Book Title: Samdarshi Acharya Haribhadra
Author(s): 
Publisher: Z_Yatindrasuri_Diksha_Shatabdi_Smarak_Granth_012036.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212139/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samadarzI AcArya haribhadra AcArya haribhadra jainadharma ke prakhara pratibhAsampanna evaM bahuzruta AcArya mAne jAte haiN| unhoMne apanI lekhanI ke dvArA vipula evaM bahuAyAmI sAhitya kA sRjana kiyA hai| unhoMne darzana, dharma, yoga, AcAra, upadeza, vyaMgya aura carita kAvya Adi vividha vidhAoM ke anthoM kI racanA kI hai| maulika sAhitya ke sAtha-sAtha unakA TIkAsAhitya bhI vipula hai| jaina dharma meM yoga sambandhI sAhitya ke to ve Adi praNetA hai| isI prakAra Agamika granthoM kI saMskRta bhASA meM TIkA karane vAle jaina paramparA meM ve prathama TIkAkAra bhI hai| unake pUrva taka AgamoM para jo niyukti aura bhASya likhe gaye the ve mUlataH prAkRta bhASA meM hI the / bhASyoM para Agamika vyavasthA ke rUpa meM jo cUrNiyA~ likhI gayI thIM ve bhI saMskRta prAkRta mizrita bhASA meM likhI gayIM vizuddha saMskRta bhASA meM Agamika granthoM kI TIkA lekhana kA sUtrapAta to haribhadra ne hI kiyaa| bhASA kI dRSTi se unake grantha saMskRta aura prAkRta donoM hI bhASAoM meM milate haiN| anuzruti to yaha hai ki unhoMne 1444 granthoM kI racanA kI thI kintu vartamAna meM hameM unake nAma car3he para hue lagabhaga 75 grantha upalabdha hote haiM / yadyapi vidvAnoM kI yaha mAnyatA hai ki inameM se kucha grantha vastutaH yAkinIsUnu haribhadra kI kRti na hokara kinhIM dUsare haribhadra nAmaka AcAryoM kI kRtiyA~ haiN| paMDita sukhalAlajI ne inameM se lagabhaga 45 granthoM ko to nirvivAda rUpa se unakI kRti svIkAra kiyA hai kyoMki inameM 'bhava viraha' aise upanAma kA prayoga upalabdha hai| inameM bhI yadi hama aTaka prakaraNa ke pratyeka aTaka ko SoDazakatrakaraNa ke pratyeka SoDazaka ko, viMzikAoM meM pratyeka viMzikA ko tathA paJcAzaka meM pratyeka pAzaka ko svatantra grantha mAna leM to yaha saMkhyA lagabhaga 200 ke samIpa pahu~ca jAtI hai| isase yaha siddha hotA hai ki AcArya haribhadra eka prakhara pratibhA ke dhanI AcArya the aura sAhitya kI pratyeka vidhA ko unhoMne apanI racanAoM se samRddha kiyA thaa| pratibhAzAlI aura vidvAn honA vastutaH tabhI sArthaka hotA hai jaba vyakti meM satyaniSThA aura sahiSNutA ho| AcArya haribhadra usa yuga ke vicAraka haiM jaba bhAratIya cintana meM aura vizeSakara darzana ke kSetra meM vAk-chala aura khaNDana-maNDana kI pravRtti balavatI bana gayI thI / pratyeka dArzanika svapakSa ke maNDana evaM parapakSa ke khaNDana meM hI apanA buddhikauzala mAna rahA thaa| mAtra yahI nahIM, darzana ke sAtha-sAtha dharma ke kSetra meM bhI pArasparika vidveSa aura ghRNA apanI carama sImA para pahu~ca cukI thI / svayaM AcArya haribhadra ko bhI isa vidveSa bhAvanA ke kAraNa apane do ziSyoM kI bali denI par3I thii| haribhadra kI mahAnatA aura dharma evaM darzana ke kSetra meM unake avadAna kA samyak mUlyAMkana to unake yuga kI ina viSama paristhitiyoM ke pariprekSya meM hI kiyA jA sakatA hai| AcArya haribhadra kI mahAnatA to isI meM nihita hai ki unhoMne zuSka vAgjAla tathA 90 ghRNA evaM vidveSa kI una viSama paristhitiyoM meM bhI samabhAva, satyaniSThA, udAratA, samanvayazIlatA aura sahiSNutA kA paricaya diyA / yahA~ yaha avazya kahA jA sakatA hai ki samanvayazIlatA aura udAratA ke guNa unheM jaina darzana kI anekAnta dRSTi ke rUpa meM virAsata meM mile the, phira bhI unhoMne apane jIvana vyavahAra aura sAhitya sRjana meM ina guNoM ko jisa zAlInatA ke sAtha AtmasAt kiyA thA vaise udAharaNa svayaM jaina- paramparA meM bhI virala hI haiN| - AcArya haribhadra kA avadAna dharma-darzana, sAhitya aura samAja ke kSetra meM kitanA mahattvapUrNa hai isakI carcA karane ke pUrva yaha Avazyaka hai ki hama unake jIvanavRtta aura yugIna pariveza ke sambandha meM kucha vistAra se carcA kara leN| jIvanavRtta yadyapi AcArya haribhadra ne udAra dRSTi se vipula sAhitya kA sRjana kiyA, kintu apane sambandha meM jAnakArI dene ke sambandha meM ve anudAra yA saMkocI hI rhe| prAcIna kAla ke anya AcAryoM ke samAna hI unhoMne bhI apane sambandha meM svayaM kahIM kucha nahIM likhaa| unhoMne granthaprazastiyoM meM jo kucha saMketa die haiM unase mAtra itanA hI jJAta hotA hai ki ve jaina dharma kI zvetAmbara zAkhA ke 'vidyAdhara kula' se sambandhita the / inheM mahattarA yAkinI nAmaka sAdhvI kI preraNA se jainadharma kA bodha prApta huA thA, ataH unhoMne apanI aneka racanAoM meM apane Apako 'yAkinIsUnu' ke rUpa meM prastuta kiyA hai, sAtha hI apane granthoM meM apane upanAma 'bhavaviraha' kA saMketa kiyA hai| kuvalayamAlA meM udyotanasUri ne bhI inakA isI upanAma ke sAtha smaraNa kiyA hai| jina granthoM meM inhoMne apane isa 'bhavaviraha' upanAma kA saMketa kiyA hai ve grantha nimna haiMaSTaka, SoDazaka, paJcAzaka, dharmabindu, lalitavistarA, zAstravArtAsamuccaya, paJcavastuTokA, anekAntajayapatAkA, yogabindu, saMsAradAvAnalastuti, upadezapada, dharmasaMgrahaNI aura sambodha- prakaraNa / haribhadra ke sambandha meM unake ina granthoM se isase adhika yA vizeSa sUcanA upalabdha nahIM hotI / - AcArya haribhadra ke jIvana ke viSaya meM ullekha karane vAlA sabase prAcIna grantha bhadrezvara kI kahAvalI hai| isa grantha meM unake janmasthAna kA nAma baMbhapunI ullikhita hai kintu anya granthoM meM unakA janmasthAna cittaur3a (citrakUTa) mAnA gayA hai / sambhAvanA hai ki brahmapurI cittaur3a kA koI upanagara yA kasbA rahA hogaa| kahAvalI ke anusAra inake pitA kA nAma zaMkara bhaTTa aura mAtA kA nAma gaMgA thaa| paM0 sukhalAla jI kA kathana hai ki pitA ke nAma ke sAtha bhaTTa zabda sUcita karatA hai ki ve jAti se brAhmaNa the| brahmapurI meM unakA nivAsa bhI unake Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - brAhmaNa hone ke anumAna kI puSTi karatA hai / gaNadharasArdhazataka aura anya bhavaviraha kA icchuka kahate hoM / yaha bhI sambhava hai ki apane priya ziSyoM granthoM meM unheM spaSTarUpa se brAhmaNa kahA gayA hai / dharma aura darzana kI anya ke viraha kI smRti meM unhoMne yaha upanAma dhAraNa kiyA ho| paM0 paramparAoM ke sandarbha meM unake jJAna-gAmbhIrya se bhI isa bAta kI paSTi hotI sukhalAlajI ne isa sambandha meM nimna tIna ghaTanAoM kA saMketa kiyA haihai ki unakA janma aura zikSA-dIkSA brAhmaNa kula meM hI huI hogii| (1) dharmasvIkAra kA prasaMga (2) ziSyoM ke viyoga kA prasaMga kahA yaha jAtA hai ki unheM apane pANDitya para garva thA aura aura (3) yAcakoM ko diye jAne vAle AzIrvAda kA prasaMga tathA unake apanI vidvattA ke isa abhimAna meM Akara hI unhoMne yaha pratijJA kara lI dvArA bhavavirahasUri ciraMjIvI ho kahe jAne kA prasaMga / isa tIsare prasaMga thI ki jisakA kahA huA samajha nahI pAU~gA usI kA ziSya ho jaauuNgaa| kA nirdeza kahAvalI meM hai / jaina anuzrutiyoM meM yaha mAnA jAtA hai ki eka bAra ve jaba rAtri meM apane ghara lauTa rahe the taba unhoMne eka vRddhA sAdhvI ke mukha se prAkRta kI nimna haribhadra kA samaya gAthA sunI jisakA artha ve nahIM samajha sake haribhadra ke samaya ke sambandha meM aneka avadhAraNAe~ pracalita cakkIdurga haripaNagaM paNagaM cakkI kesavo cakkI / haiN| aMcalagacchIya AcArya merutuMga ne 'vicAra- zreNI' meM haribhadra ke kesava cakkI kesava du cakkI kesI a cakkI a / / svargavAsa ke sandarbha meM nimna prAcIna gAthA ko uddhRta kiyA hai - - Avazyakaniyukti, 421 paMcasae paNasIe vikkama kAlAu jhatti asthimao / apanI jijJAsuvRtti ke kAraNa ve usa gAthA kA artha jAnane ke haribhadrasUrI bhaviyANaM disau kallANaM / / lie sAdhvIjI ke pAsa gaye / sAdhvIjI ne unheM apane guru AcArya ukta gAthA ke anusAra haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 585 jinadattasUri ke pAsa bheja diyA / AcArya jinadattasUri ne unheM dharma ke do meM huaa| isI gAthA ke AdhAra para pradyumnasUri ne apane vicArasAraprakaraNa' bheda batAe - (1) sakAmadharma aura (2) niSkAmadharma / sAtha hI yaha bhI evaM samayasundaragaNi ne svasaMgRhIta 'gAthAsahasrI' meM haribhadra kA svargavAsa batAyA ki niSkAma yA nispRha dharma kA pAlana karane vAlA hI 'bhavaviraha' vi0 saM0 585 meM mAnA hai / isI AdhAra para muni zrIkalyANavijayajI arthAt mokSa ko prApta karatA hai| aisA lagatA hai ki prAkRta bhASA aura ne 'dharma-saMgrahaNI' kI apanI saMskRta prastAvanA meM haribhadra kA sattA-samaya usakI vipula sAhitya-sampadA ne AcArya haribhadra ko jaina dharma ke prati vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI sthApita kiyA hai| AkarSita kiyA ho aura AcArya dvArA yaha batAe jAne para ki jaina-sAhitya kulamaNDanasUri ne 'vicAraamRtasaMgraha' meM aura dharmasAgara upAdhyAya ke talasparzI adhyayana ke liye jaina muni kI dIkSA apekSita hai, ataH ne tapAgacchagurvAvalI meM vIra-nirvANa-saMvat 1055 meM haribhadra kA samaya ve usameM dIkSita ho ge| vastuta: eka rAjapurohita ke ghara meM janma lene nirUpita kiyA hai - ke kAraNa ve saMskRta vyAkaraNa, sAhitya, veda, upaniSad, dharmazAstra, paNapannadasasaehiM harisUri Asi tattha puvakaI / darzana aura jyotiSa ke jJAtA to the hI, jaina-paramparA se jur3ane para unhoMne paramparAgata dhAraNA ke anusAra vI0 ni0 ke 470 varSa pazcAt jaina-sAhitya kA bhI gambhIra adhyayana kiyA / bhAtra yahI nahIM, unhoMne apane vi0 saM0 kA prArambha mAnane se (470+585 = 1055) yaha tithi isa adhyayana ko pUrva adhyayana se paripuSTa aura samanvita bhI kiyaa| unake pUrvokta gAthA ke anurUpa hI vi0 saM0 585 meM haribhadra kA svargavAsa grantha yogasamuccaya, yogadRSTi, zAstravArtAsamuccaya Adi isa bAta kA nirUpita karatI hai / spaSTa pramANa haiM ki unhoMne apanI pArivArika paramparA se prApta jJAna aura AcArya haribhadra kA svargavAsa vi0 saM0 kI chaThI zatAbdI ke jaina-paramparA meM dIkSita hokara arjita kie jJAna ko eka dUsare kA puraka uttarArdha meM huA, isakA samarthana nimna do pramANa karate haiM - banAkara hI ina granthoM kI racanA kI hai| haribhadra ko jainadharma kI ora (1) tapAgaccha-gurvAvalI meM munisundarasUri ne haribhadrasUri ko AkarSita karane vAlI jaina sAdhvI mahattarA yAkinI thI, ata: apanA dharma- mAnadevasUri dvitIya kA mitra batAyA hai jinakA samaya vikrama kI chaThI * RNa cukAne ke liye unhoMne apane ko mahattarA yAkinIsana arthAta zatAbdI mAnA jAtA hai / ata: yaha ullekha pUrva gAthokta samaya se apanI yAkinI kA dharmaputra ghoSita kiyA / unhoMne apanI racanAoM meM anekazaH saMgati rakhatA hai| apane sAtha isa vizeSaNa kA ullekha kiyA hai / haribhadra ke upanAma ke (2) isa gAthokta samaya ke pakSa meM dUsarA sabase mahattvapUrNa rUpa meM dUsarA vizeSaNa 'bhavaviraha' hai| unhoMne apanI aneka racanAoM sAkSya haribhadra kA 'dhUrtAkhyAna' hai jisakI carcA muni jinavijayajI ne meM isa upanAma kA nirdeza kiyA hai / vivecya grantha paJcAzaka ke anta meM 'haribhadrasUri kA samaya nirNaya' (pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, 1988) hameM 'bhavaviraha' zabda milatA hai / apane nAma ke sAtha yaha bhavaviraha meM nahIM kI thI / sambhavata: unheM nizIthacUrNi meM dhUrtAkhyAna kA ullekha vizeSaNa lagAne kA kyA kAraNa rahA hogA, yaha kahanA to kaThina hai, phira sambandhI yaha tathya jJAta nahIM thA / yaha tathya mujhe 'dhUrtAkhyAna' meM mUlabhI isa vizeSaNa kA sambandha unake jIvana kI tIna ghaTanAoM se jor3A srota kI khoja karate samaya upalabdha huA hai / dhUrtAkhyAna ke samIkSAtmaka jAtA hai / sarvaprathama AcArya jinadatta ne unheM bhavaviraha arthAt mokSa prApta adhyayana meM prophesara e0 ena0 upAdhye ne haribhadra ke prAkRta dhUrtAkhyAna karane kI preraNA dI, ata: sambhava hai unakI smati meM ve apane ko kA saMghatilaka ke saMskRta dhUrtAkhyAna para aura ajJAtakRta marugurjara meM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUrismArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - nibaddha dhUrtAkhyAna para prabhAva kI carcA kI hai| isa prakAra unhoMne (mahAbhArata) aura rAmAyaNa kA ullekha karate haiM / haribhadra ne to eka sthAna dhUrtAkhyAna ko haribhadra kI maulika racanA mAnA hai / yadi dhUrtAkhyAna kI para viSNupurANa, mahAbhArata ke araNyaparva aura arthazAstra kA bhI ullekha kathA kA nibandhana haribhadra ne svayaM apanI svaprasUta kalpanA se kiyA hai kiyA hai, ata: nizcita hI yaha AkhyAna inakI racanA ke bAda hI racA to ve nizcita hI nizIthabhASya aura nizIthacUrNi ke lekhana-kAla se gayA hogA / upalabdha AgamoM meM anuyogadvAra mahAbhArata aura rAmAyaNa pUrvavartI haiN| kyoMki ina donoM granthoM meM yaha kathA upalabdha hai / bhASya meM kA ullekha karatA hai / anuyogadvAra kI viSayavastu ke avalokana se isa kathA kA sandarbha nimna rUpa meM upalabdha hotA hai - aisA lagatA hai ki apane antima rUpa meM vaha lagabhaga pA~cavIM zatI sasaelAsADha- mUladeva, khaNDA ya juNNaujjANe / kI racanA hai / dhUrtAkhyAna meM 'bhArata' nAma AtA hai, 'mahAbhArata' nhiiN| sAmatyaNe ko bhattaM, akkhAta jo Na saddahati / / ataH itanA nizcita hai ki dhUrtAkhyAna ke kathAnaka ke Adyasrota kI corabhayA gAvIo, poTTalae baMdhiUNa ANemi / pUrva sImA IsA kI cauthI yA pA~cavIM zatI se Age nahIM jA sktii| tilaairUDhakuhADe, vaNagaya malaNA ya tellodA / / punaH nizIthabhASya aura nizIthacUrNI meM ullekha hone se dhUrtAkhyAna vaNagayapATaNa kuMDiya, chammAsa hatthilaggaNaM pucche / ke Adyasrota kI apara-antima sImA chaThI-sAtavIM zatI ke pazcAt rAyarayaga mo vAde, jahi pecchai te ime vatthA / / nahIM ho sakatI / ina granthoM kA racanAkAla IsA kI sAtavIM zatI kA bhASya kI uparyukta gAthAoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki uttarArdha ho sakatA hai / ata: dhUrtAkhyAna kA Adyasrota IsA kI pA~cavIM bhASyakAra ko sampUrNa kathAnaka jo ki cUrNi aura haribhadra ke dhUrtAkhyAna se sAtavIM zatI ke bIca kA hai| meM hai, pUrI taraha jJAta hai, ve mRSAvAda ke udAharaNa ke rUpa meM ise prastuta karate yadyapi pramANAbhAva meM nizcitarUpa se kucha kahanA kaThina hai, kintu haiM / ata: yaha spaSTa hai ki sandarbha dene vAlA grantha usa AkhyAna kA eka kalpanA yaha bhI kI jA sakatI hai ki haribhadra kI guru-paramparA jinabhadra Adyasrota nahIM ho sakatA / bhASyoM meM jisa prakAra Agamika anya AkhyAna aura jinadAsa kI ho, Age kahIM bhrAntivaza jinabhadra kA jinabhaTa aura sandarbha rUpa meM Aye haiM, usI prakAra yaha AkhyAna bhI AyA hai / ata: yaha jinadAsa kA jinadatta ho gayA ho, kyoMki '6' aura 'TTa' ke lekhana meM aura nizcita hai ki yaha AkhyAna bhASya se pUrvavartI hai| cUrNi to svayaM bhASya para 'ta' aura 'sa' ke lekhana meM hastapratoM meM bahuta hI kama antara rahatA hai| punaH TIkA hai aura usameM unhIM bhASya gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM lagabhaga tIna haribhadra jaise pratibhAzAlI ziSya kA guru bhI pratibhAzAlI honA cAhie, jaba pRSThoM meM yaha AkhyAna AyA hai, ata: yaha bhI nizcita hai ki cUrNi bhI isa ki haribhadra ke pUrva jinabhaTTa aura jinadatta ke hone ke anyatra koI saMketa nahIM AkhyAna kA mUlasrota nahIM hai| puna: cUrNi ke isa AkhyAna ke anta meM spaSTa milate haiN| ho sakatA hai ki dhUrtAkhyAna haribhadra kI yuvAvasthA kI racanA ho likhA hai- "sesaM dhuttavakhANagAhANusAreNa" (pR0105) / ata: nizIthabhASya aura usakA upayoga unake gurubandhu siddhasena kSamAzramaNa (chaThI zatI) ne aura cUrNi isa AkhyAna ke Adi srota nahIM mAne jA sakate / kintu hameM apane nizIthabhASya meM tathA unake guru jinadAsagaNi mahattara ne nizIthacUrNi nizIthabhASya aura nizIthacUrNi se pUrva racita kisI aise grantha kI koI meM kiyA ho / dhUrtAkhyAna ko dekhane se spaSTa rUpa se yaha lagatA hai ki yaha jAnakArI nahIM hai jisameM yaha AkhyAna AyA ho / haribhadra ke yuvAkAla kI racanA hai kyoMki usameM unakI jo vyaMgyAtmaka zailI jaba taka anya kisI Adisrota ke sambandha meM koI jAnakArI hai, vaha unake paravartI granthoM meM nahIM pAyI jaatii| haribhadra jinabhadra evaM nahIM hai, taba taka haribhadra ke dhUrtAkhyAna ko lekhaka kI svakalpanAprasUta jinadAsa kI paramparA meM hue ho, yaha mAtra merI kalpanA nahIM hai| DaoN. harmana maulika racanA kyoM nahIM mAnA jAye ! kintu aisA mAnane para bhASyakAra jaikobI aura anya kucha vidvAnoM ne bhI haribhadra ke guru kA nAma jinabhadra mAnA aura cUrNikAra, ina donoM se hI haribhadra ko pUrvavartI mAnanA hogA aura isa hai / yadyapi muni zrI jinavijayI ne ise unakI bhrAnti hI mAnA hai / sambandha meM vidvAnoM kI jo abhI taka avadhAraNA banI huI hai vaha khaNDita vAstavikatA jo bhI ho, kintu yadi hama dhUrtAkhyAna ko haribhadra kI maulika ho jaayegii| yadyapi upalabdha sabhI paTTAvaliyoM tathA unake grantha laghukSetrasamAsa racanA mAnate haiM to unheM jinabhadra (lagabhaga zaka saMvat 530) aura siddhasena kI vRtti meM haribhadra kA svargavAsa vIra-nirvANa saMvat 1055 yA vikrama kSamAzramaNa (lagabhaga zaka saMvat 550) tathA unake ziSya jinadAsagaNi saMvat 585 tathA tadanurUpa IsavI san 529 meM mAnA jAtA hai| kintu mahattara (zaka saMvat 598 yA vi0 saM0733) ke pUrvavartI yA kama se kama paTTAvaliyoM meM unheM vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadra evaM jinadAsa samakAlika to mAnanA hI hogaa| kA pUrvavartI bhI mAnA gayA hai / aba hamAre sAmane do hI vikalpa haiM yA yadi hama haribhadra ko siddhasena kSamAzramaNa evaM jinadAsagaNi mahattara to paTTAvaliyoM ke anusAra haribhadra ko jinabhadra aura jinadAsa ke pUrva kA pUrvavartI mAnate haiM taba to unakA samaya vikrama saMvat 585 mAnA jA mAnakara unakI kRtiyoM para vizeSarUpa se jinadAsa mahattara para haribhadra kA sakatA hai / muni jayasundara vijayajI zAstravArtAsamuccaya kI bhUmikA meM ukta prabhAva siddha kareM yA phira dhUrtAkhyAna ke mUlasrota ko anya kisI pUrvavartI tithi kA samarthana karate hue likhate haiM - prAcIna aneka granthakAroM ne zrI racanA yA loka-paramparA meM khojeM / yaha to spaSTa hai ki dhUrtAkhyAna cAhe haribhadrasUri ko 585 vi0 saM0 meM honA batAyA hai| itanA hI nahIM, kintu vaha nizIthacUrNi kA ho yA haribhadra kA, spaSTa hI paurANika yuga ke pUrva zrI haribhadrasUri ne svayaM bhI apane samaya kA ullekha saMvat tithi-vAra-mAsa kI racanA nahIM hai| kyoMki ve donoM hI sAmAnyatayA zruti, purANa, bhArata aura nakSatra ke sAtha laghukSetrasamAsa kI vRtti meM kiyA hai, jisa vRtti kI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma . tAr3apatrIya jaisalamera kI prati kA paricaya muni zrI puNyavijaya-sampAdita haribhadra ke granthoM meM milate haiM / inameM sabase pUrvavartI jinabhadra kA sattA'jaisalamera kalekzana' pRSTha 68 meM isa prakAra prApya hai : "kramAMka 196, samaya bhI zaka saMvat 530 arthAt vikrama