Book Title: Ras Mimansama Anuyoga Vaigyanik Drushtibindu
Author(s): Kanji Patel
Publisher: Z_Aspect_of_Jainology_Part_2_Pundit_Bechardas_Doshi_012016.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/230213/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa-mImAMsAmAM yAnasUtronuM pradAna kAnajIbhAI paTela zvetAmbara jainAgamAmAM anuyogadUra (saMkalana A. I. sa. 350) temAM apAyela keTalIka sAMskRtika sAmagrI mATe teAMdhapAtra che. anuyogaddArasUtrakAre sUtra 262mAM nava nAmanI carcA karatI vakhate nava rasa gaNAvyA che H 1. vIra, 2. zRMgAra, 3. addabhuta, 4. raudra, 5. trIDanaka, 6. khIbhatsa, 7. hAsya, 8. karuNu ane 9. prazAnta, sUtrakAre rasa aMge koI zAstrIya carcA karI nathI, paNa A aMgenu' temanu` keTalu ka pradAna maulika ane nAMdhapAtra che. emanI rasamaulikatA khe prakAranI che, 1. rasanA krama aMgenI 2. para`parAsvIkRta 'bhayAnaka' rasane sthAne' grIDanaka' rasanI ravIkRti. maulikatAnA nirdezane ahI upakrama rAkhyA che. rasa eTale zu? 'rasyante AsvAdyante iti rasAH / evI rasa zabdanI vyutpatti che. vaidika sAhityamAM rasa zabdanA prayAga che. paNa razamAM vanaspatimAMthI nicAvIne je pANI jevA padArtha kADhavAmAM Ave tene mATe te prayukta thatA. jema ke, sAmalatAne vATIne temAMthI nicevIne kADhele rasa te semarasa. A rasamAM viziSTa svAda haze. tethI jene AsvAda thAya, svAda mANavAmAM Ave te rasa' e artha kALe karIne thatA gayA. A rasanuM pAna karavAthI ke AsvAda mANuvAthI zakti Ave, mada thAya, utsAha udbhave ane a Mte AhlAda janme. A rIte rasanA aM dhIme dhIme mAnasika phUlada thatA gaye. upaniSatkAla A vAtanI sAkSI pUre che. jyAre e vizvanA paramatattvarUpa brahmane rasamaya kahe cheH 'raso maiM saH / tuM hevAya haththAnandI marvAta|' (taittirIya upaniSad-2/7) : tyAre te kevaLa AAdamaya ke AnaMdamaya che e darzAvavA hetu spaSTa thAya che. rasa zabdanA ardhAM vizvakeza mujaba---- "" 'raso gandharase svAde tiktAdau viSarAgayoH / zRMgArAdau drave vIrye dehadhAtvambupArade || " A mAMthI zRMgAra vagerenI sAthe je rasa prayukta thAya che, tenI carcA ahI abhipreta che. zRMgAra vagere rasa' evA prayoga sahu prathama ApaNane rAmAyaNamAM maLI Ave che. paNa rAmAyaNanA bhAlakAMDanA A aMza prakSipta hAvAnI saMbhAvanA che. AthI kAmasUtranA nirdezane sauthI prAcIna mAnavAmAM vAMdho nathI, jyAM vAtsyAyana kahe che--STimAvaTIjAnuvartanam / " (kA. sU. 6/2-35). A sthaLe spaSTa rIte zRMgArAdi rasanI vAta che, te sahu mAM samajI zakAya che. kemake, tenA paranI "jayama galA". TIkAmAM lakhyuM che : "nAyacaNagAra viSu ca o to mAtraH sthAyitazcAri sAvitrevu sTIlDA veditAni sevAmanuvartanam / '' (-tagendraH siddhAnta pR. 8) vAtsyAyananA samaya I. sa. pUrve lagabhaga chaThThI sadIneA manAya che, AthI sAhityazAstramAM rasa zabdanI pracalita vibhAvanA paNa teTalI prAcIna haze ema kahI zakAya. sanI vyAkhyA "vimAvAnumAnarthAmA saMyogadrasanivRttiH | " (nA. zA.