Book Title: Shatkhandagam ke Sanjad Padpar Vimarsh
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212081/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTkhaNDAgamake 'saMjada' padapara vimarza [ yaha lekha sAhityika evaM saiddhAntika carcAoMke aitihAsika dRSTikoNase Aja bhI mahattvapUrNa hai / ] arsese prophesara hIrAlAlajI jainake "kyA digambara aura kyA zvetAmbara sampradAyoMke zAsanoMmeM koI maulika bheda hai ?" zIrSaka vaktavyapara unake aura digambara jaina samAjake bIca vivAda cala rahA hai| digambara samAjane prophesara sAhabake vaktavyako digambara mAnyatAoMke mUlapara eka AghAta samajhA hai| usakI dhAraNA hai ki yadi isa vaktavyakA nirAkaraNa na karake isake prati upekSA dhAraNa kara lI jAya, to bhaviSyameM digambara mAnyatAoMke prati janasAdhAraNakA avizvAsa ho sakatA hai| kisI bhI saMskRtikakI upAsaka samaSTi usa saMskRtiko jahA~ apane kalyANakA sAdhana samajhatI hai vahA~ usakI santAna aura dUsare-dUsare loga bhI usa saMskRtise apanA kalyANa kara sakeM, yaha bhAvanA bhI usameM svAbhAvika taurapara vidyamAna rahatI hai| yahI eka AdhAra hai ki pratyeka samaSTike Upara apanI-apanI saMskRtike saMrakSaNa aura prasArakA bhAra banA haA hai| isa dRSTise prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha digambara samAjakA AvAja uThAnA jahA~ nyAya-saMgata mAnA jA sakatA hai vahA~ yaha mAnanA bhI nyAyya hai ki prophesara sAhabane apanI buddhipara bharosA karake digambara AgamagranthoMkA eka niSkarSa nikAlane aura usa niSkarSako samAjake sAmane rakhanekA jo prayatna kiyA hai vaha unake bhI svataMtra adhikArakI bAta hai| phira jisa viSayako eka niSkarSa ke rUpameM prophesara sAhabane samAjake sAmane upasthita kiyA hai vaha viSaya saMdigdharUpase na mAlUma kitane Agamake abhyAsI vyaktiyoMke hRdayameM vidyamAna hogaa| isaliye prophesara sAhabake isa prayatnase vaktavyasaMgrahIta viSayoMko AgamagranthoMke nirvivAda arthoM dvArA eka nizcita niSkarSa para pahu~cA denekA yogya avasara hI samajhanA cAhiye thaa| parantu hama dekhate haiM ki prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoM tathA digambara samAjake vicAroMkA pratinidhitva karanevAle viSayake adhikArIvargake bIca lambe arsese cala rahe vAda-vivAdake bAda bhI ubhayapakSake bahuta kucha anucita prayatnoM dvArA paraspara kaTutA bar3haneke atirikta koI lAbha nahIM huA hai / aura yahI kAraNa hai ki isa tathyahIna vAda-vivAdase Ubakara 'jainamitra' ke sampAdaka mahodayako bAdhya hokara yaha likhanA par3A hai ki isa vivAdase sambandha rakhanevAle kisI bhI lekhako 'janamitra' meM sthAna nahIM diyA jaaygaa| tAtparya yaha hai ki koI bhI viSaya jaba pakSa aura vipakSake jhamele meM par3a jAtA hai to vahA~ vicArakI dRSTi jAtI rahatI hai aura mAna-apamAnakA prazna khar3A ho jAtA hai, isaliye ubhaya pakSakI orase pradhAnatayA apanA prabhAva akSuNNa rakhane tathA dUsare pakSakA prabhAva naSTa karanekA hI prayatna hone lagatA hai| dUsare-dUsare bAhya kAraNoMke sAtha yaha eka ataraMga kAraNa hai ki isa viSayameM hama abhI taka mauna rahate Aye hai| lekina Aja hama jo apane vicAroMko nahIM dabA saka rahe haiM usakA kAraNa yaha hai ki hamAre sAmane eka to zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArakA vaha lekha hai jo unhoMne zrI premIjIke "anyAyakA pramANa mila gayA' zIrSaka lekhake Upara jainamitrameM likhA hai aura dUsare digambara jaina samAja bambaIkI orase prakAzita digambara jaina siddhAnta darpaNake ve donoM bhAga haiM jinameM bhinna-bhinna vidvAnoM dvArA zrI prophesara sAhabake ukta vaktavya tathA dasare vaktavyoMke virodhameM likhe gaye lekhoMkA saMgraha hai| zrI premIjIne apane ukta lekhameM yaha likhA thA ki satprarUpaNAke 93veM sUtrameM prophesara sAhabane lekhakoMkI galatIse 'saMyata' pada chUTa jAnekI jo kalpanA kI hai vaha sahI hai aura vaha pada mUDabidrIkI pratimeM maujUda hai| isapara zrI mukhtArasAhabane apane lekhameM kaI AnuSaMgika zaMkAyeM upasthita ko hai aura unake nirAkaraNa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 19 karane ke liye preraNA karate hue kucha upAya bhI sujhAye haiM / aura hameM vizvAsa hai ki zrI mukhtAra sAhaba bhI svapna meM yaha nahIM soca sakate haiM ki prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoM dvArA mUr3abidrIkI pratimeM saMyatapada jor3anekA anucita prayatna kiyA gayA hogA, parantu saMdeha paidA hone ke kAraNabhUta jina dalIloMkA zrI mukhtAra sAhaba ne apane lekha meM saMketa kiyA hai ve