saMvat 665 ke lagabhaga jambU dvIpakSetrasamAsavRtti, patra 26, bhASA, prAkRta-saMskRta, kartA : haribhadra hai| ata: haribhadra ke svargavAsa kA samaya vikrama saMvat 585 kisI AcArya, pratilipi le0 saM0 anumAnata: 14vIM zatAbdI / " bhI sthiti meM prAmANika siddha nahIM hotaa| isa prati ke anta meM isa prakAra kA ullekha milatA hai - haribhadra ko jinabhadragaNi, siddhasenagaNi aura jinadAsamahattara iti kSetrasamAsavRttiH samAptA / kA samakAlika mAnane para pUrvokta gAthA ke vi0 saM0 585 ko zaka viracitA zrI haribhadrAcAryaiH ||ch|| saMvat mAnanA hogA aura isa AdhAra para haribhadra kA samaya IsA kI sAtavIM laghukSetrasamAsasya vRttireSA samAsataH / zatAbdI kA uttarArdha siddha hotA hai / haribhadra kI kRti dazavaikAlikavRtti racitAbudhabodhArtha zrI haribhadrasUribhiH / / 1 / / meM vizeSAvazyakabhASya kI aneka gAthAoM kA ullekha yahI spaSTa karatA paJcAzitikavarSe vikramato bajrati zuklapaJcamyAm / hai ki haribhadra kA sattA-samaya vizeSAvazyakabhASya ke pazcAt hI hogA / zukrasya zukravAre zasye puSye ca nakSatre / / 2 / / bhASya kA racanAkAla zaka saMvat 531 yA usake kucha pUrva kA hai / ata: ___ ThIka isI prakAra kA ullekha ahamadAbAda, saMvegI upAzraya ke yadi uparyukta gAthA ke 585 ko zaka saMvat mAna liyA jAya to donoM hastalikhita bhaNDAra kI sambhavataH pandrahavIM zatAbdI meM likhI huI kSetra meM saMgati baiTha sakatI hai / puna: haribhadra kI kRtiyoM meM nandIcUrNi se bhI samAsa kI kAgaja kI eka prati meM upalabdha hotA hai / kucha pATha avatarita hue haiM / nandIcUrNi ke kartA jinadAsagaNimahattara ne dUsarI gAthA meM spaSTa zabdoM meM zrI haribhadrasUri ne laghukSetramAsa- usakA racanA-kAla zaka saMvat 598 batAyA hai / ata: haribhadra kA sattA vRtti kA racanAkAla vi0 saM0 (5) 85, puSyanakSatra zukra (jyeSTha) mAsa, samaya zaka saMvat 598 tadanusAra I. san 676 ke bAda hI ho sakatA zukravAra-zuklapaJcamI batAyA hai / yadyapi yahA~ vi0 saM0 85 kA ullekha hai| yadi hama haribhadra ke kAla sambandhI pUrvokta gAthA ke vikrama saMvat hai / tathApi jina vAra-tithi-mAsa-nakSatra kA yaha ullekha hai unase vi0 ko zaka saMvat mAnakara unakA kAla IsA kI sAtavIM zatAbdI kA uttarArdha saM0 585 kA hI mela baiThatA hai / ahamadAbAda vedhazAlA ke prAcIna evaM AThavIM zatAbdI kA pUrvArdha mAne to nandIcUrNi ke avataraNoM kI jyotiSa vibhAga ke adhyakSa zrI himmatarAma jAnI ne jyotiSa aura gaNita saMgati baiThAne meM mAtra 20-25 varSa kA hI antara raha jAtA hai / ata: ke AdhAra para jA~ca karake yaha batAyA hai ki uparyukta gAthA meM jina vAra- itanA nizcita hai ki haribhadra kA kAla vikrama kI sAtavIM/AThavIM athavA tithi ityAdi kA ullekha hai, bar3a vi0 saM0 585 ke anusAra bilakula IsvI san kI AThavIM zatAbdI hI siddha hogaa| ThIka hai, jyotiSazAstra ke gaNitAnusAra prAmANika hai| ___ isase haribhadra kI kRtiyoM meM ullikhita kumArila, bhartRhari, isa prakAra zrI haribhadrasUri mahArAja ne svayaM hI apane samaya kI dharmakIrti, vRddhadharmottara Adi se unakI samakAlikatA mAnane meM bhI koI atyanta prAmANika sUcanA de rakhI hai, taba usase bar3hakara aura kyA pramANa bAdhA nahIM AtI / haribhadra ne jinabhadra aura jinadAsa ke jo ullekha kiye ho sakatA hai jo unake isa samaya kI siddhi meM bAdhA DAla sake ? zaMkA haiM aura haribhadra kI kRtiyoM meM inake jo avataraNa milate haiM unameM bhI isa ho sakatI hai ki 'yaha gAthA kisI anya ne prakSipta kI hogI' kintu vaha tithi ko mAnane para koI bAdhA nahIM aatii| ata: vidvAnoM ko jinavijayajI ThIka nahIM, kyoMki prakSepa karane vAlA kevala saMvat kA ullekha kara ke nirNaya ko mAnya karanA hogaa| sakatA hai kintu usake sAtha prAmANika vAra-tithi Adi kA ullekha nahIM punaH yadi hama yaha mAna lete haiM ki nizIthacUrNi meM ullikhita kara sakatA / hA~, yadi dharmakIrti Adi kA samaya isa samaya meM bAdhA prAkRta dhUrtAkhyAna kisI pUrvAcArya kI kRti thI aura usake AdhAra para hI utpanna kara rahA ho to dharmakIrti Adi ke samayollekha ke AdhAra para zrI haribhadra ne apane prAkRta dhUrtAkhyAna kI racanA kI to aisI sthiti meM haribhadrasUri ko vikrama kI chaThI zatAbdI se khIMcakara AThavIM zatAbdI ke haribhadra ke samaya ko nizIthacUrNi ke racanAkAla IsavI san 676 se Age uttarArdha meM le jAne kI apekSA ucita yaha hai ki zrI haribhadrasUri ke isa lAyA jA sakatA hai / muni zrI jinavijayajI ne aneka Antara aura bAhya atyanta prAmANika samaya-ullekha ke bala se dharmakIrti Adi ko hI chaThI sAkSyoM ke AdhAra para apane grantha 'haribhadrasUri kA samaya-nirNaya' meM haribhadra zatAbdI ke pUrvArdha yA uttarArdha meM le jAyA jAya / ke samaya ko I0 san 700-770 sthApita kiyA hai| yadi pUrvokta gAthA kintu muni zrIjayasundaravijayajI kI uparyukta sUcanA ke ke anusAra haribhadra kA samaya vikrama saM0 585 mAnate haiM to jinavijayajI anusAra jambUdvIpa kSetra samAsavRtti kA racanAkAla hai / punaH isameM mAtra dvArA nirdhArita samaya aura gAthokta samaya meM lagabhaga 200 varSoM kA antara 85 kA ullekha hai, 585 kA nahIM / itsiMga Adi kA samaya to raha jAtA hai| jo ucita nahIM lagatA hai / ata: ise zaka saMvat mAnanA sunizcita hai / punaH samasyA na kevala dharmakIrti Adi ke samaya kI hai, ucita hogaa| isI krama meM muni jinavijayajI ne 'caturthastutinirNayazaMkoddhAra' apitu jaina-paramparA ke sunizcita samayavAle jinabhadra, siddhasenakSamAzramaNa meM 'ratnasaMcayaprakaraNa' ko nimna gAthA kA ullekha kiyA hai - evaM jinadAsagaNi mahattara kI bhI hai- inameM se koI bhI vikrama saMvat paNapaNNabArasasae haribhaddosUri Asi puvvakAe / 585 se pUrvavartI nahIM hai jabaki inake nAmollekha sahita granthAvataraNa isa gAthA ke AdhAra para haribhadra kA samaya vIra-nirvANa saMvata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - 1255 arthAt vi0 saM0 785 yA IsavI san 728 AtA hai / isa haribhadra, akalaMka aura siddharSi se pUrvavartI haiM / akalaMka kA samaya gAthA meM unake svargavAsa kA ullekha nahIM hai, ata: ise unakA sattA- vidvAnoM ne I0 san 720-780 sthApita kiyA hai / ata: haribhadra yA samaya mAnA jA sakatA hai / yadyapi ukta gAthA kI puSTi hetu hameM anya koI to akalaMka ke pUrvavartI yA variSTha samakAlIna hI siddha hote hai / ullekha upalabdha nahIM hotA hai| yadi hama isI prasaMga meM vIra-nirvANa saMvat ke sambandha meM calI A rahI 60 varSa kI bhUla ko saMzodhita kara vIra-nirvANa haribhadra kA vyaktitva ko vi0 pU0 410 yA I0 pU0 467 mAnate haiM jaisA ki maiMne apane eka haribhadra kA vyaktitva aneka sadguNoM kI pU~jIbhUta bhAsvara pratibhA nibandha (dekheM : sAgara jaina-vidyA bhAratI, bhAga 1) meM siddha kiyA hai, to aisI hai| udAratA, sahiSNutA, samadarzitA aise sadguNa haiM jo unake vyaktitva ko sthiti meM haribhadra kA svargavAsa kAla 1255-467= 788 I0 siddha ho mahanIyatA pradAna karate haiM / unakA jIvana samabhAva kI sAdhanA ko samarpita jAtA hai aura yaha kAla jinavijayajI dvArA nirdhArita haribhadra ke sattA- hai| yahI kAraNa hai ki vidyA ke bala para unhoMne dharma aura darzana ke kSetra samaya IsavI san 700 se 770 ke adhika nikaTa hai| meM nae vivAda khar3e karane ke sthAna para unake madhya samanvaya sAdhane kA haribhadra ke uparyukta samaya-nirNaya ke sambandha meM eka anya puruSArtha kiyA hai| unake lie 'vidyA vivAdAya' na hokara pakSa-vyAmoha mahattvapUrNa samasyA khar3I hotI hai siddharSikRta upamitibhavaprapaMcakathA ke se Upara uThakara satyAnveSaNa karane hetu hai / haribhadra pakSAgrahI na hokara usa ullekha se jisameM siddharSi ne haribhadra ko apanA dharmabodhakara guru kahA satyAgrahI haiM, ata: unhoMne madhusaMcayI bhramara kI taraha vividha dhArmika aura hai| unhoMne yaha kathA vi0 saM0 962 meM jyeSTha zuklA paMcamI, guruvAra dArzanika paramparAoM se bahuta kucha liyA hai aura use jaina-paramparA kI ke dina pUrNa kI thii| siddharSi ke dvArA likhe gaye isa tithi ke anusAra anekAnta dRSTi se samanvita bhI kiyA hai / yadi unake vyaktitva kI yaha kAla 906 I0 siddha hotA hai tathA usameM batAe gae vAra, nakSatra mahAnatA ko samajhanA hai to vividha kSetroM meM unake avadAnoM kA mUlyAMkana Adi bhI jyotiSa kI gaNanA se siddha hote haiM / siddharSi upamitibhavaprapaMcakathA karanA hogA aura unake avadAna kA vaha mUlyAMkana hI unake vyaktitva meM haribhadra ke viSaya meM likhate haiM ki unhoMne (haribhadra ne) anAgata arthAt kA mUlyAkaMna hogA / bhaviSya meM hone vAle mujhako jAnakara hI mere liye caityavaMdanasUtra kA Azraya lekara 'lalitavistarA-vRtti' kI racanA kii| yadyapi kucha jaina- dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna kathAnakoM meM siddharSi aura haribhadra ke pArasparika sambandha ko siddha kiyA dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna kyA hai ? yaha gayA hai aura yaha batAyA gayA hai ki siddharSi haribhadra ke hastadIkSita ziSya samajhane ke lie isa carcA ko hama nimna binduoM meM vibhAjita kara rahe haiMthe, kintu siddharSi kA yaha kathana ki 'bhaviSya meM hone vAle mujhako (1) dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prstutiikrnn| jAnakara ............' yahI siddha karatA hai ki AcArya haribhadra unake (2) anya darzanoM kI samIkSA meM bhI ziSTa bhASA kA prayoga tathA paramparA-guru the, sAkSAt guru nhiiN| anya dharmoM evaM darzanoM ke pravartakoM ke prati bahumAnavRtti / svayaM siddharSi ne bhI haribhadra ko kAlavyavahita arthAt pUrvakAla (3) zuSka dArzanika samAlocanAoM ke sthAna para una avadhAraNAoM meM hone vAle tathA apane ko anAgata arthAt bhaviSya meM hone vAlA kahA ke sAra-tattva aura mUla udezyoM ko samajhane kA prayatna / hai / ata: donoM ke bIca kAla kA paryApta antara honA cAhie / yadyapi (4) anya dArzanika mAnyatAoM meM nihita satyoM ko evaM yaha satya hai ki siddharSi ko unake grantha lalitavistarA ke adhyayana se inakI mUlyavattA ko svIkAra karate hue jaina-dRSTi ke sAtha unake samanvaya jina-dharma meM sthiratA huI thI, isalie unhoMne haribhadra ko dharmabodha pradAtA kA prayatna / guru kahA, sAkSAt guru nahIM kahA / muni jinavijayajI ne bhI haribhadra ko (5) anya dArzanika paramparAoM ke granthoM kA niSpakSa adhyayana siddharSi kA sAkSAt guru nahIM mAnA hai| karake una para vyAkhyA aura TIkA kA praNayana karanA / kuvalayamAlA' ke kartA udyotanasUri ne apane isa grantha meM jo (6) udAra aura samanvayavAdI dRSTi rakhate hue paurANika zaka saMvat 699 arthAt I0 san 777 meM nirmita hai, haribhadra evaM andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana karanA / unakI kRti 'samarAiccakahA' tathA unake bhavaviraha nAma kA ullekha (7) darzana aura dharma ke kSetra meM AsthA yA zraddhA kI apekSA kiyA hai / ata: haribhadra I0 san 777 ke pUrva hue haiM, isameM koI vivAda tarka evaM yukti para adhika bala; kintu zarta yaha ki tarka aura yukti nahIM raha jAtA hai| kA prayoga apane mata kI puSTi ke lie nahIM, apitu satya kI khoja haribhadra, siddharSi aura akalaMka ke pUrvavartI haiM, isa sambandha meM ke lie ho / eka anya pramANa yaha hai ki siddharSi ne nyAyAvatAra kI TIkA meM akalaMka (8) dharma-sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para caritra kI dvArA mAnya smRti, pratyabhijJA aura tarka- ina tIna pramANoM kI carcA kI nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prayatna / hai| akalaMka ke pUrva jainadarzana meM ina tIna pramANoM kI carcA anupasthita (9) mukti ke sambandha meM eka udAra aura vyApaka dRSTikoNa / hai / haribhadra ne bhI kahIM ina tIna pramANoM kI carcA nahIM kI hai / ata: (10) upAsya ke nAma-bheda ko gauNa mAnakara usake guNoM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - vastha para bala / dArzanikoM ne anekAnta dRSTi ke prabhAva ke kAraNa kahIM-kahIM vaicArika udAratA kA paricaya diyA hai, phira bhI ye sabhI vicAraka itanA to mAnate hI anya dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa haiM ki anya darzana aikAntika dRSTi kA Azraya lene ke kAraNa mithyA jaina-paramparA meM anya paramparAoM ke vicArakoM ke darzana evaM darzana haiM jabaki jaina-darzana anekAnta-dRSTi apanAne ke kAraNa samyagdarzana dharmopadeza ke prastutIkaraNa kA prathama prayAsa hameM RSibhASita (isibhAsiyAI haiN| vastuta: vaicArika samanvayazIlatA aura dhArmika udAratA kI jisa lagabhaga I0 pU0 3 zatI) meM parilakSita hotA hai / isa graMtha meM anya U~cAI kA sparza haribhadra ne apanI kRtiyoM meM kiyA hai vaisA unake pUrvavartI dhArmika aura dArzanika paramparAoM ke pravartakoM, yathA-nArada, asitadevala, jaina evaM jainetara dArzanikoM meM hameM parilakSita nahIM hotA / yadyapi haribhadra yAjJavalkya, sAriputra Adi ko arhat RSi kahakara sambodhita kiyA gayA hai ke paravartI jaina dArzanikoM meM hemacandra, yazovijaya, Anandaghana Adi aura unake vicAroM ko niSpakSa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / nizcaya hI anya dharmoM aura darzanoM ke prati samabhAva aura udAratA kA paricaya dete haiM, vaicArika udAratA evaM anya paramparAoM ke prati samAdara bhAva kA yaha ati kintu unakI yaha udAratA una para haribhadra ke prabhAva ko hI sUcita karatI prAcIna kAla kA anyatama aura merI dRSTi meM ekamAtra udAharaNa hai| anya hai| udArahaNa ke rUpa meM hemacandra apane mahAdeva-stotra (44) meM nimna paramparAoM ke prati aisA samAdara bhAva vaidika aura bauddha paramparA ke prAcIna zloka prastuta karate haiM - sAhitya meM hameM kahIM bhI upalabdha nahIM hotA / svayaM jaina-paramparA meM bhI yaha bhava-bIjAMkurajananA rAgAdyAkSayamupAgatA yasya / udAra dRSTi adhika kAla taka jIvita nahIM raha sakI / pariNAmasvarUpa yaha brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / mahAn grantha jo kabhI aMga-sAhitya kA eka bhAga thA, vahA~ se alagakara vastuta: 2500 varSa ke sudIrgha jaina-itihAsa meM aisA koI bhI paripArzva meM DAla diyA gayA / yadyapi sUtrakRtAMga, bhagavatI Adi Agama-granthoM samanvayavAdI udAracetA vyaktitva nahIM hai, jise haribhadra ke samatulya kahA meM tatkAlIna anya paramparAoM ke vivaraNa upalabdha hote haiM, kintu unameM anya jA sake / yadyapi haribhadra ke pUrvavartI aura paravartI aneka AcAryoM ne jainadarzanoM aura paramparAoM ke prati vaha udAratA aura zAlInatA parilakSita nahIM darzana kI anekAnta dRSTi ke prabhAva ke pariNAmasvarUpa udAratA kA hotI, jo RSibhASita meM thii| sUtrakRtAMga anya dArzanika aura dhArmika paricaya avazya diyA hai phira bhI unakI sRjanadharmitA usa stara kI nahIM mAnyatAoM kA vivaraNa to detA hai kintu unheM mithyA, anArya yA asaMgata hai jisa stara kI haribhadra kI hai| unakI kRtiyoM meM do-cAra gAthAoM yA kahakara unakI AlocanA bhI karatA hai / bhagavatI meM vizeSa rUpa meM maMkhali- zlokoM meM udAratA ke cAhe saMketa mila jAyeM kintu aise kitane haiM gozAlaka ke prasaMga meM to jaina-paramparA sAmAnya ziSTatA kA bhI ullaMghana kara jinhoMne samanvayAtmaka aura udAra dRSTi ke AdhAra para SaDdarzanasamuccaya, detI hai / RSibhASita meM jisa makhali-gozAlaka ko arhat RSi ke rUpa meM zAstravArtAsamuccaya aura yogadRSTisamuccaya jaisI mahAn kRtiyoM kA praNayana sambodhita kiyA gayA thA, bhagavatI meM usI kA azobhanIya citra prastuta kiyA kiyA ho / gayA hai| yahA~ yaha carcA maiM kevala isalie kara rahA hU~ ki hama haribhadra kI anya dArzanika aura dhArmika paramparAoM kA adhyayana mukhyataH udAradRSTi kA samyak mUlyAMkana kara sakeM aura yaha jAna sakeM ki na kevala do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai - eka to una paramparAoM kI AlocanA karane jaina-paramparA meM, apitu samagra bhAratIya darzana meM unakA avadAna kitanA kI dRSTi se aura dUsarA unakA yathArtha paricaya pAne aura unameM nihita satya ko samajhane kI dRSTi se / AlocanA evaM samIkSA kI dRSTi se likhe gae jaina-dArzanikoM meM sarvaprathama siddhasena divAkara ne apane granthoM meM granthoM meM bhI AlocanA ke ziSTa aura aziSTa aise do rUpa milate haiN| anya dArzanika mAnyatAoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai / unhoMne battIsa sAtha hI jaba granthakartA kA mukhya uddezya AlocanA karanA hotA hai, to dvAtriMzikAe~ likhI haiM, unameM navIM meM vedavAda, dazavIM meM yogavidyA, vaha anya paramparAoM ke prastutIkaraNa meM nyAya nahIM karatA hai aura unakI bArahavIM meM nyAyadarzana, terahavIM meM sAMkhyadarzana, caudahavIM meM vaizeSikadarzana, avadhAraNAoM ko bhrAntarUpa meM prastuta karatA hai / udAharaNa ke rUpa meM pandrahavIM meM bauddhadarzana aura solahavIM meM niyativAda kI carcA hai, kintu syAdvAda aura zUnyavAda ke AlocakoM ne kabhI unheM samyak rUpa se prastuta siddhasena ne yaha vivaraNa samIkSAtmaka dRSTi se hI prastuta kiyA hai| ve karane kA prayatna nahIM kiyA hai / yadyapi haribhadra ne bhI apanI kucha kRtiyoM aneka prasaMgoM meM ina avadhAraNAoM ke prati cuTIle vyaMgya bhI kasate haiN| meM anya darzanoM evaM dharmoM kI samIkSA kI hai| apane grantha dhUrtAkhyAna meM vastuta: dArzanikoM meM anya darzanoM ke jAnane aura unakA vivaraNa prastuta ve dharma aura darzana ke kSetra meM panapa rahe andhavizvAsoM kA sacoTa khaNDana karane kI jo pravRtti vikasita huI thI usakA mUla AdhAra virodhI matoM bhI karate haiM, phira bhI itanA nizcita hai ki ve na to apane virodhI ke kA nirAkaraNa karanA hI thA / siddhasena bhI isake apavAda nahIM haiN| sAtha vicAroM ko bhrAnta rUpa meM prastuta karate haiM aura na unake sambandha meM aziSTa hI paM0 sukhalAlajI saMghavI kA yaha bhI kahanA hai ki siddhasena kI kRtiyoM bhASA kA prayoga hI karate haiM / meM anya darzanoM kA jo vivaraNa upalabdha hai vaha bhI pATha-bhraSTatA aura vyAkhyA ke abhAva ke kAraNa adhika prAmANika nahIM hai| yadyapi siddhasena darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA aura usameM haribhadra kA sthAna divAkara, samantabhadra, jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi haribhadra ke pUrvavartI yadi hama bhAratIya darzana ke samagra itihAsa meM sabhI pramukha mahAn hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - darzanoM ke siddhAnta ko eka hI grantha meM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ haribhadra karane ke kSetra meM hue prayatnoM ko dekhate haiM, to hamArI dRSTi meM haribhadra hI binA kisI khaNDana-maNDana ke nirapekSa bhAva se tatkAlIna vividha darzanoM ko ve prathama vyakti haiM jinhoMne sabhI pramukha bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko prastuta karate haiM, vahA~ vaidika paramparA ke ina donoM kI mUlabhUta zailI niSpakSa rUpa se eka hI grantha meM prastuta kiyA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya khaNDanaparaka hI hai / ata: ina donoM granthoM meM anya dArzanika matoM ke kI koTi kA aura