-gA. e, si. bhA. 1, pR. 272) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajIbhAI paTela <3 (C ema bharatamunie nATayazAstramAM sanI carcAmAM jaNAvyuM che. vidvAne Ane bharatanu rasasUtra gaNAve che. ane te uparathA 1. utpattitrAda, ra. anumitivAda, 3. bhuktivAda, 4. abhivyaktivAdaevA cAra siddhAntAnA vikAsa thayA che. anuyogadrArasUtrakAre kevaLa 'nava varanA vAttA' ema kahyuM che. 7 zabda ahIM 'kAvya'nA vyApaka amAM sUtrakArane abhipreta heAya ema lAge che. temaNe rasanI vyAkhyA karI nathI. paNa TIkAkAra (hapurIya gacchanA) maladhArI hemacaMdre rasa zabdanI zAbdika vyutpatti ane vyAkhyA ApatAM jaNAvyuM cheH rahyanta bantAbanADanuMmUyanta kRti sAH tattAnarikaarnnsnnidhaanodbhuutaashvetovikaarvishessaa ityarthaH uktaM ca bAlambanA yastu vikAro mAnalo mavet / sa mAva: vyaMte samastasyorje saH smRtaH / ' (anu. hema. vRtti. pR. 135) arthAt aMtarAtmAthI je anubhavAya che te rasa kahevAya che. e rase tattatsahakArI kAraNenI samIpatAthI cittamAM utkaSa vizeSa utpanna kare che. te anupama hoya che. kahyuM paNa che ke khAdyArthInA avala banathI je mAnasika ullAsa heAya che te bhAva che. bhAvanA utkaSa rasa che. alabatta, TIkAkAranI vyAkhyA sUtrakAra pachI sArA evA samaye (I. sa.ne 11-12me sA) thayelI hAI te daramiyAnanA samayagALAmAM rasanI carcA bhAratIya sAhityazAstramAM vistArathI thaI cUkI hatI. rasa-saMkhyA : bharatamuninA nATaSazAstramAM rasanI vyAkhyA, prakAro ityAdinI vistRta carcA che. tyAM temaNe zRMgAra, hAya, karuNu, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa ane adbhuta e ATha rasA nATakamAM svIkAryAM che : zRMgAra hAsya karuNA raudravIrabhayAnakAH / vImatsAvmutasaMjJo vecI nATane lAH smRtAH / / (nA. zA. 6/15) : ATha rasa mAnavAnI pararaMparA bharatamuni karatAM paNa prAcIna che. kAraNa ke, temaNe mahAtmA gruhiNe rasa AThe che ema kahyuM che' eve| havAlo ApyA che te ghaTI lAH trovrudiLana mahAtmanA |' (nA. zA. 6/16) : bharatamuninA TIkAkAra abhinave 'sa nava che, paNa zAntane apalApa-niSedha karatAra tyAM ATha' ema pATha ApyA che : tenA prathama sAH / te ja nava | zAntApAvinattvaSTAmiti satra yatti 1 ( tA.zA--gA. e. si, pR. 267 ) : paNa te kharAkhara lAgatuM nathI. kAraNa ke, rasanI utpatti, va, adhidevatA vagerenI carcAmAM paNa bharate ATha rasanI ja carcA karI che; navanI nahI. navamA zAMta nAmane rasa pAchaLathI umerAyeA che. bharatamuni pachI prAcIna AcAryAMmAM mahAkavi kAlidAsa (I. sa. 4-5 zatAbdI), amarasiMha (ThThI zatAbdI, bhAmaha (ThThI zatAbdI) ane daMDI (!. I. sa. 675-725) Adie paNa nATakAmAM ATha rasone ja ullekha karyA che. nATakamAM zAnta sahita nava rasanA prathama ullekha upalabdha graMthAmAM sauthI pahelAM udbhaTanA ' kAvyAla kArasaMgraha 'mAM maLe che : zRMgArahAsya karuNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhuta zAntAzca nava nATaye rasA smRtAH / ( 4-4 ) rAmaca`dra-guNa, ( I. sa. 12 mI zatAbdI madhyabhAga ) paNa nava rase| mAnyA che: zRMgArahAsya karuNA: raudravIrabhayAnakAH / zrImannA bhUttarAntAe sAH saddhinAtra smRtAH // (nA. 6. 