Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAraMgamuni praNItA sUkti dvAtriMzikA ___ saM. amRta paTela caMdragacchIya maDAhaDIya zAkhAmAM thaI gayelA ane yadusundarakAvyanAM sarjaka zrIpadmasundara gaNinAM ziSya zrIsAraMgamunio javAlipura (jAlora)mAM vikrama saMvat 1650 mAM gajanI yavanarAja taruNa(?)nAM rAjyakALamAM prastuta sUkti ke suvAkya ke subhASita dvAtriMzikAnI racanA karI che. A eka apUrva kahevAya evo prayAsa che. kAraNa ke mULa kRti apabhraMzapradhAna lokabolImAM racAI che. enI upara kavio pote saMskRtabhASAmAM vRttinI racanA karI che. jo ke Aq eka udAharaNa dhyAnamAM Ave che ke laghuharibhadra upAdhyAya zrImada yazovijayajI mahArAje jainadarzana mujaba dravya-guNa-ane paryAyanI mImAMsA karatA "dravyaguNaparyAyano rAsa' nAmanA granthanI racanA DhAlabaddha gujarAtI bhASAmAM karI che tenI upara saMskRtamA vRtti racAI che. A dvAtriMzikA, tenI maMgala AryAnI vRtti mujaba 'dodhaka-dohA (13 + 11 mAtrAnAM baMdhAraNavALA) nAmanAM 'jAtichandamAM nibaddha che, je prasiddha (bhagaNa x 3 x gAgA = bhAnasa bhAnasa bhAnasa gAgAnAM baMdhAraNavALA) dodhaka chandathI bhinna che. (bhI! dodhakaM / chandonuzAsana 2/130). prastuta sampAdanamA traNa pratono upayoga karyo che. temAM pAThAntaro nahivat che ane amuka azuddhionuM sampArjana paNa anyonya pAThothI thayuM che. eTale pAThabhedo nodhyA nathI. A traNa hastaprato lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira-amadAvAdanA hastaprata bhaNDAranI che. te traNeya pratomA 25 x 11 c.m. nAM parimANanAM traNa-traNa pAnAM che. temAMthI (1) bheTasUci 28308 kramAMkanI prathama prata saTIka che. ane paM. nayanasundaragaNie lakhI che. (2) bhe.sa. 15212 kramAMkanI bIjI-pratamA mAtra vivaraNa che. (3) bhe.sU. 20500 kramAMkanI trIjI pratamA mAtra mULa kRti che. keTalAka zabdo ane arthaghaTano : prastuta dvAtriMzikAmAM keTalAka zabdo ane vRttimAM karAyela artha ghaTano dhyAnArha che. evA keTalAka zabdonI sUci A pramANe che. zabdanI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 September-2006 AgaLa dodhakano aMka Apela che. 1. gaMbhIra (vRtti) =namrajanonA guNadoSano vicAra karanAra, 2. rakSa =rAkhavU, rAkhI levU, 3. vapure =bApaDAM [bappuDa =dezInAmamAlA pa. 387], 4. ruSi =kRpA, 4- vahorai =(vyavaha) vyavahAra kare che, Ape che. 5. sadhara =samartha saddhara / 2 ane 6 sevya, sevayata-sevA zabda uparathI nAmadhAtu prayoga. 6 navavIsa =180 > 9 x 20. 21 zlAghayanti =zlAghA zabda uparathI nAma dhAtu. 7 ane 10 - suvAsa = sva > suva + Azraya = Asa > suvAsa =potAno Azraya, tathA suvAsa-sugaMdha-Ama caturAI pUrvaka zleSa karela che. evaM ja payoyuga =dUdha ane pANI banne arthono haMsanAM udA0 mAM zleSa ko che. 9. duMga =paritApa 14. caTati = caDhe che. 15. jabAdhi =sugandhita padArtha. je mArjAra jevA prANInAM zarIramAM utpanna thAya che. 17. kAra =mAhAtmya, prabhAva, 17. vRtti - jhampayati =aDake che. sparza che. 19. avinIta: acaturANi (vRtti)-asundara. 21. sajjana =mitra, 24-vRtti kusajjana =kumitra. 23. guDala-gaMdu, jhAMkhu, melu (pANInA vizeSaNa tarIke vaparAyuM che.) 26, 10 =sau - sadRza sara-samAna. 27- phuhaDi = phuvaDa strI. 28- taMbA =gAya, (dezInAmamAlA 5.1) 31. cIja =vastu. 31. rulio-(vRtti-)rulitaH =roLyo, nAza pAmyo. sUkti dvAtriMzikA mAMthI prApta thato upadeza. 32 padya pramANa prasatuta laghukRtimAM vipula viSayavaividhya na hoya e svAbhAvika che. chatAM bhagavadbhakti, saujanya, durjanasaMgatyAga, namratA e guNAdhAra che, vagaire upadeza-viSayo kavitAmAM sarjAIne ramya ane hRdya banyA che. pratyeka dodhakanA pUrvArdhamAM upadeza che, ane uttarArdhamAM tenI puSTimAM uttama udAharaNo che. jemake (1) bhagavAna dInoddhAraka che. zaraNAgatavatsala che. mATe to zrIrAme zaraNAgata bibhISaNane rAvaNagaDha- rAjya soMpI dIdhuM, (2) mUrkhane upadeza hAnikAraka bane che. sarpane dugdhapAna viSarUpa ja bane che.. (4) moTAnI maherabAnIthI baLa maLe che. varAha-vAnaroje rAmanI kRpAthI tribhuvanavijetA rAvaNarnu laMkArAjya laI lIdhuM. (5) kAraNa ke samarthanAM
