla " the tathA unake tapasvI jIvana se Apane sAdhanA ke sUtra siikhe| unake prati apanI kRtajJatApUrNa zraddhA bhAvanA vyakta karane ke lie Apane isa graMtha kA nAma "zukla pravacana" rakhA, anyathA isa ke prakAzaka isa graMtha kA nAma "sumana-pravacana " bhI rakha sakate the| yaha graMtha lekhaka kI prasiddhi - parAGmukhatA va vinamratA kabhI dyotaka hai| ye guNa Aja ke pracAra-prasAra ke yuga meM virala ho rahe haiM / - AvaraNa pRSTha - - pustaka ke mukhapRSTha para cAra raMgoM kA sundara kavara hai, 1. zukla - pravacana bhAga 2 " merI bAta" pRSTha 1 se 3 taka zukla pravacana bhAga 1 se 4 sumana sAhitya : eka avalokana pustakakI viSaya-vastu ko mUrta rUpa pradAna karatA hai / mukha pRSTha para tIna gole haiM kAlA, lAla aura sapheda / kAlA raMga bahirAtmA kA pratIka hai, jaba manuSya indriyoM ke viSaya va kaSAyoM meM Asakta rahatA huA zarIra ko hI sarvasva mAna letA hai tathA ajJAnapUrvaka jIvana bitAtA hai| lAla raMga jIva kI zuddhAtmA kA pratIka hai, jaba vaha zarIra ke prati Asakti ko tyAgakara antarjyoti ke darzana karatA hai, AtmajJAna kI anubhUti karatA hai aura zveta raMga jIvana yAtrA meM jIva kI utkRSTa pragati kA dyotaka hai jaba vaha sabhI AsaktiyoM evaM vibhAvoM se pare paramAtmA ke divya svarUpa kA sAkSAtkAra karatA hai / goloM ke Upara vikasita kamala kA puSpa hai jo darzAtA hai ki vyakti isa saMsAra meM rahakara bhI AsaktiyoM ke daladala meM binA phaMse jalakamalavat jIvana vyatIta kara siddhi prApta kara sakatA hai / grantha kA mUla bhAva "Atma-siddhi zAstra" kA mUla dohA nimna hai - " AtmA che te nitya che, che karttA nija karma / che bhoktA valI mokSa che, mokSa upAya sudharma / / " - arthAt AtmA hai vaha nitya hai, vaha karma kA karttA - bhoktA hai, mokSa hai aura usakI prApti kA mArga bhI hai / isa dohe kA mUla AdhAra pravacanasAroddhAra graMtha kI nimna gAthA 641 hai: " asthi jio taha niccA, kattA bhottA ya puNNa pAvANaM / atthi dhuvaM nivvANaM, taduvAo atthi chaTTANeNaM / / " isI ke AdhAra para isa graMtha meM bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmA ke svarUpa kI sundara vyAkhyA kI gaI hai| Apane pravAhamayI bhASA meM isa gaMbhIra viSaya kA jo 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni vivecana prastuta kiyA hai vaha atyanta hRdayagrAhI hai tathA viSaya ko atyanta spaSTatA se prastuta kiyA hai| Apane, isa gUr3ha viSaya kI sabhI gutthiyoM ko saralatA se sulajhAne isameM vizvavidyAlayIya zodha-patroM kI taraha sabhI saMdarbha vAlA hai| AtmA ke sahI svarUpa ko nahIM samajhane ke diye haiM ataH zodha kArya ke lie bhI isa graMtha kA mahattva kAraNa hI jIva isa saMsAra meM bhaTaka rahA hai| zrIsumanamunijI hai| sAtha hI sundara bodhakathAe~, prasaMga va praznottara dvArA mahArAja ne isa graMtha meM AtmA, paramAtmA, karma, kaSAya, dharma viSaya ko rocaka banA diyA hai| ityAdi sabhI viSayoM kA sAMgopAMga vivecana kiyA hai| yaha __"Atma-siddhi zAstra" ke vivecana ke dvArA pUjya kahane meM koI atyukti nahIM ki yaha graMtha AtmajJAna kI zrIsumanamunijI mahArAja ne na kevala zrImad ke anuyAyiyoM eka mArgadarzikA (gAiDa) bana gayA hai| meM vyApta bhrAnti kA saumyatA se nivAraNa kiyA hai kintu viSaya kA vizleSaNa - Atma-pradhAna jaina dharma ke tattvajJAna kA bhI itanA sundara / jaisA ki Upara kahA gayA, zrImad racita' "Atma- vivecana kiyA hai ki jo eka sAmAnya jijJAsu ke bhii| siddhi zAstra" meM 142 dohe haiN| pUjya zrIsamanamunijI ne saralatA se samajha meM A sakatA hai| saMkSepa meM yaha mahAn inakA vistRta vizleSaNa cAra bhAgoM meM 1037 pRSThoM meM graMtha AtmA ke divya jJAna kI eka zreSTha kRti hai jiskaa| kiyA hai arthAt eka-eka dohe kI vyAkhyA -6 pRSThoM meM pArAyaNa pratyeka jijJAsu ko nirantara karanA cAhie, na kI hai| Apane jaina Agama va vyAkhyA graMthoM ke hI nahIM kevala jaina dharma kintu bhArata kI Atma-pradhAna saMskRti kA / balki anya vaidika graMthoM ke bhI.sAre saMdarbha prastuta karake yaha eka sundara guladastA hai| zrAvaka kartavya jainadharma meM zrAvaka (gArhastha) ke jIvana ko bahuta siddhAMtoM ko vismaraNa kara rahe haiN| isa prakAra ke samaya meM mahatva diyA gyaa| bhagavAn mahAvIra ne jisa caturvidha zrI sumanamunijI ma. dvArA racita "zrAvaka-kartavya" graMtha kA dharmatIrtha kI sthApanA kI thI usake cAra aMga the - zramaNa, sama-sAmayika mahatva hai| Apane isa graMtha meM zrAvaka jIvana zramaNI, zrAvaka aura shraavikaa| prAcIna kAla meM jaina se saMbaMdhita sabhI zAstroM evaM graMthoM ko par3ha kara unakA zrAvakoM kA jIvana sAdhanAmaya thA, unheM jaina siddhAMtoM meM nicor3a prastuta kara diyA hai| "zrAvaka kartavya" graMtha kA pUrNa AsthA thii| unhoMne samAja ke pratyeka kSetra meM garimAmaya prathama saMskaraNa san 1664 meM jayapura se prakAzita huaa| sthAna prApta kiyA thaa| tIrthaMkaroM evaM zramaNoM dvArA pracArita usa samaya isa viSaya para bahuta kama sAmagrI upalabdha thii| nIti aura adhyAtma ke siddhAMtoM meM unakI avicala AsthA isakA dvitIya parivarddhita saMskaraNa cennaI se san 1665 / thii| isalie unake jIvana meM satyavAditA, karmaNyatA, meM, tRtIya saMskaraNa punaH 1666 san meM prakAzita huaa| udAratA va dayAlutA Adi sadguNa vyApta the| samAja dvArA svAdhyAyiyoM