3/9): Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasamImAMsAmAM anugadvArasUtrakAranuM pradAna A svIkRta nava rasamAM rUTa preyAna nAmanA dasamA rasane umerI dIdhuM che: zRMgAravIrakaruNA bIbhatsabhayAnakAdbhutA haasyH| audra zAntiH preNAniti mantavyA hatA te (kA. sa. 1293): alabatta, rakaTane kaI anuyAyI ke ziSya maLyo nahIM. A uparAMta sneha, laulya ane bhaktine rasa tarIke nirdeza thayo che ane vidvAnoe enuM khaMDana paNa karyuM che. (juo hemacaMdrAcArya-kAvyAnuzAsana : mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI. pR. 106) TUMkamAM, nava rasonI svIkRti sAmAnya rIte thaI che. Do. vI. rAghavananuM mAnavuM che ke navamA zAMta rasanI svIkRti mATe ghaNuM karIne jaina ane bauddho javAbadAra che. (The Number of Rasas : synopsis page XIV) ubhaTe nava raso nATakamAM hoya che tema kahyuM che, te kaTanA samasAmayika subhaTe te nava rasa kAvyamAM hoya che evI gheSaNa karIne "nava vAgye sAH kRtA" ema kahI dIdhuM. abhinavagupta rasa nava ja che ema kahI zAnta rasanI nATaka ane kAvya banemAM pratiSThA karI che : "vamete lA zeyA nati' (nA. zA. gA. o. si, pR. 341). mammaTe 'navari ' bhAratInI stuti karI che je atyanta prasiddha che. ( kA. pra 1.1 ) anugAra satrakAre paNa "nava varaNA pauttA taM kadA-co hiro amuko 2 zero ya DhoDu vadho . DhaLago vAmo hRAo vahuno pasaMto ya ! " (anu. satra. 262), ema kahI kAvyanA nava raso ApyA che. arthAta ahIM temaNe vIra, zRMgAra, adbhuta, radra, grIDanaka, bIbhatsa, hAsya, karuNa ane prazAMta ema kAvyanA nava rasa gaNAvyA che. AmAMthI pAMcamo grIDanaka nAmane je rasa temaNe darzAvyo che tene nirdeza sAhityazAstranA koI paNa AcAryanA graMthamAM maLato nathI. nATayazAstramAM jyAM vyabhicArI bhAvonI carcA che temAM bIDA nAmanA vyabhicArI bhAvane samAveza thAya che. grIDanakane thAyIbhAva A grIDA yA lajajA gaNavAmAM Avyo che. bharatamunie brIDA mATe lakhyuM che: grIlA nAma-arcadANAtmivA sA ja gurusthatimaUvajJAnapratijJAtAnirvApshcaattaapaadibhirvibhaavaiH smutpdyte|......kinycidkaary kurvannevaM yo dRzyate zucibhiranyaiH / pazcAttApena yuto brIDita iti veditvyo'sau|| lajjAnigUDhavadano bhUmi vilikhinnakhAMzca vinikRntan / vstraangguliicanAM saMsparza grahita kuryAta che (nA. zA-gA. e. si. bhA. 1, pR. 363-64) vraDAnA bharatamunie ApelAM lakSaNe sAthe satrakAranuM vrIDanaka rasanuM varNana sahajamAM sarakhAvI zakAya tema che: viNaovayAragujjhagurudAramerAnatikkamuppaNNo / velaNao nAma raso lajjAsaMkAkaraNaliMgo / ahI joI zakAya che ke guratikamaNanI vAta zabdazaH banemAM eka che. pazcAttApajanita lajajA paNa ane svIkAre che. AthI eka anumAna thaI zake ke sarakArane thrIDanaka rasanI ka95nA uddabhavI che temAM bharatamunie darzAvela brIDA nAmanA vyabhicArI bhAve bhAga bhajavyo hoya. sUtrakAre vaDanaka rasanAM lakSaNa ane udAharaNa paNa ApyAM che. vAstavamAM temane purogAmIo nathI ke koI anugAmIo nathI ke jeNe vaDanaka