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anusandhAna 36 zaraNAgatane moro zatru paNa kaMI kahI zakato nathI. juo zaMkararnu vAhana hovAne kAraNe nAMdIne, pArvatI, vAhana siMha jAti zatru hovA chatAM kAMI ja karato nathI. (6) ahIM kavi eka moTI vAta kahI ke samartha ja, anya samarthane sahAya karI zake che mATe samarthano ja sambandha rAkhavo. seMkaDo nadIo nahIM, paNa megha ja parvatanAM saMtapta dehane zIta-zAtA ApI zake che. (7) zreSTha saMgathI kaniSTha paNa guNAnvita bane che. malayagiri uparanAM nimba vagere vRkSo candana ja kahevAya che ne ?, (8) eTale uttamajanano saMga karavo. bhale ne lokhaMDanI banI hoya paNa te vIMTI lalanAnI aMgulimAM to zobhe ja che. tamArA avaguNo sajjanasaMge kAM to dUra thaze kAM to DhaMkAI jaze. (9) kyAre paNa akkaDa na tharbu, ApaNI akaDAI to thoDA ja dinanI mahemAna hoya che, pachI to samaya jatAM evo jhola-jhukAva Ave che ke pAchA UbhA thavU paNa muzkela lAge. (10) jeno saMga karIo tenI cAra bAbatonI parIkSA karavI 1. mAtA-pitAnI zuddhi, 2. khANIpINInI zuddhi, 3. netronI nirmalatA, 4. mananI zubhaicchAo. jenI A cAra vastu zuddha hoya te ja kSIra-nIra viveka karI zake che. mATe rAjahaMsa samAna e sajjana jananI saMgati yogya che. kAraNa ke vivekathI ja doSa-nAza thAya che. (11) bAkI to kAMTA jevI jIbhavALAnI sobata bahu naThArI. bora sAthe bhaLavAthI ja, modakamAM mizra thaIne poSaka banavAno guNadharma dharAvato goLa, madirAnI jema mAdaka banI jAya che. (12) AthI ja durjanano saMga tyAjya che kemake durjana, kAM to aMgArAnI jema bALe, kAM to kolasAnI jema hAtha kALA kare. (13) mATe to loko durjana, vAMkA, vAMkadekhAne navagajanAM namaskAra kare che. ahIM kavio sarasa rIte, 'candrabIja kalA' namanamAM kAraNa rajU karyu che ke 'adhurI' chatAM bIjanI candrakalAne badhA name che, kAraNa ke te kuTila vAMkI che ane pUnamano candra sampUrNa chatAM koI namana karatuM nathI-kAraNa ke saraLa che. (14) jo zaruAtamAM kaSTa sahana karo, to uccasthAnanI prApti me tenuM phaLa che. kuMbhAranAM TapalAM khAI khAIne ghaDAyela ghaDo, namaNI ramaNInA mastake zobhe che. (15) sarvatra guNa ja pradhAna che. janma ke janmasthaLa nahIM. 'jabAdhi' je mArjAra zarIramAM pedA thAya che. paNa te sugaMdhi hovAthI badhA ane svIkAre che. (16) samarthano doSa koI nA juo.'ardhanArInaTezvara' zaMkarane koNa niMde che ? ahIM yAda Ave che ke."samarathakuM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 nAhi doSa gusAMI.' (17) samarthathI badhA DaratA paNa hoya che. 'baLatA agni' ne nahi paNa "ThaMDI rALa'ne badhA aDake che. (18) santAna upara mAtA-pitAnAM saMskAra paDatA hoya che. jUo svAti nakSatramA varSenuM pANI, chIpamAM motI bane che. ane kadalIstambha-keLanAM thaDa jevA niHssAra padArthamAM paDatAM kapUra bane che. je pavanamAM UDI jatuM hoya che. jyAre motI TakAU hoya che. (20-21) vastu sArI che ke narasI che te yogya avasare ja khabara par3e che. eTale ja varSARtumAM morano TahUko mITho lAge che ane zaradaRtumAM karNakaTu. arthAt cakanemikrame sukha duHkhanI vyAkhyA samayane AdhIna che. (22) have navo viSaya laIne kavi apamAna sahana karanAra karatAM pelI dhULa vadhu sArI ke je tene lAta mAre, tenAM mAthe jaIne paDe che. (23) koI mitra jo zatru bane to, tenAthI dUra jaIne rahe. e mATenuM sundara udAharaNa se che ke marudezamA varSAda paDe tyAre dhULa ne kAraNe kAdava thAya eTale svaccha jalano rAgI rAjahaMsa tyAMthI dUra jaIne mAnasamA vase che. (24) ane mitra jo ApaNA doSo jAhera kare to mitrano tyAga karavo. eTale 'marmabhedI' mitra e hakIkatamAM zatru che (25) ema chatAM koIka vAra ghaNA loko ApaNo virodha kare to ApaNe mauna rAkhavaM, kAraNa ke durjayo hi mahAjanaH hoya che. (26) have jo koIka bhUtapUrva zatru ApaNane anukULa thaIne sneha varSAve to tene Adara Apavo arthAt jUna vaira bhUlI javaM. amAM ja bhaluM thAya che. (27) ane kaMIka hitakArI bAbata hoya to ene sAMbhaLIo. (29-32) ahIM viSaya badalIne kavi svArthanI vAta jaNAve che ke jagata svArthI che. vAcharaDuM paNa gAyane tyajI de che ke jyAre ene dhAvavAnI jarUra na hoya. nIca jana pote jenAthI UMce Ave che tene ja pADe che. eTale kavi kahe che-jao dhama agnimAMthI pedA thayo ane UMce AkAzamAM jaIne megharUpa banIne varSe che ane agnine ja olavI nAMkhe che, tyAre jagatamAM janma dhAraNa karIne sahuo yazorjana mATe prayAsa karavo, paNa apayaza thAya evaM na karavaM. Avo apayaza moTe bhAge 'parAI vastu' upara najara bagADavAthI, ane laI levAthI thAya che. baLavAna rAvaNa paNa sItArnu haraNa karIne apayazapUrvaka nAza pAmyo. chelle kavi jaNAve che ke A badhA sadguNasadvyavahArano sAra eTalo ja ke game ke na game paNa bhagavaMtanuM caraNa-zaraNa svIkAro.