itanI svAbhAvika haiM ki unakI upekSA nahIM kI jA sakatI hai| hama AzA karate haiM ki saMbaMdhita mahAnubhAvoM kA dhyAna zrI mukhtAra sAhabake lekha para pahu~cA hogA aura unhoMne saMdeha nivAraNa karaneke liye prayatna cAlU kara diyA hogA / hama mAnate haiM ki ukta saMdeha zrI prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoMkI nIyata para bhayaMkara hamalA hai parantu jaba manuSya kisI bhI vAda-vivAda ke daladala meM pha~sa jAnepara apanI prAmANikatAko surakSita rakhane ke mahattvako bhUla kara svArtha aura abhibhAvakI puSTike liye udAratA aura sahiSNutA ke mArgako chor3a detA hai to usakI nIyata para aise bhayaMkara hamaloMkA honA AzcaryakI bAta nahIM hai / aura hameM kahanA par3a rahA hai ki sAdhAraNa samAja ne prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha apanI jo bhAvanA pradarzita kI hai vaha to kisI rUpa meM ucita mAnI jA sakatI hai parantu samAjake vicAroMkA pratinidhitva karanevAle viSayake vidvAnoMne tathA zrI prophesara sAhaba aura unake sahayogiyoMne nizcita hI apanI javAbadArI yathocita rItise nahIM nibAhI hai| jaba zrI prophesara sAhabake ukta vaktavyake viruddha digambara samAjameM AvAja uThI to unhoMne yaha kahakara usa AvAjako dabAnekI koziza kI, ki unhoMne vaha vaktavya jijJAsubhAvase prerita hokara prakaTa kiyA hai, unakI maMzA digambara mAnyatAoM para coTa karanekI nahIM hai / prophesara sAhabakI maMzA bhale hI digambara mAnyatAoM para coTa karanekI na ho, parantu unakA vaktavya digambara mAnyatAoMkA spaSTa khaNDana hai, isa bAta inkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| hameM prophesara sAhabake ukta vaktavya meM aisA eka bhI vAkya nahIM mila rahA hai jo unake jijJAsubhAvako pradarzita kara rahA ho| isaliye vaktavya prakaTa karaneke bAda digambara samAjako sAntvanA deneke liye prophesara sAhaba dvArA lubhAvane zabdoM kA prayoga hamArI samajha ke anusAra nirarthaka hI nahIM balki anucita jAna par3atA hai / isI prakAra kahanA hogA ki zrI premIjIke lekhakA "anyAyakA pramANa mila gayA" yaha zIrSaka unake svagata abhimAna aura virodhI pakSake prati roSa evaM tiraskArakA hI sUcaka | hamArA yaha bhI khayAla hai ki prophesara sAhaba va paM0 phUlacandrajIke bIca cala rahI ukta vaktavya se saMbaddha tatvacarcAkA bIca meM hI paM0 phUlacandrajIse binA pUche hI svataMtra pustakake rUpameM prakAzita kara denA zrI premIjI jaise gaNyamAnya vyakti ke liye zobhAspada bAta nahIM hai / hameM acchI taraha yAda hai ki gatavarSa kalakattAmeM vIra zAsana mahotsava ke avasarapara prophesara sAhaba - ke ukta vaktavyapara ubhaya pakSakI orase jisa tattvazca rcAkA Ayojana kiyA gayA thA vaha tattvacarcA usa Ayojanake liye nirNIta sabhApati ke saMcAlanakI DhilAIke kAraNa anAvazyaka aura anucita zAstrArthakA rUpa dhAraNa kara gayI thI aura upasthita samAjako apanI ora AkarSita karanA tathA apane vipakSakA kisI taraha mukha banda karanA hI usakA pradhAna lakSya ho gayA thaa| hama mAnate haiM ki isameM adhika aparAdhI vaktavya ke viruddha bolanevAlI pArTIko hI ThaharAyA jA sakatA hai / hameM paM0 hIrAlAlAjIke "prophesara sAhabake vaktavya para merA spaSTIkaraNa" zIrSaka vaktavyako dekhakara mahAna Azcarya huA ki granthake sampAdaka hote hue bhI sUtra meM 'saMyata' pada jor3ane kI apanI javAbadArIse haTaneke liye unhoMne anucita, asocanIya aura asaphala prayatnako apanAyA hai / tathA yaha dekha kara to aura bhI * Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha Azcarya haA ki bambaIkI digambara samAjane isa sArahIna vaktavyakA prophesara sAhabake vaktavyake viruddha prakAzita pustakameM upayoga karanA ucita samajhA hai| kyA paM0 hIrAlAlajIne grantha prakAzita ho jAneke bAda usa TippaNIko nahIM dekhA hogA? aura jisa vAkyAMzakA unakI dRSTise bhrAmaka artha chapA hai usake bAre meM kyA ve phuTanoTa dvArA apanA abhiprAya prakaTa nahIM kara sakate the? yadi unheM aisA nahIM karane diyA gayA ho, to ve samAcArapatroM dvArA apano sammati usI samaya samAja para prakaTa nahIM kara sakate the? unhoMne aisA nahIM kiyA, isakA artha yaha karanA anucita nahIM mAnA jAyagA ki paM0 hIrAlAla jI "jaisI cale vayAra pITha pani taisI dIjai' kI nItikA anusaraNa karanA jAnate haiM / isI taraha bambaIkI digambara jaina sama bhI kahA jA sakatA hai ki usane zrI paM0 hIrAlAlajIke ukta spaSTIkaraNako prophesara sAhabake virU hathiyAra banAkara 'arthI doSaM na pazyati' kI nItiko caritArtha kiyA hai|| ubhaya pakSakI aisI bahuta-sI misAleM