nAmane rasa svIkAryo hoya. rAmacaMdra-guNacaMdra jevA jena kAvyazAstrIoe paNa voDanaka rasa svIkAryo nathI. e rIte mUlavatAM A temanuM maulika pradAna kahevAya. bhayAnakane na svIkArI sUtrakAre rasanI saMkhyA to nava ja rAkhI che. bhayAnaka rasane svIkAra na karavA mATe temaNe pote koI kAraNa ApyuM nathI. paNa TIkAkAra maladhArI hemacaMdra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajIbhAI paTela 5 brIDanakane sthAne keTalAka bhayajanakasaMgrAma divastudaza nathI utpanna thatA bhayAnaka rasa gaNAve che. parantu bhayAnaka te tenA kAraNabhUta rasa raudranuM ja aMga che. mATe tenI pRthaka sattA nathI.' ema kahI tene ahIM raudra rasanI ata ta gajhutAM jude nagaNuvA jaNAvyu che. (atu. hema. vRtti pR 135). sUtrakAre jene prazAMta rasa kahyo che te zAMtarasanuM nAmAntara che ema mAnavAmAM vAMdhA nathI. anuyogaddArasUtramAM prazAMta rasanI svIkRtimAM mAtra dhArmika dRSTi che, tane nATaka ke kAvya sAthe kaI saMbaMdha nathI evu maMtavya OM1, esa, ke. Dee darzAvyu che. (Sanskrit Poetics Vol. I p. 36 f. n ) paNa DaeNA, vI, rAghavane temanA A matanuM khaMDana karyuM che. ( The Number of Rasas, page 23 ). seAnA vizeSakrama : bharatamunie zRMgAra, hAsya, ka uNu, raudra, vIra, bhayAnaka, khIbhatsa ane adbhuta e prakAre rasAne krama ApyA che ( nA. zA. 6/15). abhinavabhAratImAM te kramanuM kAraNu vigatathI jaNAvavAmAM AvyuM che. zu`gAra darekane ati sulabha ane suparicita heAvAthI saune mATe hadya che, mATe zRMgArane prathama sthAna ApavAmAM AvyuM che. (anu. hema, vRtti pR. 134-35 52 anuyogaddArasUtranA TIkAkAre paNa Ane ullekha karyAM che. ) hAsya e zRMgAraneA anugAmI che, mATe zRMgAra pachI hAsyanuM sthAna che. hu!syathI viparIta sthiti karuNunI che. ethI tenuM sthAna hAsya pachItu che. karuNatu... nimitta raudrarasa hovAthI karuNa pachI raudrarasanu` sthAna che. e pachI kALa, artha ane dharmapradhAna vIrarasa Ave che. vIrarasanu mukhya kArya bhayamItane abhaya pradAna karavAnuM hAI vIrarasanI sAthe tenA virAdhI bhayAnakane sthAna ApavAmAM Ave che. vIrarasanA prabhAvathI khIbhatsa dazya upasthita thAya che, ethI bhayAnaka pachI khIsasane mUkavAmAM Ave che. kahyu` che ke " aMtamAM adbhutane sthAna Apavu joIe." : paryaMte rtavyo nityaM soDamruta: II ( nA. zA. 18.43 ) : ethI ATha rasAmAM chelluM sthAna adbhutanuM che. tyAra pachI dharma-artha-kAmarUpa trivarganA sAdhanabhUta pravRtti dharmAthI viparIta nivRttidharmapradhAna ane meAkSaphaLavALA zAMta rasa Ave che. ( tA. zA-gA. e. si, pR. 267). anuyogaddArasUtrakAre zRMgArane sthAne vIrarasane prathama sthAna ApyuM che. e mATe temaNe koI kAraNa nathI ApyuM. paNa TIkAkAra maladhArI hemadre Apela kAraNa vizeSa noMdhapAtra che. temanA jaNAvyA pramANe vIrarasanA pATha paheleA rAkhavAmAM AvyA che, tenuM kAraNa e che ke leAkone tapa ane kanigraha karavAmAM je preraNAtmaka guNu hAya che te phakta vIrarasamAM ja hoya che. hAre| guNu karatAM paNa vadhAre paDato