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anusandhAna 36 kavi kRtinAM Arambha ane antamAM bhagavadbhaktinI ja vAta karI che e samagra mAnava bhavanA jIvanasArarUpa sadguNo-baLa-naitikatA-namratA paradravyaranispRhA badhuM ja bhagavAnanI bhakti mATe upayogI che. ane enAM phaLa rUpa paNa che. zrIpArzvajinamAnamya pUrvadigvAkkRtAM svayam / sUktidvAtriMzikAM bhAva-bhedato vivRNomyaham // 1 // tatrAdau nirvighnatAyai maGgalamAcaran kaviH sarasvatInamaskaraNarUpaM, prAkRtAvirbhUtabhASAguNatayA prAkRtagAthayaiva tanmaGgalamAcaSTe. yathA - suhavaranANaniANaM sANaMdaM sirisarassaI namiuM / appasubohasavittiM suttisuduttIsiaM bemi // 1 // ahaM sUktidvAtriMzikAM bravImi iti granthAbhidhAnaM lokabhASayA 'subhASita batrIzI' iti sUcitam / tatkathanaprayojanamAha - kiMbhUtAM ? - AtmanaH subodhaH - sujJAnavattA, tasya savitrImutpAdayitrIm / ata eva loke'pi jJAnavato janasya suvAkyabhASaNaM yaza:saJjAnanaM, prasiddhamidameva prayojanam / kiM kRtvA ? - sAnandaM harSaprakarSeNa, zrI sarasvatI natvA / kIdRzIM ? - zubhaM kalyANakAraNaM, varaM pradhAnaM yat jJAnaM, tasya nidAnaM mUlakAraNam / yaduktam - "sarasvatIprasAdena kAvyaM kurvanti mAnavAH" / ityAdhuktivazAt, iti prathamagAthArthaH / __ ato dodhakavRttaireva granthagrathanaM, tadAdAvapi maGgalAcaraNakaraNArthaM pUrvadodhake bhagavadbhajanalakSaNapratipAdinI zikSA vakti mUla-dohA - 'bhagata bhAi ! bhagavaMta bhaji, guhira garIbunivAja / dekhi bibhISana kuM dayau, rAvaNagaDha kuM rAja // 1 // vyAkhyA - he bhakta ! saralahRdaya ! tvaM bhAvena bhagavantaM bhaja sevaya / kiMbhUtaM ? gaMbhIraM praNatajanaguNAguNAdivicArakAriNaM / punaH kIdRzaM ? - garIbunivAja iti dInoddharaNadakSam / tatsvarUpaM dRSTAntena dR(dra)Dhayati - zrIrAmeNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 25 caraNazaraNAgataM bibhISaNaM dRSTvA, rAvaNagaDhasya laGkAnagaryAH rAjyaM, tadaiva pradattam // 1 // ___atha rAvaNAya svastriyoktaM - re ! zaTha ! tvaM sItAM mA rakSa, anarthamUlamityapi zAsanamadaM manyasva, svayaM vinaSTo [bhAvI ca] / ata eva 'mUryopadezo na zreyAn' iti vaktavyatAM vicintyA''ha ca - mUla dohA- mati ma hArahu mUDha kuM, paragaTa de parabodha ! viSadhara kuM paya hoi viSu, kaThina upAya hi krodha // 2 // vyAkhyA - he sajjanAH ! mUDhAya prakaTaM pratyakSaM pratibodhaM dattvA svamati mA hArayata iti, kaNThazoSaM mA kuruta / taddhetumAha - viSadharasya payo dugdhaM pItamitizeSaH, viSamiva bhUtvA kaThinaM kodhamutpAdayatIti tAtparyam // 26 // yadA pratibodhaM prApyA'rhantaM bhajati, tadA kiM syAt ? ityAzaGkina: zAsti - mUla dohA - ruSi karatA kI rAu kuM abaluM harai-abhimAna / sirarUpI sasi-sUra kuM pakarai rAhu parAMna // 3 // vyAkhyA - karturarthataH paramezvarasya kRpAprabhAvena abalo'pi mahAdIno'pi, rAjJaH sadaizvaryasya abhimAnaM harati garvaM tyAjayati / tadeva darzayati - kabandhaM vinA kevalaM zirorUpI rAhuH grahaNaparvadine zazinaM sUryaM ca, mahAbalavAniva grasati iti tattvArthaH // 3 // punarapimUla dohA - ruSi karatA kI rAu kuM, abala vahorahiM aMka / vapure vAnara baMdhi varu layau mahAgaDha laMka // 4 // vyAkhyA - kartuH kRpayA abalAH, rAjJe kalaGkaM dadati, yathA varAkainirairbalaM baddhvA tribhuvanavijayino rAvaNasya mahAgaDho mahAdurgo laGkAlakSaNo gRhItaH / iti vicAryam // 4 // vAnarANAM rakSAkaraM rAmaM jetumasamarthasya rAvaNasya zaktirna sphuritA, iti vicAramAkalayyA'tha kathayati
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anusandhAna 36 mUla dohA sadhara saraNa DariM ari sadhara, janami na citavahi jaMga | hara - girijA ke vRSabha - hari supari rahai ika saMga // 5 // vyAkhyA - sadharo mAhAtmyavAn, tasya zaraNaM caraNasevanaM, tasya bhayeneti, asya rakSitA balIyAn iti vicintyeti, sadharo pi balavattaro'pi, ariH sapatno, janmani iti AjIvitAntaM kalahaM na cintayati / tadeva dRSTAntenA''virbhAvayati- (hare :) Izvarasya yAnaM vRSaH, pArvatyA hariH siMhaH, dvAvapi nirvirodhavRttyA ekasmin saGge tiSThataH paraM vRSabhasya cetasi kiJcidapi bhayaM notpadyate, tad rakSitureva nidAnam iti bhAvArtha: // 5 // * atha kathamapi vipadaM prApya samathaiH samartha eva sevyaH yathA'naDuhA mahAdevaH zritastathA iti tAtparyamAviSkaroti mUla dohA sakaja ! sukaji sevahu sakaja, na dharahu nIca jagIsa / giri tapu ghana meTati guhira, niphara nadI nava vIsa ||6|| vyAkhyA samarthAH ! svakAryasiddhyarthaM samarthAneva sevayata paraM vipatpratIkArAya / nIcairvRttiparebhyo'rthAnnIcajanebhyaH svAzApUraNaM mA dhArayata 1 yathA dRSTAntamAha gireH mahAparvatasya, tapaM grISmartujanitatApaM, megha eva bahu vRSTvopazAmayati, para navaviMzatirnadyaH iti viMzatihInaM zatadvayaM nadInAmupari vahanti, tathApi niSphalA bhavanti iti, arthAt tApaM na zamayanti iti tattvArthaH ||6|| - 7 atha ca supArzvasevayA haravRSabha iva suSThu naiva bhavatIti suvAsa - vAstavyavidhirvaratara iti darzayitukAmo nirUpayati : mUla dohA - sAraMga pAsa suvAsa ke jihi~ tahi~ bidhi ridhi joi / niMbAdika naga malaya ke soraMbha pAvahi~ soi ||7|| vyAkhyA - kaviH svAbhidhAM svAtmopadezarUpadvAreNa paropadiSTyA vakti kuhacit, tatra he sAraMga ! suvAsasya iti svAzrayasya ( 1 ) surabhisthAnasya (2), dvayartho'yaM zabdo'vagantavyaH / pArzve samIpe vasanazIlasyeti zeSaH, yathA kathaJcit prakAreNa RddhiH sampat sampadyate / yathodAharaNahetunA dR (dra ) Dhayati malayaparvatasya nimbAdayo'pi kaTutarataravaH te'pi tadeva saurabhyaM sugandhaM prApnuvanti / 7 --
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 ata eva lokoktyA malaye candanatarusurabhiNA vAyupracAreNa nimba- karIrAdiSu (surabhi ) sambhavatIti zrutamiha prasiddham // 7 // athavA yathA nimbAdibhiH susaMsargato mAhAtmyaM prAptaM, tathottamakarAdilagno nirbalo'pi jana: zobhate iti etadevA''haM mUla dohA - uttama ke Adari abala, sundara pAvai soha / lalanA ke kari loha kI, mudrA janamana moha // 8 // vyAkhyA uttamAnAM AdareNa mahattvapradAnena abalo'pi sarvaprakAreNa kSINo'pi sundarAM jaganmohajananIM zobhAM prApnoti / amumevArthaM parArthasaMsUcitadRSTAntenopadarzayati yathA lalanAyAH vilAsinyAH kare sthitA lehasya mudrA'GgulIyakaM tucchaM nirmUlyaM durvarNamapi susaGgatyA janAnAM manAMsi mohayatiityavadhAryam ||8|| - 27 atha pUrvoktadodhake 'susaGgaH kAryaH' ityuktaM, sa ca svasaralatayaiva sambhavati, na tu stabdhavRttyA iti vivecanamAhamUla dohA 1 - - ika tIkhe aru atitabaMdha, darasi upAyahi duMga | tihI kuM patana najIkatara, taruNI kuca jyuM tuMga // 9 // vyAkhyA - ekato ye prakRtyA tIkSNAH, tathA'tistabdhA: anamanazIlAH, puna AtmAnaM darzayitvA'nyeSAM cetasi vahnivat paritApamutpAdayanti teSAM patanaM adhobhAvaH stokaireva dinaiH avagantavyamityadhyAhAraH / yathA tadeva sUcayati ke iva ? - taruNInAM tuGgA unnatA: kucA iva te'pi pUrvoktadoSadUSitAzciraM nodayonmukhAstiSThanti svalpakAlenaiva patantIti bhAvaH // 9 // - atha pUrvoktataikSNyAdidoSaparihAro vivekakttA caiva syAt sA kutra bhavatItyAzaGkyA''ha mUla dohA - pakha - bhakha cakha - rukha jihI pavara, tihIM tani takahu viveka / payayuga paTaMtari haMsa sao, ora na paMchI eka // 10 // yeSAM ete catvAraH padArthAH pravarAH zlAghanIyA bhavanti / ke te 1. prathamata: pakSazuddhi: mAtR ( tA ) pitroH pakSadvayaM zubham / atha bhakSyamAhAro mAMsa-madyAdirahitaM vimalamanucchiSTamiti yAvat / tRtIyaM cakSuH kuvyApAravarjakaM vyAkhyA -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 36 1 svAlokanaparaM / tathA caturthaM 'rukha' zabdena mana:- pariNatiH citteccheti yAvaduccaiH padaM bhavantIti catvAro'pi prakArA uktAH teSAM vapuSi zarIrAntariti / he sajjanAH iti zeSaH / vivekaM yuktAyuktavicArarUpaM, tarkayata jAnIta / tadeva spaSTayati yathA 'payoyugasya nIra-kSIraikyasya, paTaMtarIti bhinnakaraNakAraNo haMsasadRzo'paraH ko'pi kazcit pakSI nAsti, yena haMsasyaite pUrvArdhapraNItAzcatvAro'pi padArthAH pravarAH krameNa zuddhapakSatA, bhakSyaM muktArUpaM cakSurnirmalaM guNAguNa[viveka] paraM manaHpariNatiruccA, susthAnavAsarucilakSaNeti rahasyam ||10|| 28 pUrvaM pratipAditA vivekitA nIcajanasaGgatyAgAdeva bhavati, anyathA santopi guNA galantItyupadarzanArthamato brUte mUla dohA - kaMTakikI saMgati koI pari guNa kI pratikUla / madhura dravya mAdaka mahA, mizrita badarImUla // 11 // vyAkhyA kaNTakinAM nijavAkyakaNTakavedhodvejitajagajjanAH arthAd mahAkuTilasvarUpAH, teSAM saGgatirmelaH, tasyAM kRtAyAM pUrvopArjita - guNAnAM rIti: pratikUlA viparItA kuguNarUpA bhavati ityadho'mumevArthaM dRDhayati-yathA badaryAH kaNTakavatyA: mUlena mizritaM madhuradravyaM guDaprabhRti, mahAmAdakaM madajananaM madireva bhavati iti cintyam // 11 // - 2 - atha yathA nIcena saGgaM na saGgantavyaM tathA na viroddhavyamiti maticintAmAzritya vadati mUla dohA - dAkhi ma pemu dujIhasuM sujana ! na kari saMgrAma / jArai jarata gahio jarana, sIta