usase prAcIna darzana saMgrAhaka koI anya grantha hameM prastutIkaraNa meM vaha niSpakSatA aura udAratA parilakSita nahIM hotI, jo prAcIna bhAratIya sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM hai| haribhadra ke pUrva taka jaina, bauddha aura vaidika-tInoM hI paramparAoM isake pazcAt vaidika paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM ke kisI bhI AcArya ne apane kAla ke sabhI darzanoM kA niSpakSa paricaya dene madhusUdana sarasvatI ke 'prasthAna-bheda' kA krama AtA hai / madhusUdana kI dRSTi se kisI bhI grantha kI racanA nahIM kI thii| unake granthoM meM apane sarasvatI ne darzanoM kA vargIkaraNa Astika aura nAstika ke rUpa meM kiyA virodhI matoM kA prastutIkaraNa mAtra unake khaNDana kI dRSTi se hI huA hai| hai / nAstika-avaidika darzanoM meM ve cha: prasthAnoM kA ullekha karate haiN| . jaina-paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva siddhasena divAkara aura samantabhadra ne isameM bauddha-darzana ke cAra sampradAya tathA cArvAka aura jainoM kA samAveza anya darzanoM ke vivaraNa to prastuta kiye haiM kintu unakI dRSTi bhI huA hai / Astika-vaidika darzanoM meM-nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, khaNDanaparaka hI hai / vividha darzanoM kA vivaraNa prastuta karane kI dRSTi pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA kA samAveza huA hai / inhoMne pAzupata se mallavAdI kA nayacakra mahattvapUrNa grantha kahA jA sakatA hai kintu darzana evaM vaiSNava darzana kA bhI ullekha kiyA hai| paM0 dalasukhabhAI usakA mukhya uddezya bhI pratyeka darzana kI apUrNatA ko sUcita karate hue mAlavaNiyA ke anusAra prasthAna-bheda ke lekhaka kI eka vizeSatA anekAntavAda kI sthApanA karanA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke avazya hai jo use pUrva ullikhita vaidika paramparA ke anya darzanazabdoM meM nayacakra kI kalpanA ke pIche AcArya kA Azaya yaha hai ki koI saMgrAhaka granthoM se alaga karatI hai, vaha yaha ki isa grantha meM vaidika darzanoM bhI mata apane Apa meM pUrNa nahIM hai| jisa prakAra usa mata kI sthApanA ke pArasparika virodha kA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA hai ki ina dalIloM se ho sakatI hai usI prakAra usakA utthApana bhI virodhI matoM kI prasthAnoM ke prastotA sabhI muni bhrAnta to nahIM ho sakate, kyoMki ve sarvajJa dalIloM se ho sakatA hai / sthApanA aura utthApana kA yaha cakra calatA the| cU~ki bAhya viSayoM meM lage hue manuSyoM kA parama puruSArtha meM pravaSTi rahatA hai / ataeva anekAntavAda meM ye mata yadi apanA ucita sthAna prApta honA kaThina hotA hai, ataeva nAstikoM kA nirAkaraNa karane ke lie ina kareM, tabhI ucita hai anyathA nahIM / nayacakra kI mUladRSTi bhI svapakSa muniyoM ne darzana-prasthAnoM ke bheda kiye haiN| isa prakAra prasthAna-bheda meM arthAt anekAntavAda ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana kI hI hai / isa yatkiJcit udAratA kA paricaya prApta hotA hai kintu yaha udAratA kevala prakAra jaina-paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva taka niSpakSa bhAva se koI bhI vaidika paramparA ke Astika darzanoM ke sandarbha meM hI hai, nAstikoM kA darzana-saMgrAhaka grantha nahIM likhA gayA / nirAkaraNa karanA to sarvadarzanakaumudIkAra ko bhI iSTa hI hai / isa prakAra jainetara paramparAoM ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM AcArya zaMkara darzana-saMgrAhaka granthoM meM haribhadra kI jo niSpakSa aura udAra dRSTi hai vaha hameM viracita mAne jAne vAle 'sarvasiddhAntasaMgraha' kA ullekha kiyA jA anya paramparAoM meM racita darzana-saMgrAhaka granthoM meM nahIM milatI hai / yadyapi sakatA hai / yadyapi yaha kRti mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha kI apekSA vartamAna meM bhAratIya dArzanika paramparAoM kA vivaraNa prastuta karane vAle prAcIna hai, phira bhI isake Adya zaMkarAcArya dvArA viracita hone meM sandeha aneka grantha likhe jA rahe haiM kintu unameM bhI lekhaka kahIM na kahIM apane hai| isa grantha meM bhI pUrvadarzana kA uttaradarzana ke dvArA nirAkaraNa karate hue iSTa darzana ko hI antima satya ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| anta meM advaita vedAnta kI sthApanA kI gayI hai / ata: kisI sImA haribhadra ke pazcAt jaina-paramparA meM likhe gae darzana-saMgrAhaka granthoM taka isakI zailI ko nayacakra kI zailI ke sAtha jor3A jA sakatA hai meM ajJAtakartRka 'sarvasiddhAntapravezaka' kA sthAna AtA hai kintu itanA nizcita kintu jahA~ nayacakra, antima mata kA bhI prathama mata se khaNDana hai ki yaha grantha kisI jaina AcArya dvArA praNIta hai, kyoMki isake maMgalAcaraNa karavAkara kisI bhI eka darzana ko antima satya nahIM mAnatA hai, vahA~ meM 'sarvabhAva praNetAraM praNipatya jinezvaraM' aisA ullekha hai / paM0 sukhalAla 'sarvasiddhAntasaMgraha' vedAnta ko ekamAtra aura antima satya svIkAra saMghavI ke anusAra prastuta grantha kI pratipAdana zailI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya karatA hai / ata: yaha eka darzanasaMgrAhaka grantha hokara bhI niSpakSa dRSTi kA hI anusaraNa karatI hai| antara mAtra yaha hai ki jahA~ haribhadra kA grantha kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya padya meM hai vahA~ sarvasiddhAntapravezaka gadya meM hai| sAtha hI yaha grantha haribhadra ke kI jo vizeSatA hai vaha isameM nahIM hai| SaDdarzanasamuccaya kI apekSA kucha vistuta bhI hai| jainatara paramparAoM meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jaina-paramparA ke darzana-saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jIvadevasUri mAdhavAcArya (I0 1350?) ke 'sarvadarzanasaMgraha' kA AtA hai / kintu ke ziSya AcArya jinadattasUri (vikrama 1265) ke 'vivekavilAsa' kA 'sarvadarzanasaMgraha kI mUlabhUta dRSTi bhI yahI hai ki vedAnta hI ekamAtra AtA hai / isa grantha ke aSTama ullAsa meM SaDdarzanavicAra nAmaka prakaraNa samyagdarzana hai / 'sarvasiddhAntasaMgraha' aura 'sarvadarzanasaMgraha' donoM kI hai, jisameM jaina, mImAMsaka, bauddha, sAMkhya, zaiva aura nAstika- ina cha: Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - darzanoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA samIkSA meM ziSTabhASA kA prayoga aura anya dharmapravartakoM ke prati ke anusAra isa grantha kI eka vizeSatA to yaha hai ki isameM nyAya- bahumAna vazeSikoM kA samAveza zaivadarzana meM kiyA gayA hai| merI dRSTi meM isakA darzana ke kSetra meM apanI dArzanika avadhAraNAoM kI puSTi tathA kAraNa lekhaka ke dvArA haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA anusaraNa karanA virodhI avadhAraNAoM ke khaNDana ke prayatna atyanta prAcInakAla se hote hI hai, kyoMki usameM bhI nyAyadarzana ke devatA ke rUpa meM ziva kA hI rahe haiN| pratyeka darzana apane mantavyoM kI puSTi ke liye anya dArzanika ullekha kiyA gayA hai - matoM kI samAlocanA karatA hai / svapakSa kA maNDana tathA parapakSa kA __ 'akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchivaH' / / 13 / / khaNDana-yaha dArzanikoM kI sAmAnya pravRtti rahI hai / haribhadra bhI isake yaha grantha bhI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya ke samAna kevala apavAda nahIM haiM / phira bhI unakI yaha vizeSatA hai ki anya dArzanika matoM paricayAtmaka aura niSpakSa vivaraNa prastuta karatA hai aura AkAra meM mAtra kI samIkSA meM ve sadaiva hI ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA virodhI 66 zlokapramANa haiN| darzanoM ke pravartakoM ke lie bhI bahumAna pradarzita karate haiM / dArzanika jaina-paramparA meM darzana-saMgrAhaka granthoM meM tIsarA krama rAjazekhara samIkSAoM ke kSetra meM eka yuga aisA rahA hai jisameM anya dArzanika (vikrama 1405) ke SaDdarzanasamuccaya kA AtA hai| isa grantha meM jaina, paramparAoM ko na kevala bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA jAtA thA, apitu unake sAMkhya, jaiminIya, yoga, vaizeSika aura saugata (bauddha) ina cha: darzanoM kA pravartakoM kA upahAsa bhI kiyA jAtA thA / jaina aura jainetara donoM hI ullekha kiyA gayA hai / haribhadra ke samAna hI isa grantha meM bhI ina sabhI paramparAe~ isa pravRtti se apane ko mukta nahIM rakha sakI / jaina-paramparA ke ko Astika kahA gayA hai aura anta meM nAstika ke rUpa meM cArvAka-darzana siddhasena divAkara, samantabhadra Adi diggaja dArzanika bhI jaba anya kA paricaya diyA gayA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya aura rAjazekhara dArzanika paramparAoM kI samIkSA karate haiM to na kevala una paramparAoM kI ke SaDdarzanasamuccaya meM eka mukhya antara isa bAta ko lekara hai ki mAnyatAoM ke prati, apitu unake pravartakoM ke prati bhI cuTIle vyaMgya kasa darzanoM ke prastutIkaraNa meM jahA~ haribhadra jainadarzana ko cauthA sthAna dete haiM dete haiM / haribhadra svayaM bhI apane lekhana ke prArambhika kAla meM isa pravRtti vahA~ rAjazekhara jainadarzana ko prathama sthAna dete haiM / paM0 sukhalAla saMghavI ke apavAda nahIM rahe haiM / jaina-AgamoM kI TIkA meM aura dhUrtAkhyAna jaise ke anusAra sambhavataH isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAjazekhara granthoM kI racanA meM ve svayaM bhI isa prakAra ke cuTIle vyaMgya kasate haiM, apane samakAlIna dArzanikoM ke abhinivezayukta prabhAva se apane ko dUra kintu hama dekhate haiM ki vidvattA kI praur3hatA ke sAtha haribhadra meM dhIre-dhIre nahIM rakha sake / yaha pravRtti lupta ho jAtI hai aura apane paravartI granthoM meM ve anya paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI sUcanA ke anusAra rAjazekhara paramparAoM aura unake pravartakoM ke prati atyanta ziSTa bhASA kA prayoga ke kAla kA hI eka anya darzana-saMgrAhaka grantha AcArya merutuMgakRta karate haiM tathA unake prati bahumAna sUcita karate haiM / isake kucha udAharaNa 'SaDdarzananirNaya' hai / isa grantha meM merutuMga ne jaina, bauddha, mImAMsA, hameM unake grantha 'zAstravArtAsamuccaya' meM dekhane ko mila jAte haiM / apane sAMkhya, nyAya aura vaizeSika - ina cha: darzanoM kI mImAMsA kI hai kintu grantha 'zAstravArtAsamuccaya' ke prArambha meM hI grantha-racanA kA uddezya spaSTa isa kRti meM haribhadra jaisI udAratA nahIM hai / yaha mukhyatayA jainamata kI karate hue ve likhate haiM - sthApanA aura anya matoM ke khaNDana ke liye likhA gayA hai / isakI yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / ekamAtra vizeSatA yaha hai ki isameM mahAbhArata, smRti, purANa Adi ke jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH / / AdhAra para jainamata kA samarthana kiyA gayA hai| ___ arthAt isakA adhyayana karane se anya darzanoM ke prati dveSa-buddhi paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne SaDdarzanasamuccaya kI samApta hokara tattva kA bodha ho jAtA hai / isa grantha meM ve kapila ko prastAvanA meM isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki somatilakasUrikRta divya puruSa evaM mahAmuni ke rUpa meM sUcita karate haiM -kapilo divyo hi 'SaDdarzanasamuccaya' kI vRtti ke anta meM ajJAtakRta eka kRti mudrita sa mahAmuniH (zAstravArtAsamuccaya, 237) / isI prakAra ve buddha ko bhI hai / isameM bhI jaina, nyAya, bauddha, vaizeSika, jaiminIya, sAMkhya aura arhat , mahAmuniH suvaidya Adi vizeSaNoM se abhihita karate haiM -yato buddho cArvAka- aise sAta darzanoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai kintu mahAmuniH suvaidyavat (vahI, 465-466) / yahA~ hama dekhate haiM ki jahA~ anta meM anya darzanoM ko durnaya kI koTi meM rakhakara jainadarzana ko ucca eka ora anya dArzanika apane virodhI dArzanikoM kA khulakara parihAsa zreNI meM rakhA gayA hai / isa prakAra isakA lekhaka bhI apane ko karate haiM - nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama ko gAya kA bachar3A yA sAmpradAyika abhiniveza se dUra nahIM rakha sakA / baila aura maharSi kaNAda ko ullU kahate haiM, vahIM dUsarI ora haribhadra apane isa prakAra hama dekhate haiM ki darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA virodhiyoM ke lie mahAmuni aura arhat jaise sammAnasUcaka vizeSaNoM kA meM bhAratIya itihAsa meM haribhadra hI ekamAtra aise vyakti haiM jinhoMne niSpakSa prayoga karate haiN| 'zAstravArtAsamuccaya' meM yadyapi anya dArzanika avadhAraNAoM bhAva se aura pUrI prAmANikatA ke sAtha apane grantha meM anya darzanoM kA kI spaSTa samAlocanA hai kintu sampUrNa grantha meM aisA koI bhI udAharaNa nahIM vivaraNa diyA hai / isa kSetra meM ve abhI taka advitIya haiN| milatA jahA~ haribhadra ne ziSTatA kI maryAdA kA ullaMghana kiyA ho / isa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma prakAra haribhadra ne anya paramparAoM ke prati jisa ziSTatA aura AdarabhAva haiN| ve likhate haiM ki "satya nyAya kI dRSTi se prakRti karma-prakRti hI kA paricaya diyA hai, vaha hameM jaina aura jainetara kisI bhI paramparA ke anya hai aura isa rUpa meM prakRtivAda bhI ucita hai kyoMki usake vaktA kapila granthoM meM upalabdha nahIM hotii| divya-puruSa aura mahAmuni haiM / 16 / / haribhadra ne anya darzanoM ke adhyayana ke pazcAt unameM nihita 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra ne bauddhoM ke kSaNikavAda, sAratatva sa satya ko samajhane kA jo prayAsa kiyA, vaha bhI atyanta hI vijJAnavAda aura zUnyavAda kI bhI samIkSA kI hai kintu ve ina dhAraNAoM mahattvapUrNa hai aura unake udAracetA vyaktitva ko ujAgara karatA hai| meM nihita satya ko bhI dekhane kA prayatna karate haiM aura kahate haiM ki yadyapi haribhadra cArvAka darzana kI samIkSA karate hue usake bhUta svabhAvavAda mahAmuni aura arhat buddha uddezyahIna hokara kisI siddhAnta kA upadeza nahIM kA khaNDana karate haiM aura usake sthAna para karmavAda kI sthApanA karate karate / unhoMne kSaNikavAda kA upedaza padArtha ke prati hamArI Asakti ke haiN| kintu siddhAnta meM karma ke jo do rUpa-dravyakarma aura bhAvakarma mAne nivAraNa ke liye hI diyA hai kyoMki jaba vastu kA anitya aura vinAzazIla gae haiM usameM eka ora bhAvakarma ke sthAna ko svIkAra nahIM karane ke svarUpa samajha meM A jAtA hai to usake prati Asakti gaharI nahIM hotii| isI kAraNa jahA~ ve cArvAka-darzana kI samIkSA karate haiM, vahIM dUsarI ora ve prakAra vijJAnavAda kA upadeza bhI bAhya padArthoM ke prati tRSNA ko samApta dravyakarma kI avadhAraNA ko svIkAra karate hue cArvAka ke bhUta svabhAvavAda karane ke lie hI hai / yadi saba kucha citta ke vikalpa haiM aura bAhya rUpa kI sArthakatA ko bhI svIkAra karate haiM aura kahate haiM ki bhautika tattvoM satya nahIM hai to unake prati tRSNA utpanna hI nahIM hogii| isI prakAra kucha kA prabhAva bhI caitanya para par3atA hai / 15 pa0 sukhalAlajI saMghavI likhate sAdhakoM kI manobhUmikA ko dhyAna meM rakhakara saMsAra kI nissAratA kA bodha haiM ki haribhadra ne donoM pakSoM arthAt bauddha evaM mImAMsakoM ke anusAra karAne ke lie zUnyavAda kA upadeza diyA hai / isa prakAra haribhadra kI dRSTi karmavAda ke prasaMga meM cittavAsanA kI pramukhatA ko tathA cArvAkoM ke meM bauddha-darzana ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zUnyavAda-ina tInoM siddhAntoM anusAra bhautika tattva kI pramukhatA ko eka-eka pakSa ke rUpa meM kA mUla uddezya yahI hai ki vyakti kI jagat ke prati utpanna hone vAlI tRSNA parasparapUraka evaM satya mAnakara kahA ki jaina karmavAda meM cArvAka aura kA prahANa ho| mImAMsaka tathA bauddhoM ke mantavyoM kA sumela huA hai / 12 / advaitavAda kI samIkSA karate hue haribhadra spaSTa rUpa se yaha isI prakAra 'zAstravArtAsamuccaya' meM haribhadra yadyapi nyAya- batAte haiM ki sAmAnya kI dRSTi se to advaita kI avadhAraNA bhI satya vaizeSika darzanoM dvArA mAnya IzvaravAda evaM jagata-kartRtvavAda kI avadhAraNaoM hai| isake sAtha hI sAtha ve yaha bhI batAte haiM ki viSamatA ke nivAraNa kI samIkSA karate haiM, kintu jahA~ cArvAkoM, bauddhoM aura anya jaina AcAryoM ke lie aura samabhAva kI sthApanA ke lie advaita kI bhUmikA bhI ne ina avadhAraNAoM kA khaNDana kiyA hai, vahA~ haribhadra inakI bhI Avazyaka hai| advaita parAyepana kI bhAvanA kA niSedha karatA hai, isa sArthakatA ko svIkAra karate haiM / haribhadra ne IzvaravAda kI avadhAraNA meM prakAra dveSa kA upazamana karatA hai / ataH vaha bhI asatya nahIM kahA bhI kucha mahattvapUrNa tathyoM ko dekhane kA prayAsa kiyA hai / prathama to yaha jA sakatA / isI prakAra advaita- vedAnta ke jJAna mArga ko bhI ve ki manuSya meM kaSTa ke samaya svAbhAvika rUpa se kisI aisI zakti ke prati samIcIna hI svIkAra karate haiM / zraddhA aura prapatti kI bhAvanA hotI hai jisake dvArA vaha apane meM uparyukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki anya dArzanika AtmavizvAsa jAgRta kara sake / paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM ki avadhAraNAoM kI samIkSA kA unakA prayatna samIkSA ke liye na hokara una mAnava-mana kI prapatti yA zaraNAgati kI yaha bhAvanA mUla meM asatya to dArzanika paramparAoM kI satyatA ke mUlyAMkana ke liye hI hai| svayaM nahIM kahI jA sakatI / unakI isa apekSA ko Thesa na pahu~ce tathA tarka unhoMne 'zAstravArtAsamuccaya' ke prAkkathana meM yaha spaSTa kiyA hai ki va buddhivAda ke sAtha IzvaravAdI avadhAraNA kA samanvaya bhI ho, isalie prastuta grantha kA uddezya anya paramparAoM ke prati dveSa kA upazamana karanA unhoMne (haribhadra ne) Izvara-kartRtvavAda kI avadhAraNA ko apane DhaMga se aura satya kA bodha karanA hai / uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki spaSTa karane kA prayatna kiyA hai / 13 haribhadra kahate haiM ki jo vyakti unhoMne ImAnadArI se pratyeka dArzanika mAnyatA ke mUlabhUta uddezyoM ko AdhyAtmika nirmalatA ke phalasvarUpa apane vikAsa kI uccatama bhUmikA samajhAne kA prayAsa kiyA hai aura isa prakAra ve Alocaka ke sthAna para ko prApta huA ho vaha asAdhAraNa AtmA hai aura vahI Izvara yA siddha puruSa satya ke gaveSaka hI adhika pratIta hote haiM / hai / usa Adarza svarUpa ko prApta karane ke kAraNa kartA tathA bhakti kA viSaya hone ke kAraNa upAsya hai| isake sAtha hI haribhadra yaha bhI mAnate anya darzanoM ke gambhIra adhyetA evaM niSpakSa vyAkhyAkAra haiM ki pratyeka jIva tattvata: apane zuddha rUpa meM paramAtmA aura apane bhAratIya dArzanikoM meM apane se itara paramparAoM ke gambhIra bhaviSya kA nirmAtA hai aura isa dRSTi se yadi vicAra kareM to vaha 'Izvara' adhyayana kI pravRtti prArambha meM hameM dRSTigata nahIM hotI hai| bAdarAyaNa, bhI hai aura 'kartA bhI hai / isa prakAra Izvara-kartRtvavAda bhI samIcIna hI jaimini Adi diggaja vidvAn bhI jaba darzanoM kI samAlocanA karate haiM to siddha hotA hai / haribhadra