tyAga guNu manAya che. tapa ane zruta pazu meAkSa ApanArAM che. anu. hema, vRtti, pR. 135 ) vaLI, vicAra karatAM jaNAya che ke jainadharmanA A AcArya nija dharmAMnA mahApuruSa bhagavAna mahAvIra svAmInu zRMgAra rasa viSayaka koI udAharaNa maLI zake ja nahI. tethI tane rathAne vIrarasathI ja kramane Arabha karyA hoya. vIrarasanI carcA jo prathama thAya tA prathama mahAvIra svAmInuM udAharaNa zakaya bane. vaLI, ' mahAvIra' mAM 'vIra ' zabdane samAveza thaI jAya che. uparAMta, vIrarasanA traNe prakArA - dharma vIra, dAnavIra, yuddhavIr--te samAvI zakAya tevu eka ja udAharaNu ane te paNu mahAvIra svAmInuM prathama Ave teA te vizeSa upayukta gaNAya. AthI sUtrakAre vIrarasane prathama sthAna ApyuM hoya ema bane. vIr pachI zuMgAra Ave che. adbhuta rasa zRgAra pachI tarata ja temaNe mUkayo che. raudranA krama e ja rAkhyA che; jyAre Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e rasamImAMsAmAM anuyAgadvArasUtrakAranuM pradAna asalamAM AvatA vIrarasanA pAMcamA krame bhayAnakanA sthAne Avela navA trIDanaka rasa mUkayo che ane bhayAnakane raudranI aMtargata gaNI lIdhA che. khIbhatsa rasa TTo mUkayo che. hAsyane karuNunI pahelAM tA rAkhyA che, paNa karuNa ane adbhutanA sthAnanI adannAbadalI thatAM te sAtame AvyA che. zAMtane sthAne Avela prazAMtanuM sthAna chellu che. Ama, sUtrakAre nATayazAstranA ATha rasa ane kAvyAlaMkAranA nava rasanA kramamAM meTala pheraphAra karyA che, je nIcenA koThA parathI joI zakAya che. kAvyAla kAra nAcazAstra 1 zRMgAra 2 hAsya 3 karuNa 4 raudra 5 vIra } bhayAnaka 7 bIbhatsa 8 adbhuta huM 1 zRMgAra 2 hAsya 3 karuNa 4 raudra . 5 vIr 6 bhayAnaka 7 bIbhatsa 8 adbhuta 9 zAMta lakSaNa ane udAharaNa : sUtrakAre nava rasanAM lakSaNaiAtI zAstrIya carcA karI tathI, mAtra te kevI rIte lakSamAM Ave che te jaNAvI darekanAM udAharaNa ja ApyAM che. A mATe vIra, zRMgAra, raudra, grIDanaka, hAsya ane karuNa mATe hiMda zabdane ane adbhuta tathA khaubhatsa mATe vaLa zabdanA prayoga karyA che. rasanAM udAharaNA paNa keTalAMka teA asarakAraka banI zakayAM nathI, darekanu pRthak vivecana karatAM Ane khyAla AvI zake che. vIrarasa :-sUtrakAra pramANe dAna devAmAM pazcAttApa na karave, tapazcaryAmAM dhIraja dharavI ane zatruenA vinAzamAM parAkrama karavA paNa vyAkuLa na thavuM. AvAM lakSaNA vIrarasanAM che. TIkAkAre vIrarasanI vyAkhyA A pramANe ApI che -- je rasa mANasane vIratvapUrNa kare che; tyAgamAM, tapamAM ane karmAMrUpa zatruonA nigrahakAryamAM prerita kare che te vIrarasa che. ( hema. vRtti, pR. 134). vAstavamAM A sthaLe vIrarasanAM lakSaIA nathI. paNa bharatamunie je dAnavIra, dharmavIra ane yuvIra ema traNa prakAranA vIrarasa kahyo che, te traNe prakArA sutrakAre vIrarasanuM lakSa khAMdhatAM ApI dIvAM che, jema ke-- anuyAgaDhArasUtra 1 vIra 2 zRMgAra 3 adbhuta 4 raudra 5 trIDanaka 6 khIbhatsa 7 hAsya 8 karuNa 9 prazAMta vIrarasanA udAharaNamAM sUtrakAre je gAthA ApI che temAM mahAvIranuM