yahA~ para uddhRta kI jA sakatI haiM, jinhoMne viSayako niSkarSa para paha~cAnekI apekSA hAni hI adhika paha~cAI hai| vicAra-vinimayase ubhaya pakSako jitanA eka-dUsareke nikaTa AnA cAhie thA ukta dUSita nItikA anusaraNa karaneke kAraNa ve utanI hI dUrI para cale gaye haiN| aura yaha sabhIke liye atyanta khedakI bAta honA cAhiye, kAraNa ki aiso pravRttiyoMse ubhaya pakSakA gaurava naSTa hotA hai aura sarvasAdhAraNake ahitakI sambhAvanA rahatI hai / isIliye hamane yahAMpara saMkSepameM ubhaya pakSakI dRSita manovRttiko paricAyaka kucha pravRttiyoMkA saMketa kiyA hai, tAki ubhaya pakSa ajJAna, pramAda athavA aura kisI hetuse kI gayI apanI dUSita pravRttiyoMkI ora dRSTipAta kara sake tathA apanI bauddhika zaktikA upayoga dharma, saMskRti aura samAjake hitasAdhanameM kara ske| hama AzA karate haiM ki jaba taka prophesara sAhabake vaktavyameM nirdiSTa vivAda-grasta viSaya eka niSkarSa para na paha~cA diye jAyeM, taba taka ubhaya pakSakI carcA vyaktiko chor3akara viSaya taka hI sImita rhegii| bambaIkI digambara jaina samAjakI orase prophesara sAhabake vaktavyake viruddha yadyapi hamAre sAmane maujUdA do pustakeM prakAzita huI hai| parantu itane mAtrase digambara samAjakA uddezya saphala nahIM ho sakA hai aura hamArI dhAraNA hai ki isa prakArake prayatnoM dvArA kabhI bhI uddezyameM saphalatA prApta nahIM kI jA sakatI hai| hamArI rAya hai ki uddezyako saphalatAke liye ubhaya pakSakI orase silasilevAra uttara-pratyuttara svarUpa calanevAlI eka lekhamAlAkI ho svatantra vyavasthA honA cAhiye / hamArI hArdika icchA hai ki isa prakArakI vyavasthA karanekA bhAra vidvat pariSadako apane Upara le lenA cahiye, sAtha hI usakA kartavya hai ki vaha profesara sAhabake . sAtha isa viSayake nirNayameM bhAga leneke liye digambara samAjakI orase kucha vidvAnoMkI eka upasamiti kAyama kareM aura koI bhI vidvAna prophesara sAhabake vaktavyake virodhameM jo kucha likhe, vaha isa upasamitikI dekharekha meM hI prakAzita ho, kyoMki prAyaH sabhI vidvAnoMmeM kisI-na-kisI uddezyako lekara kucha-na-kucha likhanekI AkAMkSA paidA honA svAbhAvika bAta hai aura yadi eka hI pakSakA samarthana karanevAle do vidvAna eka hI viSayameM ajJAna athavA pramAdakI vajahase bhinna-bhinna vicAra pragaTa kara jAte haiM to viSayakA nirNaya karanA bahuta hI jaTila ho jAtA hai| hama dekhate haiM ki paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI bambaI (jinheM svayaM apanI vidvattApara pUrNa vizvAsa hai aura samAja bhI yogya vidvAnoMmeM jinakI gaNanA karatI hai) apane lekhoMmeM SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNAke 93ve sUtrakI dhavalA-TIkAke kucha aMzoMkA paraspara bhinna anuvAda kara gaye haiM aura prophesara sAhabake baktavyake virodharma bambaI digambara jaina sama prakAzita digambara jaina siddhAnta darpaNake donoM bhAgoMkA sampAdana karate samaya bhI isakI ora lakSya nahIM | Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/sAhitya aura itihAsa : 21 rakhA gayA hai| Aja yadi isakA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai to bahuta kacha sambhava hai ki ye donoM vidvAna bhI apanI-apanI jidapara ar3a sakate hai| isaliye viSayake nirNayake liye sIdhA aura upayukta mArga yahI hai ki vidvat pariSad kucha cune hue vidvAnoMkI eka upasamiti kAyama kare | hama AzA karate haiM vidvat pariSadkA dhyAna hamAre isa sujhAvakI ora avazya jaaygaa| paM0 makkhanalAlajI va paM0 rAmaprasAdajo zAstrIke Upara nirdiSTa anuvAda-bhedakA spaSTIkaraNa tathA ukta sUtrameM 'saMyata' padakI AvazyaktA ora anAvazyaktApara vicAra kiyA jaayegaa| pahale kiye gaye saMketake anusAra yahA~para hama zIrSakake antargata nirdiSTa sUtrakI dhavalATIkAke paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra aura paM0 rAmaprasAdajI zAstrI dvArA kiye gaye paraspara-bhinna hindI anuvAdoMpara vicAra karate hue sUtra meM 'saMyata' padako AvazyaktA aura anAvazyaktApara yahA~ apanA vicAra prakaTa kareMge / dhavalATIkAkA vaha mUla aMza, jisake hindI anuvAdameM ukta ubhaya vidvAnoMkA matabheda batalAyA gayA hai, mudrita pratimeM nimna prakAra pAyA jAtA hai "huNDAvasarpiNyA strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyanta iti cenna, utpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevArSAt / asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRtiH siddhayediti cenna, savAsastvAdapratyAkhyAna guNAsthitAnAM saMyamAnupapatteH / " isakA hindI anuvAda mudrita pratimeM nimna