evaM jijJAsuoM ke lie yaha anupama graMtha hai|| unheM seTha (zreSTha), mahAjana tathA sAhukAra ke gauravAspada graMtha racanA kA hetu - saMbodhana se pakArA jAtA thA tathA ve samAja ke hara varga meM "zrAvaka-kartavya" graMtha kI racanA kA eka viziSTa lokapriya the| kintu Aja hama una jIvanamUlyoM aura hetu hai| Aja ke sAmAjika vAtAvaraNa meM zithilAcAra va zrAvaka kartavya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana bhraSTAcAra kA nArA lagAkara kaI vyakti apane mana ke una jaina paraMparA meM zrAvaka ko paribhASita karate hue kahA vicAroM ko pUrNa karane kA avasara banA lete haiM jo vyaktigata gayA ki jo samyagdRSTi vyakti yatijanoM, zramaNoM se samAcArI yA dalagata svArtha, vaimanasya va pratiSThA kI prApti ke rUpa "AcAra viSayaka upadeza" zravaNa karatA hai, use zrAvaka hai| kaI zramaNoM va kaI zrAvakoM kI lekhanI apanI maryAdita kahate haiN| zAstroM meM isake jIvana kI mahattA tathA isake sImA ko pAra kara jAtI hai| zithilAcAra kise kahate haiM? kartavyoM para vyApaka sAmagrI milatI hai| usakI mUla sthiti kaisI hotI hai? isa prakAra ke jJAna ke ___bhAratIya saMskRti meM jIvana ke pratyeka kSetra meM dharma ko abhAva meM kabhI vyakti eka paraMparA, rIti jo pahale nahIM sarvopari sthAna diyA hai| hamAre caturvidha puruSArthoM (dharma, thI aura Aja bana gaI hai aura usameM mUla guNa va sAdhanA artha, kAma aura mokSa) meM dharma kA prathama sthAna hai| zrAvaka ko koI A~ca nahIM haiM phira bhI use zithila AcAra kI kA jIvana sadaiva dharma se anuprerita rahanA caahie| usakI koTi meM rakha diyA jAtA hai| Agama meM zrAvaka ko sAdhu pArivArika, Arthika va sAmAjika Adi sabhI kriyAe~ ke lie jo vRti se cyuta ho rahA hai punaH ArUDha karane kI dharma se niyaMtrita honI caahie| isalie yahA~ palI ko zikSA dene kA adhikAra to diyA hai para vaha mAtA-pitA dharmapatnI kahA gyaa| vaha mAtra kAma-vAsanA kI pUrti kA kI bhA~ti hai, sauta kI taraha nhiiN| Aja katipaya zrAvaka sAdhana nahIM hai, jIvana ko kalyANamaya dharma kI ora sAdhuoM se isa taraha kA vyavahAra karate haiM jaise sauteM apane agrasara karane meM sahAyatA pradAna karane vAlI hai| zAstroM meM viputroM se karatI haiN| isakA kAraNa hai ki zrAvaka ko kahA hai - "dharma, artha, kAma va mokSa ko bhale hI anya apane svayaM ke svarUpa kA va kartavyoM kA jJAna nahIM hai koI paraspara virodhI mAnate hoM kintu jinavANI ke anusAra ataH zrI sumanamunijI ma. ne nizcaya kiyA ki hindI yadi ve kuzala anuSThAna meM avatIrNa ho to paraspara asapala bhASA meM zrAvaka jIvana kA paripUrNa jJAna karAne vAlI eka (avirodhI) hai| pustaka prakAzita honI caahie| usI kI pUrti ke hetu isa zrAvaka se apekSA kI jAtI hai ki vaha pA~ca aNuvratoM graMtha kI racanA kI gii| kA pAlana kreN| hiMsA, corI, abrahmacarya (para-strI saMsarga) graMtha kA mUla AdhAra - va aparimita kAmanA (parigraha) se sApavAda - apane sAmarthya san 1664 meM jisa samaya isa graMtha kI racanA huI, ke anusAra virata honA aNuvrata hai| isI prakAra usase zrAvaka jIvana se saMbaMdhita sAmagrI sahajatA se prApta nahIM __ apekSA kI jAtI hai ki vaha nimna tIna guNa vratoM kA thii| daivayoga se rAyakoTa (ludhiyAnA) cArtumAsa ke samaya pAlana kare - . vahA~ ke sthAnaka meM rakhe hue hastalikhita zAstra "caupi dizAparimANa vrata - chaha dizAoM meM gamana kI maryAdA stavanAdi" ke saMgraha meM kucha sAmagrI "zrAvaka-sajjhAya" ke tathA uparAMta Azrava kA tyAga karanA dizA parimANa hai| nAma se milI, jisameM zrAvaka ke heya-jJeya-upAdeya rUpa saba upabhoga-paribhoga parimANa vrata - upabhoga ve padArtha haiM sAmagrI padya rUpa meM thii| yaha sAmagrI hI isa graMtha kA mUla jo jIvana meM bAra-bAra kAma Ate hai jaise - vastra, bhavana, AdhAra hai| zayyA Adi / paribhoga ve padArtha haiM - jo eka bAra kAma 1. sAvayapaNNati sUtra saMkhyA - 2 2. dazavaikAlika niryukta sUtra saMkhyA - 262 zrAvaka kartavya |
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni le jAne vAle hai| unameM se kucha guNa nimna hai:1. nyAya sampanna vibhava - zrAvaka ko nyAyapUrvaka apanI AjIvikA karanI caahie| 2. mAtR-pitR sevA - mAtA-pitA evaM vRddha janoM kI sevA karanI caahie| 3. AyAnusAra vyaya - gRhastha ko apanI Aya ke anusAra hI vyaya karanA caahie| Ate haiM jaise - bhojanAdi pdaarth| inako maryAdita karanA upabhoga-paribhoga parimANa vrata hai| anarthadaMDa viramaNa vrata - artha prayojana ke lie gRhastha ko hiMsA karanI par3atI hai kintu kaI vyakti vyartha hI mana, vacana evaM kAya yoga se hiMsA karate haiM jaise ki mana meM ciMtA, duHsaMkalpa karate rahanA, pramAda karanA, hiMsAkArI zastroM kA binA prayojana saMgraha karanA, anya ko pApa karane kA upadeza denA aadi| isa prakAra ke pApa karmoM se virata rahanA anarthadaMDa viramaNa vrata hai| isI prakAra eka suzrAvaka ko cAra zikSA vratoM kA bhI pAlana karanA caahie| ve nimna hai - dezAvakAzika vrata - dizAoM kI grahaNa kI huI maryAdA kA pAlana krnaa| pauSadhopavAsa - ATha prahara ke lie AhAra evaM sAvadha kriyA kA tyAga kara ekAMta meM dharmadhyAna meM lIna rhnaa| atithi saMvibhAga vrata-sAdha va sAdhvI ko unakI vRttyAnusAra caudaha prakAra kA dAna niSkAma vRtti se denaa| zrAvaka va anukampA dRSTi se anya ko denA bhI isake aMtargata