varNana che. tyAM temane rAjyanA vaibhavane tyajI denAra' gaNAvI dAnavIra, dIkSita thanAra' kahI dharmavIra ane kAmakrodharUpa bhacakara zatruone ' vinAza karatAra ' kahIne yuddhuvIra ema traNe prakAranA vIra batAvyA che. Ama, eka ja udAharaNamAM traNene samAvI levAtI sUtrakAranI zakti ahIM ullekhanIya che. dAnavIraM dharmavIraM yuddhavIraM tathaiva ca / saM vIvi prAda zraddhA trividhame dvi / nA, zA.6/79 zRMgAra rasa -zRMgAra vize sUtrakAre kahyuM che ke zRMgArarasa ratinA kAraNubhUta ramaNI Adi sabadhI abhilASAnA janaka hoya che. vRttikAre je rasa pradhAnatayA viSayA tarapha vALe che tene Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAnajIbhAI paTela gAra kahyo che. (anu. hema. vRtti-pR. 136) ahIM bharatamuninuM vAkya sarakhAvavuM rasaprada thaI paDaze ke-" tatra samonastAvana RtumAtyAnupananAdgjhanaviSayavamavanopamonopavana nAnusasarakAranI rAtrIrasighiA ( nA. zA-gA. A. zi. bhA. 1, pR. 303) vaLI, pR. 308 para zuMgArane rijhamaH kahyo che. sUtrakAre pazu zuMgAra rasane taraMgoDhiArasaMvALo kahyo che ane je maMDana, vilAsa, bibeka, hAsya, lIlA vagere zRMgAranAM lakSaNe gaNAvyAM che temAM paNuM nATayazAstranI asara spaSTapaNe joI zakAya che. ahIM eka vAta noMdhavAnI che ke bhAratanA vAsamAM zagAranA saMbhoga ane vipralaMbha evA je be prakAre gaNAvyA che tenI carcA sUtrakAre TALI che. temano uddeza jena sAdhuone bodha ApavAnuM hovAthI zaMgAranI vistRta carcA teo na kare te svAbhAvika che. eTaluM ja nahIM, paNa temaNe te zaMgAranuM udAharaNa ApyA pachI spaSTa kahI dIdhuM che ke uparokta svarUpavALA zRMgArane "dhikAra che, dhikkAra che. A rasa munio mATe tyAjya kahevAmAM Avyo che. te mokSarUpI gharanI argalA che. tethI muni A rasanuM sevana na kare. addabhuta rasada nATayazAstramAM rasonI carcAmAM addabhuta chelle Ave che. paNa ahIM sUtrakAre tene zuMgAra pachI tarata ja mUkyo che. sUtrakAra ane TIkAkAra (anu. hema. vRtti. pR. 135) mujaba pUrve keI divasa na anubhavela athavA anubhavela evA koI padArthane joIne Azcarya thAya te addabhuta rasa che. harSa ane viSAda abhuta rasanAM lakSaNa che. Azcaryajanaka bAbatathI vismaya janma ane vismaya e addabhuta rasane thAyIbhAva che. A bAbata bharatamunimAM paNa che. paraMtu adbhUta rasanAM harSa ane viSAda e be lakSaNa che ema sUtrakAre je kahyuM che te vicAravA jevuM che. nATayazAstramAM addabhuta rasanA varNanamAM kahyuM cheH stanmazrAduronAljhAkAsAmanaDatAkaracayaHA (nA. zA. gA. e. si bhA. 1, pR 328-330) ahIM je jaDatA, pralaya vagere kahyAM che te uparathI viSAdane sutrakAre adbhutanuM lakSaNa mAnyuM haze, anyathA anya keIe viSAdane adUbhutanuM lakSaNa kahyuM nathI. 