karai kara syAMma // 12 // vyAkhyA sajjana ! tvaM dvijihvena durjaneta samaM prema milanaM mA samutpAdaya, tathA saMgrAmo'pi, arthAt taptena (zItena vA) tena sArdhaM samIpavarttitvaM mA kuru, dvidhA'pi taddhetU Aha duSTasvabhAvo jvalannagnirgRhItaH spRSTaH san karaM jvalayati, tathA zItasvabhAvo'gniH saGgataH karaM zyAmaM karotIti dvividhaM (dhaH ) tapta - zItarUpo'pi dahano nAGgIkriyate iti bhAvArtha: / atra hetuvaiparItyadarzanena kadAcit uttarArdhaM pUrvapakSAzrayaNaM kAryaM paraM dvitIyaH pakSaH saGgatirUpo na kArya eva hetusamayenA''ntaroktitAtparyat // 12 // -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 atha pizunAdhikArAt - asminsaMsAre vako janaH lokAn saMtarjayatIti manasi manyamAnAH svasukhahetave taM bahutaraM pUjyamiva saralAH manyante - ityenamevArthaM zrAvayati mUladohA - kalijugamiM jaga kuTilakuM, bahu mani mAnahi bIha / citaU dutIya caMda kI lakha jana baMdahi lIha ||13|| vyAkhyA - kalau yuge arthAt duSTe'smin turye yuge, jagacchabdena sarve lokAH, kuTilasya vakrasvabhAvasya manujasya, bhayaM bahutaraM manasi svacetontare manyante cintayanti, arthAt svakAryasiddhyarthaM tamAzrayanti / yathA dRSTAntaM darzayatihe ! sajjanAzcintayata vicArayata, dvitIyAcandrasya kuTilavRttyA nirNatAM rekhAmapi lakSaM janAH vandante, tadudayadizaM sanmukhamuddizya, na tathA'nuktamapi pUrNacandraM saralaM ko'pi praNamatItyartho'vagamyaH // 13 // sA tu pUrvoktazilekhA devapAraNakRte svatanau parAbhavamanubhUya pazcAt punaH svasAhasotpAditadevarSiprasatterudayaM krameNa prApnoti iti lokokti manogocarIkRtyAThantaradodhake tamevArthaM dRDhayati mUla dohA - vyAkhyA yaH kazcijjanaH prathamaM kiyatkAlaM yAvat, paribhavaM parakRtaghAtapAtAdiduHkhaM sahate, tasyaiva katiciddinAntaraM uccaiH sthAne sthitiravasthAnaM bhavati / atastadevArthaM hetunA saGketayati yathA ghanaiH kumbhakArakRtaghAtairghaTito ghaTaH, nidAne pazcAdeva nArIzirasi caTati sthitimAlambya tiSThati ityavadhAryam // 14 // atha kathaM mRtpiNDotpanno ghaTaH padamuccametItizaGkAnirAkaraNAya puna nigadati prathama sahai paribhava pragaTa, thiti tasu uMcahi thAna / ghaTa ghaNa ghAi ghario caDhahi, nArIsIsi nidAMna // 14 // vyAkhyA - mUla dohA 29 gurutA hoti nakhyatraguNa, vara kula baru na vicArI / jana dhanavaMta jabAdhi kuM pakarai pANi pasAri // 15 // he sujanapravara ! gurutvamucvattvaM mahattvavattvamiti yAvat, nakSatraguNeneti sadbhAgyayogajAtajanmanA bhavati, paraM tatra varaM pradhAnaM kulaM tasya balaM kAraNaM mA vicAraya / - --
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anusandhAna 36 ato'gre tadevopadezadarzanadvArA vadati iti dhanavanto janAH jabAdhamiti jAtyantaramArjAratanusambhUtaM surabhivastu, tasmai santuSTacittAH santa iti zeSa:, pANi mAnadAnakAraNaM dakSiNahastaM prasArya gRhNate, paraM tadA janmasthAnaguNAguNatAM na carcayanti iti bhAvaH || 15 | - atha ca yathA sA pUrvoktajabAdhiH svaguNavazAnmAnyA, tathA mAnyajanasya punaH lokAH kalaGkakAraNamapi kiJcid dRSTvA na nindanti tatra punarhetuM no vakti ato'gre dodhake / sa cA'yam mUla dohA ? kurita dekhi samattha kuM, koi na detu kalaMka / aradhanAri naTa Iza kuM nitu jana namai nizaMka || 16 || vyAkhyA samarthasya paramaizvaryavato janasya kucaritramapi dRSTvA tadbhAgyataH ko'pi kalaGkamapakIrtibhAvaM na datte / yathA darzayati nArInaTezvarAya sakalajanamanovAJchitapUraNaprabhAvA'nubhAvataH niHzaGkamiti satyabhAvanayaiva lokA nityaM sadA namanti vandante iti guhyam // 16 // artha - 2 pUrvoktasyezasya vapuHpratApena mahattvamiti kathayitumanAH punaH sUcayatimUla dohA - vapu tapa jahAM tahAM hai vijayuM, kisahuM na vara viNu kAra / jhaMpi na koU diDha agani sara, chUati sakala jaNa chAra // 17 // vyAkhyA yeSAM vapuSi zarIre, arthAt svazaktito'dhikaH, pratApaH samullasati teSAmeva vijayo'sti paraM keSAmapi balaM vinA, kAraH iti mAhAtmyaM na bhavati, yathApUrvaM tejovRttimanubhUya, pazcAt kathamapi niHpratApIbhUtasyaikasyaiva padArthasyobhayathA'pi dRSTAntamupadezayati yathA ko'pi jana: dRDhAgnijvAlAM na jhampayati, navi (nA'pi) dUrato'pi saGgantumicchati, saiva bhasmabhAvaM prAptA, tadA tAmeva sakalajagat zvAna gardabhAdipramukhamapi spRzati paraM kAJcida bhItimAkalayati, tathaivedamapi rahasyam // 17 // tat pUrvoktaM pratApavattvaM kSatriyAdikulajAtasyaiva sambhavati, na tu tad honakulajAtasya iti prAyobhAvenA'mumevArthaM