AtA hai| zrAvaka sagyagdRSTi hotA hai isalie vaha saMvega, nirveda Adi kA abhyAsa karatA hai| vaha viSayAbhilASI nahIM hotaa| jala meM kamala kI bhAMti anAsakta rahatA hai| kahA bhI hai: "samyak dRSTi jIvar3A kare kuTumba pratipAla / antargata nyAro rahe jyUM dhAya khilAve bAla / / " mArgAnusArI ke paiMtIsa guNa zrAvaka ke kartavyoM kA jJAna pradAna karate haiN| mArgAnusArI kA artha hai jo tIrthaMkareM dvArA udbhASita mArga kA anukaraNa karatA ha, una para Age bar3hatA hai| ve sabhI guNa manuSya ko utkarSa kI ora 4. yathA samaya bhojana - zrAvaka apanI prakRti ke anukUla bhojana ucita samaya para kreN| 5. abAdhita trivarga sAdhanA - dharma, artha aura kAma - ina tInoM kA maryAdita upabhoga trivarga sAdhanA kahalAtI hai| gRhastha dharma-kriyA meM pramAda nahIM kare, arthArjana bhI usake lie Avazyaka hai ataH artha aura kAma kA sevana maryAdApUrvaka, vivekapUrvaka kreN| 6. atithi satkAra - ghara meM Aye sAdhu, dIna-duHkhI tathA sahAyatA icchuka kA yathAzakti Adara karanA cAhie / 7. guNapakSapAta - zrAvaka guNagrAhI ho| vaha sajjanatA, udAratA, paropakAra, karuNA, saralatA, maitrI Adi guNoM ko grahaNa kreN| 8. balAbala vicAra - zrAvaka jo bhI kArya kare apanI zakti va sAmarthya ke anusAra kare, nahIM to kArya meM saphalatA nahIM milegI evaM samaya kA apavyaya hogA, jIvana meM nirAzA aayegii| 6. poSya-poSaka karma - zrAvaka jinakA bharaNa-poSaNa, pAlana, rakSA kA bhAra usake Upara hai| yathA mAtA - pitA, strI, saMtati, sage-saMbaMdhI, Azrita karmacArI Adi kI surakSA va suvidhA kA pUrA sadaiva dhyAna rakhe tathA unake prati apane kartavya kA pAlana kreN| | 10 zrAvaka kartavya
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. dIrgha dRSTi - gRhastha lambI sUjha rkheN| isase usakA jIvana ulajhana se baca jAtA hai| 11. vizeSajJa - gRhastha kArya-akArya, karaNIya-akaraNIya, sva-para Adi kI nipuNatA rkheN| isa prakAra ke kula 35 uttama guNoM kA varNana dharma bindu graMtha me batalAyA gayA hai| Aja ke yuga meM ina guNoM kA pAlana karanA kitanA Avazyaka hai yaha hama saba samajha sakate haiN| cAra vibhAga - prastuta pustaka meM cAra vibhAga hai zrAvaka-svarUpa, zrAvaka dvArA parihArya, zrAvaka dvArA svIkArya va zrAvaka dvArA ciMtanIya, ina cAroM vibhAgoM meM 35 pariccheda haiN| pustaka ke prArambha meM zrAvaka zabda ke bAre meM sUtroM ke bar3e sundara uddharaNa die gaye haiM jisase usake kartavyoM kA samucita jJAna hotA hai / yathA 1. "jo saMyata manuSya gRhastha meM rahatA huA bhI samasta prANiyoM para samabhAva rakhatA hai, vaha suvratI devaloka ko prApta karatA hai / 2. jo vyakti jIva- ajIva ke jJAtA hote haiM, puNya va pApa ko samajhate haiM, ve tatvajJAnI zrAvaka deva, asura, nAga Adi devagaNoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM rakhate tathA inake dvArA dabAva DAle jAne para bhI nirgrantha pravacana kA ullaMghana nahIM karate / 3. kisI ke pUchane para ve zrAvaka kahate haiM, "AyuSmAn ! yaha nirgrantha pravacana hI sArthaka hai, satya hai, paramArtha hai, zeSa saba anarthaka hai / " ( zrAvaka kartavya pRSTha 17-18) isa graMtha kA pariziSTa bahuta hI mahatvapUrNa hai / usameM prAkRta vibhAga meM sAmAyika, paccakhANa, dayA, pauSadha va saMvara ke sUtra diye haiM / hindI ke padya vibhAga meM zrAvaka zrAvaka kartavya sumana sAhitya : eka avalokana sajjhAya, svarUpa cintana, amUlya tatva - vicAra, merI bhAvanA va bAraha bhAvanA dI hai tathA gadya vibhAga meM chabbIsa bola, saMthArA aticAra Adi, ATha darzanAcAra Adi diyA hai| isa prakAra zrAvaka jIvana ke bAre meM sabhI prakAra kI uttama sAmagrI eka hI grantha meM mila jAtI haiM / vidvAn lekhaka ne isa grantha meM mArgAnusArI ke 35 guNa, zrAvaka ke 21 guNa, zrAvaka kI viziSTa sAdhanA ke 21 niyama, amUlya tatva vicAra, bAraha bhAvanA, caudaha niyama, chabbIsa bola, zrAvaka kI dinacaryA, bhASA - viveka, 15 karmAdAna, 18 pApa ityAdi kA vistRta vivecana kiyA hai| isake sAtha hI zrAvaka jIvana se saMbaMdhita maMgala sUtra va sAmAyika sUtra ke mUla pATha tathA unakI vyAkhyAeM bhI dI hai / jaina jIvana-darzana meM vyasana mukta jIvanArAdhanA para bahuta jora diyA gayA hai| zrAvaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha sAta vyasanoM se dUra rhe| ve sapta durvyasana haiM - juA, mAMsa bhakSaNa, vezyAgamana, madyapAna, zikAra, corI aura para-strI gamana / Aja apane samAja meM bhI ye durvyasana phaila rahe haiM / isa pustaka meM ina durvyasanoM se hone vAlI hAniyoM para sundara prakAza DAlA gayA hai| gRhasthI meM rahate hue bhI jaina gRhastha kA jIvana sAdhanA, jJAna tathA AcAra se yukta honA cAhiye / vaha apane jIvana ke lakSya ko nahIM bhuule| niyamoM va vratoM kA pAlana karate hue, kaSAya va pramAda ko zanaiH zanaiH kama karatA huA vaha jIvana ko utkarSa kI ora agrasara kare, yahI zrAvaka jIvana kA uddezya hai / zrAvaka sarala svabhAvI ho, guNajJa ho, siddhAMta-nipuNa ho aura zIla sampanna ho / " zrAvaka - kartavya" graMtha ko hama saMkSepa meM "zrAvaka jIvana kI mArgadarzikA" kaha sakate haiM, jisameM zrAvaka jIvana se saMbaMdhita sampUrNa sAmagrI vistAra se lagabhaga : 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni 200 pRSThoM meM prastuta kI gaI hai / lekhaka kI