prakAra pAyA jAtA haizaMkA-huNDAvasarpiNI kAla saMbandhI striyoMmeM samyagdRSTi jIva kyoM nahIM utpanna hote haiM ? samAdhAna-nahIM, kyoMki unameM samyagdRSTi jIva utpanna hote haiM / zaMkA-yaha kisa pramANase jAnA jAtA hai ? samAdhAna-isI Agama pramANase jAnA jAtA hai| zaMkA-to isI AgamapramANase dravyastriyoMkA mukti jAnA bhI siddha ho jAyagA ? samAdhAna-nahIM, kyoMki vastrasahita honese unake saMyatAsaMyata guNasthAna hotA hai, ataeva unake saMyamakI utpatti nahIM ho sakatI hai| paM0 makkhanalAlajIne dhavalATIkAke ukta aMzakA hindI anuvAda karate hae madrita pratike isa anuvAdako pUrNataH sahI mAnA hai, parantu paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne vAkyavinyAsako galatIke AdhArapara isa anuvAdako g2alata mAnA hai aura apanA bhinna hI abhiprAya prakaTa kiyA hai / unakI dRSTike anusAra isa aMzakI sthiti nimna prakAra hai "huNDAvasapiNyAM strISu samyagdRSTayaH kinnotpadyanta iti cet notpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevArSAt, asmAMdevArSAd dravyastrINAM na nivRtiH / siddhayediti cenna, savAsastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnAM saMyamAnupapatteH / " madrita pratike ukta aMzase isameM eka to vAkyavinyAsakI vizeSatA hai aura dUsare 'dravyastrINAM nirvatiH' ra 'dravyastrINAM na nirbatiH' aisA pAThabheda svIkAra kiyA gayA hai tathA isakA jo hindI anuvAda paM0 rAmaprasAdajIko mAnya hai usako nimna prakArase prakaTa kiyA gayA hai zaMkA-haNDAvasarpiNIkAladoSake prabhAvase striyoMmeM samyagdaSTi jIva kyA nahIM utpanna hote haiM ? samAdhAna nahIM utpanna hote hai / zaMkA-yaha kisa pramANase jAnA jAtA hai ? A . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzI ghara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha samAdhAna-isI (933) RSipraNIta AgamasUtrase jAnA jAtA hai aura isI (933) RSipraNIta AgamasUtrase yaha bhI jAnA jAtA haiM ki dravyastriyoMke mokSa nahIM hotA hai| zaMkA-dravyastriyoMko mokSa to siddha ho sakatA hai ? samAdhAna nahIM, kyoMki vastrasahita honese ve saMyatAsaMyata guNasthAnameM sthita rahatI haiM, isaliye unake saMyamakI utpatti nahIM ho sakatI hai / pAThaka dekheMge, ki donoM prakArakA hindI anuvAda uttarottara tIna zaMkA-samAdhAnoM meM vibhakta hai| inameMse paM0 rAmaprasAdajI zAstrI dvArA dhavalATIkAkI mudrita vAkyayojanAko badala kara kiye gaye anuvAdake pahale zaMkAsamAdhAnarUpa bhAgase hama bhI sahamata haiM kyoMki huNDAvasapiNIkAladoSa ke prabhAvase paraMparAviruddha kArya to ho sakate haiM parantu unase karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nirNIta siddhAntoMkA apalApa nahIM ho sakatA hai, kAraNa saMpUrNa kAla, saMpUrNa kSetra, sampUrNa dravya aura sampUrNa avasthAoMko dhyAnameM rakhakara karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga dvArA nioNna siddhAntoMpara kAlavizeSa, kSetravizeSa, dravyavizeSa aura avasthAvizeSakA prabhAva nahIM par3a sakatA hai / isaliye jaba karaNAnuyogakA yaha niyama hai ki koI prANI samyagdarzanakI hAlatameM mara kara striyoMmeM utpanna nahIM hotA hai to huNDAvasarpiNokAlakA doSa isakA apavAda nahIM ho sakatA hai| isa prakAra paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke sAtha-sAtha hamArI bhI yaha mAnyatA hai ki mudrita pratimeM dhavalATIkAke isa aMzako vAkyayojanA nizcita karane aura usakA hindI anuvAda karanemeM galatI kara dI gaI hai aura paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra bhI apane anuvAdameM usa galatIko duharA gye| parantu Age paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne mudrita pratimeM svIkRta dhavalA TIkAke 'dravyastrINAM nirvatiH' isa vAkyAMzake sthAnapara 'na' pada jor3akara 'dravyastrINAM na nirvRtiH' isa vAkyAMzako svIkAra karake vAkyayojanA badalane aura usa badalI haI vAkyayojanAke AdhArapara hindI anuvAda karanekA jo prayAsa kiyA hai usameM eka to anuvAda karate samaya adhika khIMcAtAnI karanI par3I hai, dUsare unake abhiprAyakI puSTike liye ise hama unakA drAvar3Iya prANAyAmakA anusaraNa kaha sakate haiM aura tIsare unakA yaha prayAsa nirarthaka bhI hai| ___ inameMse anuvAda karate samayakI khIMcAtAnI to yahA~para spaSTa hI hai kyoMki dhavalATIkAke isa aMzakA jo abhiprAya anuvAdadvArA paM0 rAmaprasAdajI zAstrI nikAlanA cAhate haiM usake anukUla vAkyaracanAkA dhavalATIkAmeM abhAva hai| yadi 'asmAdevArSAd dravyastrINAM na nivRtiH' isa vAkyako siddhAntaparaka mAnakara sirpha 'siddhagheta' isa kriyArUpa vAkyako hI AkSepaparaka mAnA