samarthayati mUla dohA - santati sIta dupAkhakI, sahaji na upajahi sUra / svAti - kadalIsutau sadA, bhaji bhaji jAi kapUra // 18 // fo -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 vyAkhyA - dvipakSAnusAreNa vimRSTA zItA kAtarasvarUpA santatiH suto vA sutA vA, sahajeneti prAyaza: sUrA dhRtimanto notpadyante / tadeva Aha lokoktyA svAtibindutaH samudbhUtaH kadalIsutaH rambhAstambhajAtaH karpUra: naMSTvA naMSTvA yAti / yaduktam "saMgaivaseNa sAIajalaM siyabdhaM ca kelimajjhagayaM / ahimuhapaDiya garalaM sappimuhe muttiyaM hoi // tadA pakSadvayasya zItabhAva eva nAzanamUlamiti spaSTArthaH // 18 // atha ca sa eva karpUro balavatprakArAntareNa miracAdisahAyavattArUpeNa tiSThati, ata eva sarvo'pi lokaH sahAyamRte saphalabalabhAvaM nA''viSkarotItyetadarthamevAhamUla dohA vyAkhyA atibalavaMta ikela tana, janami na pAvai jIta / mahilAloyana moha kuM, aMjanu vinu avinIta // 19 // atibalavantopi ekAkinaH svakAyamAtrA eva, janmani kadAcidapi jayaM na prApnuvanti, tat kathamiti tat, dRSTAntamAtreNa sahAyaM tiraskaroti- mahilAmAM locanAni tIkSNadIrghatarala bhAvabhAji balavantyapi sahAyIbhUtamaJjanaM vinA taruNajanamanomohanArthaM, na vinItAni acaturANi, na tathA zaktimanti bhavanti iti satyameva cintyam // 19 // -- - atha ca tAnyeva locanAni aJjanavanti tAruNyAvasaraiva (re eva) zobhante, na tu vRddhAvasthAyAM racitADambaratayA bhAntIti samayaucityamAhamUla dohA - 31 sAraMga ! samayavizeSi sabu bhUSana - dUSana bheda | jarati yuvati ke adhara jyuM, vraNu aru daMtavicheda // 20 // vyAkhyA he sAraMga ! iti svAmantraNasvarUpaM paropadiSTivacanamapi, sarvopi bhUSaNa dUSaNarUpo bhedo, vicAra iti vaktavye - 'ayaM yogyo'yamayogya' iti samayavizeSeNaiva prastAvaucityenaiva bhavati / tatsvarUpamuttarArdhena nivedayati yathA jaratyA vRddhAyAH adhare kiJciddantadazanaM kathaJcijjAyate, tadA samayAbhAvena lokAH, vilokya iti vadanti iti zeSaH, ayaM vraNo visphoTo'stIti, tathA yuvatyA adhare visphoTe pi jAte janoktirevaM syAt dantakSato'stIti, --
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 36 yogyAyogyatvaM samayavitarkeNa tarkayatIti spaSTam // 20 // so'pi samayaH zubho vA'zubhaH suciraM kAlaM na tiSThatItyarthaM, punaH svasajjanajanamanaH prerayatimUla dohA - paMca paMca dinahai parama, paratikha jana parasaMsa / ghanaritu madhura mayUra sura, saradi sughara sira haMsa // 21 // vyAkhyA - 'paJca paJca dinAni' yAvadityukti: prasiddhA janAnAM, sUdayavazena pravarAdbhutA prazaMsA iti - 'ayaM vAgmI, samupArjaka: zUraH' ityAdizlAghArUpA bhavati ! na tu tAdRzyeva yatra tatra sarvakAlaM sambhavati-iti taddhetusUcakaM vacanaprapaJcaM prapaJcayati - ghanau meghasamaye mayUrasyaiva svaro madhuraHiti loka prazastistathA ca zaradi mayUrasvaraM karNakaTuM vijJAya nindanti / tadA svaraprAdhAnyAt 'haMso guNinAmuttamaH' iti zlAghAM-AcaSTe kurvati iti nAmadhAtuvivakSAyAM zlAghayanti - iti satyaM yuktaM, yaduktaM kAlidAsakavinA - "kasyAtyantaM sukhamupanataM duHkhamekAntato vA / nIcairgacchatyupari ca dazA cakranemikrameNa // // pUrvameghadUte / iti tattvam // 21 // itthaM zrutvA pUrvoktabalasamayAdhInaM sukhaM janena svajanopakArapUrvaka zatrAvapakArastiraskaraNaM kAryam - ityupadeSTuM sotsAhaM vaco vaktimUla dohA - dAhavacana ripuke dahio, jo jaNu biNu rIsa / sAraMga ! tArthi hi raja sakaja, padahata parasai sIsa // 22 // vyAkhyA - ripordAhotpAdakavaca vidagdho yo janaH IrSyA vinA 'nIroSaH san sthitaH, tallakSaNAjjanAt, rajo reNureva zlAghyaM, yad vrajanmanujacaraNAhatamutthAya tvaritameva tadAghAtakasya zIrSa spRzati malinayati - iti marmoktiH // 22 // ___ atha kathaJcit kopi vayasyaH kAlAntare kupyati, tadA ki kAryamityAzaGkyA''hamUla dohA - ballabhu jabu pekhi hu vimukha, basi tabu vidura ! vidUra / marudizi rahai na motacara, nirakhi guDala jalanUra ! / / 23 / /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 vyAkhyA yadA kaJcid vallabhaM vimukhaM tyaktapUrvarAgaM, he vidura ! catura ityAmantraNaM, tvaM prekSethAH pazyestadA vidUraM atyantadUraM gatveti zeSaH, vasa vAsaM kuru mA tatra tiSTheti zikSA, ka iveti ? yathA jalasvarUpaM varSAsu sapaGkaM nirIkSya, 'motacara' iti muktAbhuk haMsapakSI marudeze na tiSThati, vallabhaM jIvanaM [jalaM iti yAvat] viraGgaM dRSTvA dUraM mAnasasarasiM gatvA sukhaM vasatiiti vAkyazAsanamaGgIkAryamiti bhAvaH // 23 // - - tadA