sAMkhyoM ke prakRtivAda kI bhI samIkSA karate haiM, aisA lagatA hai ki ve dUsare darzanoM ko apane satahI jJAna ke AdhAra para kintu ve prakRti ko jaina-paramparA meM svIkRta karmaprakRti ke rUpa meM dekhate bhrAntarUpa meM prastuta karake unakA khaNDana kara dete haiM / yaha satya hai ki Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma pa akAntika evaM samanvayAtmaka dRSTi ke kAraNa anya darzanoM ke gambhIra ke samarthaka haiM kintu andhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM ke ve kaThora adhyayana kI paramparA kA vikAsa sarvaprathama jaina dArzanikoM ne hI kiyA samIkSaka bhI / hai| aisA lagatA hai ki haribhadra ne samAlocya pratyeka darzana kA ImAnadArIpUrvaka gambhIra adhyayana kiyA thA, kyoMki isake binA ve na to una darzanoM meM tarka yA buddhivAda kA samarthana nihita satyoM ko samajhA sakate the, na unakI svastha samIkSA hI kara haribhadra meM yadyapi eka dhArmika kI zraddhA hai kintu ve zraddhA ko sakate the aura na unakA jaina mantavyoM ke sAtha samanvaya kara sakate the| tarka-virodhI nahIM mAnate haiN| unake lie tarkarahita zraddhA upAdeya nahIM hai| haribhadra anya darzanoM ke adhyayana taka hI sImita nahIM rahe, apitu unhoMne ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki na to mahAvIra ke prati merA koI rAga hai unake kucha mahattvapUrNa granthoM para taTastha bhAva se TIkAe~ bhI likhiiN| diGnAga aura na kapila Adi ke prati koI dveSa hI hai - ke 'nyAyapraveza' para unakI TaukA mahattvapUrNa mAnI jAtI hai / pataJjali ke pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / 'yogasUtra' kA unakA adhyayana bhI kAphI gambhIra pratIta hotA hai kyoMki yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / unhoMne usI ke AdhAra para evaM navIna dRSTikoNa se yogadRSTisamuccaya, - lokatattvanirNaya, 38 yogabindu, yogaviMzikA Adi granthoM kI racanA kI thii| isa prakAra haribhadra unake kahane kA tAtparya yahI hai ki satya ke gaveSaka aura jaina aura jainetara paramparAoM ke eka ImAnadAra adhyetA evaM vyAkhyAkAra sAdhanA ke pathika ko pUrvAgrahoM se yukta hokara vibhinna mAnyatAoM kI bhI haiM / jisa prakAra prazastapAda ne darzana granthoM kI TIkA likhate samaya samIkSA karanI cAhie aura unameM jo bhI yukti saMgata lage use svIkAra tad-tad darzanoM ke mantavyoM kA anusaraNa karate hue taTastha bhAva rakhA, karanA cAhie / yadyapi isake sAtha hI ve buddhivAda se panapane vAle doSoM usI prakAra haribhadra ne bhI itara paramparAoM kA vivecana karate samaya taTastha ke prati bhI saceSTa haiM / ve spaSTa rUpa se yaha kahate haiM ki yukti aura tarka bhAva rakhA hai| kA upayoga kevala apanI mAnyatAoM kI puSTi ke lie hI nahIM kiyA jAnA cAhiye, apitu satya kI khoja ke lie kiyA jAnA cAhieandhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra tasya matirniviSTA / yadyapi haribhadra anya dhArmika evaM dArzanika paramparAoM ke prati niSpakSapAtasya tu yuktiryatra tatra tasya matireti nivezam / / eka udAra aura sahiSNu dRSTikoNa ko lekara calate haiM, kintu isakA ___ AgrahI vyakti apanI yukti (tarka) kA bhI prayoga vahIM karatA tAtparya yaha nahIM hai ki ve unake atarkasaMgata andhavizvAsoM ko prazraya dete hai jise vaha siddha athavA khaNDita karanA cAhatA hai, jabaki anAgrahI yA haiM / eka ora ve anya paramparAoM ke prati AdarabhAva rakhate hue unameM niSpakSa vyakti jo use yuktisaMgata lagatA hai, use svIkAra karatA hai / isa nihita satyoM ko svIkAra karate haiM, to dUsarI ora unameM pala rahe prakAra haribhadra na kevala yukti yA tarka ke samarthaka haiM kintu ve yaha bhI andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana bhI karate haiM / isa dRSTi se unakI spaSTa karate haiM ki tarka yA yukti kA prayoga apanI mAnyatAoM kI puSTi do racanAe~ bahuta hI mahattvapUrNa haiM- (1) dhUrtAkhyAna aura yA apane virodhI mAnyatAoM ke khaNDana ke liye na karake satya kI (2) dvijavadanacapeTikA / 'dhUrtAkhyAna' meM unhoMne paurANika paramparAoM meM gaveSaNA ke liye karanA cAhie aura jahA~ bhI satya parilakSita ho use pala rahe andhavizvAsoM kA sacoTa nirasana kiyA hai / haribhadra ne dhUrtAkhyAna meM svIkAra karanA cAhie / isa prakAra ve zuSka tArkika na hokara satyaniSTha vaidika paramparA meM vikasita isa dhAraNA kA khaNDana kiyA hai ki brahmA ke mukha tArkika haiN| se brAhmaNa, bAhu se kSatriya, peTa se vaizya tathA paira se zUdra utpanna hue haiN| isI prakAra kucha paurANika mAnyatAoM yathA-zaMkara ke dvArA apanI jaTAoM karmakANDa ke sthAna para sadAcAra para bala meM gaMgA ko samA lenA, vAyu ke dvArA hanumAna kA janma, sUrya ke dvArA kuntI haribhadra kI eka vizeSatA yaha hai ki unhoMne dharma sAdhanA ko se karNa kA janma, hanumAna ke dvArA pUre parvata ko uThA lAnA, vAnaroM ke dvArA karmakANDa ke sthAna para AdhyAtmika pavitratA aura cAritrika nirmalatA ke setu bA~dhanA, zrIkRSNa ke dvArA govardhana parvata dhAraNa karanA, gaNeza kA pArvatI sAtha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| yadyapi jaina paramparA meM sAdhanA ke aMgoM ke zarIra ke maila se utpanna honA, pArvatI kA himAlaya kI putrI honA Adi ke rUpa meM darzana (zraddhA), jJAna aura cAritra (zIla) ko svIkAra kiyA aneka paurANika mAnyatAoM kA vyaMgyAtmaka zailI meM nirasana kiyA hai| gayA hai| haribhadra bhI dharma-sAdhanA ke kSetra meM ina tInoM kA sthAna svIkAra karate haribhadra dhUrtAkhyAna kI kathA ke mAdhyama se kucha kAlpanika bAteM prastuta karate haiM kintu ve yaha mAnate haiM ki na to zraddhA ko andhazraddhA bananA cAhie, na haiM aura phira kahate haiM ki yadi purANoM meM kahI gayI uparyukta bAteM satya haiM jJAna ko kutarka-Azrita honA cAhie aura na AcAra ko kevala bAhyakarmakANDoM to ye satya kyoM nahIM ho sktiiN| isa prakAra dhUrtAkhyAna meM ve vyaMgyAtmaka taka sImita rakhanA cAhie / ve kahate haiM ki 'jina' para merI zraddhA kA kAraNa kintu ziSTa zailI meM paurANika mithyA-vizvAsoM kI samIkSA karate haiN| isI rAga-bhAva nahIM hai, apitu unake upadeza kI yuktisaMgatatA hai| isa prakAra ve prakAra dvijavadanacapeTikA meM bhI unhoMne brAhmaNa paramparA meM pala rahI mithyA- zraddhA ke sAtha buddhi ko jor3ate haiM, kintu nirA tarka bhI unheM iSTa nahIM hai| dhAraNAoM evaM varNa-vyavasthA kA sacoTa khaNDana kiyA hai / haribhadra satya ve kahate haiM ki tarka kA vAgjAla vastuta: eka vikRti hai jo hamArI zraddhA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUri smArakagrantha Adhunika sandarbha meM jaina dharma evaM mAnasika zAnti ko bhaMga karane vAlA hai| vaha jJAna kA abhimAna utpanna karane ke kAraNa bhAva zatru hai isalie mukti ke icchuka ko tarka ke vAgjAla se apane ko mukta rakhanA cAhie / 21 vastutaH ve samyagjJAna aura tarka meM eka antara sthApita karate haiN| tarka kevala vikalpoM kA sRjana karatA hai, ataH unakI dRSTi meM nirI tArkikatA AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka hI hai| 'zAkha vArtAsamuccaya meM unhoMne dharma ke do vibhAga kiye haiM- eka saMjJAna yoga aura dUsarA puNya lakSaNa / 22 jJAnayoga vastutaH zAzvata satyoM kI aparokSAnubhUti hai aura isa prakAra vaha tArkika jJAna se bhinna hai| haribhadra ke anusAra andhazraddhA se mukta hone ke lie tarka evaM yukti ko satya kA gaveSaka honA cAhie, na ki khaNDanamaNDanAtmaka / khaNDana- maNDanAtmaka tarka yA yukti sAdhanA ke kSetra meM upayogI nahIM hai, isa tathya kI vistRta carcA unhoMne apane grantha yogadRSTisamuccaya meM kI hai| isI prakAra dhArmika AcAra ko bhI ve zuSka karmakANDa se pRthaka rakhanA cAhate haiN| yadyapi haribhadra ne karmakANDaparaka grantha likhe haiM, kintu paM0 sukhalAla saMghavI ne pratiSThAkalpa Adi ko haribhadra dvArA racita mAnane meM sandeha vyakta kiyA hai| haribhadra ke samasta mokSa ke sambandha meM udAra dRSTikoNa upadezAtmaka sAhitya, zrAvaka evaM muni AcAra se sambandhita sAhitya ko dekhane se aisA lagatA hai ki ve dhArmika jIvana ke lie sadAcAra para hI adhika bala dete hai| unhoMne apane granthoM meM AcAra sambandhI jina bAtoM kA nirdeza kiyA hai ve bhI mukhyatayA vyakti kI cAritrika nirmalatA aura kaSAyoM ke upazamana ke nimitta hI haiN| jIvana meM kaSAyeM upazAnta hoM, samabhAva sadhe yahI unakI dRSTi meM sAdhanA kA mukhya uddezya hai| dharma ke nAma para panapane vAle cothe karmakANDa evaM chadama jIvana kI unhoMne khulakara nindA kI hai aura muniveza meM aihikatA kA poSaNa karane vAloM ko Ar3e hAthoM liyA hai, unakI dRSTi meM dharma sAdhanA kA artha hai adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / * yogabindu, 31 - - yogyatA ke AdhAra para hai| jisa prakAra vaidya alaga-alaga vyaktiyoM ko unakI prakRti kI bhinnatA aura roga kI bhinnatA ke AdhAra para alagaalaga auSadhi pradAna karatA hai, usI prakAra mahAtmAjana bhI saMsArarUpI vyAdhi-haraNa karane hetu sAdhakoM kI prakRti ke anurUpa sAdhanA kI bhinnabhinna vidhiyA~ batAte haiM / 25 ve punaH kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza kI bhinnatA, upAsakoM ko prakRtigata bhinnatA athavA dezakAlagata bhitratA ke AdhAra para hokara tattvataH eka hI hotI hai|26 vastutaH viSaya-vAsanAoM se AkrAnta logoM ke dvArA RSiyoM kI sAdhanAgata vividhatA ke AdhAra para svayaM dharma-sAdhanA kI upAdeyatA para koI praznacihna lagAnA anucita hI hai| vastutaH haribhadra kI mAnyatA yaha hai ki dharma-sAdhanA ke kSetra meM bAhya AcAragata bhinnatA yA upAsya kI nAmagata bhinnatA bahuta mahattvapUrNa nahIM hai mahatvapUrNa yaha hai ki vyakti apane jIvana meM vAsanAoM kA kitanA zamana kara sakA hai, usakI kaSAyeM kitanI zAnta huI haiM aura usake jIvana meM samabhAva aura anAsakti kitanI sadhI hai| haribhadra anya dharmAcAryoM ke samAna yaha abhiniveza nahIM rakhate haiM ki mukti kevala hamArI sAdhanA paddhati yA hamAre dharma se hI hogii| unakI dRSTi meM mukti kevala hamAre dharma meM hai aisI avadhAraNA hI prAnta hai| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki nAsAmbaratve na sitAmbaratve, na tarkavAde na ca tattvavAde / na pakSasevAzrayena mukti, kaSAya mukti kila muktireva / / arthAt mukti na to sapheda vastra pahanane se hotI hai, na digambara rahane se tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM ho sktii| kisI eka siddhAnta vizeSa meM AsthA rakhane yA kisI vyakti vizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai| mukti to vastutaH kaSAyoM arthAt krodha, mAna, mAyA aura lobha se mukta hone meM hai / ve spaSTa rUpa se isa bAta kA pratipAdana karate haiM ki mukti kA AdhAra koI dharma, sampradAya athavA vizeSa vezabhUSA nahIM hai| vastuta: jo vyakti samabhAva kI sAdhanA karegA, vItarAga dazA ko prApta karegA, vaha mukta hogaa| unake zabdoM meM sAdhanAgata vividhatA meM ekatA kA darzana dharma sAdhanA ke kSetra meM upalabdha vividhatAoM kA bhI unhoMne samyak samAdhAna khojA hai| jisa prakAra 'gItA' meM vividha devoM kI upAsanA ko yuktisaMgata siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai, usI prakAra haribhadra ne bhI sAdhanAgata vividhatAoM ke bIca eka samanvaya sthApita karane kA prayAsa kiyA hai| ve likhate hai ki jisa prakAra rAjA ke vibhinna sevaka apane AcAra aura vyavahAra meM alaga-alaga hokara bhI rAjA ke sevaka haiM- usI prakAra sarvajJoM dvArA pratipAdita AcAra-paddhatiyA~ bAhyataH bhinna-bhinna hokara bhI tattvataH eka hI hai| sarvajJoM kI dezanA meM nAma Adi kA bheda hotA hai, tattvataH bheda nahIM hotA hai / 24 haribhadra kI dRSTi meM AcAragata aura sAdhanAgata jo bhinnatA hai| vaha mukhya rUpa se do AdhAroM para hai| eka sAdhakoM kI rucigata vibhinnatA ke AdhAra para aura dUsarI nAmoM kI bhinnatA ke AdhAra pr| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza meM jo bhinnatA hai vaha upAsakoM kI seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava aNNo vA / samabhAvabhAvi appA lahar3a mukkhaM na saMdeho / / arthAt jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha nizcita hI mokSa ko prApta karegA, phira cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara ho, bauddha ho yA anya kisI dharma ko mAnane vAlA ho / sAdhanA ke kSetra meM upAsya kA nAma bheda mahattvapUrNa nahIM haribhadra kI dRSTi meM ArAdhya ke nAma-bhedoM ko lekara dharma ke kSetra meM vivAda karanA ucita nahIM hai| lokatattvanirNaya meM ve kahate haiMyasya anikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / viSNurvA haro jino vA namastasyai || brahmA vA [10]GG Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUri smArakamAnya Adhunika sandarbha meM jaina dharma vastutaH jisake sabhI doSa vinaSTa ho cuke haiM aura jinameM sabhI se carcA kI thI, aba maiM unakI krAntidharmitA kI carcA karanA cAhU~gA / guNa vidyamAna haiM phira use cAhe brahmA kahA jAye, cAhe viSNu, cAhe jina kahA jAya, usameM bheda nhiiN| sabhI dharma aura darzanoM meM usa paramatattva yA paramasattA ko rAga-dveSa, tRSNA aura Asakti se rahita viSaya-vAsanAoM se Upara uThI huI pUrNaprajJa tathA parama kAruNika mAnA gayA hai, kintu hamArI dRSTi usa paramatattva ke mUlabhUta svarUpa para na hokara nAmoM para TikI hotI hai aura isI ke AdhAra para hama vivAda karate haiN| jaba ki yaha nAmoM kA bheda apane Apa meM koI artha nahIM rakhatA hai yogadRSTisamuccaya meM ve likhate haiM ki 1 sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathateti ca / zabdestad ucyate'nvarthAd eka evaivamAdibhiH / / arthAt sadAziva, parabrahma, siddhAtmA, tathAgata Adi nAmoM meM kevala zabda bheda haiM, unakA artha to eka hI hai| vastutaH yaha nAmoM kA vivAda tabhI taka rahatA hai jaba taka hama usa AdhyAtmika sattA kI anubhUti nahIM kara pAte haiM / vyakti jaba vItarAga, vItatRSNA yA anAsakti kI bhUmikA kA sparza karatA hai taba usake sAmane nAmoM kA yaha vivAda nirarthaka ho jAtA hai| vastutaH ArAdhya ke nAmoM kI bhinnatA bhASAgata bhinnatA hai, svarUpagata bhinnatA nahIM / jo ina nAmoM ke vivAdoM meM ulajhatA hai, vaha anubhUti se vaMcita ho jAtA hai| ve kahate haiM ki jo usa paramatattva kI anubhUti kara letA hai usake liye yaha zabdagata samasta vivAda nirarthaka ho jAte haiM / isa prakAra hama dekhate haiM ki udAracetA, samanvayazIla aura satyaniSTha AcAryoM meM haribhadra ke samatulya kisI anya AcArya ko khoja pAnA kaThina hai / apanI ina vizeSatAoM ke kAraNa bhAratIya dArzanikoM ke itihAsa meM ve advitIya aura anupama haiM / krAntadarzI samAlocaka : jaina paramparA ke sandarbha meM haribhadra ke vyaktitva ke sambandha meM yaha ukti adhika sArthaka hai - 'kusumoM se adhika komala aura vajra se adhika kaThora / ' unake cintana meM eka ora udAratA hai, samanvayazIlatA hai, apane pratipakSI ke satya ko samajhane aura svIkAra karane kA vinamra prayAsa hai to dUsarI ora asatya aura anAcAra ke prati tIvra Akroza bhI hai| durAgraha aura durAcAra phira cAhe vaha apane dharma-sampradAya meM ho yA apane virodhI ke, unakI samAlocanA kA viSaya bane binA nahIM rahatA hai| ve udAra haiM, kintu satyAgrahI bhI / ve samanvayazIla haiM, kintu samAlocaka bhI / vastutaH eka satya- draSTA meM ye donoM tattva svAbhAvika rUpa se hI upasthita hote haiN| jaba vaha satya kI khoja karatA hai to eka ora satya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake pratipakSI meM, vaha sadAzayatApUrvaka use svIkAra karatA hai, kintu dUsarI ora asatya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake pratipakSI meM, vaha sAhasapUrvaka use nakAratA hai| haribhadra ke vyaktitva kA yahI satyAgrahI svarUpa unakI udAratA aura krAntikAritA kA utsa hai| pUrva meM maine haribhadra ke udAra aura samanvayazIla pakSa kI vizeSa rUpa krAntadarzI haribhadra haribhadra ke dharma-darzana ke krAntikArI tattva vaise to unake sabhI granthoM meM kahIM na kahIM dikhAI dete haiM, phira bhI zAstravArtAsamuccaya, dhUrtAkhyAna aura sambodhaprakaraNa meM ve vizeSarUpa se parilakSita hote haiM / jahA~ zAstravArtAsamuccaya aura dhUrtAkhyAna meM ve dUsaroM kI kamiyoM ko ujAgara karate haiM vahIM sambodhaprakaraNa meM apane pakSa kI samIkSA karate hue usakI kamiyoM kA bhI nirbhIka rUpa se citraNa karate haiN| haribhadra apane yuga ke dharma sampradAyoM meM upasthita antara aura bAhya ke dvaita ko ujAgara karate hue kahate haiM, "loga dharma mArga kI bAteM karate haiM, kintu sabhI to usa dharma mArga se rahita haiM 27 / " mAtra bAharI kriyAkANDa dharma nahIM hai / dharma to vahA~ hotA hai jahA~ paramAtma-tattva kI gaveSaNA ho / dUsare zabdoM meM, jahA~ AtmAnubhUti ho, 'sva' ko jAnane aura pAne kA prayAsa ho / jahA~ paramAtma-tattva ko jAnane aura pAne kA prayAsa nahIM hai vahA~ dharma mArga nahIM hai| ve kahate haiM- jisameM paramAtma-tattva kI mArgaNA hai, paramAtmA kI khoja aura prApti hai, vahI dharma-mArga mukhya mArga hai " / Age ve punaH dharma ke marma ko spaSTa karate hue likhate haiM- jahA~ viSaya-vAsanAoM kA tyAga ho; krodha, mAna, mAyA aura lobharUpI kaSAyoM se nivRtti ho; vahI dharma mArga hai| jisa dharma mArga vA sAdhanA patha meM isakA abhAva hai vaha to (haribhadra kI dRSTi meM) nAma kA dharma hai| vastutaH dharma ke nAma para jo kucha huA hai aura ho rahA hai usake sambandha meM haribhadra kI yaha pIr3A marmAntaka hai| jahA~ viSaya-vAsanAoM kA poSaNa hotA ho, jahA~ ghRNA dveSa aura ahaMkAra ke tattva apanI muTThI meM dharma ko daboce hue hoM, use dharma kahanA dharma kI viDambanA hai| haribhadra kI dRSTi meM vaha dharma nahIM apitu dharma kA AvaraNa DAle hue kucha anya arthAt adharma hI hai| viSaya-vAsanAoM aura kaSAyoM arthAt krodhAdi duSpravRttiyoM ke tyAga ke atirikta dharma kA anya koI rUpa ho hI nahIM sakatA hai| una sabhI logoM kI, jo dharma ke nAma para apanI vAsanAoM aura ahaMkAra ke poSaNa kA prayatna karate haiM aura mokSa ko apane adhikAra kI vastu mAnakara yaha kahate haiM ki mokSa kevala hamAre dharma mArga kA AcaraNa karane se hogA, samIkSA karate hue haribhadra yahA~ taka kaha dete haiM ki dharma mArga kisI eka sampradAya kI bapautI nahIM hai, jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha mukta hogA, vaha cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya koI " / vastutaH usa yuga meM jaba sAmpradAyika durabhiniveza Aja kI bhA~ti hI apane carama sImA para the, yaha kahanA na kevala haribhadra kI udAratA kI sadAzayatA kA pratIka hai, apitu unake eka krAntadarzI AcArya hone kA pramANa bhI hai| unhoMne jainaparamparA ke nikSepa ke siddhAnta ko AdhAra banAkara dharma ko bhI cAra bhAgoM meM vibhAjita kara diyA (1) nAmadharma- dharma kA vaha rUpa jo dharma kahalAtA hai kintu jisameM dhArmikatA kA koI lakSaNa nahIM hai| vaha dharmatattva se rahita mAtra 