jAya to vAkyaracanAmeM adhUrepanakA anubhava hone lagatA hai jo ki anucita hai| ___ drAvar3Iya prANAyAmakA anusaraNa hama isaliye kahanA cAhate haiM ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrI 'asmAdevArSAd dravyastrINAM na nirvRtiH' isa vAkyase ukta 93veM sUtrameM 'saMyata' padake abhAvake AdhArapara digaMbara saMpradAyako mAnya 'dravyastriyoMkI muktikA abhAva' prasthApita karanA cAhate haiM aura 'siddhayet' isa vAkyase kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNAke AdhArapara digambara saMpradAyako ukta mAnyatApara AkSepa upasthita karanA cAhate hai, jisakA samAdhAna 'savAsatvAt-' Adi paMkti dvArA kiyA gayA hai| lekina isa viSayameM hamArA kahanA yaha hai ki yadi paM0 rAmaprasAdajI zAstrIko yaha artha abhISTa hai to isake liye 'dravyastrINAM nirvRtiH'ke sthAnapara 'dravyastrINAM na nivRtiH' isa pAThako mAna kara eka hI vAkyameM do vAkyoMkI kalpanA karaneke kaSTa sAdhya prayatnake karanekI unheM kyA jarUrata hai ? kyoMki 'asmAdevArSAda' isa vAkyAMzako sUtraparaka na mAnakara yadi sUtroMke samUharUpa granthaparaka mAna liyA jAya aura isakA artha isI - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 23 RSipraNIta 93 veM sUtrase' isa prakAra na karake 'isI RSipraNIta Agamagranthase arthAt kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNA dvArA' isa prakAra mAna liyA jAya, to usake liye abhISTa 'saMyatapadakA abhAva' bhI sUtrameM banA rahatA hai aura 'na' pada jor3a kara eka vAkyameM do vAkyoMkI kalpanA bhI unheM nahIM karanI par3atI hai / kevala 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRtiH siddhayet' isa saMpUrNa vAkyako AkSepaparaka eka vAkya mAna karake paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke abhiprAyAnusAra 'isI Agamagranthase arthAt kSetrAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNA dvArA dravyastriyoMkI muktikA prasaGga ho sakatA hai'| isa prakArake prakaraNagata arthakI saMgati baiTha jAtI hai / parantu paM0 rAmaprasAdajI zAstrIkI 'asmAdevArSAd' isa vAkyako sUtroMke samUharUpa granthaparaka na mAna kara kevala sUtraparaka mAnate hue usakA 'isI 93 veM sUtrarUpa AgamapramANase' aisA artha karanA [jo ki hamArI rAyameM bhI ThIka artha hai] isaliye abhISTa hai ki ve isI AdhArapara isa 93 veM sUtra meM vivAdagrasta 'saMyata' padakA abhAva siddha karanA cAhate haiM / lekina hamArI rAyase ve isameM bhI saphala nahIM ho sakate haiM / paM0 rAmaprasAdajI zAstrIkA khayAla hai ki kSetrAnugama, sparzAnugama AdikI manuSyaprarUpaNAoM meM kevala manuSyaNI zabda pAyA jAtA hai isaliye una sUtroMmeM isakA artha bhAvastrI karanA cAhiye aura satprarUpaNA ke 93 veM sUtrameM manuSyaNI zabdakA artha dravyastrI karanA cAhie, parantu unakA yaha khyAla galata hai kyoMki satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi sabhI prarUpaNAoMmeM 'manuSyaNI' zabdakA artha samAnarUpase paryAptanAmaka karma, strIvedanokaSAya aura manuSyagatinAmakarmake udayavAlA jIva' hI mukti pAtra tathA Agamasammata hai aura manuSyaNI saMjJAvAle isa jIvake hI 92 veM aura 93 veM sUtroM dvArA yadi vaha nirvRtyaparyAptaka hAlata meM hai to prathama aura dvitIya guNasthAnoMkI aura yadi vaha nirvRtyaparyAptaka hAlatako pArakara gayA ho to usake prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTha Adi sabhI guNasthAnoMkI saMbhAvanA batalAI gaI hai / satprarUpaNAke 93 veM sUtra meM 'manuSyaNI' zabda se yadi sirpha dravyastrIko hI grahaNa kiyA jAtA hai to jo jIva digambara mAnyatAke anusAra dravyase 'puruSa aura bhAvase strI hai usakA grahaNa ukta sUtrameM paThita manuSyaNI zabdase na ho sakane ke kAraNa usakI nirvRtyaparyAptaka hAlata meM caturtha guNasthAnake prasaMgako TAlane ke liye AgamakA kaunasA AdhAra hogA, kAraNa ki digambara mAnyatA ke anusAra karmasiddhAMta ke AdhArapara strIvedodayaviziSTa puruSake bhI nirvRtyaparyApta hAlata meM caturtha guNasthAna nahIM svIkAra kiyA jAtA hai / isaliye AgamagrathoMmeM jahAM bhI manuSyaNIzabdakA ullekha pAyA jAyA hai vahAMpara usakA artha 'paryAptanAmakarma, strIvedanokaSAya aura manuSyagatinAmakarmake udayavAlA jIva hI karanA caahiye| aisA artha karanemeM sirpha eka yaha zaMkA avazya utpanna hotI hai ki strIvedodaviziSTa manuSyagatinAmakarma ke udayavAle jIvake adhika-se-adhika nau (9) guNasthAna taka ho sakate haiM / isaliye isa jIvake 14 guNasthAnoMkA kathana karanA asaMgata aura Agamaviruddha hai / lekina isakA samAdhAna ukta 93 veM sUtra kI dhavalA