bhASA sarala, sahaja, bodhagamya tathA pravAhamaya hai / yaha grantha pratyeka jijJAsu, vidyArthI tathA svAdhyAyI ke lie paThanIya tathA mananIya hai| paMDitaratna zrI sumanamunijI ma. aneka bhASAoM ke asAdhAraNa pratibhAzAlI vidvAn haiM tathA ina bhASAoM ke vyAkaraNa kA unheM pUrNa jJAna hai / ve eka mahAn zabdazilpI haiM tathA gaMbhIratama viSaya kA saralatA se vizleSaNa karane kI adbhuta sAmarthya rakhate haiM / unhoMne isa grantha meM isa pustaka kA prathama saMskaraNa san 1665 meM alavara meM prakAzita huA aura dvitIya saMzodhita saMskaraNa baiMgalora meM san 1662 evaM tRtIya saMskaraNa san 1666 meM maisUra meM prakAzita huA / 12 " vRhadAloyaNA" graMtha sthAnakavAsI jaina samAja meM atyadhika lokapriya hai| paMDitarala zrIsumanamunijI mahArAja ne isI kRti kA sundara anuvAda va vistRta vivecana 163 pRSThoM meM prastuta kiyA hai| mUla racayitA isakI mUla kRti ke racayitA lAlA raNajItasiMhajI the jo dillI meM rahate the / ve eka jJAnavAn zrAvaka the tathA javAharAta kA vyApAra karate the / inako Agama kA vistRta jJAna thA / yaha kRti pUrNataH inakI maulika racanA nahIM hai kyoMki isameM kabIra, tulasI, rajjaba va nAnaka Adi ke dohoM kA bhI saMgraha hai, lekina isameM koI saMdeha nahIM ki saMgraha kA cayana bar3I sUkSmatA va gaMbhIratA se kiyA gayA hai| bhautika va AdhyAtmika dRSTi se jIvana vyavahAra ko tola kara rakhA gayA hai| isameM jIvana ko chUne vAle pratyeka jaina tatvajJAna ke sabhI siddhAMtoM kA vistRta vivecana kiyA hai jo eka sAmAnya jijJAsu ko bhI saralatA se samajha meM A sakatA hai| ////// saMkSepa meM yaha mahAn grantha AtmA ke divya jJAna kI eka zreSTha kRti hai jisakA pArAyaNa pratyeka jijJAsu ko pratidina karanA caahie| maiM pUjya zrI sumanamunijI ma. ko isa uttama zramapUrNa grantha kI racanA karane ke lie badhAI detA hU~ tathA isa manISI zramaNa sAhityakAra kI abhyarthanA karatA hU~ / vRhadAloyaNA (jJAna guTakA ) svIkArya, parihArya, cintanIya va vyavahAra kI bAtoM kA . samyak vivecana upalabdha hai| gaMbhIra tattva jJAna kI bAtoM ko isa pustaka meM saralatA ke sAtha pratipAdita kiyA gayA hai| isakI bhASA sahaja va isakA cayana zikSAprada hai / isI kAraNa se yaha svAdhyAyiyoM meM atyadhika lokapriya hai| mUla graMtha kI racanA vi.saM. 1636 meM huI / AlocanA kA mahattva sAdhaka ke lie pratikSaNa jAgRta rahanA Avazyaka hai| use apanI pratyeka kriyA pramAda rahita hokara karanI cAhie tathA niraMtara apanI bhUloM kA prAyazcita karate rahanA caahie| AdhyAtmika kSetra meM Age bar3hane kA yahI mArga hai| AloyaNA yA AlocanA kI paraMparA jaina samAja meM niyamita rUpa pracalita hai| hajAroM bhAI-bahana isa kRti kA pUrNa yA AMzika pATha karake apane jIvana se durguNoM ko dUra kara sadguNoM kA saMcAra karate haiM / vizeSataH isa racanA kA pAkSika, cAturmAsika evaM paryUSaNa parva ke sAMvatsarika avasara para pATha samasta saMghajanoM ke samakSa avazya kiyA jAtA hai / zrAvaka kartavya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA kA paricaya isa racanA ke do rUpa prApta hote haiM - eka padya gadya rUpa evaM dUsarA kevala padya ruup| pahale ko "vRhadAloyaNA" aura dUsare ko "jJAna-guTakA" kahate haiM / padya vibhAga meM maMgalAcaraNa, Atma-kalyANa bhAvanA, karma kA svarUpa, saMsAra svabhAva, Atma- udbodhana, puNya-pApa, zIla Adi vibhinna viSayoM ke mAdhyama se Atma- AlocanA kI gaI hai / gadya vibhAga meM aThAraha prakAra ke pApa kI vistAra pUrvaka tathA zeSa aticAra Adi doSoM kI saMkSepa meM AlocanA hai / padya vibhAga meM sundara dohe, savaiye, gAthA tathA harigItikA ke chaMda hai jo sumadhura evaM lAlityapUrNa haiM | isa graMtha kA prathama saMskaraNa san 1664 meM ambAlA zahara meM prakAzita huA thaa| bhaktoM kI niraMtara mAMga para isakA dvitIya saMskaraNa cennaI meM san 1667 meM prakAzita huA / vRhadAloyaNA ( jJAna guTakA ) *** "devAdhideva racanA" mUla graMtha kA nirmANa Aja se 160 varSa pUrva paMjAba ke zreSTha hindI lokakavi zrIharajasarAya ne kiyA thaa| paMjAba ke sthAnIya jaina samAja meM isa pustaka ko bahuta lokapriyatA milI thI tathA aneka vyakti prAtaH kAla isakA pATha karate the| jo prasiddhi gItA, dhammapada aura sukhamaNi sAhaba ko prApta thI vaisI hI ise bhI prApta thI / tIrthaMkaroM ke caritra evaM guNoM ko darzAne vAlI yaha eka anupama kRti thI / isa prAcIna kRti kA sundara anuvAda va vyAkhyA karake zrIsumanamunijI mahArAja ne purAtana lokapriya sAhitya ko prakAza meM lAne kA abhinaMdanIya evaM stutya kArya kiyA hai / sumana sAhitya : eka avalokana pUjya zrIsumanamunijI mahArAja ne isa zreSTha kRti kA bahuta hI sundara anuvAda tathA vivecana kiyA hai| pratyeka pATha kA vizleSaNa, Agama ke sAtha usakI saMgati, saMdarbha Adi die haiM / bhASA sahaja, sarala evaM prabhAvazAlI hai / isa graMtha kA pariziSTa bar3A mahattvapUrNa hai| isameM lekhaka ne saMbaMdhita tAttvika viSayoM kA yathA- tIsa mahAmohanIya sthAna, ATha karmoM ke baMdha ke kAraNa, pauSadha ke 18 doSa, 25 mithyAtva, pApa kI 82 prakRtiyA~, dhyAna ke 16 doSa, sAmAyika ke 32 doSa, vaMdanA ke 32 doSa, zIla kI 6 bAr3a, ATha pravacanamAtA, paccIsa kriyA va chaha lezyA kA vizada vRtAMta diyA hai ataH yaha graMtha sAdhakoM, svAdhyAyiyoM ke lie atyadhika preraka