Book Title: Sanskrut Jain Vyakaran Parampara
Author(s): Geharilal Sharma
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212108/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA DaoN0 geharIlAla zarmA [pravaktA-saMskRta, rAjakIya u0 mA0 vidyAlaya, lohAriyA, jilA-bAMsavAr3A (rAjasthAna)] bhArata meM vyAkaraNa zAstra ke adhyayana aura adhyApana kI jar3eM bahuta gaharI haiN| yahA~ para vyAkaraNa kI zikSA ko sadaiva hI pramukha sthAna milatA rahA hai| zAstra kI aneka zAkhAoM meM vyAkaraNa ko pradhAna mAnA gayA hai--'pradhAnaM ca SaDaGgaSu vyAkaraNam / ' vyAkaraNa zabda kA artha spaSTa karane ke lie usakI yaha paribhASA prasiddha hai--'vyAkriyante vyutpAdyante zabdA: anena iti vyAkaraNam / ' arthAt jisake dvArA prakRti aura pratyaya ko alaga-alaga karake zabda kI vyutpatti kA jJAna kiyA jAya, vaha vyAkaraNa hai| jaba se bhASA kA prArambha huA, taba se usake niyamoM va upaniyamoM ke jJAtA vidvAn bhI rahe haiN| jisa prakAra pANini saMskRta-vyAkaraNa-zAstra ke janaka mAne jAte haiM, usI taraha jainAcAryoM ne bhI vyAkaraNa zAstra ke kSetra meM aneka naI udbhAvanAe~ prastuta kI haiM / prAkRta meM likhe gaye Agama granthoM meM yatra-tatra prAkRta vyAkaraNa ke niyamoM kA ullekha milatA hai / AcArAMgasUtra meM ekavacana, dvivacana evaM baharacana, strIliMga, pulliga evaM napuMsakaliMga tathA vartamAna, bhUta evaM bhaviSyat kAla ke vacanoM kA ullekha hai| yathA samiyAe, saMjae, bhAsaM, bhAsejjA, taM jahA--egavayaNaM, bahuvayaNaM, itthIvayaNaM, NapuMsagavayaNaM, paccakkhavayaNaM, prokkhvynnN|| --AyAra cUlA, 4.1, sUtra 3. sthAnAMgasUtra meM ATha kArakoM kA sodAharaNa nirUpaNa hai / yathA aTThavihA vayaNavibhattI paNNattA, taM jahANidde se paDhamA hoI, bitiyA uvaesaNe / taiyA karaNammi kayA, cautthI saMpadAvaNe // 1 // havai puNa sattamI taMmi, mammi AhArakAlabhAve ya / AmaMtaNI bhave aTThamI, u jaha he juvANattI // 6 // -sthAnAMgasUtra, aSTamasthAna, sUtra 42. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana granthaH paMcama khaNDa isake atirikta anuyogadvArasUtra meM zabdAnuzAsana sambandhI paryApta vivecana huA hai| isameM nAma zabda, samAsa, AkhyAta zabda AThoM vibhaktiyoM Adi kA vistRta vivaraNa vidyamAna hai| isa prakAra prakRta granthoM meM prAkRta-vyAkaraNa sambandhI niyamoM kA ullekha milatA hai, para prAkRta bhASA meM hI likhA gayA koI svatantra vyAkaraNa grantha upalabdha nahIM hotA hai / prAkRta bhASA ke jitane bhI vyAkaraNa likhe gaye ve sabhI saMskRta bhASA meM hI likhe ge| una granthoM meM kucha granthoM kA kevala ullekha hI milatA hai| kucha upalabdha haiM, kucha anupalabdha haiN| aise granthoM meM caNDakRta prAkRta lakSaNa, trivikramakRta prAkRta zabdAnuzAsana Adi pramukha haiN| ___ jaina paramparA meM saMskRta vyAkaraNa granthoM kI racanA kaba se huI, yaha kahanA kaThina hai / isa paramparA meM sabase prAcIna upalabdha vyAkaraNa zAstra AcArya devanandI kI kRti jainendra vyAkaraNa hai| para prApta tathyoM ke AdhAra para yaha mAnanA ucita hai ki AcArya devanandI ke pUrva bhI jaina paramparA se sambandhita vyAkaraNa kI kRtiyA~ thiiN| jisa prakAra maharSi pANini ke vyAkaraNa grantha zabdAnuzAsana meM unameM pUrva ke vaiyAkaraNoM kA ullekha milatA hai, usI prakAra jainendra vyAkaraNa se lekara paravartI jaina paramparA ke vyAkaraNa granthoM meM pUrvAcAryoM aura unakI kRtiyoM kA ullekha hai| unameM se zabdaprabhRta, aindra vyAkaraNa aura kSapaNaka vyAkaraNa prasiddha haiN| zabdaprAbhRta (saddapAhuDa) paramparA ke anusAra zabdaprAbhUta yA saddapAhuDa kI racanA saMskRta meM kI gaI thii| yaha pUrvagranthoM kA aMga hai| jaina AgamoM ke dRSTivAda meM caudaha pUrva zAmila the| ye pUrva grantha bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke mAne jAte haiN| pArzvanAtha kA samaya bhagavAna mahAvIra se do sau pacAsa varSa pUrva kA mAnA jAtA hai| isase jJAta hotA hai ki pUrvo kI racanA IsA pUrva AThavIM zatI meM huI hogii| ata: zabda prAbhUta kA samaya bhI AThavIM zatI mAnA jA sakatA hai| siddhasenagaNi ne kahA hai ki pUrva granthoM meM jo zabda prAbhRta hai, usI meM se vyAkaraNazAstra kA udbhava huA hai| caudaha pUrva saMskRta bhASA meM the ataH isakI bhASA bhI saMskRta ho rahI hogI / 2 / DaoN0 nemicanda zAstrI ke anusAra satyapravAda pUrva meM vyAkaraNazAstra ke niyamoM kA ullekha milatA hai| isameM vacana saMskAra ke kAraNa, zabdoccAraNa ke sthAna, prayatna, vacana bheda Adi kA vivecana kiyA gayA hai / isa prakAra satyapravAda pUrva meM vyAkaraNazAstra kA prArambhika svarUpa spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai| aindra vyAkaraNa aneka pramANoM se yaha siddha hotA hai ki jaina paramparA meM aindra vyAkaraNa kA bhI mahattvapUrNa sthAna rahA hai| isa vyAkaraNa ke kartA bhagavAn mahAvIra ko mAnA jAtA hai / paramparA ke anusAra bhagavAn mahAvIra ne indra ke lie eka zabdAnuzAsana khaa| use upAdhyAya lekhAcArya ne sunakara aindra nAma se loka meM prakaTa kiyA / isa sambandha meM Avazyaka niyukti tathA hAribhadrIya AvazyakavRtti meM kahA hai sakko A tatsamakkhaM, bhagavaMta AsaNe nivesitaa| sadassa lakkhaNaM pucche, vAgaraNaM avayavA idaM // bahuta samaya taka AcArya devanandI ke jainendra vyAkaraNa ko hI aindra vyAkaraNa mAnane kA bhrama calatA rhaa| 1. saMskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza kI paramparA, pR0 36. (gokulacanda kA lekha) 2. paM0 ambAlAla pre0 zAha-jaina sAhitya kA vRhat itihAsa, bhAga 5, pR0 6. 3. DaoN0 nemicanda zAstrI-jaina vidyA kA sAMskRtika avadAna, pR042-43. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 345 para vastutaH ye donoM vyAkaraNa bhinna haiM / jainendra vyAkaraNa ke pahale hI aindra vyAkaraNa ke ullekha milate haiN| isa bhrama ko phailAne kA jimmedAra ratnarSi ke "bhagvadvAgvAdinI" nAmaka grantha ko mAnate hue DaoN0 gokulacanda jaina ne isa bhrama ke nivAraNa kA prayAsa kiyA hai| isa aindra vyAkaraNa kI racanA IsApUrva 560 meM huI hogI, aisA vidvAn loga mAnate haiN| para yaha vyAkaraNa adyAvadhi upalabdha nahIM huA hai| kSapaNaka vyAkaraNa anekAneka granthoM meM Aye hue pramANoM se jJAta hotA hai ki kisI kSapaNaka nAmaka vaiyAkaraNa ne bhI zabdAnuzAsana kI racanA kI thii| tantrapradIpa meM kSapaNaka ke vyAkaraNa kA aneka bAra ullekha huA hai| eka sthAna para AyA hai 'ata eva nAvamAtmAnaM manyate iti vigrahaparatvAdanena hasvatvaM bAdhitvA amAgame sati "nAvaM manye' iti kSapaNaka vyAkaraNa dazitam / ' kavi kAlidAsa racita "jyotirvidAbharaNa" nAmaka grantha meM vikramAditya kI sabhA ke navaratnoM meM kSapaNaka kA bhI ullekha huA hai / yathA-- dhanvantari kSapaNako'marasiMha zaMku-. vetAlabhaTTa ghaTakapara-kAlidAsAH khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnavavikramasya / / tantrapradIpa sUtra 4.1.155 meM "kSapaNaka mahAnyAsa" kA ullekha hai| ujjvaladatta viracita "uNAdivRtti" meM "kSapaNaka vRttau atra iti zabda Adyarthe vyAkhyAtaH" isa prakAra ullekha kiyA gayA hai / isase jJAta hotA hai ki zabdAnuzAsana ke atirikta nyAya aura vRtti grantha bhI kSapaNaka viracita rahe hoMge / para Aja taka kSapaNaka ke anya zAstroM meM ullekha ke atirikta unakI kisI bhI prakAra kI racanA prApta nahIM huI hai| isa prakAra yaha spaSTa hotA hai ki vyAkaraNa kI paramparA meM yaha jaina vyAkaraNatrayI bahuta mahattvapUrNa hai| paravartI