pUrvoktaM dUravAsasvarUpaM tatkAlamevA'vimRSTaM kathamAzrayaNIyamiti zaGkApanodAya bhUyastadeva kAraNaM kathayati mUla dohA vallabha viraci biraMga huA, dohi na hita ke heta ! iku kumIta aru setakaca, samaduhu ke saMketa ||24|| re sajjana ! yadeti zeSaH, vallabhopi viracyeti doSagrAhI bhUtvA viraGgo bhavati, prAktanaraGgamutsRjati, tadA hitahetuH sukhakAraNaM na bhaviSyati iti vicintyam / yaduktam vyAkhyA - "bhagne citte kutaH prIti- ratho'prItau kutaH sukham vyAkhyA 33 71 [ ityAdi / ubhayoH sadRzaH tat sadRzaupamyahetudvayaM vakti, tat kathamityAha sana: saGketo'rthAt dRSTAnto yathA, kayorubhayoH ? - ekaM tu kumitraM - kusajjanaH, dvitIyaH zvetaH kacaH, tayoriti tAvapi pUrvaM vallabhau yathA kathaJcid bhavyatayA rakSaNayogyau / paraM viraGgau marmaprakAzi- palitarUpau bhavatastadA sukhotpAdananimittaM nirAkurutAmeveti rahasyam ||24|| ] atha pUrvoktasvarUpo yadaikaH kazcid durmanAH janaH punarekaM palitaM bhavati, tadA svazaktyanurUpaM tasya tyajanaM kriyate eva paraM yadA dvayamapi kusajjanA: kukacAzca bahavo, yatra tatra viruddhaM bahuzaccintayanti tadA kA'nuziSTiriti prastutamAcaSTe - mUla dohA bahu mili rahi birUpa, vidhi mata taba sevahu mIta / ika kArika tilapiMDakI aru, bhara palIaNa kI rIta // 25 // yadA bahavo militvA sambhUya, virUpavidhi, duHkho
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 anusandhAna 36 tpAdanaprakAraM, racayanti kurvanti, tadA tAn mA virAdhayata, maunamAlambya sevadhvam, he mitrANi ! sajjanA iti prabodhaH, yaduktam ___"bahubhirna viroddhavyaM, durjayo hi mahAjanaH" [ ] iti vacoyuktyA tatra lokoktyAM vyAkhyAnakathanena dRSTAntadvayaM darzayati-yathA tilapiNDasya kAlimA kuTTanena mizrIbhUtA kiyatI niHkAsyate, tatra maunameva vidheyam, punaryathA pAlitAnAM bharasya rItiH samAgamastaM kathaM nirAkartuM zaktirvisphurati, samayaucityameva vicintya tiraskAro na zreyAneva - iti spaSTArthaH // 25 // itthaM viruddha-vallabhavidhiruktaH, paraM kazcit paro'pi san kadA'pi kenacit prakAreNa premA''viSkurute, tadA kiM karaNIyamiti pRSTe pratyuttaramAzrayatimUla dohA - para jaba ciMtai paramu hita, mili tabu dIjahi mAMna / doSasamai sukha deNa kuM, oSadha sao nAhI AMna // 26 / / vyAkhyA - yadA paro'pi pUrvamaniSTopi kazcit, paramaM hitaM sukhakAritvena prema cintayati, tadA tenApi saGgamya, mAnamityAdaro dIyate, amumevArthaM dRSTAntena dRDhayati- yathA doSasamaye rogotpattau, saukhyaM dAtumarthAt, prItijananaM, auSadha-sadRzamanyat kiJcidapi vastu na syAditi tadA tatkaTukataramapISTaM bhavati- iti tattvam // 26|| ___ tadapyauSadhaM yadA svabandhusevakAdibhiH surakSitaM bhavati, tadaiva zubhamiti rakSaNAya prazasti nirUpayati - mUla dohA - sAraMga ! sakala suvastu kI rakSakani ruci hoi / pheri na phUhari nAri ke kuca avalokai koi / / 27|| vyAkhyA - sakalasya samastasya suvastunaH manaHpramodajanakasya padArthasya ruciricchA, rakSakavizeSAdeva bhavati / yaduktam "zastraM zAstraM vANI vezyA vINA narastathA cA'nyat / puruSavizeSaM prAptAH bhavantyayogyAzca yogyAzca // [ ] yadA ruciramapi kucaM na rakSitamaniSTatAmutpAdayati, tatra hetuM darzayati. yathA kazcidapi vilAsI 'phUhaDi' nAryAH dezavizeSoktiriyamiti, arthAt
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 mUla dohA zaGkhinIyuvatyA asusaMbhAvita svazarIrasvarUpAyAH iti yAvat kucau kurItyA rakSitau kathamapyekavAraM dRSTvA'tyantaM bhagnamana: pariNAmatayA ko'pi punarnA''lokayati, ata eva vallabhAvapyaniSTau jAyete - iti satyam // 27 // sAraMga ! svAratha sakala jaga, parakaji kisa huM na pIra / taraNaka traMbA ku tijai, khiNu aNapIvata khIra // 28 // vyAkhyA sakalamapi jagat svArthAya svakAryakaraNazIlam, paraM kasyA'pi parakAryArthaM pIDA nAsti, tadevA''ha - tarNako vatsaH kSaNamapi kSIramapiban, svArthahAnivattayA svavirahajanitadoSamavicAryeti zeSaH 'taMbAM' dezI bhASayA, svajananyai (jananIM ) dhenave ( dhenuM) tatkAlameva tyajati - iti svArthazcintyaH ||28|| - atha kathamapi vatsataro'pi kRtaghnatayA vRddhi prApat, svajananIM (ca) tiraskaroti - iti nIcasvabhAvatvameva te, nIcaMbhAvabhAvito jano'pyevaM vidadhAtiityenamevA'rthaM darzayati mUla dohA - vaDapada jitu pAuhi viguNa, pakhi tina citahi pApa / agani aMga dhuMA hoi ghanu, argAni bujhAvahi Apa // 29 // vyAkhyA viguNo'rthAt kRtaghnaH, yataH yasmAdeva, vaDapadamuccapadava mahattvamiti yAvat prApnoti, tasyaiva