10.1] tt Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - nAma kA dharma hai| 273) / vastutaH yahA~ haribhadra ne mandira nirmANa, pratiSThA, pUjA Adi kAryoM meM ulajhane para muni-varga kA jo patana ho sakatA thA, usakA (2) sthApanAdharma - jina kriyAkANDoM ko dharma mAna liyA pUrvAnumAna kara liyA thA / yati-saMsthA ke vikAsa se unakA yaha anumAna jAtA hai, ve vastutaH dharma nahIM dhArmikatA ke paricAyaka bAhya rUpa mAtra satya hI siddha huA / isa sambandha meM unhoMne jo kucha likhA usameM eka haiM / pUjA, tapa Adi dharma ke pratIka haiM, kintu bhAvanA ke abhAva meM ve ora unake yuga ke samAja ke prati unakI Atma-pIr3A mukhara ho rahI hai vastuta: dharma nahIM haiM / bhAvanArahita mAtra kriyAkANDa sthApanA dharma hai| to dUsarI ora usameM eka dharmakrAnti kA svara bhI sunAI de rahA hai / jina dravya ko apanI vAsanA-pUrti kA sAdhana banAne vAle una zrAvakoM evaM (3) dravyadharma - ve AcAra-paramparAe~ jo kabhI dharma thI yA tathAkathita zramaNoM ko lalakArate hue ve kahate haiM - jo zrAvaka jinadhArmika samajhI jAtI thIM, kintu vartamAna sandarbha meM dharma nahIM haiN| pravacana aura jJAna-darzana guNoM kI prabhAvanA aura vRddhi karane vAle jinasatvazUnya aprAsaMgika banI dharma-paramparAe~ hI dravyadharma haiN| dravya kA jinAjJA ke viparIta upayoga karate haiM, dohana karate haiM athavA bhakSaNa karate haiM, ve kramaza: bhavasamudra meM bhramaNa karane vAle, durgati meM jAne (4) bhAvadharma - jo vastutaH dharma hai vahI bhAva dharma hai / yathA- vAle aura ananta saMsArI hote haiM / 35 isI prakAra jo sAdhu jinadravya kA samabhAva kI sAdhanA, viSayakaSAya se nivRtti Adi bhAvadharma haiN| bhojana karatA hai vaha prAyazcit kA pAtra hai| vastutaH yaha saba isa tathya haribhadra dharma ke ina cAra rUpoM meM bhAvadharma ko hI pradhAna mAnate kA bhI sUcaka hai ki usa yuga meM dharma sAdhanA kA mAdhyama na rahakara vaasnaahaiN| ve kahate haiM ki jisa prakAra takrAdi ke saMyoga, manthana kI prakriyA pUrti kA mAdhyama bana rahA thaa| ata: haribhadra jaise prabuddha AcArya ke liye aura agni dvArA paritApana ke phalasvarUpa dUdha rUpI AtmA ghRta rUpa usake prati saMgharSa karanA Avazyaka ho gyaa| paramAtmatattva ko prApta hotA hai / 32 ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki yaha sambodhaprakaraNa meM haribhadra ne apane yuga ke jaina-sAdhuoM kA jo jo bhAgavata dharma hai, vahI vizuddhi kA hetu hai / yadyapi haribhadra ke isa citraNa kiyA hai vaha eka ora jaina-dharma meM sAdhu-jIvana ke nAma para jo kathana kA yaha Azaya bhI nahIM lenA cAhie ki haribhadra karmakANDa ke kucha ho rahA thA usake prati haribhadra kI pIr3A ko pradarzita karatA hai to pUrNata: virodhI haiN| unhoMne svayaM hI sambodhaprakaraNa kI lagabhaga 50-60 dUsarI ora yaha bhI batAtA hai ki haribhadra tatkAlIna paristhitiyoM ke mUka gAthAoM meM Atmazuddhi nimitta jinapUjA aura usameM hone vAlI AzAtanAoM darzaka aura taTastha samIkSaka hI nahIM the, apitu unake mana meM sAmAjika kA sundara citraNa kiyA hai / mAtra unakA pratipAdya yaha hai ki ina aura dhArmika krAnti kI eka tIvra AkAMkSA bhI thii| ve apanI samAlocanA karmakANDoM kA mUlya bhAvanA-zuddhi ke AdhAra para hI nirdhArita hotA ke dvArA janasamAja meM eka parivartana lAnA cAhate the / hai|34 yadi dhArmika jIvana meM vAsanA aura kaSAyoM kA zamana aura Atma- tatkAlIna tathAkathita zramaNoM ke AcAra-vyavahAra para kaTAkSa vizuddhi nahIM hotI hai to karmakANDa kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai| karate hue ve likhate haiM ki jina-pravacana meM pArzvastha, avasanna, kuzIla, vastuta: haribhadra sAdhya kI upalabdhi ke AdhAra para hI sAdhana kA saMsakta aura yathAchanda (svecchAcArI)- ye pA~coM avandanIya haiM / yadyapi ye mUlyAMkana karate haiN| ve una vicArakoM meM se haiM jinheM dharma ke marma kI loga jaina muni kA veza dhAraNa karate haiM, kintu inameM munitva kA lakSaNa nahIM pahacAna hai, ata: ve dharma ke nAma para DhoMga, ADambara aura lokaiSaNA kI hai| muni-veza dhAraNa karake bhI kyA-kyA duSkarma karate the, isakA sajIva pUrti ke prayatnoM ko koI sthAna nahIM denA cAhate haiM / yahI unakI citraNa to ve apane grantha sambodhaprakaraNa ke dvitIya adhikAra meM 'kuguru krAntadharmitA hai| gurvAbhAsa pArzvastha Adi svarUpa' ke arntagata 171 gAthAoM meM vistAra se haribhadra ke yuga meM jaina-paramparA meM caityavAsa kA vikAsa ho karate haiN| isa saMkSipta nibandha meM una sabakI samagra carcA evaM vyAkhyA karanA cukA thA / apane Apako zramaNa aura tyAgI kahane vAlA munivarga to sambhava nahIM hai, phira bhI haribhadra kI kaThora samAlocaka dRSTi kA paricaya jinapUjA aura mandira nirmANa ke nAma para na kevala parigraha kA saMcaya kara dene ke liye kucha vivaraNa denA bhI Avazyaka hai| ve likhate haiM, ye munirahA thA, apitu jinadravya (jina-pratimA ko samarpita dravya) kA apanI vezadhArI tathAkathita zramaNa AvAsa dene vAle kA yA rAjA ke yahA~ kA bhojana viSaya-vAsanAoM kI pUrti meM upayoga bhI kara rahA thaa| jina-pratimA aura karate haiM, binA kAraNa hI apane liye lAe gae bhojana ko svIkAra karate jina-mandira tathAkathita zramaNoM kI dhyAna-bhUmi yA sAdhanA-bhUmi na banakara haiM, bhikSAcaryA nahIM karate haiM, Avazyaka karma arthAt pratikramaNa Adi zramaNabhoga-bhUmi bana rahe the / haribhadra jaise krAMtidarzI AcArya ke liye yaha saba jIvana ke anivArya kartavya kA pAlana nahIM karate haiM, kautuka karma, bhUta-karma, dekha pAnA sambhava nahIM thA, ata: unhoMne isake virodha meM apanI kalama bhaviSya-phala evaM nimitta-zAstra ke mAdhyama se dhana-saMcaya karate haiM, ye ghRtacalAne kA nirNaya liyaa| ve likhate haiM - dravya-pUjA to gRhasthoM ke liye makkhana Adi vikRtiyoM ko saMcita karake khAte haiM, sUrya-pramANa bhojI hote hai, muni ke lie to kevala bhAva-pUjA hai| jo kevala munivezadhArI haiM, haiM arthAt sUryodaya se sUryAsta taka aneka bAra khAte rahate haiM, na to sAdhUmuni-AcAra kA pAlana nahIM karate haiM, unake lie dravya-pUjA jina- samUha (maNDalI) meM baiThakara bhojana karate haiM aura na kezaluMcana karate haiN|7 pravacana kI nindA kA kAraNa hone se ucita nahIM hai (sambodhaprakaraNa, 1/ phira ye karate kyA haiM ? haribhadra likhate haiM ki ve savArI meM ghUmate haiM, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri ramArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - akAraNa kaTi vastra bA~dhate haiM aura sArI rAta nizceSTa hokara sote rahate haiN| are, devadravya ke bhakSaNa meM tatpara, unmArga ke pakSadhara aura sAdhujanoM na to Ate-jAte samaya pramArjana karate haiM, na apanI upadhi (sAmagrI) kA ko dUSita karane vAle ina vezadhAriyoM ko saMgha mata kaho / are, ina adharma prati-lekhana karate haiM aura na svAdhyAya hI karate haiM / aneSaNIya puSpa, aura anIti ke poSaka, anAcAra kA sevana karane vAle aura sAdhutA ke phUla aura peya grahaNa karate haiM / bhoja-samArohoM meM jAkara sarasa AhAra coroM ko saMgha mata kaho / jo aise (durAcAriyoM ke samUha) ko rAga yA grahaNa karate haiM / jina-pratimA kA rakSaNa evaM kraya-vikraya karate haiN| dveSa ke vazIbhUta hokara bhI saMgha kahatA hai use bhI cheda-prAyazcitta hotA hai uccATana Adi karma karate haiN| nitya dina meM do bAra bhojana karate haiM tathA / 43 haribhadra puna: kahate haiM - jinAjJA kA apalApa karane vAle ina muni lavaMga, tAmbUla aura dUdha Adi vikRtiyoM kA sevana karate haiM / vipula vezadhAriyoM ke saMgha meM rahane kI apekSA to garbhavAsa aura narakavAsa kahIM mAtrA meM dukUla Adi vastra, bistara, jUte, vAhana Adi rakhate haiM / striyoM adhika zreyaskara hai / ke samakSa gIta gAte haiM / AryikAoM ke dvArA lAyI sAmagrI lete haiN| haribhadra kI yaha zabdAvalI isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki dharma loka-pratiSThA ke lie muNDana karavAte haiM tathA mukhavastrikA evaM rajoharaNa ke nAma para adharma kA poSaNa karane vAle apane hI sahavargiyoM ke prati unake dhAraNa karate haiM / caityoM meM nivAsa karate haiM, (dravya) pUjA Adi kArya mana meM kitanA vidroha evaM Akroza hai / ve tatkAlIna jaina-saMgha ko spaSTa Arambha karavAte haiM, jina-mandira banavAte haiM, hiraNya-suvarNa rakhate haiM, cetAvanI dete haiM ki aise logoM ko prazraya mata do, unakA Adara-satkAra mata nIca kuloM ko dravya dekara unase ziSya grahaNa karate haiM / mRtaka-kRtya karo, anyathA dharma kA yathArtha svarUpa dhUmila ho jaaegaa| ve kahate haiM ki nimitta jina-pUjA karavAte haiM, mRtaka ke nimitta jina-dAna (car3hAvA) yadi Ama aura nIma kI jar3oM kA samAgama ho jAya to nIma kA kucha nahIM karavAte haiM / dhana-prApti ke liye gRhasthoM ke samakSa aMga-sUtra Adi kA bigar3egA, kintu usake saMsarga meM Ama kA avazya vinAza ho jaaegaa| pravacana karate haiM / apane hInAcArI mRta guru ke nimitta nadikarma, balikarma vastuta: haribhadra kI yaha krAntadarzitA yathArtha hI hai, kyoMki durAcAriyoM ke Adi karate haiM / pATha-mahotsava racAte haiM / vyAkhyAna meM mahilAoM se sAnidhya meM cAritrika patana kI sambhAvanA prabala hotI hai| ve svayaM kahate haiM, apanA guNagAna karavAte haiM / yati kevala striyoM ke sammukha aura jo jisakI mitratA karatA hai, tatkAla vaisA ho jAtA hai / tila jisa phUla AryikAe~ kevala puruSoM ke sammukha vyAkhyAna karatI haiM / isa prakAra meM DAla diye jAte haiM usI kI gandha ke ho jAte haiM / 6 haribhadra isa mAdhyama jina-AjJA kA apalApa kara mAtra apanI vAsanAoM kA poSaNa karate haiN| se samAja ko una logoM ko satarka rahane kA nirdeza dete haiM jo dharma kA ye vyAkhyAna karake gRhasthoM se dhana kI yAcanA karate haiN| ye to jJAna ke nakAba DAle adharma meM jIte haiM kyoMki aise loga durAcAriyoM kI apekSA bhI vikretA haiM / aise AryikAoM ke sAtha rahane aura bhojana karane vAle bhI samAja ke liye adhika khataranAka haiM / AcArya aise logoM para kaTAkSa dravya-saMgrAhaka, unmArga ke pakSadhara mithyAtvaparAyaNa na to muni kahe jA karate hue kahate haiM- jisa prakAra kulavadhU kA vezyA ke ghara jAnA niSiddha sakate haiM aura na AcArya hI / " aise logoM kA vandana karane se na to hai, usI prakAra suzrAvaka ke liye hInAcArI yati kA sAnnidhya niSiddha hai| kIrti hotI hai aura na nirjarA hI, isake viparIta zarIra ko mAtra kaSTa aura durAcArI agItArtha ke vacana sunane kI apekSA to dRSTi viSa sarpa kA karmabandhana hotA hai / 39 sAnnidhya yA halAhala viSa kA pAna kahIM adhika acchA hai (kyoMki ye vastuta: jisa prakAra gandagI meM girI huI mAlA ko koI bhI dhAraNa to eka jIvana kA vinAza karate haiM, jabaki durAcArI kA sAnidhya to nahIM karatA hai, vaise hI ye bhI apUjya haiN| haribhadra aise vezadhAriyoM ko janma-janmAntara kA vinAza kara detA hai)|7 phaTakArate hue kahate haiM - yadi mahApUjanIya yati (muni) veza dhAraNa karake phira bhI aisA lagatA hai ki isa krAntadazI AcArya kI bAta zuddha caritra kA pAlana tumhAre lie zakya nahIM hai to phira gRhastha veza kyoM anasunI ho rahI thI kyoMki zithilAcAriyoM ke apane tarka the| ve logoM nahIM dhAraNa kara lete ho? are, gRhasthaveza meM kucha pratiSThA to milegI, ke sammukha kahate the ki sAmagrI (zarIra-sAmarthya) kA abhAva hai / vakra kintu muni-veza dhAraNa karake yadi usake anurUpa AcaraNa nahIM karoge to jar3oM kA kAla hai / duSamA-kAla meM vidhi mArga ke anurUpa AcaraNa kaThina ulTe nindA ke hI pAtra bnoge| yaha una jaise sAhasI AcArya kA kArya hai| yadi kaThora AcAra kI bAta kaheMge to koI muni-vrata dhAraNa nahIM ho sakatA hai jo apane sahavargiyoM ko itane spaSTa rUpa meM kucha kaha ske| kregaa| tIrthoccheda aura siddhAnta ke pravartana kA prazna hai, hama kyA kareM / jaisA ki maiMne pUrva pRSThoM meM carcA kI hai, haribhadra to itane udAra haiM ki ve unake ina tarkoM se prabhAvita ho mUrkha jana-sAdhAraNa kaha rahA thA ki kucha bhI apanI virodhI darzana-paramparA ke AcAryoM ko bhI mahAmuni, suvaidya jaise uttama ho veza to tIrthaGkara-praNIta hai, ata: vandanIya hai / haribhadra bhArI mana meM se vizeSaNoM se sambodhita karate haiM, kintu ve utane hI kaThora honA bhI jAnate mAtra yahI kahate haiM ki maiM apane sira kI pIr3A kisase kahU~ / 45 haiM, vizeSa rUpa se unake prati jo dhArmikatA kA AvaraNa DAlakara bhI kintu yaha to pratyeka krAntikArI kI niyati hotI hai| prathama adhArmika haiN| aise logoM ke prati yaha krAntikArI AcArya kahatA hai- kSaNa meM janasAdhAraNa bhI usake sAtha nahIM hotA hai / ata: haribhadra kA isa aise duzzIla, sAdha-pizAcoM ko jo bhaktipUrvaka vandana namaskAra pIr3A se gujaranA unake krAntikArI hone kA hI pramANa hai / sambhavataH karatA hai, kyA vaha mahApApa nahIM hai ?42 are ! ina sukhazIla svacchandAcArI, jaina-paramparA meM yaha prathama avasara thA, jaba jaina samAja ke tathAkathita mokSa-mArga ke vairI, AjJAbhraSTa sAdhuoM ko saMyati arthAt muni mata kho| muni-varga ko itanA spaSTa zabdoM meM kisI AcArya ne latAr3A ho| ve svayaM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___-yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - duHkhI mana se kahate haiM - he prabhu ! jaMgala meM nivAsa aura daridra kA sAtha abhiniveza vikasita ho gayA thaa| kulaguru kI vaidika avadhAraNA kI acchA hai, are vyAdhi ! aura mRtyu bhI zreSTha hai, kintu ina kuzIloM kA bhA~ti pratyeka guru ke Asa-pAsa eka varga ekatrita ho rahA thA jo unheM sAnnidhya acchA nahIM hai / are / (anya paramparA ke) hInAcArI kA sAtha apanA guru mAnatA thA tathA anya ko guru rUpa meM svIkAra nahIM karatA bhI acchA ho sakatA hai, kintu ina kuzIloM kA sAtha to bilkula hI thaa| zrAvakoM kA eka vizeSa samUha eka vizeSa AcArya ko apanA guru acchA nahIM hai / kyoMki hInAcArI to alpa nAza karatA hai kintu ye to mAnatA thA, jaisA ki Aja bhI dekhA jAtA hai / haribhadra ne isa paramparA zIlarUpI nidhi kA sarvanAza hI kara dete haiM / vastutaH isa kathana ke meM sAmpradAyikatA ke durabhiniveza ke bIja dekha liye the| unheM yaha spaSTa pIche AcArya kI eka manovaijJAnika dRSTi hai| kyoMki jaba hama kisI ko laga rahA thA ki isase sAmpradAyika abhiniveza dRr3ha hoNge| samAja vibhinna itara paramparA kA mAna lete haiM to usakI kamiyoM ko kamiyoM ke rUpa meM choTe-choTe vargoM meM ba~Ta jaaegaa| isake vikAsa kA dUsarA mukhya khatarA hI jAnate haiM / ata: usake samparka ke kAraNa saMgha meM utanI vikRti nahIM yaha thA ki guNapUjaka jaina-dharma vyaktipUjaka bana jAyegA aura vaiyaktika AtI hai, jitanI jaina-muni kA veza dhAraNa kara durAcAra kA sevana karane rAgAtmakatA ke kAraNa cAritrika doSoM ke bAvajUda eka vizeSa varga kI, vAle ke samparka se / kyoMki usake samparka se usa para zraddhA hone para eka vizeSa AcArya kI isa paramparA se rAgAtmakatA jur3I rahegI / yugavyakti kA aura saMgha kA jIvana patita bana jAegA / yadi sadabhAgya se draSTA isa AcArya ne sAmAjika vikRti ko samajhA aura spaSTa rUpa se azraddhA huI to vaha jina-pravacana ke prati azraddhA ko janma degA (kyoMki nirdeza diyA- zrAvaka kA koI apanA aura parAyA guru nahIM hotA hai, sAmAnyajana to zAstra nahIM varan usa zAstra ke anugAmI kA jIvana dekhatA jinAjJA ke pAlana meM nirata sabhI usake guru haiM / 52 kAza, haribhadra ke dvArA hai), phalata: ubhayato sarvanAza kA kAraNa hogI, ata: AcArya haribhadra bAra- kathita isa satya ko hama Aja bhI samajha sakeM to samAja kI TUTI huI bAra jina-zAsana-rasikoM ko nirdeza dete haiM-aise jina zAsana ke kalaMka, kar3iyoM ko punaH jor3A jA sakatA hai| zithilAcAriyoM aura durAcAriyoM kI to chAyA se bhI dUra raho, kyoMki ye tumhAre jIvana, cAritrabala aura zraddhA sabhI ko caupaTa kara deNge| haribhadra ko krAntadarzI samAlocaka : anya paramparAoM ke sandarbha meM jina-zAsana ke vinAza kA khatarA dUsaroM se nahIM, apane hI logoM se pUrva meM hamane jaina-paramparA meM vyApta andhavizvAsoM evaM dharma ke nAma adhika lagA / kahA bhI hai para hone vAlI Atma-pravaMcanAoM ke prati haribhadra ke krAntikArI avadAna kI isa ghara ko Aga laga gaI ghara ke cirAga se / carcA sambodhaprakaraNa ke AdhAra para kI hai| aba maiM anya paramparAoM meM vastuta: eka krAntadarzI AcArya ke rUpa meM haribhadra kA mukhya pracalita andhavizvAsoM kI haribhadra dvArA kI gaI ziSTa samIkSA ko prastuta uddezya thA jaina-saMgha meM unake yuga meM jo vikRtiyA~ A gayI thIM, unheM kruuNgaa| dUra karanA / ata: unhoMne apane hI pakSa kI kamiyoM ko adhika gambhIratA haribhadra kI kAntadarzI dRSTi jahA~ eka ora anya dharma evaM darzanoM se dekhA / jo sacce artha meM samAja-sudhAraka hotA hai, jo sAmAjika meM nihita satya ko svIkAra karatI hai, vahIM dUsarI ora unakI ayuktisaMgata jIvana meM parivartana lAnA cAhatA hai, vaha pramukha rUpa se apanI hI kamiyo kapolakalpanAoM kI vyaMgyAtmaka zailI meM samIkSA bhI karatI hai| isa sambandha ko khojatA hai / haribhadra ne isa rUpa meM sambodhaprakaraNa meM eka meM unakA dhUrtAkhyAna nAmaka grantha vizeSa mahattvapUrNa hai / isa grantha kI racanA krAntikArI kI bhUmikA nibhAI hai / krAntikArI ke do kArya hote haiM, kA mukhya uddezya bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa aura purANoM kI kAlpanika eka to samAja meM pracalita vikRta mAnyatAoM kI samIkSA karanA aura aura ayuktisaMgata avadhAraNAoM kI samIkSA karanA hai| yaha samIkSA unheM samApta karanA, kintu mAtra itane se usakA kArya pUrA nahIM hotA vyaMgyAtmaka zailI meM hai / dharma ke sambandha meM kucha mithyA vizvAsa yugoM se rahe hai / usakA dUsarA kArya hotA hai sat mAnyatAoM ko pratiSThita yA punaH haiM, phira bhI purANa-yuga meM jisa prakAra mithyA-kalpanAe~ prastuta kI gaIM - pratiSThita karanA / hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne donoM bAtoM ko ve bhAratIya manISA ke divAliyepana kI sUcaka sI lagatI haiM / isa paurANika apanI dRSTi meM rakhA hai| prabhAva se hI jaina-paramparA meM bhI mahAvIra ke garbha-parivartana, unake aMgUThe ko unhoMne apane grantha sambodhaprakaraNa meM deva,guru, dharma, zrAvaka Adi dabAne mAtra se meru-kampana jaisI kucha cAmatkArika ghaTanAe~ pracalita huiiN| kA samyak svarUpa kaisA honA cAhie, isakI bhI vistRta vyAkhyA kI hai| yadyapi jaina-paramparA meM bhI cakravartI, vAsudeva Adi kI rAniyoM kI saMkhyA haribhadra ne jahA~ vezadhAriyoM kI samIkSA kI hai, vahIM Agamokta dRSTi se guru evaM unakI senA kI saMkhyA, tIrthaGkaroM ke zarIra-pramANa evaM Ayu Adi ke kaisA honA cAhiye, isakI vistRta vivecanA bhI kI hai| hama usake vistAra vivaraNa sahaja vizvasanIya to nahIM lagate haiM, kintu tArkika asaMgati se yukta meM na jAkara saMkSepa meM yaha kaheMge ki haribhadra kI dRSTi meM jo pA~ca mahAvratoM, nahIM haiM / sambhavata: yaha saba bhI