vyAkaraNazAstrakAroM ne isa trayI ko atyanta Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai / inake atirikta devanandI ne apane jainendra vyAkaraNa meM zrIdatta, yazobhadra, bhUtabali, prabhAcandra, siddhasena aura samantabhadra ina prAcIna jainAcAryoM ke matoM kA ullekha kiyA hai / parantu ina AcAryoM kA koI bhI grantha adyAvadhi upalabdha nahIM huA hai aura na kahIM anyatra inake vaiyAkaraNa hone kA ullekha milatA hai| ina pUrvAcAryoM ke pazcAt jaina vyAkaraNa paramparA ke vyAkaraNazAstra upalabdha hone lagate haiM / upalabdha vyAkaraNa zAstroM kI bhI eka dIrgha-paramparA vidyamAna hai| isa paramparA ke antargata aneka AcAyoM ne mahattvapUrNa vyAkaraNazAstroM kI racanAe~ thiiN| ina svayaM ne tathA anyAnya AcAryoM ne inake vyAkaraNa para paraprakriyA grantha, vRttiyA~, nyAsagrantha Adi granthoM kI racanAe~ kI / ina para vistAra se prakAza DAlane para inakA mahattva svataH prakaTa ho jaaygaa| jainendra vyAkaraNa upalabdha jaina vyAkaraNa ke granthoM meM jainendra vyAkaraNa prathama kRti mAnI jAtI hai| isakI racanA pUjyapAda AcArya devanandI ne kii| devanandI digambara paramparA ke vizruta jainAcArya the| unake pUjyapAda tathA jainendrabuddhI nAma bhI pracalita the| nandIsaMgha kI paTTAvalI meM isakA spaSTa ullekha milatA hai -0 1. saMskRta prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 40. 2. bharata kaumudI, bhAga 2, pR0863 kI TippaNI. 3. (i) guNe zrIdattasyAstriyAm // 1. 4. 34 // (i) kRvRSimRjAM yazobhadrasya // 2. 1.66 // - 0 . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 -0 346 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha paMcama khaNDa yazaH kIrtiyazonandi devanandI mahAmatiH / zrI pUjyapAdAparAkhyo, guNanandI guNAkaraH // zravaNabelagola ke 40 ve zilAlekha meM devanandI kA jinendrabuddhI nAma batAyA gayA hai / yathA yo devanandi prathamAbhidhAno, buddha yA mahatyA sa jinendrabuddhiH / thI pUjyapAdo'jani devatAbhipUjitaM pAdayumadIyam // jinakA prathama nAma devanandI thA, evaM buddhi kI mahattA ke kAraNa jinendrabuddhi nAma huA, devatAoM dvArA jinake caraNoM kI pUjA kI gaI, ataH pUjyapAda devanandI utpanna hue| bauddha sAdhu jinendrabuddhi se pUjyapAda devanandI bhinna rahe haiN| inakA samaya cauthI se chaThI zatAbdI ke bIca meM mAnA jAtA hai / mugdhabodha ke karttA vopadeva ne apane eka padya meM ATha vaiyAkaraNoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai indrazcandrakAzakRtsnApizalI -zAkaTAyanA / pAminyamarajainendrA jayagayaSTau ca zAbdikAH // isa padya meM jainendra kA nAma bhI AyA hai| yadi yaha nAma jainendra-vyAkaraNa ke karttA jainendrabuddhi kA hI ho to inakA samaya pANini pUrva kA mAnA jA sakatA hai / para yudhiSThira mImAMsaka ke anusAra pUjyapAda ke 'aruNanmahendro mathurAm' udAharaNa meM guptavaMzIya kumAragupta kI madhurAvijaya kI aitihAsika ghaTanA surakSita hai| isase prakaTa hotA hai ki pUjyapAda kumAragupta ke samakAlika hone se zvI satAbdI ke pUrvArddha meM hue hoge| adyAvadhi prApta pramANoM ke AdhAra para yahI jJAta hotA hai ki jainAcArya dvArA racita maulika vyAkaraNoM meM jainendra vyAkaraNa sarvaprathama racanA haiM / isameM pAMca adhyAya hai| isI kAraNa isakA nAma paMcAdhyAyI bhI hai| pANini kI taraha hI vidhAnakrama ko dRSTigata rakhate hue sUtroM kI racanA kI gaI hai| ekazeSa prakaraNa rahita yAne anekazeSa racanA isa vyAkaraNa kI apanI vizeSatA hai| isameM saMjJAe~ (alpAkSarI haiN| isa grantha kI racanA karate samaya pANinIya aSTAdhyAyI ko AdhAra mAnA gayA hai| saMjJAoM ke alpAkSarI honA, vaidika prayogoM ko bhI laukika mAna kara siddha karanA Adi kucha aise kAraNa haiM, jinase yaha vyAkaraNa kucha kliSTa ho gaI hai| DaoN0 gokulacanda jaina likhate haiM ki AcArya devanandI ne pANinIya aSTAdhyAyI ko AdhAra mAnakara use paMcAdhyAyI meM parivartita karate samaya do vAtoM kI ora vizeSa dhyAna rakhA thaa| eka to dhAtu, pratyaya, prAtipadika, vibhakti, samAsa Adi anvartha mahAsaMjJAoM ko bIjagaNita kI taraha atisaMkSipta saMketoM meM badala diyA haiM / dUsare jitane svara sambandhI tathA vaidika prayoga sambandhI sUtra the unako chor3a diyA hai / 4 isa racanA ke do pATha prApta hote haiN| isake prAcIna pATha meM 3000 hajAra sUtra tathA arvAcIna saMzodhita pATha meM 3600 sUtra haiM / aneka sUtroM aura saMjJAoM meM bhI bhinnatA hai| donoM pAThoM para alaga-alaga TIkA grantha bhI upalabdha hote haiM / itanA bheda hote hue bhI inameM paryApta mAtrA meM samAnatA vidyamAna hai / zAkaTAyana vyAkaraNa maharSi pANini ke zabdAnuzAsana meM aneka sthAnoM para ke hone ke pramANa nahIM milate haiN| jaba 1864 meM buhalara ko zAkaTAyana kA ullekha hai, para inake kisI vyAkaraNa zAkaTAyana zabdAnuzAsana kI pANDulipi kA kucha aMza -- 1. paM0 ambAlAla pre0 zAha jaina sAhitya kA bRhat itihAsa, bhAga 5, pR0 8. 2. paM0 ambAlAla pre0 zAha-jaina sAhitya kA bRhat itihAsa, bhAga 5, pR0 8. 3. yudhiSThira mImAMsaka jainendra zabdAnuzAsana tathA usake bhinna pATha, jainendra-mahAvRtti, 43.44. 4. saMskRta - prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 46. . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 347 milA to unhoMne saMskRta jagat ko avagata karAyA ki pANini dvArA ullikhita zAkaTAyana vaiyAkaraNa kA grantha upalabdha ho gayA hai| para vAstava meM yaha bhrama thA, jisakA Age calakara nivAraNa ho gayA / vAstava meM yaha pANDulipi yApanIya saMgha ke agraNI AcArya pAlyakIrti dvArA racita 'zabdAnuzAsana' kI thii| ye pAlyakIti hI jaina-vyAkaraNa paramparA meM 'zAkaTAyana' nAma se prasiddha rahe haiN| unake isa nAma kA kAraNa vyAkaraNa ke kSetra meM prasiddha AcArya hone ke kAraNa, pANini se pUrva ke AcArya zAkaTAyana kI upAdhi rahA hogaa| unake isa nAma ke AdhAra para hI unakA grantha 'zAkaTAyana vyAkaraNa' ke nAma se prasiddha huA / AcArya pAlyakIrti rAjA amoghavarSa ke rAjyakAla meM hue the| vaha vi0 saM0871 meM rAjagaddI para baThA / ata: pAlyakIrti ne apanI kRti kI racanA havIM zatAbdI ke uttarArdha meM kI hogii| isa vyAkaraNa meM bhI prakaraNa vibhAga nahIM hai| pANini kI taraha vidhAna-krama kA anusaraNa karake sUtra racanA kI gaI hai / prakriyA krama kI racanA karane kA bhI prayatna kiyA hai para aisA karane se kucha kliSTatA tathA viprakIrNatA A gaI hai / yadyapi isakI racanA karate samaya pANini ke zabdAnuzAsana ko dRSTigata rakhA hai, phira bhI aneka kSetroM meM isameM bhinnatAe~ haiM / adhyAyoM kA vibhAjana, viSaya-vastu kA prastutIkaraNa, svaraniyamoM kA abhAva, pratyAhAra sUtroM meM parivartana Adi aneka tattva haiM jo isa vyAkaraNa ko pUrvAcAryoM kI vyAkaraNa se bhinna karate haiN| DaoN0 gokulacanda jaina ne 16 aisI vizeSatAeM batAI haiM jo isa vyAkaraNa kI anya pUrvAcAryoM ke vyAkaraNa se bhinnatA prakaTa karatI haiN| yakSavarmA ne isa grantha kI cintAmaNi TIkA meM isakI vizeSatA batAte hue likhA hai iSTirneSTA na vaktavyaM vaktavyaM sUtrataH pRthak / saMkhyAnaM nopasakhyAnaM yasya zabdAnuzAsane / / indracandrAdibhiH zabdaryaduktaM zabdalakSaNam / tadihAsti samastaM ca yatrehAsti na tat kvacit / / arthAt zAkaTAyana vyAkaraNa meM iSTiyAM par3hane kI AvazyakatA nhiiN| sUtroM se pRthak kucha bhI kahane kI AvazyakatA nahIM hai / upasaMkhyAna karane kI bhI AvazyakatA nahIM hai| indra, candra Adi vaiyAkaraNoM ne jo kucha zabdalakSaNa kahA hai, vaha saba kucha isameM vidyamAna hai / jo isameM nahIM hai, vaha kahIM para bhI nahIM hai| paMcagranthI vyAkaraNa isa vyAkaraNa kA aparanAma 'buddhisAgara vyAkaraNa' aura 'zabdalakSma' bhI hai| isa grantha kI racanA zvetAmbaAcArya buddhisAgara sUri ne vi0 saM0 1080 meM kI thii| zvetAmbarAcAryoM ke upalabdha vyAkaraNa granthoM meM sarvaprathama inhIM kI racanA AtI haiN| ye AcArya vardhamAnasUri ke ziSya the| grantha kI racanA kA uddezya batAte hue svayaM AcArya ne kahA hai ki jaina paramparA meM zabdalakSma aura pramAlakSma kA abhAva hai| isa kSetra meM ye para-granthopajIvI haiN| durjanoM ke isa AkSepa ke nivAraNa ke lie isa grantha kI racanA kI gaI hai| 1. saMskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 61-64. 