pakSe tadarthameva, pApaM paribhavaM pIDanaM cintayati, yathA hetumudIrayati agnerevAGgaM vahnisamudbhUta eva dhUmo, ghano megharUpo bhUtvA svamuccataraM manyamAnaH varSitveti zeSaH, AtmanA svayaM, svotpattinimittabhUtamagnimeva vidhyApayati tiraskaroti iti durjanAcAraH ||29|| atha durjanavRttyA loke'pakIrttireva saJjAyate, ato'pavAdakAraNaparihArapUrvaM yazograhaNahetumAlambyA''ha ca 35 -- - mUla dohA - sAraMga ! jagami lehu yasa, ma ma gahi apajasa mUra / vidhi doU hunti vipAka basi, ika sukha iku sira sUra ||30|| vyAkhyA he sujana ! tvaM jaganmadhye saMsAre yazo gRhNISvA'rjaya / kadAcidapyayazomUlaM apavAdaM, mA meti tarjanasUcakamavyayadvayaM sambhAvyam / dvayorvipAkavaze kAryotpattisamaye vidhiH svarUpamevaM pariNamayatIdameva dvayaM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anusandhAna 36 zrAvayatira- ekaM tu lakSasukhakAraNaM, anyad durantaM ziraHzUlaM santApajanakaM bhavediti bhAvArthaH // 30 // so'pavAdaH paravastuvinAzA-'pahatilakSaNa eveti, taddhe tumudIrya zikSayatimUla dohA - paramacIja paravastu pari, na dharahu jora nisaMka / sIta haraNa rAvaNa sadharu, rulio jihI bidhi raMka // 31 // vyAkhyA - paramacIja iti bhASAntareNA'tyantamanoharaM vastu, tadupari bho ! suguNA: ! niHzaGkam nirbhayaM yathA syAttathA, jora iti durvRttyA''lambaM mA dharata mA prayuGgdhvamityanvayaH / tad draDhayituM dRSTAntaM darzayati - yataH sItAharaNena, sadharastribhuvanavijetA'pi, rAvaNaH raGkavat yathA rulito'rthAt duHkhamanubhUya nissArameva mRtaH, tathA'nyo'pi bhavatIti kutsitAcAraH parihAryaH iti zeSaH // 31 // so'pi laGkApatiryadA svavipadviniSThAyai vimanaskatayA'pi svayaM sItAmAdarapUrvakaM samarpya rAmeNa saGgato'bhaviSyattadA rAmo'pi vigataruDabhaviSyatiti satyamevA'rthaM saGketayati - mUla dohA - ruci aNaruci sAraMga ! rucira, parase jagapati pAu / jANata aru aNajANa kuM, sIta sudhAsada bhAu // 32 // vyAkhyA - atra granthaparisamAptyavasaramaGgalAya kavi: svAbhidhAnagrahaNenAtmAnuzAsanavidhaye ca, zrIbhagavaccaraNazaraNarUpaM zreyo'nuzAsanaM nirUpayatihe sAraMga ! iti svaparaprabodhakamAmantraNaM, rucyA svamanaH supariNatyA, tathA kAryasiddhyartham - ! arucyA'pi vimanaskatayA, jagatpateH paramezvarasya padau spRSTau zaraNIkRtau rucirAveva santApahArakAvityamamumevArthaM yAthAtathyenaikasyaiva vastunaH svabhAvasvarUpaM manogocarIkRtya spaSTayati - yathA jAnate janAyeti yaH pUrvaspRSTAmRtaH zaityamavaiti, tathA cA'jJAnAya, yena kadAcidapi tatsvabhAvo na jJAtaH, paramubhAbhyAM spRzadbhyAM sudhAyAH pIyUSasya svabhAva: zItastApanudeva, paraM kathamapi sahajavaiparItyaM na syAditi / samApto'yaM granthaH // 32 // athA'nantaraM svagaNa-gurunAma nirUpakA svakRtiprasaraNakAraNasvajana
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2006 37 parituSTipradArthAM prAkRtagAthAmAha - mUla gAthA - iya sasigaNadharavAyaga-sArANaM paumasuMdaragurUNaM / / sIseNa kayA esA pasarau puNa suyaNajaNamuhao // 33 // vyAkhyA - 'iti' iti granthAntamaGgalo'vyayaH, eSA padmasundaragurUNAM ziSyeNa prAkkathitAhvasAraGgeNa kRtA racitA 'sUktidvAtriMzikA', punaH bhUyo bhUyaH sujanajanamukhAt prasaratu vistRNAtu / ata eva yathA mayA 'sudaMtabatrIsI' bhASitA tathA sarvepi sajjanAH svayazonubhUtyai 'suvAkyadvAtriMzikA' meva vaktumudyatA bhavantviti dvitIyo'pyanuziSTalakSaNo'rtho'vaseyaH, kiMviziSTAnAM padmasundaragurUNAM? - zazigaNa0 candragacche mahaDAhaDIyazAkhAyAmityAdhyAhAraH / varAH pradhAnAH vAcakAH vAcanAcAryAH teSAM madhyepi sArANAmuttamAnAmiti svaguruNAM sadguNavattApratipAdakaM vacaH saukhyakaraM zreyorthamiti svavinayatAdikaraNakAraNamiti / sampUrNeyaM 'sUktidvAtriMzikA' // 33|| atha kadA'yaM granthaH saJjAta iti zaGkAnirAkaraNAya vivaraNAnte zlokamAha paJcAzanRpasaGkhyAke varSe vikramavatsarAt / caitrazuklatrayodazyAM grantho'yaM racito mudA // 34 // dvAtriMzatAM dodhakAnAM vRttairatyAtmabodhaye / vivRto'pi svayaM zIghraM vizodhyo'tivicakSaNaiH // 35 / / zrIjAvAlapure prAjyaM rAjyaM zAsati zaktitaH / gajanIyavanAdhIze taruNe taraNiprabhau // 36 / / yAvacchazi-ravI dIpamaNI bhAtau nabhogRhe / tAvadadodhakavRttAnI-mAni nandantu sanmukhe // 37 / / iti sUktidvAtriMzikAvivaraNaM samAptamiti, granthAgravRttisaGkhyA 198 / zrIrastu, kalyANamastu / sUtragrantha 50 / paM0 nayanasundaragaNinA'lekhi ||shriiH|| 203, B. ekatA evanyU, bereja roDa, vAsaNA, amadAvAda-7