evaM lAbhaprada bana gayA hai / devAdhideva racanA mUla prati kI khoja - zrIsumanamunijI mahArAja ne isa graMtha kI mUla pratiyoM ko khojanA prAraMbha kiyaa| unheM tIna hastalikhita gha tIna mudrita pratiyA~ prApta huiiN| ina pratiyoM ke AdhAra para lekhaka ne isa graMtha kA sarala bhASA meM bhAvAnuvAda diyA hai| sAtha pratyeka pada kI vistRta vyAkhyA bhI dI hai evaM jaina dharma ke gaMbhIra siddhAMtoM ko sarala bhASA meM abhivyakta kiyA hai / isake sAtha hI utthAnikA, TippaNI, saMgati Adi dvArA viSaya ko itanA spaSTa kiyA hai ki vaha saralatA se samajha meM A jAye / mUla graMtha ke racayitA - - lAlA harajasarAya jaina suzrAvaka the tathA kuzapura ( lAhaura ke nikaTa) ke rahane vAle the / inako jaina tattvajJAna kA adbhuta jJAna thA tathA inhoMne tIna suprasiddha kAvya graMthoM kI racanA kI, jinake nAma sAdhu-guNamAlA, 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni isama haiN| deva-racanA, va devAdhideva racanA hai| geya hone ke kAraNa ye pUjya zrI sumanamuni jI ne isa graMtha kA vistRta va tInoM graMtha bahuta hI lokapriya hue| ye eka zreSTha kavi, paripUrNa vivecana kiyA hai| saMbaMdhita graMthoM ke uddharaNa va saMgIta ke jJAtA, kuzala lipika va vidvAn puruSa the|| saMdarbha Adi dene se yaha pustaka zodhArthiyoM ke lie bhI kahate haiM ki ye AcArya zrI nAgaramalajI (paMjAba) ke / lAbhaprada bana gaI hai| pustaka ke aMta meM pariziSTa bahuta zrAvaka the| lAbhadAyaka hai| isameM Apane pAribhASika zabda-koSa diyA hai jisameM kaThina zabdoM kA artha spaSTa kiyA hai| isake sarvajJa, vItarAga va arhat ko devAdhideva kahA jAtA sAtha hI zAstroM meM varNita tIrthaMkaroM ke cautIsa atizaya hai| "devAdhideva racanA" eka choTA sA graMtha hai jisameM mAtra tathA unakI vANI kI paiMtIsa vizeSatAoM kA varNana kiyA 85 pada haiN| isako itanI prasiddhi milane kA kAraNa hai ki hai| isake atirikta mUlagraMtha meM uddhRta teraha mahApuruSoM ke yaha loka bhASA meM likhI huI sarala racanA hai| yaha eka jIvana ke rocaka vRtAMta bhI prastuta kiye haiM, jo preraNAdAyaka sumadhura racanA hai tathA isakI bhASA pravahamAna hai| isameM aneka dohe, savaiye va anya chaMdoM tathA anuprAsa, utprekSA, AkarSaka mukhapRSTha - upamA, rUpaka Adi alaMkAroM kA upayoga karake kavi ne ise bahuta sarasa banA diyA hai| isakI varNana zailI va bhAva graMtha kA mukhapRSTha bhI bahuta sundara hai jo graMtha racanA ke bhI rocaka hai| unameM rUkSatA nahIM hai, sarvatra komala kAMta mUla nAma ko pradarzita karatA hai| cAra raMgoM ke isa AkarSaka padAvalI kA prayoga huA hai| bhASA saMskRta-prAkRtaniSTha mukhapRSTha meM eka prakAza-stambha ko citrita kiyA gayA hai, jisameM se nikalakara teja prakAza cAroM dizAoM meM phaila hindI hai para usa para rAjasthAnI va paMjAbI kA bhI prabhAva rahA hai| prakAza-stambha ke nIce samudra hai, jisameM se lahareM hai| unake kAvya meM svAbhAvikatA, komalatA va madhuratA Upara uTha rahI haiM, samudra meM aneka prakAra ke jIva-jantu, kA namUnA dekheM strI-puruSa, nAveM, jahAjeM Adi haiM, unameM se kaI isa "dharma kathA ati sundara, zrIjinarAya kahI saba hI sukha pAyA, prakAza-stambha kI kiraNoM se AkarSita hokara samudra ke ke nara-nAra lie -RSa cArita, ke aNuvrata laI maga aayaa| kinAre pahu~ca jAte haiN| tIrthaMkaroM kA jIvana usa mahA ke samadRSTi tathA tirajaMca, suzrAvaka ke samadiSTa suhAyA, tejasvI prakAza-stambha kI taraha hotA hai jisameM se niraMtara deva bhaye bhagatA atimodata, saba hI bhavya namI guNa gaayaa||48||| divya prakAza kI lahareM nikalatI rahatI haiM tathA cAroM ___ isa graMtha ko mUlataH tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA dizAoM meM phailatI rahatI hai| saMsAra-samudra ke bhISaNa AghAtoM, pratyAghAtoM se Takkara khAte prANI jaba tIrthaMkara sakatA hai - maMgalAcaraNa, devAdhideva-stuti va smvsrnn| bhagavAn kA upadeza sunate haiM to unakA jIvana divya isameM tIrthaMkaroM ke caritra kI vizeSatAoM, unake caritra ke prakAza ko prApta karatA hai aura ve una upadezoM ko AcaraNa guNa, samavasaraNa racanA, unake upadeza, unakI vANI kA meM lAkara apane jIvana ko U~cA uThAte haiM tathA zuddha aura prabhAva ityAdi sabhI viSayoM kA sAMgopAMga vivecana kiyA mukta ho jAte haiN| gayA hai| isakI sAmagrI kavi ne aMga-upAMga AgamoM, Agama-bAhya graMthoM tathA sthAnAMga, samavAyAMga, jambUdvIpa "devAdhideva-racanA" pratidina pATha karane yogya graMtha prajJapti, aupapAtika, rAjapraznIya, pravacanasAroddhAra Adi hai| tIrthaMkaroM ke prati hRdaya meM zraddhA jAgRta karane vAlI graMthoM se lI hai| yaha eka zreSTha evaM anupama kRti hai| 14 devAdhideva racanA :