2. sUtra aura vAttika se siddha na hone para bhASyakAra ke prayogoM se jo siddha ho usako iSTi kahate haiN| 3. zrI vikramAditya narendrakAlAt sAzItikaM yAti samAsahasra sa zrIkajAvA lipure tadAdya dRbdhaM mayA saptasahasrakalpam / / -vyAkaraNaprAnta prazasti. 4. tairavadhIrite yattu pravRttirAvayoriha / tatra durjanavAkyA ni pravRtta : sannibandhanam // 403 / / zabdalakSmapramAlakSma yadeteSNAM na vidyate / nAdimantastato hya te paralakSmopajIvinaH / / 404 // - 0 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 348 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa, ........ .................................................................. yaha grantha 7000 zloka pramANa gadya-padyamaya racanA hai| isakI racanA aneka vyAkaraNa granthoM ke AdhAra para kI gaI hai / dhAtu sUtra, gaNa pATha, uNAdisUtra vRtabandha meM haiN| isa vyAkaraNa kI hastalikhita prati jaisalamera bhaNDAra meM hai| prati atyanta azuddha hai| siddhahemacandrAzabdAnuzAsana zvetAmbarAcAryoM meM hemacandrasUri kA nAma bahuta prasiddha AcAryoM kI zreNI meM AtA hai| inhoMne gurjaranareza siddharAja jayasiMha kI prArthanA para eka zabdAnuzAsana kI racanA kI / inhoMne isa grantha kA nAma siddharAja aura apanA nAma sAtha meM jor3akara siddhahemacandra zabdAnuzAsana rkhaa| isakA racanAkAla vi0 saM0 1145 ke Asa-pAsa hai| yaha grantha bahuta hI lokapriya huA / isI kAraNa isa para 62-63 TIkAe~ haiN| isa grantha kI paripUrNatA kI dRSTi se vRttiyoM, uNAdipATha, gaNapATha, dhAtupATha tathA liMgAnuzAsana bhI unhoMne svayaM hI likhe haiM / AcArya kA uddezya pUrvAcAryoM ke vyAkaraNoM meM vidyamAna kamiyoM ko dUra karate hue eka sarala vyAkaraNa kI racanA karanA rahA hai| isa zabdAnuzAsana meM kula ATha adhyAya haiM, jinameM se prathama sAta saMskRta bhASA ke liye haiM tathA antima eka prAkRta bhASA ke lie haiN| pratyeka adhyAya meM cAra pAda hai| kula milAkara 4685 sUtra haiM / isa vyAkaraNa ko vizaM khalatA, kliSTatA, vistAra aura dUrAnvaya jaise doSoM se vacAyA gayA hai| isakI sUtra saMkalanA dUsare vyAkaraNoM kI apekSA sarala aura viziSTa prakAra kI hai| saMjJAe~ sarala haiN| viSayakrama, saMjJA, sandhi, syAdi, kAraka, Satva, Natva strIpratyaya, samAsa, AkhyAta, taddhita aura kRdanta ke rUpa meM rakhA gayA hai| isa vyAkaraNa kI aneka vizeSatAoM para DaoN0 nemicandazAstrI ne vistArapUrvaka vicAra kiyA hai|' hemacandrAcArya apane isa zabdAnuzAsana kI racanA ke lie vizeSa rUpa se zAkaTAyana ke RNI rahe haiM / jahA~ para zAkaTAyana ke sUtroM se kAma calA vahA~ para ve hI sUtra rahane diye tathA jahA~ para parivartana kI AvazyakatA huI, usameM parivartana kiyA / inake vyAkaraNa kA itanA prabhAva phaila gayA ki inhoMne bar3e AtmavizvAsa ke sAtha kahA ki"AkumAraM yaza: zakaTAyanasya" / arthAt zAkaTAyana kA yaza kumArapAla taka hI rahA / kyoMki taba taka "siddhahemacandrAnuzAsana' na racA gayA thA aura na pracAra meM AyA thaa| dIpaka vyAkaraNa isa vyAkaraNa kI racanA zvetAmbarAcArya bhadrezvarasUri ne kii| gaNaratna mahodadhi meM isakA ullekha karate hue vardhamAna sUri ne likhA hai- 'medhAvinaH pravaradIpaka krtRyuktaa|' usI kI vyAkhyA meM Age likhA hai--'dIpakakartA bhadrezvarasUriH / pravarazcAsau dIpakakartA ca pravaradIpakakartA / prAdhAnyaM cAsyAdhunika vaiyAkaraNapekSayA / ' sAyaNa racita dhAtu vRtti meM zrI bhadra ke nAma se vyAkaraNa viSayaka mata ke aneka ullekha haiN| saMbhavataH ve dIpaka vyAkaraNa ke hoNge| bhadrezvara sUri ne isa grantha ke atirikta liMgAnuzAsana aura dhAtupATha kI bhI racanA kI hogI kyoMki sAyaNa aura vardhamAna ne isa prakAra ke ullekha kiye haiN| inakA samaya 12vIM yA 13vIM vi0 zatAbdI mAnA gayA hai| zabdAnuzAsana (muSTivyAkaraNa) ___vi. ko 13vIM zatAbdI meM AcArya malayagiri hue jo hemacandrasUri ke sahacara the| unhoMne bhI zabdAnuzAsana kI racanA kI jise muSTivyAkaraNa bhI kahate haiN| inhoMne apane isa mahattvapUrNa grantha kI racanA kumArapAla ke rAjyakAla meM kI hai| isa bAta ke anumAna kA AdhAra unake vyAkaraNa kA khyAte dRzyate (22) yaha sUtra hai| ise udAharaNa ke rUpa unhoMne "adahadarAtIn kumArapAlaH" aisA likhA hai| 1. DaoN. nemicanda jaina-jaina vidyA kA sAMskRtika avadAna, pR0 53-60. 2. paM0 ambAlAla pre0 zAha-jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 5, pR. 23. - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-parampara 346 ................................................................... ...... yaha grantha svopajJavRtti yukta hai / AcArya kSemakItisUri ne bRhatkalpa kI TIkA kI utthAnikA meM "zabdAnuzAsana sanAdi vizvavizvavidyAmaya jyoti: pujaparamANudhaTita mUrtibhiH" isa prakAra kA ullekha malayagiri ke isa vyAkaraNa ke sambandha meM kiyA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki vidvAnoM meM isa vyAkaraNa kA ucita Adara thaa| yaha vyAkaraNa grantha ahamadAbAda ke lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira kI ora se prAdhyApaka paM0 becaradAsa dozI ke saMpAdakatva meM prakAzita ho cukA hai| zabdArNavavyAkaraNa vi0 saM0 1680 ke AsapAsa kharataragacchIya vAcaka ratnasAra ke ziSya sahaja-kIrtigaNi ne zabdArNava vyAkaraNa kI racanA kI / unhoMne isa vyAkaraNa grantha kI racanA aneka vyAkaraNa granthoM kA avalokana kara kI tathA ise adhikAroM meM vargIkRta kiyaa| ina adhikAroM ko nimna padyoM meM prakaTa kiyA hai saMjJAzleSaH zabdAH Satva-Natve kArakasaMgrahaH / samAsastrIpratyazca, taddhitA kRJcadhAtavaH / / dazAdhikArA ete'tra vyAkaraNe yathAkramam / sAGa gAH sarvatra vijJa yA, yathA zAstra prakAzitAH / / bhikSuzabdAnuzAsana jaina vyAkaraNa-paramparA meM atIva arvAcIna evaM sarvAGgapUrNa saMskRta-vyAkaraNa ke viSaya meM yadi jAnanA cAheM to isameM bhikSuzabdAnuzAsana para dRSTipAta karanA hogaa| isa vyAkaraNa grantha kI racanA kI preraNA ke srota terApaMthadharmasaMgha ke aSTama AcArya kAlUgagI rahe haiN| AcAryajI ko saMskRta vidyA se agAdha prema thaa| isI anurAga ne eka sAGgapUrNa navIna vyAkaraNa kI sarjanA kI bhAvanA ko janma diyaa| unakI isa bhAvanA ko mUrtarUpa vidvadvarya muni zrI cauthamalajI ne diyaa| unakA adhyayana AcArya kAlUgaNI kI dekha-rekha meM sampanna huA thaa| inakA priya viSaya vyAkaraNa thaa| isa ruci ke kAraNa hI unhoMne pANinIya, zAkaTAyana, sArasvata, siddhAntacandrikA, mugdha-bodha, sArakaumudI, jainendra vyAkaraNa aura siddhahemazabdAnuzAsana kA gaharA adhyayana evaM anuzIlana kiyaa| isa anuzIlana ke kAraNa unameM AcArya kAlUgaNI kI bhAvanA kI mUrta rUpa dene kI kSamatA A gii| varSoM ke adhyayana ke bAda sabhI zabdAnuzAsana ke granthoM se Avazyaka