TIkAmeM kara diyA gayA hai ki yahA~para manuSyagatinAmakarmakA udaya pradhAna hai aura strIvedanokaSAyakA udaya isakA vizeSaNa hai| isaliye vizeSaNa ke naSTa ho jAnepara bhI vizeSyakA sadbhAva banA rahane ke kAraNa hI manuSyaNI 14 guNasthAnoMkI sambhAvanA batalAyI gayI hai / isa prakAra jaba ukta 93 sUtrameM 'manuSyaNI' zabdase strIvedodaya viziSTa dravyapuruSakA grahaNa bhI abhISTa hai to kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMke antargata manuSyaprarUpaNAvAle sUtroMke sAtha sAmaJjasya biThalAneke liye isa sUtra meM bhI saMyatapadakA sadbhAva anivArya rUpase svIkAra karanA par3atA hai aura taba paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne ukta 93 veM sUtra meM saMyatapadakA abhAva siddha karaneke liye jina dalIloMkA upayoga kiyA hai| ve saba niHsAra ho jAtI haiM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha apane lekhake pariziSTameM paM0 rAmaprasAdajI zAstrI eka aura galatI kara gaye haiN| unhoMne apanI Upara batalAyo huI kalpanAko gauNa karake vahA~para eka dUsarI hI kalpanAko janma diyA hai| ve kahate haiM ki 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nivRttiH siddhacediti cenna' isa paMktimeM dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA artha mukti nahIM hai balki niSpatti hai / hama nahIM samajhate ki 'nirgatA naSTA nRttirvartanaM saMsArabhramaNamittharthaHisa vyutpatti ke AdhArapara dvitakAravAle nivRtti zabdakA artha 'mukti' karane meM unheM kyA Apatti hai aura phira zrIvIrasena svAmIne dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA pATha na karake eka takAravAle 'nirvRti' zabdakA pATha kiyA ho, isa sambhAvanAko kaise TAlA jA sakatA hai ? yadyapi vAkyavinyAsako tor3a-maror3a karake paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne isa bAtakI koziza kI hai ki zrI vIrasena svAmIko vahAMpara dvitakAravAle 'nirvRtti' zabdakA pATha hI abhISTa hai, parantu hama kaheMge ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrIne isa prayatnameM vizuddha vaiyAkaraNatvakA hI AdhayaNa kiyA hai kyoMki unakI apane DhaMgase vAkyoMkI tor3amaror3a karanekI kozizake bAda bhI ve apane uddezyake najadIka nahIM pahu~ca sakate haiM arthAt pahale kahA jA cukA hai ki manuSyaNI zabdakA artha paryAptanAmakarma aura strIvedanokaSAyake udayaviziSTa manuSyagatinAmakarmake udayavAlA jIva hI AgamagranthoMmeM liyA gayA hai aura vaha dravyase strIkI tarahase dravyase puruSa bhI ho sakatA hai / tAtparya yaha hai ki 'manuSyaNI' zabdakA artha strIvedanokaSAyake udayasahita dravyastrIkI taraha strIvedanokaSAyake udayasahita dravyapuruSa bhI hotA hai aura yahI artha samAnarUpase satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prarUpaNAoMmeM 'manuSyaNI' zabdakA hai aisA samajhanA cAhiye / isa tathyako samajhaneke liye sambaddha sUtroM tathA unako dhavalA TIkAkA gambhIratApUrvaka cintana karaneko jarUrata hai / sambaddha sUtroM aura unakI dhavalA TIkA gambhIratApUrvaka cintana na karanekA ho yaha pariNAma hai ki paM0 rAmaprasAdajI zAstrI aura bhI bahuta-sI AlocanAke yogya bAteM apane lekhameM likha gaye haiM, jinapara vicAra karanA yahA~ para hama anAvazyaka samajhate haiN| bahuta vicAra karaneke bAda hamane zrI paM0 rAmaprasAdajI zAstrIke unake apane lekhameM galata aura kaSTasAdhya prayatna karanekA eka hI niSkarSa nikAlA hai aura vaha yaha hai ki ve isa bAtase bahuta hI bhayabhIta ho gaye haiM ki yadi satprarUpaNAke 93veM sUtrameM 'saMyata' padakA samAveza ho gayA to digambara sampradAyako nIva hI caupaTa ho jAyagI / parantu unheM vizvAsa honA cAhiye ki 93ve sUtra meM saMyatapadakA samAveza ho jAnepara bhI na kevala strImuktikA niSedhaviSayaka digambara mAnyatAko AMca AnekI sambhAvanA nahIM hai apitu SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNA, kSetrAnugama, sparzAnugama Adi prakaraNagata sUtroMmeM paraspara sAmaJjasya bhI ho jAtA hai / hamAre isa kathanakA matalaba yaha hai ki mUDabidrIko prAcInatama pratimeM bhI saMyata pada maujUda ho, yA na ho, parantu satprarUpaNAke 93veM sUtrameM usakI (saMyatapadakI) anivArya AvazyakatA hai, hara hAlatameM vaha abhISTa hai / digambara aura zvetAmbara sampradAyoMmeM paraspara jo matabheda hai vaha paryApta manuSyaNIke caudaha guNasthAna na mAnane athavA mAnanekA nahIM hai kyoMki paryApta manuSyaNIke caudaha guNasthAnoMkI mAnyatA ukta donoM sampradAyoMmeMse kisI eka sampradAyakI mAnyatA nahIM hai balki jainadharmakI hI mUla mAnyatA hai