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana anokhe tapasvI aitihAsika racanA maujUda the| isa grantha meM unakI jIvanI ko teraha choTe-choTe yaha eka aitihAsika grantha hai jisameM paMjAba prAMta ke ___ paricchedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai:tejasvI zramaNa-rala pUjyavara zrI gaiMDerAya jI mahArAja kA zabda-citra, janma, virAga, dIkSA, guru-sevA, tapasvI, preraka jIvana-caritra prastuta kiyA gayA hai| ye AcArya zrI upakArI saMta, gurudeva, udAracetA saMta, Adarza pracAraka, sohanalAlajI mahArAja ke jyeSTha ziSya the| Azcarya hai ki mahAprayANa, cArtumAsa-tAlikA aadi| Apake sAMsArika mahAn lekhaka pUjya zrI sumanamuni jI mahArAja ko unake bhrAtA, jo ApakI preraNA se ApakI dIkSA ke teraha varSoM darzana karane kA avasara nahIM milA parantu Apane unake bAda Apake ziSya bane, zrI jamItarAyajI mahArAja kA preraNAdAyI jIvana ke bAre meM bahuta kucha suna rakhA thA aura saMkSipta paricaya bhI isI grantha meM diyA gayA hai| aMta meM Apake dAdA guru zrI zuklacandrajI mahArAja kI icchA thI pUjya pravara ke samparka meM Ae hue logoM ke 17 saMsmaraNa ki unakA jIvana caritra prakAza meM Aye to bahuta logoM bhI diye gae haiM jisase isa pustaka kI upayogitA aura ko lAbha milegaa| unakI abhilASA kI pUrti kA prayala adhika bar3ha gaI hai| hai - yaha grantha / isa grantha kI sAmagrI saMkalana hetu aneka Adarza jIvana kA citrAMkana mahApuruSoM se zrI sumanamunijI mahArAja sA. ne pratyakSataH vArtAlApa kiyaa| vArtAlApa ke AdhAra para jo saMsmaraNa / isa pustaka ke prArambha meM suyogya lekhaka ne tapasvI ubhare evaM jo bimba - pratibimba unake jIvana ke ujAgara munijI kA bar3A hI suMdara zabda-citra khIMcA hai| unameM se hue, unheM hI mUla srota banAyA gayA hai| mukhya sAmagrI ina kucha paMktiyAM dekheM:mahApuruSoM ke mukha se ujAgara huI hai :- paMDita pravara "lambA kada (dIrgha avagAhanA), ikaharA zarIra, gauravarNa, zuklacandrajI mahArAja, zrI kapUracandrajI ma., zrI phUlacandrajI ajAnavAra (paTanoM taka lAtI bhAja) vizAla zAna ajAnubAhU (ghuTanoM taka lambI bhujAeM), vizAla bhAla, ma., zrI brahmaRSijI ma., aneka mahAn sAdhviyAM va zrAvaka prakRtAjana netra, tUlikA-sI uMgaliyAM, sIpa-sI aMjalI, zrAvikAeM jinheM unake darzana, pravacana zravaNa karane, unake viSkambhaka vakSasthala, gambhIra nAbhi, matsyodara, sIpa-sI sAtha tattva carcA karane evaM unake jIvana ko nikaTatA se aMjalI, khar3AoM kI bhAMti pAda-jisameM bIca kA bhAga dekhane kA svarNima avasara prApta huA thaa| bhUmi-sparza nahIM karatA thA, zuka-nAsikA , udAtta evaM mahAn tapasvI gambhIra svara / bIsa varSa kI pUrNa yauvanAvasthA meM saMsAra ke sAre bhautika sukhoM kA parityAga karane vAle eka Adarza zrI gaiMDerAyajI mahArAja meM aneka guNa the lekina eka tyAgI, ugra saMyamI aura mArgadarzaka mahApuruSa! svabhAva se tapasvI ke rUpa meM ve ati vikhyAta the, ataH isa grantha kA spaSTa vaktA, kharApana, sarala ojapUrNa bhASA kA prayoga, nAmakaraNa 'anokhe tapasvI' kiyA gayA hai| aise saMta kama ekAMtapriya, nirbhIka, tapaH saMyama meM lIna rahane kI vRtti, pAe jAte haiM, jinameM jJAna aura tapazcaraNa donoM guNa sva kaSTasahiSNu, sva-para doSa prakSepaNa asahiSNu, gurubhakta, vidyamAna ho| zrI gaiMDerAyajI meM ye donoM guNa pracuratA se kriyAvAdI. saMyamI puruSa, parama sevii|" anokhe tapasvI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni itane kama zabdoM meM zrI sumanamuni jI ne tapasvI mahAzramaNa ke mAno sampUrNa jIvana kA jIvaMta citrAMkana kara * diyA hai| virakti kA bhAva eka choTI sI ghaTanA ne Apake hRdaya meM saMsAra se virakti utpanna kara dii| bacapana meM pataMga ur3Ate samaya eka cIla usa pataMga kI kSuradhArA-sI Dora kI lapeTa meM A gaI, usakA eka DainA-paMkha usI samaya kaTa gayA aura vaha lahuluhAna hokara gira par3I, usakA jIvana kSata-vikSata ho gyaa| usakI mRtyu ne inake karuNArdra hRdaya meM virakti kA bhAva utpanna kiyA aura usa bhAvanA ne carama rUpa liyA kalAnaura meM jaba ve akasmAt hI pUjyavara zrI sohanalAlajI mahArAja kA pravacana sunane pahuMca gye| gurudeva kI megha garjana-sI gambhIra, koyala-sI madhura kintu yogI-sI ojapUrNa vANI suna kara ve maMtra-mugdha ho gae aura unake eka pravacana ne hI unake jIvana meM krAnti kA sUtrapAta kara diyA / usa samaya unakI umra mAtra 20 varSa thii| unhoMne vahIM para dIkSA kA dRr3ha saMkalpa le liyA ki maiM aba ghara vApisa nahIM jaauuNgaa| jAti ke ve the kumhAra / kumbhakAra / prajApati para jaina dharma meM to jAti kA koI baMdhana nahIM hai / lokapriya kavi zrI harajasarAya ne jaina dharma kI isa vizeSatA ko batAte hue likhA thA " jAti ko kAma nahIM jina mAraga, saMyama ko prabhu Adara dIno / " ve punaH apane ghara para nahIM gaye / gurudeva zrI sohanalAlajI mahArAja ne hI unheM zramaNa-dIkSA pradAna kI / guru-sevA kI bhAvanA zrI tapasvIjI aneka guNoM se sampanna the / zramaNa jIvana aMgIkAra karane ke bAda unhoMne apanA sArA samaya guru-sevA, jJAnArAdhanA, tyAga va tapasyA meM bitaayaa| unheM 16 vAsiddhi prApta ho gaI thI aura guru ke prati to unameM itanA adhika bhakti-bhAva thA ki san 1916 meM jaba unheM mAlUma huA ki zraddheya AcArya zrI mahArAja kA svAsthya acAnaka kharAba ho gayA hai to ve turaMta gurudeva kI sevA hetu ravAnA ho ge| usa samaya sAre deza meM aMgrejoM dvArA lAgU rolaTa aikTa ke viruddha satyAgraha cala rahA thA tathA sarakAra ne sarvatra mArzala laoN ghoSita kara diyA thaa| unake sabhI sAthI zramaNoM va bhaktoM ne bahuta manA kiyA paraMtu ve nirbhIka hokara cala par3e tathA sabhI ApadAoM ko sahana karate hue gurudeva ke samIpa pahuMca gaye / gurudeva bhI unheM usa paristhiti meM pahuMcane para Azcaryacakita raha gaye / tapasvI jIvana jaisA ki Upara iMgita kiyA jA cukA hai ki zrI gaiMDerAyajI mahAn tapasvI saMta the / lekhaka ne unake tapa