paurANika paramparA kA prabhAva thA jise jainapA~ca samitiyoM, tIna guptiyoM ke pAlana meM tatpara hai jo jitendriya, saMyamI, paramparA ko apane mahApuruSoM kI alaukikatA ko batAne hetu svIkAra karanA pariSahajayI, zuddha AcaraNa karane vAlA aura satya mArga ko batAne vAlA hai, par3A thA, phira bhI yaha mAnanA hogA ki jaina-paramparA meM aisI kapolavahI suguru hai / kalpanAe~ apekSAkRta bahuta hI kama haiM / sAtha hI mahAvIra ke garbhaharibhadra ke yuga meM guru ke sambandha meM eka prakAra kA vaiyaktika parivartana kI ghaTanA, jo mukhyata: brAhmaNa kI apekSA kSatriya kI zreSThatA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUrismArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma sthApita karane hetu gar3hI gaI thI, ke atirikta, sabhI paryApta paravartI kAla zarIra ko pahAr3a ke samAna mAnanA, rAvaNa dvArA apane siroM ko kATakara kI haiM aura paurANika yuga kI hI dena haiM aura inameM kapola-kAlpanikatA mahAdeva ko arpaNa karanA aura unakA punaH jur3a jAnA, balarAma kA mAyA kA puTa bhI adhika nahIM hai / garbha-parivartana kI ghaTanA chor3akara, jise dvArA garbha-parivartana, bAlaka zrI kRSNa ke peTa meM samagra vizva kA samA Aja vijJAna ne sambhava banA diyA hai, avizvasanIya aura aprAkRtika rUpa jAnA, agastya dvArA samudra-pAna aura jahna ke dvArA gaMgApAna karanA, kRSNa se janma lene kA jaina-paramparA meM eka bhI AkhyAna nahIM hai, jabaki purANoM dvArA govardhana uThA lenA Adi purANoM meM varNita aneka ghaTanAe~ yA to meM aise hajAra se adhika AkhyAna haiM / jaina-paramparA sadaiva tarkapradhAna rahI una mahAn puruSoM ke vyaktitva ko dhUmila karatI haiM yA Atma-virodhI haiM hai, yahI kAraNa thA ki mahAvIra kI garbha-parivartana kI ghaTanA ko bhI athavA phira avizvasanIya haiM / yadyapi yaha vicAraNIya hai ki mahAvIra ke usake eka varga ne svIkAra nahIM kiyA / garbha-parivartana kI ghaTanA, jo ki nizcita hI haribhadra ke pUrva pUrNata: mAnya haribhadra ke granthoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ho cukI thI, ko svIkAra karake bhI haribhadra balarAma ke garbha-parivartana ko ye eka aise AcArya haiM jo yukti ko pradhAnatA dete haiN| unakA spaSTa kathana kaise avizvasanIya kaha sakate hai / yahA~ yaha bhI smaraNaya hai ki haribhadra hai ki mahAvIra ne hameM koI dhana nahIM diyA hai aura kapila Adi RSiyoM ne dhUrtAkhyAna meM eka dhUrta dvArA apane jIvana meM ghaTita avizvasanIya hamAre dhana kA apaharaNa nahIM kiyA hai, ata: hamArA na to mahAvIra ke prati ghaTanAoM kA ullekha karavAkara phira dUsare dhUrta se yaha kahalavA dete hai rAga hai aura na kapila Adi RSiyoM ke prati dveSa / jisakI bhI bAta ki yadi bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa Adi meM ghaTita uparyukta ghaTanAe~ yuktisaMgata ho use grahaNa karanA cAhiye / 53 isa prakAra haribhadra tarka ko hI satya haiM, to phira yaha bhI satya ho sakatA hai| zraddhA kA AdhAra mAnakara calate haiM / jaina-paramparA ke anya AcAryoM ke haribhadra dvArA vyaMgyAtmaka zailI meM racita isa grantha kA uddezya to samAna ve bhI zraddhA ke viSaya deva, guru aura dharma ke yathArtha svarUpa ke nirNaya mAtra itanA hI hai ki dharma ke nAma para palane vAle andhavizvAsoM ko naSTa kiyA ke lie kramaza: vItarAgatA, sadAcAra aura ahiMsA ko kasauTI mAnakara calate jAya aura paurANika kathAoM meM deva yA mahApuruSa ke rUpa meM mAnya vyaktitvoM haiM aura tarka yA yukti se jo ina kasauTiyoM para kharA utaratA hai, use svIkAra ke caritra ko anaitika rUpa meM prastuta karake usakI Ar3a meM jo purohita varga karane kI bAta kahate haiM / jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM mukhya rUpa se guru apanI duzcaritratA kA poSaNa karanA cAhatA thA, usakA pardAphAza kiyA ke svarUpa kI samIkSA karate haiM usI prakAra dhUrtAkhyAna meM ve parokSata: deva yA jAya / usa yuga kA purohita prathama to ina mahApuruSoM ke caritroM ko anaitika ArAdhya ke svarUpa kI samIkSA karate pratIta hote haiM / ve yaha nahIM kahate haiM rUpa meM prastuta kara aura usake AdhAra para yaha kahakara ki yadi kRSNa gopiyoM ki brahmA, viSNu evaM mahAdeva hamAre ArAdhya nahIM haiM / ve to svayaM hI ke sAtha cher3achAr3a kara sakate haiM, vivAhitA rAdhA ke sAtha apanA prema-prasaMga kahate haiM jisameM koI bhI doSa nahI hai aura jo samasta guNoM se yukta hai calA sakate haiM, yadi indra maharSi gautama kI patnI ke sAtha chala se vaha brahmA ho, viSNu ho yA mahAdeva ho, use maiM praNAma karatA huuN| sambhoga kara sakatA hai to phira hamAre dvArA yaha saba karanA durAcAra kaise unakA kahanA mAtra yaha hai ki paurANikoM ne kapola-kalpanAoM ke AdhAra kahA jA sakatA hai ? vastuta: jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM ve apanI para unake caritra evaM vyaktitva ko jisa atarkasaMgata evaM bhraSTa rUpa meM paramparA ke zramaNa-vezadhArI duzcaritra kuguruoM ko phaTakArate haiM, usI prastuta kiyA hai usase na kevala unakA vyaktitva dhUmila hotA hai, apitu prakAra dhUrtAkhyAna meM ve brAhmaNa-paramparA ke tathAkathita dharma ke ThekedAroM ve jana-sAdharaNa kI azraddhA kA kAraNa banate haiN| ko latAr3ate haiN| phira bhI haribhadra kI phaTakArane kI donoM zailiyoM meM bahuta dhUrtAkhyAna ke mAdhyama se haribhadra aise atarkasaMgata andhavizvAsoM bar3A antara hai / sambodhaprakaraNa meM ve sIdhe phaTakArate haiM jaba ki se jana-sAdhAraNa ko mukta karanA cAhate haiM, jinameM unake ArAdhya aura dhUrtAkhyAna meM vyaMgyAtmaka zailI meM / isameM haribhadra kI eka manovaijJAnika upAsya devoM ko caritrahIna ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / udAharaNa dRSTi chipI huI hai / hameM jaba apane ghara ke kisI sadasya ko kucha kahanA ke rUpa meM candra, sUrya, indra, vAyu, agni aura dharma kA kumArI evaM bAda hotA hai to parokSa rUpa meM tathA sabhya zabdAvalI kA prayoga karate hai / meM pANDu patnI kuntI se yauna-sambandha sthApita kara putra utpanna karanA, gautama haribhadra dhUrtAkhyAna meM isa dUsarI vyaMgyaparaka ziSTa zailI kA prayoga karate RSi kI patnI ahilyA se indra dvArA anaitika rUpa meM yauna-sambandha sthApita hai aura anya paramparA ke deva aura guru para sIdhA AkSepa nahIM karate hai| karanA, lokavyApI viSNu kA kAmI-janoM ke samAna gopiyoM ke lie udvigna dUsare dhUrtAkhyAna, zAstravArtAsamuccaya, yogadRSTisamuccaya, honA Adi kathAnaka ina devoM kI garimA ko khaNDita karate haiN| isI prakAra lokatattvanirNaya, sAvayapaNNatti Adi se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki hanumAna kA apanI pU~cha se laMkA ko ghera lenA athavA pUre parvata ko uThA ArAdhya yA upAsya ke nAma ke sambandha meM haribhadra ke mana meM koI Agraha lAnA, sUrya aura agni ke sAtha sambhoga karake kuntI kA na jalanA, gaMgA nahIM hai, mAtra Agraha hai to isa bAta kA ki usakA caritra nidoSa aura kA ziva kI jaTA meM samA jAnA, droNAcArya kA droNa se, karNa kA kAna niSkalaMka ho / dhUrtAkhyAna meM unhoMne una sabakI samAlocanA kI hai jo se, kIcaka kA bA~sa kI nalI se evaM rakta kuNDalin kA raktabindu se janma apanI vAsanAoM kI puSTi ke nimitta apane upAsya ke caritra ko dhUmila lenA, aNDe se jagat kI utpatti, zivaliMga kA viSNu dvArA anta na karate haiM / hama yaha acchI taraha jAnate haiM ki kRSNa ke caritra meM rAdhA pAnA, kintu usI liMga kA pArvatI kI yoni meM samA jAnA, jaTAyu ke aura gopiyoM ko DAla kara hamAre purohita varga ne kyA-kyA nahIM kiyA ? Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra isa sambandha meM sIdhe to kucha nahIM kahate haiM, mAtra eka praznacihna chor3a dete haiM ki sarAga aura sazastra deva meM devatva (upAsya) kI garimA kahA~ taka Thahara pAyegI anya paramparAoM ke deva aura guru ke sambandha meM unakI saumya evaM vyaMgyAtmaka zailI jahA~ pAThaka ko cintana ke lie vivaza kara detI hai, vahIM dUsarI ora vaha unake krAntikArI, sAhasI vyaktitva ko prastuta kara detI hai| haribhadra sambodhaprakaraNa meM spaSTa kahate haiM ki rAgI-deva, durAcArI guru aura dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlI pravRttiyoM ko dharma mAnanA, dharma sAdhanA ke samyak svarUpa ko vikRta karanA hai / ataH hameM ina mithyA vizvAsoM se Upara uThanA hogA / isa prakAra haribhadra janamAnasa ko andhavizvAsoM se mukta karAne kA prayAsa kara apane krAntadarzI hone kA pramANa prastuta karate haiM / - yatIndrasUri smArakagrantha - Adhunika sandarbha meM jaina dharma vastutaH haribhadra ke vyaktitva meM eka ora udAratA aura samabhAva ke sadguNa haiM to dUsarI ora satyaniSThA aura spaSTavAditA bhI hai| unakA vyaktitva aneka saduNoM kA eka pU~jIbhUta svarUpa hai| ve pUrvAgraha yA pakSAgraha se mukta haiM, phira bhI unameM satyAgraha hai jo unakI kRtiyoM meM spaSTataH parilakSita hotA hai| AcArya hariprada kI racanAdharmitA apUrva hai, unhoMne dharma, darzana yoga kathA sAhitya sabhI pakSoM para apanI lekhanI claaii| unakI racanAoM ko 3 bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| 1. AgamagranthoM evaM pUrvAcAyoM kI kRtiyoM para TIkAe~. AcArya haribhadra AgamoM ke prathama saMskRta TIkAkAra haiN| unakI TIkAe~ adhika vyavasthita aura tArkikatA liye huye haiN| 2. svaracita grantha evaM svopajJa TIkAe~ AcArya ne jainadarzana aura samakAlIna anya darzanoM kA gahana adhyayana karake unheM atyanta spaSTa rUpa meM prastuta kiyA hai| ina granthoM meM sAMkhya-yoga, nyAyavaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi darzanoM kA prastutIkaraNa evaM samAlocanA kI hai| jaina-yoga ke to ve Adi praNetA the, unakA yoga viSayaka jJAna mAtra saiddhAntika nahIM thaa| isake sAtha hI unhoMne anekAntajayapatAkA nAmaka kliSTa nyAya grantha kI bhI racanA kI / 3. kathA sAhitya AcArya ne loka pracalita kathAoM ke mAdhyama se dharma pracAra ko eka nayA rUpa diyA hai| unhoMne vyakti aura samAja kI vikRtiyoM para prahAra kara unameM sudhAra lAne kA prayAsa kiyA hai / samarAiccakahA, dhUrtAkhyAna aura anya laghu kathAoM ke mAdhyama se unhoMne apane yuga kI saMskRti kA spaSTa evaM sajIva citrAMkana kiyA hai| AcArya haribhadra-viracita grantha-sUcI nimna hai 1. anuyogadvAra vRtti / 2. anekAntajayapatAkA / 3. anekAntaghaTTa / 4. anekAntavAdapraveza / 5. aSTaka / 6. AvazyakaniyuktilapuTIkA 7 Avazyaka niyuktiTIkA / 8. upadezapada 9. kathAkoza 10. karmastavavRtti 11. kulaka / / / / 12. kSetramAsavRtti 13. caturviMzatistuti 14. caityavaMdanabhASya / 15. caityandanavRtti 16. jIvAbhigamalapravRtti / 17. jJAnapaMcakavivaraNa 18. jJAnadivyaprakaraNa / 19. dazavaikAlika - avacUri / 20 dazavaikA * likabahuTIkA 21. devendranarakendraprakaraNa 22. dvijavadanacapeTA / 23. dharmavindu / 24. dharmalAbhasiddhi / 25. dharmasaMgrahaNI / 26. dharmasAramUlaTIkA / 27. dhUrtAkhyAna 28. naMdIvRtti 29. nyAyapradezasUtravRtti / 30 nyAyavinizcaya / 31. nyAyAmRtataraMgiNI / 32. nyAyAvatAravRtti / 33. paMcanigranthI 34. paMcaliMgI / 35. paMcavastusaTIka / 36. paMcasaMgraha / 37 paMcasUtravRtti / 38. paMcasthAnaka / 39. paMcAzaka / 40. paralokasiddhi / 41. piMDaniyuktivRtti 42. prajJApanApradezavyAkhyA / 43. pratiSThAkalpa / 44. bRhanmithyAtvamaMthana 45. munipaticaritra 46. yatidinakRtya / 47. yazodharacarita / 48. yogadRSTisamuccaya / 49. yogabindu / 50. yogazataka / 51. lagnazuddhi 52. lokatattvanirNaya 53. lokabindu / 54. viMzativiMzikA / 55. vIrastava / 56. vIrAMgadakathA / 57. vedabAhyatAnirAkaraNa / 58. vyavahArakalpa / 59. zAstravArtAsamuccayasaTIka / 60 zrAvakaprajJaptivRtti / 61. zrAvakadharmataMtra / 62. paddarzanasamuccaya / 63. SoDazaka 64. samakita pacAsI / 65. saMgrahaNIvRtti / 66. saMmattasittirI / 67. saMbodhasittarI / 68. smraaicckhaa| 69. sarvajJasiddhiprakaraNasaTIka 70. syAdvAdakucodyaparihAra | kintu inameM kucha grantha aise bhI jinheM 'bhavavirahAMka' samadarzI AcArya haribhadra kI kRti hai, aisA nahIM kahA jA sakatA hai| Age hama unhIM kRtiyoM kA saMkSipta paricaya de rahe haiM jo nizcita rUpa se samadarzI evaM bhava-virahAMka se sUcita vAkinIsUna haribhadra dvArA praNIta haiN| Agamika vyAkhyAe~ jaisA ki hamane pUrva meM nirdeza kiyA hai, haribhadra jaina AgamoM kI saMskRta meM vyAkhyA likhane vAle prathama AcArya haiN| AgamoM kI vyAkhyA sandarbha meM unake nimna grantha upalabdha haiM - (1) dazavaikAlika vRtti, (2) Avazyaka laghuvRtti, (3) anuyogadvAra vRtti, (4) nandI vRtti, (5) jIyAbhigamasUtra laghuvRtti (6) caityavandanasUtravRtti (lalitavistarA) aura (7) prajJApanApradeza vyAkhyA / inake atirikta Avazyaka sUtra bRhatvRtti aura piNDaniryuktivRtti ke lekhaka bhI AcArya haribhadra mAne jAte hai, kintu vartamAna meM Avazyaka vRtti anupalabdha hai| jo piNDaniryuktiTIkA milatI hai usakI utthAnikA meM yaha spaSTa ullekha hai ki isa grantha kA prArambha to haribhadra ne unhoMne kiyA thA, kintu ve ise apane jIvana kAla meM pUrNa nahIM kara pAe, sthApanAdoSa taka kI vRtti likhI thI, usake Age kisI vIrAcArya ne likhii| AcArya haribhadra dvArA viracita vyAkhyAanyoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai 1. dazavaikAlika vRtti yaha vRtti ziSyabodhinI yA bRhadvRtti ke nAma se bhI jAnI jAtI hai| vastutaH yaha vRtti dazavaikAlika sUtra kI apekSA usa para bhadrabAhuviracita niyukti para hai| isameM AcArya ne dazavaikAlika zabda kA artha, grantha ke prArambha meM maMgala kI AvazyakatA aura usakI vyutpatti ko spaSTa karane ke sAtha hI dazavaikAlika kI racanA kyoM kI gaI ise spaSTa karate hue sayyaMbhava aura unake putra manaka ke pUrNa [16] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUri mArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - kathAnaka kA bhI ullekha kiyA hai / prathama adhyAya kI TIkA meM AcArya zAsana meM utpanna cAra anuyogoM kA vibhAjana karane vAle AryarakSita se ne tapa ke prakAroM kI carcA karate hue dhyAna ke cAroM prakAroM kA sundara sambaddha gAthAoM kA varNana hai / caturviMzatistava aura vaMdanA nAmaka vivecana prastuta kiyA hai| isa prathama adhyAya kI TIkA meM pratijJA, hetu, dvitIya aura tRtIya Avazyaka kA niyukti ke anusAra vyAkhyAna kara udAharaNa Adi anumAna ke vibhinna avayavoM evaM hetvAbhAsoM kI bhI carcA pratikramaNa nAmaka caturtha Avazyaka kI vyAkhyA meM dhyAna para vizeSa ke atirikta unhoMne isameM nikSepa ke siddhAntoM kA bhI vivecana kiyA hai| prakAza DAlA gayA hai / sAtha hI sAta prakAra ke bhayasthAnoM sambandhI dUsare adhyayana kI vRtti meM tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJA, aticAroM kI AlocanA kI gAthA uddhRta kI gaI hai / paJcama Avazyaka pA~ca indriya, pA~ca sthAvarakAya, dasa prakAra kA zramaNa dharma aura 18000 ke rUpa meM kAyotsarga kA vivaraNa dekara paMcavidhakAya ke utsarga kI zIlAMgoM kA bhI nirdeza milatA hai / sAtha hI isameM rathanemi aura rAjImatI tathA SaSTha Avazyaka meM pratyAkhyAna kI carcA karate hue vRttikAra ne ke uttarAdhyayana meM Ae hue kathAnaka kA bhI ullekha hai / tRtIya ziSyahitA nAmaka Avazyaka TIkA sampanna ko hai| AcArya haribhadra adhyayana kI vRtti meM mahat aura kSullaka zabda ke artha ko spaSTa karane kI yaha vRtti 22,000 zloka pramANa hai| ke sAtha hI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko 3. anuyogadvAra vRtti- yaha TIkA anuyogadvAra cUrNi kI zailI spaSTa kiyA gayA hai tathA kathAoM ke cAra prakAroM ko udAharaNa sahita para likhI gayI hai jo ki nandIvRtti ke bAda kI kRti hai / isameM samajhAyA gayA hai / caturtha adhyayana kI vRtti meM paJcamahAvrata aura Avazyaka' zabda kA nipekSa-paddhati se vicAra kara nAmAdi AvazyakoM rAtribhojana-vivaraNa kI carcA ke sAtha-sAtha jIva ke svarUpa para bhI kA svarUpa batAte hue nAma, sthApanA, dravya aura bhAva kA svarUpa spaSTa dArzanika dRSTi se vicAra kiyA gayA hai / isameM bhASyagata aneka gAthAe~ kiyA gayA hai| zruta kA nikSepa-paddhati se vyAkhyAna kiyA hai / skandha, bhI uddhRta gayI haiN| isI prakAra paMcama adhyayana kI vRtti meM 18 sthANu upakrama Adi ke vivecana ke bAda AnupUrvI ko vistAra se pratipAdita arthAt vrata-SaTka, kAya-SaTka, akalpya bhojana-varjana, gRhabhAjanavarjana, kiyA hai / isake bAda dvinAma, trinAma, caturnAma, paJcanAma, SaTnAma, paryaMkavarjana, niSidhyAvarjana, snAnavarjana aura zobhAvarjana kA ullekha huA saptanAma, aSTanAma, navanAma aura dazanAma kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| hai / SaSTha adhyayana meM kSullakAcAra kA vivecana kiyA gayA hai| saptama pramANa kA vivecana karate hue vividha aMguloM ke svarUpa kA varNana tathA adhyayana kI vRtti meM bhASA kI zuddhi-azuddhi kA vicAra hai / aSTama samaya ke vivecana meM palyopama kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| adhyayana kI vRtti meM AcAra-praNidhi kI prakriyA evaM phala kA pratipAdana zarIra paJcaka ke pazcAt bhAvapramANa meM pratyakSa, anumAna, aupamya, Agama, hai| navama adhyayana kI vRtti meM vinaya ke prakAra aura vinaya ke phala tathA darzana cAritra, naya aura saMkhyA kA vyAkhyAna hai / naya para punaH vicAra avinaya se hone vAlI hAniyoM kA citraNa kiyA gayA hai / dazama adhyayana karate hue jJAnanaya aura kriyAnaya kA svarUpa nirUpita karate hue jJAna kI vRtti bhikSu ke svarUpa kI carcA karatI hai / dazavaikAlika vRtti ke aMta aura kriyA donoM kI eka sAtha upayogitA ko siddha kiyA gayA hai| meM AcArya ne apane ko mahattarA yAkinI kA dharmaputra kahA hai| 4. nandI vRtti - yaha vRtti nandIcUrNi kA hI rUpAntara hai / isameM 2. Avazyaka vRtti - yaha vRtti Avazyaka niyukti para prAya: unhIM viSayoM ke vyAkhyAna haiM jo nandIcUrNi meM haiN| isameM prArambha AdhArita hai| AcArya haribhadra ne isameM Avazyaka sUtroM kA padAnusaraNa meM nandI ke zabdArtha, nikSepa Adi evaM usake bAda jina, vIra aura saMgha na karate hue svatantra rIti se niyukti-gAthAoM kA vivecana kiyA hai| kI stuti kI mahattA para prakAza DAlate hue tIrthaGkarAvalikA, gaNadharAvalikA niyukti kI prathama gAthA kI vyAkhyA karate hue AcArya ne pA~ca prakAra aura sthavirAvalikA kA pratipAdana kiyA gayA hai / nandI vRtti meM jJAna ke ke jJAna kA svarUpa pratipAdita kiyA hai / isI prakAra mati, zruta, avadhi, adhyayana kI yogyatA-ayogyatA para vicAra karate hue likhA hai ki ayogya manaHparyaya aura kevala kI bhI bheda-prabhedapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| ko jJAna-dAna se vastuta: akalyANa hI hotA hai / isake bAda tIna prakAra kI sAmAyika niyukti kI vyAkhyA meM pravacana kI utpatti ke prasaMga para parSad kA vyAkhyAna, jJAna ke bheda-prabheda, svarUpa, viSaya Adi kA vivecana prakAza DAlate hue batAyA hai ki kucha puruSa svabhAva se hI aise hote haiM, kiyA gayA hai| kevala-jJAna aura kevala-darzana ke kramika