aura isa mAnyatAko ubhaya sampradAyoMne samAna rUpase apanI-apanI mAnyatAmeM sthAna diyA hai| ina donoM sampradAyoMmeM jo matabheda hai vaha isa bAtakA hai ki jainadharmameM paryApta manuSyaNIke jo caudaha guNasthAna svIkAra kiye gaye haiM ve jahA~ digambara sampradAyoMmeM paryApta manuSyaNIzabdase vyavahRta strIvedanokaSAyake udayavAle dravyase puruSake hI saMbhava mAne gaye hai vahA~ zvetAmbara sampradAyameM paryAptamanuSyaNIzabdase vyavahRta strIvedanokaSAyake udayavAle dravyase strIke bhI saMbhava mAne gaye haiM aura isa matabhedakA mUla kAraNa yahI jAna par3atA hai ki digambara saMpradAyameM vastragrahaNako saMyamakA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa 25 ghAtaka svIkAra kiyA gayA hai jabaki zvetAmbara saMpradAya meM use (vastragrahaNako ) saMyamakA ghAtaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| isaliye dravyastrIke caudaha guNasthAna ho sakate haiM yA nahIM? isa praznakA nirNaya isa praznake nirNayapara avalaMbita hai ki vastragrahaNake sAtha saMyamakA sadbhAva raha sakatA hai yA nahIM ? jo vidvAn vedavaiSamya ke AdhArapara dravyastrIke saMyama tathA muktikI niSedhaviSayaka digambara-mAnyatA kA samarthana karanA cAhate haiM ve bhI hamArI rAyase isa tarahase digambara saMpradAya meM mAnya 'dravyastrI ke saMyama tathA mukti ke abhAva kA samarthana nahIM kara sakate haiM, kAraNa ki dravyastrIke saMyama tathA muktikA niSedha viSayaka mAnyatA ke sadbhAvameM digambara sampradAya ke anusAra vedavaiSamyake AdhArapara jainadharmakI 'paryApta manuSvaNI caudaha guNasthAnoMkI prApti viSayaka mUlyamAnyatA' kA samanvaya to kiyA jA sakatA hai parantu isake (vedavaiSamyake ) AdhArapara yaha to kisI hAlatameM nahIM kahA jA sakatA hai ki dravyastrIke Adike pA~ca guNasthAnoMko chor3akara Uparake pramattasaMyata Adi guNasthAna nahIM ho sakate haiM / isI prakAra profesara hIrAlAlajIke bAremeM bhI hama yaha nivedana kara denA ucita samajhate haiM ki bhale hI SaTkhaNDAgamagranthameM dravyastrIke liye Adike pA~ca guNasthAna taka prApta kara sakanekA spaSTa ullekha na ho, parantu vahA~para aisA ullekha bhI to spaSTa nahIM hai ki dravyastrIke bhI caudaha guNasthAna ho sakate hai, isaliye SaTkhaNDAgamakI satprarUpaNAke 93 veM sUtrakI dhavalATIkA kitanI hI arvAcIna kyoM na ho, use SaTkhaNDAgamake Azaya ke viparIta Azayako prakaTa karanevAlI to kisI bhI hAlata meM nahIM kahA jA sakatA hai / isa prakAra paTkhaNDAgamapramyameM batalAyI gayI manuSyANIke caudaha guNasthAnoMkI prAptikA artha vedapampa kI asaMbhavatAke AdhArapara 'dravyastroke caudaha guNasthAnoMkI prApti' AgamakI mAnyatA na hokara profesara sA0 kI hI mAnyatA kahI jA sakatI hai kyoMki zvetAmbara ora digambara donoM sampradAyoMmeM jaba vedavaiSamya svIkara kiyA gayA hai to isapara (vedavaiSamyakI asaMbhavatApara) AgamakI chApa kisI bhI hAlata meM nahIM lagAI jA sakatI hai| tAtparya yaha hai ki vedavaiSamya saMbhava hai yA nahIM ?' yaha eka aisA prazna hai jaise ki 'zarIrase bhinna jIva nAmakA koI svataMtra padArtha hai yA nahIM ?" 'jIvakI mukti hotI hai yA nahIM ?' 'svarga, naraka Adi vAstavika haiM yA kAlpanika ?' Adi prazna haiM kyoMki ina praznoMke samAna hI yaha prazna bhI Agamako saMdigdha koTimeM rakha deneke bAda hI uTha sakatA hai| isaliye isa praznake bAremeM vicAra karanA mAnoM vedavaiSamyako mAnane vAlA Agama pramANa hai yA apramANa ? isa praznake bAremeM hI vicAra karanA hai / yadyapi isa praznapara vicAra karane ko hama burA nahIM samajhate haiM parantu isa lekha ke likhate samaya hamAre bhatIje zrI paM0 bAlacandrajI zAstrI sahasampAdaka dhavalA dvArA hameM jo siddhAnta-samIkSA bhAga 1-2 prApta hue haiM unameMse pahale bhAgake Upara dRSTi DAlane se hama isa niSkarSapara pahu~ce haiM ki vedavaiSamya sambhava hai yA nahIM ? isa praznake vicArake jhamele meM par3akara 'dravyastrIko mukti ho sakatI hai yA nahIM ? yaha prazna sarvasAdhAraNake liye aura bhI jaTila bana gayA hai / hama pahale kaha Aye haiM ki dravyastrIke chaThA Adi guNasthAna ho sakate haiM yA nahIM ? isa praznakA samAdhAna karaneke liye saMyama ke liye vastratyAga Avazyaka hai yA nahIM ? isa praznakA samAdhAna ho jAnA hI sAdhAraNa janatAke liye sIdhA aura sarala upAya hai| yadyapi vidvAnoMne isa praznapara bhI bahuta kucha vicAra kiyA hai aura paM0 kailAzacandrajI zAstrI banArasakA 'bhagavAna mahAvIrakA acelaka dharma' zIrSaka TraikTa isa viSayakA kAfI mahattvapUrNa TraikTa mAnA jAtA hai| parantu