kA bhI bar3A hI mArmika varNana isa grantha meM kiyA hai / use saMkSepa meM nIce diyA jA rahA hai - 1. unhoMne vRtisaMkSepa, avamaudarya, upadhi Adi tapa kiyA / unhoMne 12 varSoM taka zarIra para mAtra eka cAdara, eka cullapaTa ( ter3a kA vastra ) tathA apane sAtha meM mAtra tIna pAtra hI rkhe| ve eka hI pAtra meM gocarI meM prApta AhAra sammilita karake binA kisI rasAsvAdana grahaNa karate the / 2. unakA bhojana sAdA, nIrasa va parimita thA / ve dUdha, dahI, ghI va miSThAnna padArtha nahIM lete the kintu mAtra pAra ke dina dUdha le lete the / 3. parva tithi meM pAda vihAra hone para bhI upavAsa Adi tathA aneka bAra do, tIna, cAra, pA~ca va ATha upavAsa karate the / Apane sarvAdhika 21 upavAsa va 100 Ayambila vrata kiye haiM / prati varSa saMvatsarI ke bAda pA~ca upavAsa ( paMcolA) kiyA karate the / anokhe tapasvI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana 4. Amyantara tapa jaise dhyAna, svAdhyAya tathA pravacana kA AcaraNa prati dina karate the| 5. ve kaThora saMyamI the tathA dharma-kriyA meM bahuta dRr3hatA rakhate the| ve ajJAta kula se gocarI lene kA prayatna karate the| ve pUrNataH sAdhu-maryAdA ke anukUla AhAra upalabdha hone para hI gocarI grahaNa karate the| unake jIvana meM bahuta tejasvitA evaM ojasvitA thii| unhoMne hajAroM logoM ko vyasana-makta kiyA tathA zAkAhArI bnaayaa| jaina tattvajJAna meM ve nipuNa the tathA unakA pravacana itanA hRdayagrAhI bhASA meM hotA thA ki zrotAoM ki sabhI zaMkAeM nirmUla ho jAtI thii| aise mahAn zramaNa kI mArmika ghaTanAoM ko bar3I hI sarala bhASA meM isa grantha meM abhivyakta kiyA gayA hai| 125 pRSThoM kI yaha pustaka vi saMvata 2026 meM prakAzita huii| isameM koI saMdeha nahIM ki yaha pustaka atIva rocaka eva hRdayagrAhI hai| paMjAba zramaNasaMgha gaurava AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja prabhAvI zabda citrAMkana "maMjhalI/madhyama avagAhanA, suDaula bharakama zarIra, yaha grantha bhI eka aitihAsika racanA hai| isakA gauravarNa, vizAlabhAla, gambhIra evaM mRdusvara, samacaturasra prathama saMskaraNa san 1670 meM evaM dvitIya saMskaraNa pAThakoM saMsthAna - paryaMkAsana arthAt, caukar3I AkRti vAle, bhavya kI mAMga para punaH san 1664 meM prakAzita huaa| isameM vyaktitva se puurnn| svabhAva se namra, zAnta, sarala, catura, paMjAba prAnta ke gauravazAlI jainAcArya zrI amarasiMhajI samAdhivAn, dhyAnayogI, tapa saMyama ke utkaTa ArAdhaka, mahArAja kA jIvana caritra hai tathA unake vyaktitva evaM sva-dukha sahiSNu, saMtasevI puruSa, siddhAMta meM krmtth|" kRtittva kA manohArI varNana prastuta hai| isameM 21 paricchedoM ke mAdhyama se unake bAlyakAla, vairAgya, zramaNa-dIkSA, grantha lekhana kI kaThinAiyAM AcAryapada, tyAga aura tapasyA, sevAkArya Adi kA lagabhaga isa jIvanacarita ko likhane meM bar3A bhArI prayAsa 180 pRSThoM meM varNana diyA gayA hai| grantha kI bhASA sarala, karanA par3A kyoMki isakI racanA ke samaya AcAryazrI ko pravAhayukta va sarasa hai| prArambha meM AcArya pravara kA zabda- divaMgata hue 60 varSa vyatIta ho gae the tathA ve saMta puruSa citra ke dvArA mArmika varNana kiyA gayA hai| kucha aMza bhI divaMgata ho gae the jo unake nikaTa samparka meM Ae dRSTavya hai the| AcArya zrI AtmArAmajI ne inakA eka jIvana caritra ___"amRtasara jaisI aitihAsika nagarI ke jauharI kula meM likhA thA, usI ko isa grantha kA AdhAra banAyA gayA hai utpanna huA yaha bAlaka hIrA, maNi, ratna Adi kA parIkSaka para adhikAMza sAmagrI saMtoM, sAdhviyoM, zrAvakoM, zrAvikAoM hI nahIM apitu jJAna, darzana, cAritra kI ratna-trayI kA bhI se pratyakSa vArtA dvArA bhI ekatrita kI gaI hai| isa sambaMdha ArAdhaka bana karake Atma-svarUpa kA jJAtA, tapa-saMyama meM ati mahattvapUrNa sAmagrI sAdhvI zrI svarNAjI se prApta kI dhyAtA, zramaNa-ziromaNi saMghanAyaka AcArya banakara paMjAba thI, unhoMne mahA- zrI melojI, zrI khUbAMjI va zrI prAnta ke saMta evaM zrAvaka samudAya ko dharma kI dRr3hatA pradAna jJAnAjI se prApta kI thii| zrI svarNAjI ne una saba paraMparAgata karegA tathA samAja ko gauravAnvita karegA - yaha kise patroM ko surakSita rakhA jisameM AcAryazrIjI ke likhita patA thA?" | paMjAba zramaNasaMgha gaurava AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni 1) ApakI dainika kriyA ke aMga the - dasa pratyAkhyAna, UnodarI, bhikSAcarI, rasa-parityAga Adi / 2) Apane aneka upavAsa va lambI tapasyAeM kii| pratyeka cAturmAsa meM Apa aThAI tapa karate the| isa prakAra Apane cAlIsa aThAI ke tapa kiye| 3) aneka upadhAna-AyaMbila ke tapa kiye| 4) Apa pratidina svAdhyAya, vaiyyAvRtya-sevA va zAstrAdi lekhana kArya karate the| 5) Apa pratidina 'namo'tthuNaM' pATha kA dhyAna karate the| saMsmaraNa tathA sAdhvI paraMparA kA itivRtta thaa| saMsAra se virakti ___ isa grantha ke caritra nAyaka jauharI amarasiMha kA 16 varSa kI alpAyu meM hI vivAha ho gayA thaa| unake tIna putra va do putriyAM thii| do putroM kI mRtyu alpAyu meM hI ho gaI thI tathA tIsarA putra bhI ATha varSa kI umra meM cala basA thaa| isa ghaTanA ne unake hRdaya meM saMsAra se virakti utpanna kara dI aura unhoMne vi.saM. 1868 meM paMDitavarya zrI rAmalAlajI mahArAja se dIkSA grahaNa kara lii| Apane AgamoM kA gahana