sAmagrI ko lekara inhoMne vizAla zabdAnuzAsana kI racanA kii| isakI racanA thalI pradeza meM chApara meM sampanna huii| isakA racanAkAla vikrama saMvat 1980-1988 hai| 1988 ke mAgha zuklA trayodazI zanivAra ko puSyanakSatra meM yaha kRti pUrI huii| vizAlazabdAnuzAsana ke sUtroM meM parivartana evaM parivartana parivardhana karake isa grantha kA nirmANa karane ke kAraNa prArambha meM isakA nAma vizAlazabdAnuzAsana hI rakhA gyaa| para bAda meM muni zrI gaNezamalajI kI preraNA se inakA nAma bhikSuzabdAnuzAsana rakhane kI dRSTi se AcArya kAlUgaNI kI svIkRti ke liye unake pAsa bhejA gayA / AcAryajI ne apanI svIkRti pradAna kara dii| usake pazcAt vikrama saMvat 1961 meM isakA nAma bhikSuzandAnuzAsana rakha diyA gyaa| isa grantha ke sUtroM kI racanA muni zrI cauthamalajI ne kI tathA isakI vRtti kI racanA kA kArya paNDitazrI raghunandana zarmA ne pUrA kiyaa| paNDitajI vyAkaraNa ke uccakoTi ke vidvAn the| pANinIya vyAkaraNa unheM kaNThastha thaa| isa prakAra muni zrI cauthamalajI aura paNDita raghunandanajI donoM ke saMyukta prayAsa se vizAlakAya bhikSa zabdAnuzAsana bhyAkaraNa grantha pUrA huaa| isameM zabdoM ke anuzAsana sUtroM ke sAtha-sAtha unakI vyAkhyAe~ bhI haiN| yaha laghu aura bRhad vRtti se yukta hai| yaha dhAtupATha, gaNapATha, uNAdi, liMgAnuzAsana, nyAyadarpaNa, kArikA saMgraha vRtti Adi avayavoM se paripUrNa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 350 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ...... .................................................................. hai| isake sUtroM kI racanA sarala va spaSTa hai| jaise pratyAhAra sUtra a i u R la, e ai o au, ha ya va ra la, a Nana-Dama aadi| Upara vaNita jaina vyAkaraNa paramparA meM saMskRta ke pramukha vyAkaraNa haiN| inake atirikta bhI aneka aise vyAkaraNa aura upalabdha hote haiM jinakA mahattva pratIta nahIM hotA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue unakA yahA~ saMkSepa meM ullekha kara denA hI ucita hogA / ataH agrima paMktiyoM meM una para eka sUcanAtmaka dRSTikoNa se saMkSipta jAnakArI prastuta kI jA rahI hai| zabdArNava AcArya guNanandi ne jainendra vyAkaraNa ke sUtroM se kucha parivartana aura parivardhana kara isa vyAkaraNa kI racanA kI / isakA racanAkAla vikrama sambat 1000 ke AsapAsa hai| premalAbha vyAkaraNa ___ isakI racanA aMcalagacchIya muni premalAbha ne kI hai / isakA racanAkAla vi0 saM0 1283 hai| isakA nAma isake racayitA ke nAma para hI rakha diyA gayA hai / yaha eka svatantra vyAkaraNa racanA hai| vidyAnanda vyAkaraNa tapAgacchIya AcArya devendra sUri ke ziSya vidyAnanda sUri ne apane hI nAma para isa grantha kI racanA kii| sakA racanAkAla vi0 saM0 1312 hai / yaha grantha upalabdha nahIM hai| gurvAvalI meM AcArya muni sundarasUri ne kahA hai ki isa vyAkaraNa meM sUtra kama haiM, parantu artha bahuta hai| isalie yaha vyAkaraNa sarvottama jAna par3atA hai| nUtana vyAkaraNa kRSNaSirgaccha ke mahendra sUri ke ziSya jayasiMha ne vi0 saM0 1440 ke AsapAsa isa nUtana vyAkaraNa kI racanA kii| yaha vyAkaraNa svatantra hai athavA kisI anya bRhad vyAkaraNa grantha para AdhArita, yaha spaSTIkaraNa nahIM huA hai| bAlabodha vyAkaraNa jainagranthAvalI ke anusAra isake racayitA merutuMgasUri rahe haiN| isakI racanA taMtra kA vyAkaraNa ke sUtroM ke AdhAra para kI gaI hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1444 hai| zabdabhUSaNa vyAkaraNa tapAgacchIya AcArya vijayasUri ke ziSya dAnavijaya ne isa grantha kI racanA kii| isakA racanAkAla vi0 saM0 1770 ke AsapAsa rahA hai| yaha svatantra kRti hai yA anya vyAkaraNa grantha para AdhArita, yaha abhI taka spaSTa nahIM ho sakA hai| yaha grantha 300 zloka pramANa hai, isa prakAra kA nirdeza jaina granthAvalI meM (pR0 268) hai| prayogamukha vyAkaraNa isa grantha kI 34 patroM kI prati jaisalamera ke bhaNDAra meM vidyamAna hai| isake racayitA kA nAma jJAta nahIM huA hai| 1. vistRta adhyayana ke draSTavya-muni zrIcanda kamala-bhikSuzabdAnuzAsana : eka parizIlana, saMskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 143. 2. gurvAvalI padya 179. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina vyAkaraNa-paramparA 351 . - . -. -. -. -. - . -. -. jaina vyAkaraNa para nyAsa, TokA Adi grantha jainendra vyAkaraNa para TIkAeM isa vyAkaraNa para vicAra karate samaya spaSTa ho cukA hai ki jaina paramparA meM yaha mahattvapUrNa vyAkaraNa hai| isa para aneka vidvAnoM ne vibhinna prakAra ke TIkA granthoM kI racanA kii| unameM se kucha pramukha granthoM para prastuta prasaMga meM vicAra kiyA jA rahA hai / svopajJa jainendranyAsa pUjyapAda svayaM devanandI ne jainendra vyAkaraNa para svopajJa nyAsa kI racanA kii| bhimogA jile meM prApta eka zilAlekha meM isakA ullekha milatA hai / vaha isa prakAra hai nyAsaM jainendrasaMjJa sakalabudhanataM pANinIyasya bhUyo / nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidya zAstraM ca kRtvA / isase prakaTa hotA hai unhoMne pANinIya vyAkaraNa para bhI nyAsa grantha likhA thaa| para isa samaya ye grantha upalabdha nahIM haiN| mahAvRtti abhayanandI digambara paramparA ke mAnya AcArya the| inakA samaya vi0 saM0 kI 8vI havIM zatAbdI mAnA jAtA hai| DaoN0 belvalakara ne inakA samaya 750 I0 batAyA hai| inhoMne jainendra vyAkaraNa para mahAvRtti kI racanA kii| isa vyAkaraNa kI upalabdha sabhI TIkAoM meM yaha sarvAdhika prAcIna hai| paMcavastu TIkA ke kartA ne isakA mahattva batAte hue jainendra vyAkaraNa rUpa mahala ke kivAr3a kI upamA kI hai| yaha vRtti 11 hajAra zloka parimANa hai / DaoN0 gokulacanda jaina ne isakI aneka vizeSatAoM kA ullekha kiyA hai| zabdAmbhojabhAskaranyAsa isa nyAsa grantha kI racanA digambarAcArya prabhAcandrajI ne kii| ye 11vIM zatAbdI ke prasiddha vidvAn the / inhoMne apane isa nyArA grantha meM dArzanika zailI apanAyI hai| isa grantha ke 4 adhyAya, 3 pAda tathA 211 sUtra taka kI hastalikhita pratiyA~ upalabdha hotI haiN| vaise yaha grantha 16,000 zloka parimANa thaa| paMcavastu TIkA yaha TIkA grantha jainendra vyAkaraNa para prakriyA grantha hai| yaha 3300 zloka parimANa hai| grantha sarala zailI meM hone ke kAraNa vyAkaraNa ke prArambhika adhyetAoM ke lie bahata upayogI hai| ise isa vyAkaraNa kA sopAna kA batAyA gayA hai TIkAmAlamihArurukSuracitaM jainendrazabdAgamaM / prAsAdaM pRthupaMcavastukamidaM sopAnamArohatAm // isake racanAkAra kA nAma nahIM milatA hai| sandhiprakaraNa meM eka sthAna para "sandhiM tridhA kathayati zrutakIrtirAyaH" yaha paMkti milatI hai| isase anumAna lagAyA jAtA hai ki isake racayitA zrutakIrti rahe hoNge| inakA samaya 12vIM zatAbdI kA uttarArddha mAnA gayA hai| ataH isa grantha kA racanAkAla bhI yahI rahA hogaa| 1. sisTamsa Apha grAmara, pairA 50. 2. saMskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, 56.. 3. (a) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga-5, pR0 12; (A) yudhiSThira mImAMsaka-saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa, bhAga 1, pR0 563; (i) saskRta-prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 135. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .. ... .. .. ...... .. ...... ........................ .......... ........ .. ... laghujainendra isa grantha kI racanA digambara jaina paM0 mahA candra ne 12vIM zatAbdI meM kii| inhoMne abhayanandI kI mahAvRtti ko AdhAra mAnakara isa grantha kI racanA kii| isakI eka prati aMkalezvara jaina mandira meM tathA dUsarI prati pratApagar3ha (mAlavA) ke digambara jaina mandira meM hai / yaha prati apUrNa hai| jainendra vyAkaraNavRtti . rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM kI grantha sUcI, bhAga-2, pR0 250 para isa vRtti kA ullekha hai| isake racayitA meghavijaya batAye gaye hai / yadi ye hemakaumudI vyAkaraNa ke kartA meghavijaya se abhinna hoM to isa grantha kA racanAkAla 18vIM zatI rahA hogaa| anirakArikAvacUrI jainendra vyAkaraNa kI anirakArikA para zvetAmbara jaina muni vijayavimala ne 17vIM zatI meM avacUrI kI racanA kI hai| ina saba ke atirikta bhagavad vAmbAdinI nAmaka grantha bhI jainendra vyAkaraNa se sambandhita hai| isameM 800 zloka pramANa jainendra vyAkaraNa kA sUtra pATha mAtra hai| zAkaTAyama vyAkaraNa para TIkAe~ jaina paramparA ke mahAvaiyAkaraNoM meM zAkaTAyana dUsare vaiyAkaraNa haiN| inake zAkaTAyana vyAkaraNa para bhI aneka TIkA grantha likhe gye| vidvAnoM kI jAnakArI ke lie kucha pramukha granthoM kA vivaraNAtmaka vivecana yahA~ prastuta kiyA jA rahA haiamoghavRtti zAkaTAyana vyAkaraNa para amoghavRtti nAma kI eka bahad vRtti upalabdha hai / yaha vRtti sabhI TIkA granthoM meM prAcIna evaM vistArayukta hai| isakA nAmakaraNa amoghavarSa rAjA ko lakSya banAkara kiyA gayA pratIta hotA hai| yaha 18000 zloka parimANa kI vRtti hai / yajJavarmA ne isa vRtti kI vizeSatA batAte hue kahA hai gaNadhAtupAThayogena dhAtun, liMgAnuzAsane liMgatAm / auNAdikAnuNAdI zeSaM nizeSamAtravRttI vidhAt / / isase isakI upayogitA svataH prakaTa hotI hai| isake racanAkAra kA spaSTa ullekha nahIM hai, para anyAnya granthoM meM upalabdha pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki isake racanAkAra svayaM zAkaTAyana hI the / vRtti meM adahadamoghavaSo'rAtIn' aisA udAharaNa hai, jo amoghavarSa rAjA kA hI saMketa karatA hai| amoghavarSa kA samaya zaka saM0736 se 789 hai| ata: isa grantha kI racanA 8vIM zatAbdI ke uttarArdha meM huI hogii| cintAmaNivRtti isa vRtti kI racanA yakSavarmA nAmaka vidvAn ne kI hai| apanI isa vRtti ke viSaya meM ve svayaM likhate haiM ki yaha vRtti 'amoghavRtti' ko saMkSipta karake banAyI gayI hai| jaise tasyAti mahati vRtti saMhatyeyaM lghiiysii| saMpUrNa lakSaNAvRttirvakSyate lakSavarmaNA / / bAlAbAla jano'pyasyA vRttarabhyAsavRttitaH / samastaM vAGmayaM vetti, varSeNe kena nizcayAt / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta - jaina- vyAkaraNa- paramparA artha spaSTa hai / yaha vRtti 60000 zloka parimANa hai / ajitasena nAmaka vidvAn se isa para maNiprakAzikA nAma kI TIkA likhI / prakriyA saMgraha abhayacandra nAmaka AcArya ne zAkaTAyana ke vyAkaraNa ko prakriyAbaddha kiyA / rUpasiddhi afassaMgha ke AcArya dayApAla ne zAkaTAyana vyAkaraNa para eka choTI sI TIkA likhI / dayApAla AcArya kA samaya vi0saM 1100 ke AsapAsa hai / inakA yaha grantha prakAzita hai / gaNaratnamahodadhi govindasUri ke ziSya vardhamAna sUri nAmaka zvetAmbara AcArya ne zAkaTAyana vyAkaraNa meM Aye hue gaNoM kA saMgraha karake isa grantha kI racanA kI / isakA racanAkAla vi0 saM0 1997 hai / isameM gaNoM ko zlokabaddha karake gaNa ke pratyeka pada kI vyAkhyA ke sAtha udAharaNa bhI diye gaye haiM / isa para unakI svopajJa TIkA bhI hai / grantha ke racanAkAla kA unhoMne svayaM hI nimna zloka meM ullekha kiyA hai saptanavatyadhikeSvekAdazasu zateSvatIteSu / varSANAM vikramato, gaNaratnamahodadhivihitaH // ina sabhI TIkA granthoM ke zAkaTAyananyAsa, bhAvasena trevaidya kI se hI sambandhita haiN| 353 yudhiSThira mImAMsaka ise zAkaTAyana vyAkaraNa para AdhArita na mAnakara vardhamAna sUri dvArA saMpAdita svaracita vyAkaraNa ke AdhAra para hI isakI racanA mAnate haiM / " DaoN0 jAnakIprasAda dvivedI ne ise sabhI granthoM kA sAra lekara banAyA huA svatantra vyAkaraNa kA grantha mAnA hai / isa sambandha meM unhoMne isI kA eka zloka bhI uddhRta kiyA hai nicitvA zabdazAstrANi prayogAnupalakSya ca / svaziSya prArthitAH kUrmo gaNaratnamahodadhim // atirikta svayaM pAlya kIti dvArA racita ligAnuzAsana aura dhAtupATha, prabhAcandrakRta TIkA, ajJAta lekhaka kI zAkaTAyana taraMgiNI Adi grantha bhI zAkaTAyana vyAkaraNa siddhamazabdAnuzAsana kI TIkAe~ jaina vyAkaraNa- paramparA meM yaha vyAkaraNa bahuta prasiddha aura priya rahA hai| isI kAraNa isa grantha para sabase adhika TIkA grantha upalabdha hote haiM / isa para aneka TIkA grantha svayaM hemacandrAcArya ne likhe the| unake dvArA racita grantha nimnalikhita hai 1. svopazalaghuvRtti - 6000 hajAra zloka parimANa kA vRtti grantha / 2. svopajJamadhyamavRtti - 8000 zloka parimANa / 3. rahasyatti 25 hajAra zloka parimANa / 4. bRhadvRtti (tattvaprakAzikA) 12000 zloka parimANa kI isa vRtti meM amoghavRtti kA sahArA liyA gayA hai / 5. bRhannyAsa ( zabdamahArNavanyAsa ) 84000 zloka parimANa kA yaha grantha pUrA nahIM milatA hai / 1. yudhiSThira mImAMsaka saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa bhAga 1 10562. 2. saMskRta prAkRta jaina vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 135. . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 354 milatI hai| karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa ye sabhI grantha svayaM hemacandrasUri ne apane hI vyAkaraNa para likhe| inake atirikta bhI bahuta se TIkA grantha isa para likhe gaye, jinakA yahA~ saMkSipta ullekha hI paryApta hogA / 1. spAyasArasamuhAra kanakaprabhari ne vRhanyAsa ko saMkSipta kara 12vIM zatI meM isakI racanA kii| 2. laghunyAsa - AcArya rAmacandrasUri ne vi0 13vIM zatAbdI meM isa grantha kI racanA kI / 2. ghanyAsa dharmopari dvArA racita 4. nyAsoddhAra TippaNa - ajJAta AcArya dvArA racita isa grantha kI vi0saM0 1270 kI hastalikhita prati 5. hemaduSTikA - isa 2300 zlokAtmaka grantha ke racanAkAra udayasaubhAgya the I 6. aSTAdhyAyatRtIyapadavRtti- racayitA AcArya vinayasAgarasUri / *** 7. hemalaghuvRttiavacUri- 2213 zlokAtmaka grantha kI racanA dhanacandra dvArA kI gii| isakI 1403 meM likhI huI eka prati milatI hai / catuSkavRtti avacUri- ajJAta lekhaka dvArA / 8. 6. laghuvRttiavacUri- -nandasundara muni dvArA racita isa grantha kI hastalikhita prati milatI hai / 10. hemalaghuvRtti duNDikA- 3200 zloka pramANAtmaka isa grantha kI racanA munizekhara muni ne kI 1 11. DhuNDikA dIpikA - isake racayitA kAyastha adhyApaka kASala the, jo hemacandra ke samakAlIna the / grantha 6000 zloka parimANa hai / 12. bRhadvRttisArodvAra - kisI ajJAta lekhaka dvArA racita isakI do hastalikhita pratiyA~ vi0 saM0 1521 meM likhI huI milatI haiM / 12. bRhadvRtti apUrNikA- vi0saM0 1264 meM amaracanda sUri ne isa grantha kI racanA kii| lekhaka ne isameM kaI bAteM navIna kahI haiM tathA bahuta aMgoM meM yaha kanakaprabhasUrikRta laghunyAsa se milatA hai|" 14. bRhadvRdikA - 8000 zlokAtmaka isa grantha kI racanA vi0 saM0 1581 meM muni saubhAgyasAgara nekI / 15, bRhaduti dIpikA - isake racayitA vidyAdhara the / 16. bRhad vRttiTippana - ajJAtanAmA vidvAna dvArA vi0saM0 1646 meM racita / 17. kriyAratnasamuccaya-- isa grantha ke racayitA AcArya guNaratnasUri the| isameM siddhahemazabdAnuzAsana meM Aye dhAtuoM ke dasa gaNa tathA sannantAdi prakriyA ke rUpoM kI sAdhanikA ko sUtroM ke sAtha samajhAne kA yatna kiyA gayA hai| saudhAtuoM ke saba rUpAkhyAnoM ko vistArapUrvaka samajhA diyA gayA hai| grantha ke anta meM prazasti meM kartA aura kRti kA vistRta paricaya diyA gayA hai| isa sambandha meM nimna padya draSTavya hai- kAle pUrva 1466) vatsaramite zrIvikramAgate, gurvAdezavimRzya ca sadA svAnyopakAraM param / 7 granthaM zrIguNaratnasUriratanot prajJAvihinopyamuM nirhetuprakRti pradhAnajananaiH zodhyastvayaM dhIdhanaiH // 18. syAdisamuccaya - isa grantha kI racanA amaracandasUri ne 13vIM zatAbdI meM kii| yaha grantha si0 za0 ke adhyetAoM ke lie bar3A upayogI hai| bhAvanagara kI yazovijaya jaina granthamAlA se yaha chapa gayA hai| 1. yaha grantha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa kI ora se chapA hai / . . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 355 16. kavikalpaduma---vi0 saM0 1577 meM tapAgacchIya harSakula gaNi ne isa grantha kI racanA kii| isameM si0 za0 meM nirdiSTa dhAtuoM kI vicArAtmaka padyabaddha racanA hai| ina sabhI TIkA granthoM ke atirikta siddhahemazabdAnuzAsana se sambandhita aneka prakriyA-grantha bhI upalabdha hote haiN| ina granthoM meM mUla zabdAnuzAsana ke krama ko badalakara prakriyAoM ke krama se AvazyakatAnusAra sUtroM kA prayoga kiyA jAtA hai| isa prakAra ke granthoM kA nirdeza agrima paMktiyoM meM prastuta hai| 1. hemalaghuprakriyA isa grantha kI racanA tapAgacchIya upAdhyAya vinayavijayagaNi ne vi0 saM0 1710 meM kii| viSaya kI dRSTi se yaha grantha saMjJA, sandhi, liMga, yuSmadasmad, avyaya, strIliMga, kAraka, samAsa aura taddhita ina prakaraNoM meM vibhakta hai| 2. hemabRhaprakriyA isakI racanA Adhunika kavivara bhAyAzaMkarajI ne, hemalaghuprakriyA ke krama ko dhyAna meM rakhate hue kI hai / isakA racanAkAla 10vIM zatI hai| 3. hemaprakAza yaha hemalaghuprakriyA kI 34000 zloka pramANa svopajJa racanA hai| isakI racanA vi0 saM0 1767 meM huI tathA sthAna-sthAna para lekhaka ne apanI vyAkaraNa viSayaka maulika yogyatA kA paricaya bhI diyA hai| 4. candraprabhA hemakaumudI yaha bhI si0za0 kA prakriyA grantha hai / isakI racanA tapAgacchIya upAdhyAya meghavijayajI ne vi0 saM0 1757 meM Agare meM kii| isakA krama bhaTTojI dIkSita racita siddhAnta kaumudI ke anusAra rakhA gayA hai| isakA 6000 hajAra zloka parimANa hai| 5. hemazabdaprakriyA isakI racanA meghavijayagaNi ne vi0 saM0 1757 ke AsapAsa kii| yaha 3500 zloka parimANa kA grantha hai / isakI hastalikhita prati bhaNDArakara insTITyUTa pUnA meM hai| 6. hemazabdacandrikA 600 zloka pramANa ke isa grantha kI racanA upAdhyAya meghavijayagaNi ne kii| pUnA ke bhaNDArakara insaTITyUTa meM isakI vi0 saM0 1755 meM likhita prati hai| 7. hemaprakriyA-vIrasena dvArA racita hai| ina granthoM ke atirikta hemazabdasamuccaya, hemazabdasaMcaya, hemakArakasamuccaya Adi granthoM kA bhI anyAnya granthoM meM ullekha milatA hai, jo hemazabdAnuzAsana se sambandhita haiN| bhikSuzabdAnuzAsana ko TIkAe~ bhikSuzabdAnuzAsana jaina vyAkaraNa paramparA kA nUtanatama vyAkaraNa grantha mAnA jA sakatA hai| isa para bhI aneka TIkA-granthoM kI racanAe~ huI hai| 1. bhikSuzabdAnuzAsanalaghuvRtti yaha grantha bhikSuzabdAnuzAsana kI vRtti hai / isako likhane kA kArya to muni zrI tulasIrAma jI ne prArambha 1. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 5, pR0 43-44. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 karmayogI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa kiyA para anya kAyoM meM vyasta hone se ise ve pUrA na kara ske| ise pUrA karane kA kArya vi0 saM0 1965 meM muni zrI dhanarAja jI tathA muni zrI candanamala jI donoM vidvAnoM ne pUrA kiyaa| 2. bhikSudhAtupATha isa kArya ko muni zrI candanamalajI ne vi0 saM0 1986 meM pUrA kiyA thaa| isameM kula 2002 dhAtuoM kA saMgraha gaNa ke krama se kiyA gayA hai| 3. bhikSunyAyadarpaNalaghuvRtti yaha bhikSuzabdAnuzAsana ke 135 sUtroM kI laghuvRtti hai| isakI hastalikhita pratilipi sarvaprathama munizrI tulasIrAma jI ne (AcArya tulasI) ne vi0 saM0 1986 meM mArgazIrSa zuklA dvitIyA ko ratanagar3ha meM pUrI kii| 4. bhikSunyAyadarpaNa bRhadvRtti isa grantha meM 135 nyAyoM para vistRta vRtti hai| isakI racanA munizrI cauthamala jI ne kI hai| unhoMne vi0 saM0 1664 ke bhAdra zuklA 3 ko isako pUrA kiyaa| 5. bhikSuliMgAnuzAsana savRttika 157 zlokAtmaka yaha grantha vibhinna chandoM meM likhA gayA hai| ina zlokoM ke vRttikAra munizrI cAMdamala jI haiM vRtti kA kArya vikrama saMvat 1967 jyeSTha zuklA 6 ko pUrNa huA thaa| 6. kArikAsaMgrahavRtti bhikSuzabdAnuzAsana ke sUtroM meM jo kArikAe~ AI haiM, unakI vRtti isa grantha meM likhI gaI hai| isakI pratilipi munizrI nathamalajI ne vikrama saMvat 1997 zrAvaNa 6 guruvAra ko lADanUM meM kI thii| 7. kAlukaumudI __yaha grantha bhikSuzabdAnuzAsana kA laghu prakriyA grantha hai / isakI racanA bhI munizrI cauthamalajI ne hI kii| vikrama saMvat 1961 Azvina kRSNA 10 budhavAra ko jodhapura meM yaha grantha pUrA huA thaa| prazastizloka isa prakAra hai tatpAdAbjaprasAdena, bAlAjapamAdena. bhaikSuzabdAnuzAsanI / muninA cauthamallena, kRteyaM kAlukaumudI // 6 // bhU nidhi nidhi candra 'bde puSye, jodhapure dazamI budhadivase / AzvinamAse kRSNapakSe, pUrNAkAlugaNendrasamakSe / / 7 / / isa grantha kI vizeSatAoM para muni zrIcanda kamala ne vistArapUrvaka vicAra kiyA hai|' jainetara saMskRta vyAkaraNoM para jainAcAryoM ko TIkAe~ Upara kiye gaye prayAsa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki saMskRta vAGmaya meM vyAkaraNazAstra ke kSetra meM jainAcAryoM kA yogadAna eka mahattvapUrNa nidhi hai / inhoMne svatantra vyAkaraNazAstroM kA praNayana kiyA aura ina para TIkA-granthoM kI racanA bhI kii| isake sAtha hI ina AcAryoM ne una saMskRta ke vyAkaraNoM para bhI TIkA-granthoM kI racanA kI jo jainAcAryoM dvArA praNIta nahIM haiN| agrima paMktiyoM meM inhIM granthoM kA sAmAnya paricaya prastuta kiyA jA rahA hai 1. muni zrIcanda kamala : bhikSuzabdAnuzAsana : eka parizIlana, saMskRta-prAkRta-jaina vyAkaraNa aura koza paramparA pR0 150-163. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 357 . pANinIya vyAkaraNa-TIkAe~ AcArya pANini kA zabdAnuzAsana kisI na kisI rUpa meM saMskRta bhASA kA yA isake mAdhyama se anya viSayoM kA adhyayana karane vAloM kA priya rahA hai / jainAcAryoM meM bhI isakA kisI na kisI rUpa meM pracalana avazya rahA hai| aneka AcAryoM ne isa para TIkA grantha bhI likhe| isa prakAra ke TIkA-granthoM kA paricayAtmaka vivaraNa isa prakAra hai vyAkaraNasiddhAntasudhAnidhi sudhAnidhi kI racanA AcArya vizvezvarasUri ne kI hai| grantha kA sarjana aSTAdhyAyI sUtrakrama ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| yaha grantha prArambha ke tIna adhyAyoM para hI upalabdha hotA hai, jisakA vidyAvilAsa presa se do bhAgoM meM prakAzana bhI ho cukA hai| isake maMgalacaraNa ke pA~caveM zloka meM pataMjali ke prati jo zraddhA vyakta kI gaI hai, usase pratIta hotA hai, isa grantha kA praNayana mahAbhASya ko AdhAra mAnakara kiyA gayA hogaa| zloka isa prakAra hai viSaye phaNinAyakasya kSamate nainaM vidhAtumalpamedhAH / vibudhAdhipatiprasAdadhArAH punarArAdupakAramArabhante / inakA samaya bhaTTojI dIkSita ke bAda tathA unake pautra haridIkSita ke pUrva mAnA gayA hai|' zabdAvatAranyAsa isa grantha ke praNetA jainendra vyAkaraNa ke racanAkAra