upayoga Adi kA jinheM vItarAga kI vANI arucikara lagatI hai, isameM pravacanoM kA koI pratipAdana karate hue yugapadvAda ke samarthaka siddhasena Adi kA, kramikatva doSa nahIM hai / doSa to una sunane vAloM kA hai| sAtha hI sAmAyika ke ke samarthaka jinabhadragaNi Adi kA tathA abhedavAda ke samarthaka vRddhAcAryoM uddeza, nirdeza, nirgama, kSetra Adi teIsa dvAroM kA videcana karate hue kA ullekha kiyA gayA hai / isameM varNita siddhasena, siddhasena divAkara sAmAyika ke nirgamadvAra ke prasaMga meM kulakaroM kI utpatti,unake pUrvabhava, se bhinna haiM, kyoMki siddhasena divAkara tRtIya mata abhedavAda ke pravartaka Ayu kA varNana tathA nAbhikulakara ke yahA~ bhagavAn RSabhadeva kA janma, haiN| dvitIya mata kramikatva ke samarthaka jinabhadra Adi ko siddhAntavAdI tIrthaGkara nAma, gotrakarmabaMdhana ke kAraNoM para prakAza DAlate hue anya kahA gayA hai / anta meM zruta ke zravaNa aura vyAkhyAna kI vidhi batAte AkhyAnoM kI bhA~ti prAkRta meM dhana nAmaka sArthavAha kA AkhyAna diyA hue AcArya ne nandyadhyayana-vivaraNa sampatra kiyA hai| gayA hai / RSabhadeva ke pAraNe kA ullekha karate hue vistRta vivecana 5. jIvAbhigamasUtra-laghuvRtti - isa vRtti ke aparanAma ke rUpa hetu 'vasudevahiMDI' kA nAmollekha kiyA gayA hai / bhagavAn mahAvIra ke meM 'pradezavRtti' kA ullekha milatA hai / isakA granthAna 1192 gAthAe~ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagranya Adhunika sandarbha meM jaina dharma 55 hai kintu vRtti anupalabdha hai| jIvAbhigamasUtra para AcArya malayagiri kRta ekamAtra vRtti upalabdha hai jisameM aneka grantha aura granthakAroM kA nAmollekha bhI kiyA gayA hai| usameM haribhadrakRta tattvArtha TIkA kA ullekha hai, parantu jIvAbhigama para unakI kisI vRtti kA ullekha nahIM hai| 6. caityavandanasUtravRtti (lalitavistarA ) caityavandana ke sUtroM para haribhadra ne lalitavistarA nAma se eka vistRta vyAkhyA kI racanA kI hai| yaha kRti bauddha paramparA ke lalitavistara kI zailI meM prAkRtamizrita saMskRta meM racI gayI hai| yaha graMtha caityavandana ke anuSThAna meM prayukta hone vAle prANAtipAtadaNDakasUtra (namotpuNaM), caityastava (arihaMta ceIyANa), caturviMzatistava (logassa) zrutastava (pukkharavara), siddhastava (siddhANaMbuddhANaM), praNidhAna sUtra ( jaya-vIparAya) Adi ke vivecana ke rUpa meM likhA gayA hai / mukhyataH to yaha grantha arahanta paramAtmA kI stutirUpa hI hai, parantu AcArya haribhadra ne isameM arihanta paramAtmA ke viziSTa guNoM kA paricaya dete hue anya dArzanika vicAradhArAoM ke pariprekSya meM tarkapUrNa samIkSA bhI kI hai| isI prasaMga meM isa grantha meM sarvaprathama yApanIya-mAnyatA ke AdhAra para strImukti kA samarthana kiyA gayA hai| - 7. prajJApanA- pradeza - vyAkhyA isa TIkA ke prArambha meM jainapravacana kI mahimA ke bAda maMgala kI mahimA kA vizeSa vivecana karate hue Avazyaka TIkA kA nAmollekha kiyA gayA hai| bhavya aura abhavya kA vivecana karane ke bAda prathama pada kI vyAkhyA meM prajJApanA ke viSaya kartRtva Adi kA varNana kiyA gayA hai| jIva prazApanA aura ajIva prajJApanA kA varNana karate hue ekendriyAdi jIvoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| dvitIya pada kI vyAkhyA meM pRthvIkAya, apkAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA dvIndriyAdi ke sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai| tRtIya pada kI vyAkhyA meM kAyAdyalpa - bahutva, Ayurbandha kA alpa - bahutva, veda, lezyA, indriya Adi dRSTiyoM se jIvavicAra, loka sambandhI alpa- bahutva, pudgalAlpa- bahutva, dravyAlpa - bahutva avagADhAlpa- bahutva Adi para vicAra kiyA gayA hai| caturtha pada meM nArakoM kI sthiti tathA paJcama pada kI vyAkhyA meM nArakaparyAya, avagAha, SaTsthAnaka, karmasthiti aura jIvaparyAya kA vizleSaNa kiyA gayA hai| SaSTha aura saptama pada meM nAraka sambandhI virahakAla kA varNana hai / aSTama pada meM saMjJA kA svarUpa batAyA hai| navama pada meM vividha yoniyoM evaM dazama pada meM ratnaprabhA Adi pRthviyoM kA carama aura acarama kI dRSTi se vivecana kiyA gayA hai| gyArahaveM pada meM bhASA ke svarUpa ke sAtha hI strI, puruSa aura napuMsaka ke lakSaNoM ko batAyA gayA hai| bArahaveM pada meM audArikAdi zarIra ke sAmAnya svarUpa kA varNana tathA terahaveM pada kI vyAkhyA meM jIva aura ajIva ke vividha pariNAmoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / Age ke padoM kI vyAkhyA meM kaSAya, indriya, yoga, lezyA, kAya sthiti, antaH kriyA, avagAhanA, saMsthAnAdi kriyA, karma prakRti, karma-bandha, AhAra- pariNAma, upayoga, pazyatA, saMjJA, saMyama, avadhi, pravicAra, vedanA aura samudghAta kA vizeSa varNana kiyA gayA hai| tIsaveM - - pada meM upayoga aura pazyatA kI bhedarekhA spaSTa karate hue sAkAra upayoga ke ATha prakAra aura sAkAra pazyatA ke chaH prakAra batAe gae haiM / AcArya haribhadra kI svataMtra kRtiyA~ - SoDazaka isa kRti meM eka-eka viSayoM ko lekara 16-16 padyoM meM AcArya haribhadra ne 16 SoDazakoM kI racanA kI hai| ye 16 SoDazaka isa prakAra haiM- (1) dharmaparIkSASoDazaka (2) saddharmadezanA SoDaSaka, (3) dharmalakSaNaSoDazaka (4) dhamalaMgapoDazaka, (5) lokottaratasvaprAptiSoDazaka, (6) jinamaMdira nirmANaSoDazaka, (7) jinabimbaSoDazaka, (8) pratiSThASoDazaka, (9) pUjAsvarUpaSoDazaka, (10) pUjAphalaSoDazaka, (11) zrutajJAnaliGgaSoDazaka, (12) dIkSAdhikAriSoDazaka, (13) guruvinayayodazaka, (14) yogabheda SoDazaka, (15) dhyeyasvarUpaSoDazaka (16) samarasaSoDazaka / inameM apane-apane nAma ke anurUpa viSayoM kI carcA hai| / I viMzativiMzikA viMzativiMzikA nAmaka AcArya haribhadra kI yaha kRti 20-20 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai / ye viMzikAe~ nimnalikhita haiM- prathama adhikAra viMzikA meM 20 viMzikAoM ke viSaya kA vivecana kiyA gayA hai| dvitIya viMzikA meM loka ke anAdi svarUpa kA vivecana hai tRtIya viMzikA meM kula nIti aura lokadharma kA vivecana hai| caturtha viMzikA kA viSaya caramaparivarta hai| pAMcavIM viMzikA meM zuddha dharma kI upalabdhi kaise hotI hai, isakA vivecana hai| chaThI viMzikA meM saddharma kA evaM sAtavIM viMzikA meM dAna kA vivecana hai| AThavIM viMzikA meM pUjA-vidhAna kI carcA hai| navIM viMzikA meM Avakadharma, dazavIM vizikA meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM evaM gyArahavIM viMzikA meM munidharma kA vivecana kiyA gayA hai| bArahavIM viMzikA bhikSA-viMzikA hai| isameM muni ke bhikSA sambandhI doSoM kA vivecana hai terahavIM, zikSA-viMzikA hai| isameM dhArmika jIvana ke liye yogya zikSAe~ prastuta kI gaI hai| caudahavIM antarAyazuddhi-viMziMkA meM zikSA ke sandarbha meM hone vAle antarAyoM kA vivecana hai| jJAtavya hai ki isa viMzikA meM mAtra cha: gAthAe~ hI milatI haiM, zeSa gAthAe~ kisI bhI hastaprati meM nahIM milatI haiN| pandrahavIM AlocanA-viMzikA hai| solahavIM viMzikA prAyazcitaviMzikA hai| isameM vibhinna prAyazitoM kA saMkSipta vivecana hai| satrahavIM viMzikA yogavidhAna - viMzikA hai| usameM yoga ke svarUpa kA vivecana hai / aTThArahavIM kevalajJAna - viMzikA meM kevalajJAna ke svarUpa kA vizleSaNa hai / unnIsavIM siddhavibhakti-viMzikA meM siddhoM kA svarUpa varNita hai / bIsavIM siddhasukha-viMzikA hai jisameM siddhoM ke sukha kA vivecana hai| prakAra ina bIsa vizikAoM meM jainadharma aura sAdhanA se sambandhita vividha viSayoM kA vivecana hai| yogaviMzikA yaha prAkRta meM nibaddha mAtra 20 gAthAoM kI eka laghu racanA hai| isameM jaina-paramparA meM pracalita mana, vacana aura kAya-rUpa pravRtti vAlI paribhASA ke sthAna para mokSa se jor3ane vAle dharma - vyApAra ko yoga kahA gayA hai| sAtha hI isameM yoga kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isakI 108] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha- Adhunika sandarbha meM jaina dharma - bhI carcA kI gaI hai| yogaviMzikA meM yoga ke nimna pA~ca bhedoM kA varNana hai- (1) sthAna, (2) urNa, (3) artha, (4) Alambana, (5) anAlambana / yoga ke ina pA~ca bhedoM kA varNana isase pUrva kisI bhI jaina grantha meM nahIM miltaa| ata: yaha AcArya kI apanI maulika kalpanA hai / kRti ke anta meM icchA, prakRti, sthiratA aura siddhi ina cAra yogAMgoM aura kRti, bhakti, vacana aura asaGga-ina cAra anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isake atirikta isameM caityavandana kI kriyA kA bhI ullekha hai / yogazataka yaha 101 prAkRta-gAthAoM meM nibaddha AcArya haribhadra kI yoga sambandhI racanA hai / graMtha ke prArambha meM nizcaya aura vyavahAra dRSTi se yoga kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usake pazcAt AdhyAtmika vikAsa ke upAyoM kI carcA kI gaI hai| grantha ke uttarArddha meM citta ko sthira karane ke liye apanI vRttiyoM ke prati sajaga hone yA unakA avalokana karane kI bAta kahI gaI hai| anta meM yoga se prApta labdhiyoM kI carcA kI gaI hai| yogadRSTisamuccaya yogadRSTisamuccaya jaina yoga kI eka mahattvapUrNa racanA hai| AcArya haribhadra ne ise 227 saMskRta padyoM meM nibaddha kiyA hai| isameM sarvaprathama yoga kI tIna bhUmikAoM kA nirdeza hai: (1) dRSTiyoga, (2) icchAyoga aura (3) saamrthyyog| dRSTiyoga meM sarvaprathama mitrA, tArA, balA, dautrA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA- ina ATha dRSTiyoM kA vistRta varNana hai / saMsArI jIva kI acaramAvartakAlIna avasthA ko 'ogha dRSTi' aura caramAvartakAlIna avasthA ko yoga dRSTiyoM ke prasaMga meM hI jaina paramparA sammata caudaha guNasthAnoM kI bhI yojanA kara lI hai| isake pazcAt unhoMne icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga kI carcA kI hai| grantha ke anta meM unhoMne yoga adhikArI ke rUpa meM gotrayogI, kulayogI, pravRttacakrayogI aura siddhayogI ina cAra prakAra ke yogiyoM kA varNana kiyA hai| yogabindu haribhadrasUri kI yaha kRti anuSTupa chanda ke 527 saMskRta padyoM meM nibaddha hai| isa kRti meM unhoMne jaina-yoga ke vistRta vivecana ke sAthasAtha anya paramparAsammata yogoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka vivecana bhI kiyA hai| isameM yoga adhikAriyoM kI carcA karate hue unake do prakAra nirUpita kiye gae haiM- (1) caramAvRtavRtti, (2) acaramAvRtaAvRta vRtti| isameM caramAvRtavRtti ko hI mokSa kA adhikarI mAnA gayA hai| yoga ke adhikArI anadhikArI kA nirdeza karate samaya moha meM Abaddha saMsArI jIvoM ko 'bhavAbhinandI' kahA hai aura cAritrI jIvoM ko yoga kA adhikArI mAnA hai| yoga kA prabhAva, yoga kI bhUmikA ke rUpa meM pUrvasevA, pA~ca prakAra ke anuSThAna, samyaktva prApti kA vivecana, virati, mokSa, AtmA kA svarUpa, kArya kI siddhi meM samabhAva, kAlAdi ke pA~ca kAraNoM kA balAbala, mahezvaravAdI evaM puruSAdvaitavAdI ke matoM kA nirasana Adi ke sAtha hI haribhadra ne 'guru' kI vistAra se vyAkhyA kI hai / AdhyAtmika vikAsa kI pA~ca bhUmikAoM meM se prathama cAra kA pataJjali ke anusAra samprajJAta-asamprajJAta ke rUpa meM nirdeza, sarvadeva namaskAra kI udAravRtti ke viSaya meM 'cArisaMjIvanI' nyAya gopendra aura kAlAtItaM ke mantavya aura kAlAtIta kI anupalabdha kRti meM se sAta avataraNa, Adi bhI isa anya ke mukhya pratipAdya hai| punaH isameM jI ke bhedoM ke antargata apunarbandhaka samyak dRSTi yA bhintrI, dezavirati aura sarva virati kI carcA kI gaI hai| yogAdhikAra prApti ke sandarbha me pUrvasevA ke rUpa meM vividha AcAra-vicAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / AdhyAtmika vikAsa kI carcA karate hue adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRtti-saMkSaya- ina pA~ca bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| sAtha hI inakI pataJjali anumodita samprajJAta aura asamprajJAta samAdhi se tulanA bhI kI gaI hai| isameM vividha prakAra ke yaugika anuSThAnoM kI bhI carcA hai jo isa bAta ko sUcita karate haiM ki sAdhaka yoga sAdhanA kisa uddezya se kara rahA hai / yaugika anuSThAna pA~ca haiM- (1) viSAnuSThAna, (2) garAnuSThAna, (3) anAnuSThAna, (4) taddhetu-anuSThAna, (5) amRtAnuSThAna / inameM pahale tIna 'asad anuSThAna haiM tathA antima ke do anuSThAna 'sadanuSThAna' hai / SaDdarzanasamuccaya SaDdarzanasamuccaya AcArya haribhadra kI lokavizruta dArzanika racanA hai| mUla kRti mAtra 87 saMskRta zlokoM meM nibaddha hai| isameM AcArya haribhadra ne isa grantha para 100 padya pramANa vRtti bhI AcArya haribhadra ne cArvAka, bauddha, nyAya-vaizeSika, sAMkhya, jaina aura likhI hai, jo 1975 zloka parimANa hai| jaimini (mImAMsA darzana) ina chaH darzanoM ke siddhAntoM kA, unakI mAnyatA ke anusAra saMkSepa meM vivecana kiyA hai| jJAtavya hai ki darzana saMgrAhaka anyoM meM yaha eka aisI kRti hai jo ina bhinna-bhinna darzanoM ko khaNDana- maNDana se Upara uThakara apane yathArtha svarUpa meM prastuta karatI hai| isa kRti ke sandarbha meM vizeSa vivecana hama haribhadra ke vyaktitva kI carcA karate samaya kara cuke haiM / 'sadyogacintAmaNi' se prArambha hone vAlI isa vRtti kA zlokapariNAma 3620 hai| yogabindu ke spaSTIkaraNa ke liye yaha vRtti atyanta mahattvapUrNa hai / zAstravArtAsamuccaya jahA~ darzanasamuccaya meM vibhinna darzanoM kA yathArtha prastutIkaraNa hai, vahA~ zAstravArtAsamuccaya meM vividha bhAratIya darzanoM kI samIkSA prastuta kI gayI hai| SaDdarzanasamuccaya kI apekSA yaha eka vistRta kRti m/109 ] m Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - Adhunika sandarbha meM jaina dharma - hai| AcArya haribhadra ne ise 702 saMskRta zlokoM meM nibaddha kiyA hai| yaha kRti ATha stabakoM meM vibhakta hai| prathama stabaka meM sAmAnya upadeza ke pazcAt cArvAka mata kI samIkSA kI gayI hai| dvitIya stabaka meM bhI cArvAka mata kI samIkSA ke sAtha-sAtha ekAnta svabhAvavAdI Adi matoM kI samIkSA kI gayI hai| isa grantha ke tIsare stabaka meM AcArya haribhadra ne Izvara-kartatva kI samIkSA kI hai| caturtha stabaka meM vizeSa rUpa se sAMkhya mata kI aura prasaMgAntara se bauddhoM ke vizeSavAda aura kSaNikavAda kA khaNDana kiyA gayA hai| paJcam stabaka bauddhoM ke hI vijJAnavAda kI samIkSA prastuta karatA hai / SaSTha stabaka meM bauddhoM ke kSaNikavAda kI vistAra se samIkSA kI gayI hai| saptama stabaka meM haribhadra ne vastu kI anantadharmAtmakatA aura syAdvAda kI prasthApanA kI hai| sAtha hI isa stabaka ke anta meM vedAnta kI samIkSA bhI kI gayI hai| aSTam stabaka meM mokSa evaM mokSa mArga kA vivecana hai| isI krama meM isa stabaka meM prasaMgAntara se sarvajJatA ko siddha kiyA hai| isake sAtha hI isa stabaka meM zabdArtha ke svarUpa para bhI vistAra se carcA upalabdha hotI hai| isa grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM nyAya-vaizeSika, sAMkhya, bauddha Adi darzanoM kI samIkSA hote hue bhI unake prasthApakoM ke prati vizeSa Adara bhAva prastuta kiyA gayA hai aura unake dvArA pratipAdita siddhAntoM kA jainadRSTi ke sAtha sundara samanvaya kiyA gayA hai| isa sandarbha meM hama vizeSa carcA haribhadra ke vyaktitva evaM avadAna kI varSA ke prasaMga meM kara cuke haiM, ataH yahA~ ise hama yahIM virAma dete haiN| anekAntajayapatAkA jaina darzana kA kendrIya siddhAnta anekAntavAda hai| isa siddhAnta ke prastutIkaraNa hetu AcArya haribhadra ne saMskRta bhASA meM isa grantha kI racanA kii| cU~ki isa grantha meM anekAntavAda ko anya dArzanika siddhAntoM para vijaya prApta karane vAlA dikhAyA gayA hai, ataH isI AdhAra para isakA nAmakaraNa anekAntajayapatAkA kiyA gayA hai| isa grantha meM cha: adhikAra haiM- prathama adhikAra meM anekAntadRSTi se 'vastu ke sad-asad svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| dUsare adhikAra meM vastu ke nityatva aura anityatva kI samIkSA karate hue use nityAnitya batAyA gayA hai| tRtIya adhikAra meM vastu ko sAmAnya athavA vizeSa mAnane vAle dArzanika matoM kI samIkSA karate hue anta meM vastu ko sAmanyavizeSAtmaka siddha karake anekAntadRSTi kI puSTi kI gayI hai| Age caturtha adhikAra meM vastu ke abhilApya aura anabhilApya matoM kI samIkSA karate hue use vAcyAvAcya nirUpati kiyA gayA hai| agale adhikAroM meM bauddhoM ke yogAcAra - darzana kI samIkSA evaM mukti sambandhI vibhinna mAnyatAoM kI samIkSA kI gayI hai| isa prakAra isa kRti meM anekAnta dRSTi se paraspara virodhI matoM ke madhya samanvaya sthApita kiyA gayA hai| anekAntavAdapraveza jahA~ anekAntajayapatAkA prabuddha dArzanikoM ke samakSa anekAntavAda ke gAmbhIrya ko samIkSAtmaka zailI meM prastuta karane hetu likhI gayI hai, vahA~ anekAntavAdapraveza sAmAnya vyakti hetu anekAntavAda ko bodhagamya banAne ke liye likhA gayA hai| yaha grantha bhI saMskRta bhASA meM nibaddha hai / isakI viSaya vastu anekAntajayapatAkA ke samAna hI hai| nyAyapraveza TIkA haribhadra ne svatantra dArzanika granthoM ke praNayana ke sAtha-sAtha anya paramparA ke dArzanika granthoM para bhI TIkAe~ likhI haiN| inameM bauddha dArzanika dinAga ke nyAya praveza para unakI TIkA bahuta hI prasiddha hai| isa grantha meM nyAya sambandhI bauddha mantavya ko hI spaSTa kiyA gayA hai| yaha grantha haribhadra kI vyApaka aura udAra dRSTi kA paricaya detA hai| isa grantha ke mAdhyama se jaina- paramparA meM bhI bauddhoM ke nyAya sambandhI mantavyoM ke adhyayana kI paramparA kA vikAsa huA dharmasaMgrahaNI yaha haribhadra kA dArzanika grantha hai| 1296 gAthAoM meM nibaddha isa grantha meM dharma ke svarUpa kA nikSepoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| malayagiri dvArA isa para saMskRta TIkA likhI gayI hai| isameM AtmA ke anAdi-anidhanatva, amUrtatva, pariNAmitva jJAyaka-svarUpa, kartRtva-bhoktRtva aura sarvajJa-siddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| lokatatvanirNaya hai lokatattvanirNaya meM haribhadra ne apanI udAra dRSTi kA paricaya diyA isa grantha meM jagat sarjaka saMcAlaka ke rUpa meM mAne gae IzvaravAda kI samIkSA tathA loka svarUpa kI tAttvikatA kA vicAra kiyA gayA hai| isameM dharma ke mArga para calane vAle pAtra evaM apAtra kA vicAra karate hue supAtra ko hI upadeza dene ke vicAra kI vivecanA kI gayI hai| darzanasaptatikA isa prakaraNa meM samyaktvayukta zrAvakadharma kA 120 gAthAoM meM upadeza saMgRhIta hai| isa grantha para zrI mAnadevasUri kI TIkA hai| brahmasiddhisamuccaya AcArya haribhadra dvArA racita isa saMskRta grantha meM kula 423 pa hI upalabdha hai| AA pada meM mahAvIra ko namaskAra kara brahmAdi ke svarUpa ko batAne kI pratijJA kI hai isa grantha meM sarvadharmoM kA samanvaya kiyA gayA hai / yaha grantha apUrNa pratIta hotA hai / sambodhaprakaraNa 1590 padyoM kI yaha prAkRta racanA bAraha adhikAroM meM vibhakta hai| isameM guru, kuguru, samyaktva evaM deva kA svarUpa, zrAvakadharma aura pratimAe~, vrata, AlocanA tathA mithyAtva Adi kA varNana hai| isameM