adhyayana kiyA aura usameM niSNAta bana gye| Apa meM jJAna prApti kI adamya lAlasA thii| vi. saMvat 1603 meM Apane lAlA saudAgaramalajI, jo jainAgamoM ke vettA suzrAvaka the, se tIsa AgamoM kA zAstrIya jJAna prApta kiyaa| Apa kuzAgra buddhi ke the ataH bahuta kama / samaya meM Agama-zAstra ke gambhIra jJAtA bana ge| samartha tArkika ApakI tarka zakti bar3I prabala thii| una samaya kI paraMparA ke anusAra ApakI aneka zrAvakoM tathA sAdhuoM ke sAtha tattva-carcA huI aura Apane sabhI kI zaMkAoM kA samAdhAna kiyaa| pUjya zrI sumana munijI ne ina saba carcAoM kA atyaMta hI mArmika evaM saTIka varNana isa grantha meM kiyA hai| Apane vi.saM. 1813 meM AcArya pada grahaNa kiyaa| usa samaya Apake saMta-sAdhvI parivAra kI saMkhyA 36 thii| isa prakAra Apa paMjAba sthAnavAsI samudAya ke / AcArya bne| Apake zrIsaMgha meM eka muni ko kuSTha roga phUTa niklaa| unakA sArA zarIra durgandhapUrNa va ghRNAspada ho gayA thaa| koI bhI unakI sevA karane unake nikaTa nahIM jAnA cAhatA thaa| AcAryazrI ko jJAta hote hI ve svayaM hI vahA~ cale gae tathA unhoMne munijI kI bahuta sevA kii| saba ne bahuta manA kiyA para Apa nahIM maane| Apa unheM apane hAthoM se AhArAdi khilAte tathA unake vastra prakSAlana Adi karate the| samucita cikitsA va ApakI sevA ke phalasvarUpa chaH mahIne meM hI munijI kI kAyA kaMcanavarNI ho gaI, ve rogamukta ho ge| AgamavettA tathA dhyAna-yogI Apane saikar3oM sAdhuoM evaM sAdhviyoM ko Agama kA jJAna pradAna kiyaa| ApakI adhyayana zailI bar3I hI saMkSipta, suspaSTa tathA sarala thI jisase jijJAsu ko tattvoM kA jJAna sahajatA se ho jAtA thaa| adhyApana kA viSaya kitanA hI kaThina kyoM na ho Apa use saralatA se samajhA dete the| zrotA ke mana meM tarka/zaMkA Adi utpanna kara viSaya kA paripUrNa vizleSaNa karanA ApakI vizeSatA thii| Apa mUla pATha ke sAtha TabvA, cUrNi, avacUri Adi tathA mahAn tapasvI evaM sevAvratI AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja kA jIvana tapaH sAdhanA se paripUrNa thaa| ApakI tapasyA vRtti kA saMkSipta varNana jo ki lekhaka ne diyA hai, bar3A hI preraNAspada hai:- 18 paMjAba zramaNasaMgha gaurava AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja | | 18in Education International
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumana sAhitya : eka avalokana haiN| saMskRta kI TIkA kA bhI Azraya lete the| yahI kAraNa hai jinameM se kucha nimna haiM :ki pratipAdya viSaya cAhe kitanA hI jaTila, zuSka evaM zrI amarasiMha jaina hosTala, lAhaura (caNDIgar3ha) duruha kyoM na ho, Apake lie supAThya thA tathA Apa use zrI amarasiMha jaina jIvadayA bhaMDAra, amRtasara anyoM ko bhI samajhA sakate the| zrI amarasiMha jaina hAI skUla, jammU __ Apa eka kuzala lipika the tathA Apake akSara zrI amarasiMha jaina blAka, jaina hAyara sekeMDarI skUla, bahuta suMdara the| Apake hAtha se likhI huI do kRtiyAM pharIdakoTa AcArya zrI amarasiMha vyAkhyAna hAla, jaina "dayA zataka" tathA "batIsa aMka bola" Aja bhI upalabdha sthAnaka, koTakapurA ityaadi| isa pustaka kA pariziSTa bahuta hI mahattvapUrNa hai| __ Apa eka mahAn dhyAna yogI the tathA pratidina tIna isameM Apane AcAryapravara kI vaMzAvalI, paMjAba-paraMparA, ghaMToM taka dhyAna kiyA karate the| Apane "namo'tyuNaM" saMta-paraMparA tathA sAdhvI paraMparA para vizada prakAza DAlA praNipAta sUtra kA dhyAna pAMca kI saMkhyA se prArambha karake hai| zrI sumana munijI ne isa paraMparA kA atyaMta gaharA sAta sau taka bar3hA kara dhyAna meM smaraNa va ramaNa karane kA adhyayana karake tathA bahuta hI parizrama se jo sAmagrI abhyAsa kara liyA thaa| Apake samAdhi-maraNa ke samaya ekatrita kI hai vaha bahuta hI mahattvapUrNa hai tathA prabhAvazAlI Apake ziSya samudAya kI saMkhyA nabbe taka abhivRddha ho DhaMga se prastuta kI gaI hai| isa prakAra paMjAba zramaNasaMgha ke gaI thii| unameM se kaI dIrgha tapasvI tathA kaThora vratoM kA gauravapuruSa AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja evaM unake pAlana karane vAle the| unakI aneka romAMcakArI evaM ziSyoM ke jIvana caritra kI ghaTanAoM kA vivaraNa prastuta tyAga va tapasyA kI preraNA dene vAlI ghaTanAeM isa grantha meM karake lekhaka ne eka aitihAsika kArya kiyA hai jo stutya saMgrahIta haiN| hai| isa grantha kI racanA ke bAda paMjAba ke zramaNoM evaM zramaNiyoM ke aneka abhinandana grantha va caritra-grantha prakAzita samAja sevA ke kArya hue haiM aura una saba meM isa grantha kI sAmagrI ko uddhRta ApakI preraNA pAkara zrAvakoM zrAvikAoM ne aneka kiyA hai| isase isa grantha kA mahattva samajhA jA sakatA zikSAlayoM, chAtrAvAsoM va jJAnAlayoM kA nirmANa kiyA hai| karmaTha samAjasevI evaM prabuddha lekhaka zrI dulIcandajI jaina kA janma 1-11-1636 ko huaa| Apane bI.kaoNma., ela.ela.bI. evaM sAhityaratna kI parikSAeM uttIrNa kii| Apa vivekAnanda ejukezanala TrasTa ke adhyakSa haiM tathA jaina vidyA anusaMdhAna pratiSThAna ke saciva haiN| Apane 'jinavANI ke motI' 'jinavANI ke nirjhara' evaM 'Poarls of Jaina Wisdom' Adi zreSTha granthoM kI saMracanAeM kI haiN| Apa kaI puraskAroM se sammAnita - abhinndit| -sampAdaka paMjAba zramaNasaMgha gaurava AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja 19 ... ... ......