abhI taka isa viSayakA ubhaya pakSasammata koI nirNaya sAmane nahIM hai / isa viSaya meM hamAre vicAra nimna prakAra haiM zarIrake sadbhAvakI taraha vastra ke sadbhAva meM bhI saMyama raha to sakatA hai parantu vastragrahaNa usakA virodho avazya hai, kAraNa ki grahaNakA artha svIkRti haiM aura jahA~ vastrakI svIkRti maujUda hai vahA~ vastrasambandhI 5-4 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha asaMyama mAnanA hI caahiye| isa vastrasambandhI asaMyamake liye zeSa saMyamakI pUrNatA rahate hue zvetAmbara sampradAyakI mAnyatAko dhyAnameM rakhate hae hama chaThe guNasthAnakA jaghanya rUpa kaha sakate haiM aura digambara mAnyatAko dhyAnameM rakhate hue paMcama guNasthAnakA utkRSTa rUpa kaha sakate haiM / ina donoM mAnyatAoMmeM vAstavika antara kucha bhI nahIM raha jAtA hai / kevala pAMcaveM guNasthAnakI antabhUta aura chaThe guNasthAnakI AdibhUta maryAdA bA~dhanekA bAhya antara donoM sampradAyoMke bIca raha jAtA hai / vastrako saMyamakA virodhI na mAnakara vastragrahaNako hI saMyamakA virodhI mAnanekA hamArA matalaba yaha hai ki digambara sampradAyameM bhI celopaSTa manike saMyamakA abhAva nahIM svIkAra kiyA gayA hai| tathA mithyAtvavratarahita samyagdarzana aura samyagdarzanake sAtha-sAtha dezavratakI avasthAoMmeM saMyamakI ora abhimukha honevAle vyaktike jahA~ prathama hI sAtaveM guNasthAnakI prApti batalAI gayI hai vahA~ vastratyAgakI anivAryatA nahIM mAnI gayI hai / isakA matalaba yaha hai ki sAtaveM guNasthAnakI prApti savastra hAlatameM digambara mAnyatAke anusAra bhI asaMbhava nahIM hai, to phira savastra hAlatameM chaThe gaNasthAnakI prAptikA niSedha digambara sampradAya kyoM karatA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki caudaha guNasthAnoMmeMse dUsare, tIsare aura sAtaveMse lekara bArahaveM taka tathA caudahaveM ina guNasthAnoMkA jitanA varNana kiyA gayA hai vaha bhAvAdhArapara kiyA gayA hai aura pahalA, caucA, chaThA tathA terahavA~ ina guNasthAnoMkA kathana vyavahArAzrita hai, kyoMki ina gaNasthAnoMkA kathana vyaktike antaraMga bhAvoMkA kAryasvarUpa bAhya pravRttike AdhArapara kiyA gayA hai, isaliye digambara sampradAyakI yaha mAnyatA yuktiyukta hai| vastrakI svIkRti rahate hae bhAvApekSAse bhI sakalasaMyama nahIM raha sakatA hai| parantu jahA~ vastrakI svIkRti rahate hae bhI zvetAmbara sampradAya sakalasaMyamakI prAptiko svIkAra karatA hai vahA~ digambara sampradAyakI bhI yaha mAnyatA hai ki vastrake sadbhAvameM bhAvApekSayA bhI sakalasaMyama nahIM raha sakatA hai| tAtparya yaha hai ki savastra hAlatameM vyavahArAzrita SaSTha guNasthAnako sambhAvanAko to kisI taraha TAlA jA sakatA hai parantu saptama Adi guNasthAnoMkI sambhAvanA anivArya rUpase jaisIkI taisI banI rahatI hai aura isakA artha yaha hai ki dravyastrIke liye bhI upazamazreNI tathA kSapakazreNI Adi car3hanekA koI virodha nahIM honA cAhiye, parantu 'karmabhUmija striyoMke antake tIna hI saMhanana ho sakate haiM yaha Agama isameM bAdhaka ho sakatA hai, isaliye isa AgamakI pramANatAke lie Aja vaijJAnika zodhakI AvazyakatA hai / kevalI-kavalAhArake bAre meM vicAra karane kA artha hai jaina dharmameM mAnI huI sarvajJakI paribhASAke bAremeM vicAra, kAraNa ki ye donoM (kavalAhAra aura jaina dharmokta sarvajJatA) paraspara-virodhI hI mAne jA sakate haiM, isaliye jo vidvAn tattvanirNayakI dRSTise isa viSayameM praviSTa hoM unheM isa mUla bAtako pahale dhyAnameM rakha lenA cAhiye / hamane isa viSayameM abhI taka jitanA vicAra kiyA hai usameM yaha nirNaya nahIM kara pAye hai ki kevalIke kavalAhAra mAnA jAya yA jaina dharmoMkta srvjnytaa| antameM hamArA nivedana yaha hai ki ina viSayoM para yA isI tarahake aura bhI viSayoM para jitanA bhI vicAra kiyA jAya vaha saba tattvanirNAyaka dravyAnuyogakI dRSTi hai| isase sarva sAdhAraNako lAbha aura alAbhakA sIdhA sambandha nahIM hai / sarva sAdhAraNake lAbha aura alAbhakA sambandha to AdhyAtmika karaNAnuyogakI dRSTise hI hai| isaliye na to strImukti, savastra-saMyama aura kevali-kavalAhArake siddha ho jAnepara samAjakA uddhAra ho jAyagA aura na isake niSiddha kara diye jAne para hI samAja uddhAra pA jaaygaa| ataeva vidvAnoMkA eka ora to yaha kartavya hai ki aise vizuddha tArkika mAmaloMmeM samAjako ghasITanekA prayatna na karate hue usake uddhArakA mArga khojanekA prayatna kareM aura dUsarI ora svapakSahaTa aura vicAroMkI khIMcAtAnI na karate hue tattva-nirNAyaka (vaijJAnika) dRSTise gRDha tattvoMkI zodha bhI kreN|