haribhadra ke yuga meM jaina muni saMgha meM Aye hue cAritrika patana kA sajIva [110 ]m deva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - citraNa hai jisakI carcA hama pUrva meM kara cuke haiM / saMskRta bhASA meM nibaddha kI thii| yadyapi aneka granthoM meM isakA ullekha dharmabinduprakaraNa milatA hai, parantu isakI Aja taka koI prati upalabdha nahIM huI hai / nAma542 sUtroM meM nibaddha yaha grantha cAra adhyAyoM meM vibhakta hai| isameM sAmya ke kAraNa aneka bAra haribhadrakRta isa prAkRta kRti (sAvayapaNNatti) zrAvaka aura zramaNa-dharma kI vivecanA kI gayI hai / zrAvaka banane ke pUrva ko tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAti kI racanA mAna liyA jAtA hai, jIvana ko pavitra aura nirmala banAne vAle pUrva mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM kintu yaha eka bhrAnti hI hai / pazcAzaka kI abhayadevasUrikRta vRtti kI vivecanA kI gayI hai / isa para municandrasUri ne TIkA likhI hai| meM aura lAvaNyasUri kRta dravya saptati meM ise haribhadra kI kRti mAnA gayA hai| isa kRti meM sAvaga (zrAvaka) zabda kA artha, samyaktva kA svarUpa upadezapada navatattva, aSTakarma, zrAvaka ke 12 vrata aura zrAvaka samAcArI kA isa grantha meM kula 1040 gAthAe~ haiM / isa para municandrasUri vivecana upalabdha hotA hai / ne sukhabodhinI TIkA likhI hai| AcArya ne dharmakathAnayoga ke mAdhyama isa para svayaM AcArya haribhadra kI digpradA nAma kI svopajJa se isa kRti meM manda buddhi vAloM ke prabodha ke lie jaina dharma ke saMskRta TIkA bhI hai| isameM ahiMsANuvrata aura sAmAyikavrata kI carcA upadezoM ko sarala laukika kathAoM ke rUpa meM saMgRhIta kiyA hai| karate hue AcArya ne aneka mahattvapUrNa praznoM kA uttara diyA hai / TIkA mAnava paryAya kI durlabhatA evaM buddhi-camatkAra ko prakaTa karane ke meM jIva kI nityAnityatA Adi dArzanika viSayoM kI bhI gambhIra carcA liye kaI kathAnakoM kA granthana kiyA hai| manuSya-janma kI durlabhatA upalabdha hotI hai| ko collaka, pAzaka, dhAnya, ghUta, ratna, svapana, cakrayUpa Adi jaina-AcAra sambandhI granthoM meM paJcavastuka tathA zrAvakaprajJapti ke dRSTAntoM ke dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| atirikta aSTakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, viMzikAe~ aura pazcAzakaprakaraNa bhI AcArya haribhadra kI mahattvapUrNa racanAe~ haiM / paMcavastuka (paMcavatyuga) _AcArya haribhadra kI yaha kRti prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM aSTakaprakaraNa 1714 padya haiM jo nimna pA~ca adhikAroM meM vibhakta haiM isa grantha meM 8-8 zlokoM meM racita nimnalikhita 32 1. pravrajyAvidhi ke antargata 228 padya haiM / isameM dIkSAsambandhI prakaraNa haiM - vidhi-vidhAna diye gae haiN| (1) mahAdevASTaka, (2) snAnASTaka, (3) pUjASTaka, 2. nityakriyA sambandhI adhikAra meM 381 padya haiM / yaha (4) agnikArikASTaka, (5) vividhabhikSASTaka, (6) sarvasampamunijIvana ke dainandina pratyayoM sambandhI vidhi-vidhAna kI carcA karatA hai| skaribhikSASTaka,(7) pracchannabhojASTaka, (8) pratyAkhyAnASTaka, (9) jJAnASTaka, 3. mahAvratAropaNa-vidhi ke antargata 321 padya haiM / isameM bar3I (10) vairAgyASTaka (11) tapASTaka, (12) vAdASTaka, (13) dharmavAdASTaka, dIkSA arthAt mahAvratAropaNa-vidhi kA vivecana huA hai, sAtha hI isameM (14) ekAntanityavAdakhaNDanASTaka, (15) ekAntakSaNikavAda-khaNDanASTaka, sthavirakalpa, jinakalpa aura unase sambandhita upadhi Adi ke sambandha meM (16) nityAnityavAdapakSamaMDanASTaka, (17) mAMsabhakSaNa-dUSaNASTaka, bhI vicAra kiyA gayA hai| (18) mAMsabhakSaNamatadUSaNASTaka (19) madyapAnadUSaNASTaka (20) maithunadUSANASTaka, caturtha adhikAra meM 434 gAthAe~ hai| inameM AcArya-pada sthApanA, (21) sUkSmabuddhiparikSaNASTaka, (22) bhAvazuddhivicArASTaka, gaNa-anujJA, ziSyoM ke adhyayana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kI carcA (23) jinamatamAlinya niSedhASTaka, (24) puNyAnubandhipuNyASTaka, karate hue pUjA-stavana Adi sambandhI vidhi-vidhAnoM kA nirdeza isameM (25) puNyAnubandhipuNyaphalASTaka, (26) tirthakRtadAnASTaka, milatA haiM / paJcama adhikAra meM sallekhanA sambandhI vidhAna diye gae haiN| (27) dAnazaMkAparihArASTaka, (28) rAjyAdidAnadoSaparihArASTaka, isameM 350 gAthAe~ hai| (29) sAmAyikASTaka, (30) kevalajJanASTaka, (31) tIrthaMkaradezanASTaka, isa kRti kI 550 zloka-parimANa ziSyahitA nAmaka (32) mokSasvarUpASTaka / ina sabhI aSTakoM meM apane nAma ke anurUpa svopajJa TIkA bhI milatI hai| vastuta: yaha grantha vizeSa rUpa se jaina- viSayoM kI carcA hai| muni-AcAra se sambandhita hai aura isa vidhA kA yaha eka Akara-grantha bhI kahA jA sakatA hai| dhUrtAkhyAna yaha eka vyaMgyapradhAna racanA hai| isameM vaidika purANoM meM varNita zrAvakaprajJapti (sAvayaphaNNatti ) asambhava aura avizvasanIya bAtoM kA pratyAkhyAna pA~ca dhUrtoM kI kathAoM 405 prAkRta-gAthAoM meM nibaddha yaha racanA zrAvakAcAra ke ke dvArA kiyA gayA hai / lAkSaNika zailI kI yaha advitIya racanA hai| sambandha meM AcArya haribhadra kI eka mahattvapUrNa kRti hai| aisA mAnA jAtA rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANoM meM pAI jAne vAlI kathAoM kI hai ki isake pUrva AcArya umAsvAti ne bhI isI nAma kI eka kRti aprAkRtika, avaijJAnika, abauddhika mAnyatAoM tathA pravRttiyoM kA kathA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUrismArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma ke mAdhyama se nirAkaraNa kiyA gayA hai / vyaMgya aura sujhAvoM ke mAdhyama 11. sAdhadharmavidhi se asambhava aura managaDhanta bAtoM ko tyAgane kA saMketa diyA gayA hai| 12. sAdhusAmAcArI vidhi khaDDapanA ke caritra aura bauddhika vikAsa dvArA nArI ko vijaya dilAkara 13. piNDavidhAnavidhi madhyakAlIna nArI ke caritra ko udghATita kiyA gayA hai| 14. zIlAGgavidhAnavidhi 15. AlocanAvidhi dhyAnazatakavRtti 16. prAyazcittavidhi pUrva RSipraNIta dhyAnazataka grantha kA gambhIra viSaya-Arta, raudra, 17. kalpavidhi dharma, zukla- ina cAra prakAra ke dhyAnoM kA sugama vivaraNa diyA gayA hai| 18. bhikSupratimAkalpavidhi dhyAna kA yaha eka advitIya grantha hai| 19. tapavidhi uparokta paMcAzaka apane-apane viSaya ko gambhIratA se kintu yatidinakRtya saMkSepa meM prastuta karate haiM / ina sabhI paMcAzakoM kA mUla pratipAdya zrAvaka isa grantha meM mukhyatayA sAdhu ke dainika AcAra evaM kriyAoM kA evaM muni-AcAra se sambandhita haiM aura yaha spaSTa karate haiM ki jaina-paramparA varNana kiyA gayA hai / SaDAvazyaka ke vibhinna AvazyakoM ko sAdhu ko meM zrAvaka aura muni ke lie karaNIya vidhi-vidhAnoM kA svarUpa usa yuga apane dainika jIvana meM pAlana karanA cAhie, isakI vizad vivecanA isa meM kaisA thA / grantha meM kI gayI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra bahuAyAmI vyaktitva ke dhanI eka viziSTa pratibhAsampanna AcArya rahe haiN| unake dvArA kI gaI paJcAzaka (paMcAsaga) sAhitya-sevA na kevala jaina-sAhitya apitu sampUrNa bhAratIya vAGmaya meM AcArya haribhadrasUri kI yaha kRti jaina mahArASTrI prAkRta meM racita apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / haribhadra ne jo udAtta dRSTi, asAmpradAyika hai| isameM unnIsa paJcAMzaka haiM jisameM dUsare meM 44 aura sattarahaveM meM 52. vRtti aura nirbhayatA apanI kRtiyoM meM pradarzita kI hai, vaisI unake pUrvavartI tathA zeSa meM 50-50 padya haiM / vIragaNi ke ziSya zrI candrasUri ke ziSya athavA uttaravartI kisI bhI jaina-janetara vidvAn ne zAyada hI pradarzita kI yazodeva ne pahale paJcAzaka para jaina mahArASTI meM vi. saM0 1172 meM eka ho / unhoMne anya darzanoM ke vivecana kI eka svastha paramparA sthApita carNi likhI thI jisameM prArambha meM tIna padya aura anta meM prazasti ke cAra kI tathA dArzanika aura yoga-paramparA meM vicAra evaM vartana kI jo padya haiM, zeSa grantha gadya meM hai, jisameM samyaktva ke prakAra, usake yatanA, abhinava dazA udghATita kI vaha vizeSakara Aja ke yuga ke asAmpradAyika abhiyoga aura dRSTAnta ke sAtha-sAtha manuSya-bhava kI durlabhatA Adi evaM tulanAtmaka aitihAsika adhyayana ke kSetra meM adhika vyavahArya hai / anyAnya viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAmAcArI viSaya kA aneka bAra ullekha huA hai| maNDanAtmaka zailI meM racita hone ke kAraNa isameM 'tulAdaNDa nyAya' kA ullekha bhI hai / Avazyaka cUrNi ke dezavirati meM 1. Avazyaka-TIkA kI antima prazasti meM unhoMne likhA haijisa taraha navapayapayaraNa meM nau dvAroM kA pratipAdana hai, usI prakAra yahA~ para "samAptA ceyaM ziSyahitA nAma AvazyakaTIkA / kRti: bhI nau dvAroM kA ullekha hai| sitAmbarAcAryajinabhaTa- nigadAnusAriNo vidyAdharakulatilakApaMcAzakoM meM jaina-AcAra aura vidhi-vidhAna ke sambandha meM cAryajinadattaziSyasya dharmato yAkinI - mahattarAsUnoralpamaterAcArya aneka gambhIra praznoM ko upasthita karake unake samAdhAna prastuta kiye haribhadrasya / gaye haiM / nimna unIsa paMcAzaka upalabdha hote haiM / jAiNimayahariAe raiyA eeu dhammaputteNa / 1. zrAvakadharmavidhi haribhaddAyarieNaM bhavavirahaM icchAmANeNa / / 2. jinadIkSAvidhi -upadezapada kI antima prazasti 3. caityavandanavidhi 3. ciraM jIvau bhavavirahasUri ti / -kahAvalI, patra 301a 4. pUjAvidhi 4. samadarzI AcArya haribhadra, paM0 sukhalAlajI, pR0 40 5. pratyAkhyAnavidhi' 5. SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 14 / 6. stavanavidhi 6. vahI, prastAvanA, pR0 19 / / 7. jinabhavananirmANavidhi 7. samadarzI AcArya haribhadra, pR0 43 / 8. jinabimbapratiSThAvidhi 8. vahI, pR0 47 / 9. yAtrAvidhi 9. SaDdarzanasamuccaya, sampAdaka DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA, pR0 14 / 10. upAsakapratimAvidhi 10. vahI, pR0 19 / ke kAraNa isameM sandarbha 2. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. karmaNo bhautikatvena yadvaitadapi sAmpratam / AtmanovyatiriktaM tat citrabhAvaM yato matam // zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH sampracakSate / anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM matam // -yatIndrasUri smArakasanya Adhunika sandarbha meM jaina dharma - zAstravArtAsamuccaya 95-96 12. samadarzI AcArya haribhadra, pR0 53 54 // 13. vahI, pR0 55 / 14. tatazcezvara kartRttvavAdo'yaM yujyate param / samyagnyAyAvirodhena yathA''huH zuddhabuddhataH / IzvaraH paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistataistasyAH kartA svAdguNabhAvataH // tadanAsevanAdeva yatsaMsAro'pi tattvataH / tene tasyApi kartRtvaM kalpyAnaM na duSyati // zAstravArtAsamuccaya, 203-205 15. paramaizvaryayuktatvAnmataH Atmaiva cezvaraH / sa ca karteti nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH // 16. prakRtiM cApi sanyAyAtkarmaprakRtimeva hi // evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH / 17. anye tyabhidadhatyevametadAsthAnivRttaye / kSaNika sarvameveti buddhenoktaM na tattvataH // vijJAnamAtramapyevaM bAhyasaMganivRttaye / vineyAn kAcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH // - vahI, 464-465 18. anye vyAkhyAnayatyeva samabhAvaprasiddhaye / advaitadezanA zAstre nirdiSTaza na tu tattvataH // vahI, 550 19. jJAnayogAdato muktiriti samyag vyavasthitam / tantrAntarAnurodhena gItaM cetvaM na doSakRt // vahIM, 579 20. yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSazamana: svargasiddhisukhAvahaH / vahI, 21. yogadRSTisamuccaya, 87 evaM 88 22. zAstravArtAsamuccaya, 20 23. yogadRSTisamuccaya, 86 - 101 / 24. vahI, 107 - 109 / 25. citrA tu dezanaiteSAM syAd vineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // 26. yadvA tattatrAyapekSA tatkAlAdiniyogataH / vahI, 232-237 RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH // 27. maggo maggo loe bhAMti, savve maggaNA rahiyA / vahI, 207 28. paramappa maggaNA jattha tammaggo mukkha magguti // - vahI,' 134 vahI, 138 -sambodhaprakaraNa, 1/4 pUrvArdha vahI, 1/4 uttarArdha 29. jattha ya visaya kasAyaccAgo maggo havijja No aNNo / 1/5 pUrvArdha 30. seyambaro ya Asambaro ya buddho ya ahava aNNo vA / samabhAvabhAvi appA lahai mukkhaM na saMdeho || * vahI, 1/3 31. nAmAi cauppabheo bhaNio / - vahI, 1/5 (vyAkhyA lekhaka kI apanI hai| ) 32. takkAi joya karaNA khoraM payauM ghayaM jahA hujjA / -vahI, 1/7 33. bhAvagayaM taM maggo tassa visuddhIi heuNo bhaNiyA / vahI, 1/11 pUrvArddha - 34. tammi ya paDhame sudde savvANi tayaNusArANi vahI, 1/10 35. vahI, 1 / 99 - 104 36. vahI, 1/108 37. vahI, 2 / 10, 13, 32, 33, 34. 38. vahI, 2 / 34-36, 42, 46, 49-50 2/52, 56-74 88-92 39. vahI, 2/20 / / 40. jaha asui ThANaMpaDiyA caMpakamAlA na kIrate sIse / pAsalyAiThANe vaTTamANA iha apujjA / vahI 2/22 41. jai cariuM no sakko suddhaM jailiMga mahavapUyaTThI / to gihiliMga gihe no liMgI puNArihao // vahI, 42. eyArisANa dussIlayANa sAhupisAyANa matti pUvvaM / je vaMdanamaMsAi kuvvaMti na mahApAvA ? vahI, 1/114 - mad113 ]6n - taha umaggapakkhakarA / 43. suhasIlAo sacchaMdacAriNo veriNo sivapahassa ANAbhaTTAo bahujaNAo mA bhaNaha saMvRtti // devAi davvabhakkhaNatapparA sAhu jaNANapaosaM kAriNaM mAmaNaMha saMghaM // jahamma anII aNAyAra seviNo dhammanI paDikUlA / sAhupabhi caDaro vi bahuyA avi mA bhaNaha saMgha asaMgha saMgha je bhaNita rAgeNa ahava doseNa / cheo vA muhuttaM pacchitaM jAyae siM // -vahI, 1 / 119 - 121, 123 44. gambhapaveso vi varaM bhadavaro narayamAsa pAso vi mA jiNa ANA lovakare vasaNaM nAma saMghe ve // 45. vahI, 2/103 46. vahI, 2 / 104 47. vesAgihe gamaNaM jahA nisiddhaM sukula bahuyANaM / taha hINAvAra jaha jaNa saMga sahANa par3isiddhaM // paraM diTThi viso sappo varaM halAhalaM visaM 1/275 - - vahI, 2/132 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catIndrasUri smArakagrantha -Adhunika sandarbha meM jaina dharma - hoNAyAra agIyattha vayaNapasaMgaM khu No bhaddo / / - vahI, zrAvaka-dharmAdhikAra, 2,3 48. vahI, 2/77-78 49. bAlA vaMyati evaM veso titthakarANa esovi / namaNijjo dhiddhi aho sirasUlaM kassa pukkarimoM / / - vahI, 2/76 50. varaM vAhI varaM maccU varaM dAriddasaMgamo / varaM araNNevAso ya mA kulIlANa saMgamo / / hINAyAro vi varaM mA kusIlaeNa saMgamo bhadaM / jamhA hINo appa nAsai savvaM hu sIla nihiM / / - vahI, 2/101-102 51. vistAra ke lie dekheM sambodhaprakaraNa gurusvarUpAdhikAra / isameM 375 gAthAoM meM suguru kA svarUpa varNita hai / 52. no appaNa parAyA guruNo kaiyA vi hu~ti savANaM / jiNa vayaNa rayaNanihiNo savve te vaniyA guruNo / / -vahI, gurusvarUpAdhikara: 3 53. lokatattvanirNaya, 32-33 54. yogadRSTisamuccaya, 129 / 55. jinalakoza, haridAmodara velaMkara, bhaMDArakara ArieNTala risarca iMsTITyUTa ,pUnA 1944, pR0 144 AcArya hemacandra : eka yugapuruSa AcArya hemacandra bhAratIya manISArUpI AkAza ke eka meM dhArmika samanvayazIlatA ke bIja adhika vikasita ho ske| dUsare dedIpyamAna nakSatra haiN| vidyopAsaka zvetAmbara jaina AcAryoM meM bahuvidha aura zabdoM meM dharmasamanvaya kI jIvanadRSTi to unheM apane pArivArika pariveza vipula sAhityasraSTA ke rUpa meM AcArya haribhadra ke bAda yadi koI mahattvapUrNa se hI milI thii| nAma hai to vaha AcArya hemacandra kA hI hai| jisa prakAra AcArya haribhadra AcArya devacandra jo ki AcArya hemacandra ke dIkSAguru the, svayaM ne vividha bhASAoM meM jaina-vidyA kI vividha vidyAoM para vipula sAhitya bhI prabhAvazAlI AcArya the| unhoMne bAlaka caMgadeva (hemacandra ke janma kA kA sRjana kiyA thA, usI prakAra AcArya hemacandra ne vividha vidyAoM para nAma) kI pratibhA ko samajha liyA thA, isaliye unhoMne unakI mAtA se vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai| AcArya hemacandra gujarAta kI vidvat- unheM bAlyakAla meM hI prApta kara liyaa| AcArya hemacandra ko unakI alpa paramparA ke pratibhAzAlI aura prabhAvazAlI jaina AcArya haiN| unake sAhitya bAlyAvasthA meM hI guru dvArA dIkSA pradAna kara dI gaI aura vidhivat rUpa meM jo bahuvidhatA hai vaha unake vyaktitva evaM unake jJAna kI bahuvidhatA se unheM dharma, darzana aura sAhitya kA adhyayana karavAyA gyaa| vastutaH kI paricAyikA hai| kAvya, chanda, vyAkaraNa, koza, kathA, darzana, hemacandra kI pratibhA aura devacandra ke prayatna ne bAlaka ke vyaktitva ko adhyAtma aura yoga-sAdhanA Adi sabhI pakSoM ko AcArya hemacandra ne apanI eka mahanIyatA pradAna kii| hemacandra kA vyaktitva bhI unake sAhitya kI sRjanadharmitA meM sameTa liyA hai| dharmasApekSa aura dharmanirapekSa donoM hI prakAra bhA~ti bahu-AyAmI thaa| ve kuzala rAjanItijJa, mahAn dharmaprabhAvaka, lokake sAhitya ke sRjana meM unake vyaktitva kI samAnatA kA anya koI nahIM kalyANakartA evaM apratima vidvAn sabhI kucha the| unake mahAn vyaktitva milatA hai| jisa mor3havaNika jAti ne samprati yuga meM gA~dhI jaise mahAn ke sabhI pakSoM ko ujAgara kara pAnA to yahA~ sambhava nahIM hai, phira bhI maiM vyakti ko janma diyA usI mor3havaNika jAti ne AcArya hemacandra ko bhI kucha mahattvapUrNa pakSoM para prakAza DAlane kA prayatna avazya kruuNgaa| janma diyA thaa| hemacandra kI dhArmika sahiSNutA AcArya hemacandra kA janma gujarAta ke dhandhukA nagara meM zreSThi yaha satya hai ki AcArya hemacandra kI jainadharma ke prati ananya cAciga tathA mAtA pAhiNI kI kukSi se I0 san 1088 meM huA thaa| niSThA thI kintu sAtha hI ve anya dharmoM ke prati sahiSNu bhI the| unheM yaha jo sUcanAe~ upalabdha haiM unake AdhAra para yaha mAnA jAtA hai ki hemacandra guNa apane parivAra se hI virAsata meM milA thaa| jaisA ki sAmAnya vizvAsa ke pitA zaiva aura mAtA jainadharma kI anuyAyI thiiN| Aja bhI gujarAta hai, hemacandra kI mAtA jaina aura pitA zaiva the| eka hI parivAra meM vibhinna kI isa mor3havaNika jAti meM vaiSNava aura jaina donoM dharmoM ke anuyAyI dharmoM ke anuyAyiyoM kI upasthiti usa parivAra kI sahiSNuvRtti kI hI pAe jAte haiN| ata: hemacandra ke pitA cAciga ke zaivadharmAvalambI aura paricAyaka hotI hai| AcArya kI isa kulagata sahiSNuvRti ko jainadharma ke mAtA pAhiNI ke jainadharmAvalambI hone meM koI virodha nahIM hai kyoMki anekAntavAda kI udAra dRSTi se aura adhika bala milaa| yadyapi yaha satya prAcIna kAla se hI bhAratavarSa meM aise aneka parivAra rahe haiM jinake sadasya hai ki anya jaina AcAryoM ke samAna hemacandra ne bhI anyayogavyavacchedadvAtriMzikA' bhinna-bhinna dharmoM ke anuyAyI hote the| sambhavata: pitA ke zaivadharmAvalambI nAmaka samIkSAtmaka grantha likhA aura usameM anya darzanoM kI mAnyatAoM aura mAtA ke jainadharmAvalambI hone ke kAraNa hI hemacandra ke jIvana kI samIkSA bhI kii| kintu isase yaha anumAna nahIM lagAnA cAhiye ki Sombuoridrioritamidrbadwaldwideshwordabdirditorib114]inbediritordiiudrapriconiudadiridwordrobridwidowder