pUjyapAda devanandI the| grantha aprApya hai| anyatra ullekhoM ke AdhAra para yaha kahA jAtA hai ki isakI racanA pUjyapAda ne kii| isa sambandha meM zimogA jile kI nagara tahasIla ke eka zilAlekha ko bhI uddhRta kiyA jAtA hai| zloka isa prakAra hai nyAsaM jainendrasaMjJa sakala budhanutaM pANinIyasya bhUyo / nyAsaM zabdAvatAraM manujatatihitaM vaidyazAstraM ca kRtvA / sastatvArthasya TIkAM vyaracadiha bhAtyasau pUjyapAdaH / svAmI bhUpAlavandyaH svaparahitavacaH pUrNadRgbodhavRtaH // prakriyAmaMjarI yaha kRti kAzikAvRtti para TIkA grantha hai / isakI hastalikhita pratiyA~ madrAsa tathA trivendrama meM saMgrahIta haiN| isakA praNayana muni vidyAsAgara ne kiyA hai| inake guru kA nAma zvetagiri thaa| inhoMne grantha ke prArambha meM nyAsakAra kA ullekha bhI bar3e Adara ke sAtha kiyA hai / padya isa prakAra hai vande munIndrAn munivRndavandyAn, zrImadgurun zvetagirIn variSThAn / nyAsakAravaca: padmanikarodgIrNamambare, gRha,NAmi-madhuprIto vidyAsAgara SaTpadaH / isameM jina nyAsakAra kA smaraNa kiyA gayA hai ve pUjyapAda devanandI athavA kAzikA vivaraNa paMjikA nyAsa ke kartA AcArya jinendrabuddhi rahe hoNge| kriyAkalApa isakI racanA AcArya bhAvadevasUri ke guru bhAvaDAragacchIya AcArya jinadevasUri ne kI thii| racanAkAla vi. saM0 1412 ke AsapAsa kA hai| 1. vahI, pR0 102--jAnakIprasAda dvivedI : saMskRta vyAkaraNoM para jainAcAryoM kI ttiikaaeN| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .... ........... ..................................................... ___ kAtantra nyAkaraNa para TIkAe~ kAtantra vyAkaraNa ke jainetara hone para bhI adhyayana-adhyApana kI dRSTi se isakA bahuta prabhAva rahA hai / yaha pratyeka kSetra meM vaiyAkaraNika adhyayana dRSTi se priya grantha rahA hai| aneka jainAcAryoM ne isa para TIkAoM kI racanA kii| prastuta prakaraNa kI sImAoM ke antargata unakA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai-- kAtantradIpaka yaha grantha munIzvarasUri ke ziSya harSa muni dvArA racita hai| maMgalAcaraNa lekhaka ke guru kA nAma, grantha likhane kA prayojana Adi nimna padyoM se spaSTa hote haiN| prArambha kA padya bhUrbhuvaH svastrayIzAnaM, varivasyaM jinezvaram / smRtvA ca bhAratI samyaga, vakSyekAtantradIpakam // anta meM zrI munIzvara sUrikaM ziSyeNa likhitomudA / muni harSamunIndreNa nAmnAkAtantradIpakaH / vyalekhi muniharSAkhyairvAcekairbuddhivRddhaye / / kAtantrarUpamAlA yaha grantha prakriyA krama se kAtantra sUtroM kI vyAkhyA hai| vAdIparvatavajrI munIzvara bhAvasena ne mandadhI bAlakoM ko kAtantra vyAkaraNa kA saralatayA bodha karane ke liye isakI racanA kii| yaha grantha nirNayasAgara yantra bambaI tathA vIra pustaka bhaNDAra jayapura se prakAzita hai| kAtantravistara yaha grantha kAtantra vyAkaraNa kI vistRta TIkA hai| vi0 saM0 1448 ke AsapAsa isakI racanA vardhamAna ne kI thii| isakA kArakabhAMgIya kucha aMza maMjUSApatrikA (varSa 12, aMka 9) meM prakAzita hai| isakI aneka hastalikhita pratiyA~ vibhinna sAhitya-bhaNDAroM meM upalabdha haiN| yaha grantha bahuta prasiddha rahA hogaa| isI kAraNa isa para aneka TIkAe~ bhI likhI gii| kAtantrapaMjikodyota vardhamAna ke ziSya trivikrama ne isa grantha kI racanA kii| racanA-kAla vi0 saM0 1221 jyeSTha vadI, tRtIyA zukravAra hai| racanA kA uddezya kAtantrapaMjikA para kiye gaye asAravacanoM ko niHsAra karanA hai| isakA hastalekha saMghabhaNDAra pATana meM saMgrahIta hai| kAtantrottaram isakI racanA vijayAnanda ne kii| yaha TIkA grantha hai / isakA hastalekha lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira ahamadAbAda meM surakSita hai / grantha-racanA kA uddezya pratipadyoM ke AkSepoM kA samAdhAna hai| kAtantrabhUSaNama __ AcArya dharmaghoSasUri ne kAtantra vyAkaraNa ke AdhAra para isa grantha kI racanA kI hai, aisA bRTTipaNikA meM ullekha hai| 1. saMskRta-prAkRta-jaina-vyAkaraNa aura koza paramparA, pR0 113. 2. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 5, pR0 53. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 356 . -. -. -. -. -. -. -. -. kAtantra vibhramaTIkA laghukharataraccha ke pravartaka AcArya jinasiMhasUri ke ziSya AcArya jinaprabhasUri ne isa grantha kI racanA kI thii| vi0 saM0 1352 meM yoginIpura (dillI) meM kAyastha khetala kI prArthanA para unhoMne isa grantha kI racanA kI thii| isakA ullekha unhoMne nimna padya meM kiyA hai pakSeSu zaktizazibhUn bhittavikramAbde, dhArthyAGkate haratithau pariyoginInAm / kAtantravibhrama iha vyataniSTa TIkAma, aprauDhadhIrapi jinaprabhasUriretAm / / kriyAkalApa jinadevasUri ne isa grantha kI racanA kI thii| isakA saM01520 kA eka hastalekha ahamadAbAda meM prApta hai| catuSkavyavahAra DhuNDikA isake racanAkAra zrI dharmaprabhasUri the / hastalekhoM meM isakA prakaraNAnta bhAga hI prApta hotA hai| durgapadaprabodha jinezvarasUri ke ziSya prabodhamUrti gaNi ne 14vIM zatAbdI meM isa grantha kI racanA kI thii| vaha grantha sampUrNa kAtantra vyAkaraNa ke sUtroM para racA gayA hai| granthakAra ne isameM sabhI matoM kA sAra samAviSTa karane kA prayAsa kiyA hai| durgaprabodha TIkA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, meM DaoN0 gulAbacandra caudharI ne isa kRti kA ullekha kiyA hai| isakI racanA vi0 saM0 1328 meM jinaprabodha sUri ne kI thii| daurgasiMhI vRtti durgasiMharacita vRtti para yaha grantha likhA gayA hai / 3000 zloka parimANa ke isa grantha kI racanA AcArya pradya mnamUri ne vi0saM0 1369 meM kI thii| bIkAnera ke bhaNDAra meM isakA hastalekha vidyamAna hai| bAlAvabodha aMcalagacchezvara merutugasUri ne isakA praNayana kiyA thaa| isake aneka hastalekha ahamadAbAda, jodhapura tathA bIkAnera ke grantha bhaNDAroM meM upalabdha haiN| bAlAvabodha rAjagacchIya harikalaza upAdhyAya ne isakI racanA kI / isake hastalekha bIkAnera meM prApta hai| vRttitrayanibandha AcArya rAjazekha rasUri ne isa grantha kA praNayana kiyA thaa| isake nAma se yaha jJAta hotA hai ki kAtantra nyAkaraNa kI tIna vRttiyoM para isameM vicAra kiyA gayA hogA / grantha upalabdha nahIM hai|' sArasvata vyAkaraNa kI TIkAe~ anubhUti svarUpAcArya dvArA prokta isa grantha meM 600 sUtra haiM / isa grantha para bhI aneka TIkA grantha likhe gye| inameM se aneka grantha jainAcAryoM dvArA praNIta haiM / Age inhIM para saMkSepa meM vicAra kiyA jA rahA hai| subodhikA nAgapurIya tapAgacchAdhirAja bhaTTAraka AcArya candrakIti ne isa grantha kI racanA kI thii| yaha kRti sArasvata 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 5, pR053. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa . . . . . ........... ....... ..... ................ . . ....... ... .. vyAkaraNa para TIkA-grantha hai / isakA racanAkAla nizcita nahIM hai, phira bhI yudhiSThira mImAMsaka ne isakA samaya 16vIM zatI kA anta yA 17vIM zatI kA prArambha mAnA hai|' grantha sarala aura subodha hai / kriyAcandrikA kharataragacchIya guNa ratna ne isa vRtti kA praNayana vi0 sa0 1641 meM kiyA thaa| isakA hastalekha bIkAnera meM vidyamAna hai| kriyAcandrikA meghavijayajI ne isakI racanA kI thii| isakA samaya nizcita nahIM hai / dIpikA isake racanAkAra vinayacandrasUri ke ziSya megharatna the / isakI racanA vi0saM01536 meM kI gaI / isakA eka hastalekha lAda0 saMskRti vidyA mandira ahamadAbAda meM surakSita hai / prArambhika zloka isa prakAra hai natvApArzva gurumapi tathA megharatnA'bhidho'ham / TIkAM kurve vimala manasa, bhAratIprakriyAM tAm / dhAtutaraMgiNI tapAgacchIya AcArya harSakItisUri ne isa grantha kI racanA kI thii| isameM 1891 dhAtuoM ke rUpa batAye gaye haiN| isakI vi0 saM0 1616 meM likhita eka prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira ahamadAbAda meM vidyamAna hai| nyAyaratnAvalI kharataracchIya AcArya jinacandrasUri ke ziSya dayAratna muni ne saM0 1626 meM isakI racanA kii| isameM sArasvata vyAkaraNa ke nyAyavacanoM kA vivaraNa hai| vi0 saM0 1737 meM likhita isakI eka prati lAda0bhA0 saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda meM vidyamAna hai| paMcasandhiTIkA yaha grantha muni somazIla dvArA praNIta hai| pATana ke bhaNDara meM isakI prati prApta hai| prakriyAvRtti kharataragacchIya muni vizAlakIti ne isa grantha kI racanA kI thii| isakI prati zrI agaracandra nAhaTA ke saMgraha meM vidyamAna hai| bhASATIkA . muni Anandanidhi ne 18vIM zatAbdI meM isakI racanA kii| isakA hastalekha bhInasAra ke bahAduramala bAMThiyAsaMgraha meM vidyamAna hai| yazonandinI digambara muni dharmabhUSaNa ke ziSya yazonandI ne isakA praNayana kiyA thaa| rUparatnamAlA 14000 zloka parimANa ke isa grantha kI racanA tapAgacyachI bhAnumeru ke ziSya muni nayasundara ne vi0sa0 1776 meM kI thI / grantha meM prayogoM kI sAdhanikA hai / isakI pratiyAM bIkAnera va ahamadAbAda ke granthabhaNDAroM meM vidyamAna hai| - - . 1. yudhiSThira mImAMsaka-saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa, bhAga 1, pR0 575. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-jaina-vyAkaraNa-paramparA 361 vidvacintAmaNi ----muni vinayasAgarasUri ne isakI racanA kI thii| svayaM granthakAra ne isakA paricaya isa prakAra diyA hai zrI vidhipakSagacchezAH, sUrikalyANasAgarAH / teSAM ziSyairvarAcAya: sUrivinayasAgaraiH // 24 // sArasvatasya sUtrANAM, padyabandhairvinirmitaH / vidvaccintAmaNi granthaH kaNThapAThasya hetave // 25 // isakI eka prati lA060 saMskRti vidyA mandira ahamadAbAda meM vidyamAna hai / zabdaprakriyAsAdhanI-AcArya vijayarAjendra sUri ne 20vIM zatAbdI meM isakI racanA kii| zabdArthacandrikA-vijayAnanda ke zipya haMsavijayagaNi ne isakI racanA kI thii| saM0 1708 meM granthakAra ke vidyamAna hone kA ullekha milatA hai / isake atirikta inakA anya paricaya nahIM milatA hai| sArasvataTIkA-muni satyaprabodha ne isakA praNayana kiyA / pATana aura lIMbar3I ke bhaNDAroM meM isake hastalekha prApta hote haiN| sArasvataTIkA-isa zlokabaddha TIkA kI racanA tapAgacchIya upAdhyAya bhAnucandra ke ziSya devacandra ne kI thii| zrI agaracanda nAhaTA ke saMgraha meM isakI prati prApta hai| ___ sArasvataTIkA-aparanAma dhanasAgarI nAmaka isa grantha kI racanA muni dhanasAgara ne kI thii| isakA ullekha jaina sAhitya ke saMkSipta itihAsa meM kiyA gayA hai| sArasvatarUpamAlA-racanAkAra padmasundaragaNi ne isameM dhAturUpoM ko darzAyA hai / vi0 saM0 1740 meM likhI gaI isakI prati lA0 da. bhA. saMskRti vidyA mandira ahamadAbAda meM prApta hai / sArasvatamaNDanam--zrImAlajAtIya mantrI maNDana ne 15vIM zatAbdI meM racanA kI thii| sArasvatavRtti-tapAgacchIya upAdhyAya bhAnucandra ne 17vIM zatAbdI meM isa vRttigrantha kI racanA kI thii| yaha kSemendra racita sArasvata TippaNI para vRtti hai| isakI hastalikhita pratiyA~ pATaNa tathA chANI ke jJAna bhaNDAroM meM .. vidyamAna haiN| sArasvatavRtti-vi saM0 1681 meM kharataragacchIya muni sahajakIti ne isakI racanA kI thii| isake hastalekha bIkAnera ke zrI pUjAjI tathA caturbhujajI ke bhaNDAra meM surakSita haiN| siddhAntaratnama-yudhiSThira mImAMsaka ke anusAra isa grantha ke racanAkAra jinaratna the| yaha bahuta arvAcIna grantha mAnA hai| siddhAnta candrikA vyAkaraNa kI TIkAe~ rAmAzrama yA rAmacandrAzrama ne "siddhAntacandrikA" nAmaka eka vizadavRtti kA praNayana kiyaa| isameM lagabhaga 2300 hajAra sUtra haiN| isa para bhI jainAcAryoM dvArA racita aneka TIkA-grantha upalabdha hote haiM / inakA sAmAnya paricaya yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| __ aniTakArikA svopajJavRtti-nAgapurIya tapAgaccha ke harSakItisUri ne isakI racanA kI hai| aniTkArikA para yaha svapojJavRtti hai| racanAkAla saM0 1966 hai / bIkAnera ke dAnasAgara bhaNDAra meM isakI hastalikhita prati vidyamAna hai| subodhinI-kharatara AmnAya ke zrI bhaktivinaya ke ziSya sadAnandagaNi ne isa grantha kI racanA kii| isameM bhAye zloka ke anusAra isakA racanAkAla 1766 hai / zloka isa prakAra hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 karmayogI bhI kesarImalajo surANA abhinandana prantha : paMcama khaNDa nidhinandArvabhUvarSe, sdaanndsudhiimude| siddhAntacandrikAvRtti kRdante kRtavAnujum // 31 // 116. yaha vRtti grantha hai| aniTkArikAvari-isake praNetA muni kSamAmANikya the| bIkAnera ke zrIpUjyajI ke bhaNDAra meM isakI hastalikhita prati vidyamAna hai| siddhAntacandrikAvRtti-kharataragacchIya muni vijayavardhana ke ziSya jJAnatilaka ne 18vIM zatAbdI meM isakI racanA kii| isake hastalekha bIkAnera ke mahimA bhakti bhaNDAra aura abIrajI ke bhaNDAra meM vidyamAna haiN| bhUdhAtuvRtti-isa vRtti kI racanA kharataragacchIya kSamAkalyANamuni ne vi0 saM0 1828 meM kI hai| rAjanagara ke mahimA-bhakti bhaNDAra meM isakA hastalekha prApta hai| siddhAntavandrikATIkA-AcArya jinaratnasUri dvArA isakA praNayana kiyA gayA hai| subodhinI-3464 zloka parimANa kI isa vatti kA praNayana kharataragacchIya rUpacandra ne kiyA hai| bIkAnera ke bhaNDAra meM isakI pratiyA~ vidyamAna haiN| ___auktika racanAe~-kucha jainAcAyoM ne gujAratI bhASA dvArA saMskRta kA zikSaNa dene ke lie bhI vyAkaraNa granthoM kI racanA kii| aise granthoM ko "auktika" saMjJA pradAna kI gii| isa prakAra ke kucha grantha upalabdha hote haiM, jo nimna haiM-- 1. mugdhAvabodha auktika isa grantha kI racanA kulamaNDanasUri ne 15vIM zatAbdI meM kI hai| isa auktika grantha meM 6 prakaraNa kevala saMskRta bhASA meM haiN| prathama, dvitIya, sAtaveM aura AThaveM prakaraNoM meM sUtra aura kArikAe~ saMskRta meM haiM aura vivecana jUnIgujarAtI meM hai| tRtIya, caturtha, paMcana, SaSTha aura navana prakaraNa jUnI gujarAtI meM haiN| isameM vibhakti vicAra, kRdanta vicAra, uktibheda aura zabdoM kA saMgraha hai| 2. vAkyaprakAza __vRhattapAgacchIya ratnasiMha mUri ke ziSya udayavardhana ha vi0 saM0 1507 meM vAkya prakAza nAmaka auktika grantha kI racanA kii| isameM 128 padya haiN| isakA uddezya gujarAtI dvArA saMskRta bhASA sikhAnA hai| isalie yahA~ kaI padya gujarAtI meM dekara usake sAtha saMskRta meM anuvAda diyA gayA hai| isa grantha para vi0 saM0 1583 meM harSakula dvArA, saM0 1664 meM jinavijaya dvArA tathA ratnasUri dvArA TIkA likhI gii| 3. uktiratnAkara pAThaka sAdhukIrti ke ziSya sAdhusundaramaNi ne vi0 saM0 1680 ke AsapAsa uktiratnAkara grantha kI racanA kii| apanI deza bhASA meM pracalita dezya-rUpavAle zabdoM ke saMskRta pratirUpoM kA jJAna karAne ke lie isa grantha kI racanA kI gii| isameM kAraka kA jJAna karAne kA bhI prayAsa kiyA gayA hai| 4. uktipratyaya muni dhIrasundara ne isa grantha kI racanA kI hai| isakI hastalikhita prati sUrata ke bhaNDAra meM hai| yaha grantha aprakAzita hai| 5. uktivyAkaraNa isakI racanA kisI ajJAta vidvAn ne kI hai| sUrata ke bhaNDAra meM isakI hastalikhita prati vidyamAna hai|