4. raudrarasa : sUtrakAre bhayajanaka rU5, zabda, aMdhakAranA ciMtana, kathA ane darzanathI utpanna thanAra tathA saMmoha, saMbhrama, viSAda ane maraNa liMgavALo raudrarasa gaNAvyo che. TIkAkAre kahyuM che: "je atidAruNa hevA badala raDAve che eTale ke azru vahevaDAve che te raudra che. zatruo, mahAraNya, gADha timira vagere raudra che. emanA darzanathI udabhavela vikRta athavasAyarU5 rasa raudra che.' (anu. hema. vRtti pR. 137) sUtrakAre ApelA lakSaNonI sarakhAmaNI bhArata muninA raudrarasanA vivecana sAthe karavA jatAM keI neMdhapAtra sAmya maLI AvatuM nathI. sUtrakAre je udAharaNa ApyuM che, temAM raudrane badale bhayAnaka rasa jovA maLe che. TIkAkAre AnuM kAraNa ApatAM jaNAvyuM che : "je ke lakSaNaka bhayAnakane nirdeza kare che. paNa te bhayAnakanA kAraNabhUta raudrane sparze che, tema samajavAnuM che." (anu hema. vRtti. pR. 135). De. vI. rAdhavane TIkAkAranI A dalIla tarkasaMgata gaNI nathI (The Numbar of Rasas, Page 142). anyane kAraNe utpanna thayelA rasane nA svIkAravAmAM Ave to te bhArate kahyuM che tema mAtra cAra ja mULa rasa rahe (nA. zA. 6/39-41) vaLI, kAraNabhUtane svIkAro ane kAryabhUtane na svIkAra e yogya nathI. tenAthI UlaTuM kema nahIM ? 5. grIDanaka rasaH sUtrakAra ane TIkAkAra (anu. hema. vRtti. pR. 135) nA jaNAvyA pramANe vinaya karavA yogya mAtA-pitA vagere vaDIlo sAthe avinayapUrNa vyavahAra karavAthI, mitra vagerenI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 rasamImAMsAmAM anugadvArasUtrakAranuM pratAna gupta vAta prakaTa karavAthI temaja mAnyajanonI dharmapatnIo sAthe aucityapUrNa vyavahAranA atikramathI vIDanaka rasa utpanna thAya che. lajA ane zaMkA utpanna thavI te A rasanuM cihna che. A rasanI bAbatamAM sUtrakAranuM pradAna maulika che ane tenI bharatamunie varNavela 33 vyabhicArI bhAvamAMnA brIDA sAthe sarakhAmaNI zakya che. e vAta agAu jaNAvI dIdhI che. varavadhUnA prathama samAgama pachI vaDIlo ( sAsu-sasarA) vadhUe paherelAM vastronAM vakhANa kare che. te joIne vadhu zaramAI jAya che evuM je udAharaNa che te samasAmayika sAmAjika paristhitine vyakta karatuM, - lokavyavahArane darzAvatuM ane sAthe sAthe navapariNItAnA lajajAbhAvone suMdara rIte vyakta karatuM che. Ane uttama kAvyanuM udAharaNa kahI zakAya tema che. sUtrakAra dharmazAstranA jJAtA hovA uparAMta lekavRttAntanI paNa jJAtA haze e vAta ahIM pratIta thAya che. 6, bIbhatsa rasa : bIbhatsa rasanI nATayazAstramAM carcA vakhate bhArate eka AryA chaMda A che ? anabhimatadarzanena ca gandharasasparzazabdadoSaizca / kanaizca dumirkImata: samurmavati 5 (nA. zA. 6/73) sUtrakAra anusAra azuci, kuNapa (zaba), durdazananA saMyoga, dudhane abhyAsa bIbhatsa rasa janmAve che. nirveda ane avihiMsA (jIvaghAtathI nivRtti) e bIbhatsa rasanAM lakSaNa che. TIkAkAra pramANe zukra, zoNita, mataviSTA, mUtra vagere je aniSTa ane udde najanaka vastuo che te bIbhatsa kahevAya che. emane jovA-sAMbhaLavAthI je jugupsAtmaka bhAva utpanna thAya che te ja jugupsAprakarSa rasa bIbhatsa rasa kahevAya che. (anu. hema. vRtti. pR. 135). bharata ane sUtrakAranI vyAkhyAmAM keTalAka samAna aMze chejevA ke, anabhimata darzana bharatamuninI vyAkhyAmAM che, ahIM durdarzana zabda che. gaMdharasasparza vagerenA nI vAta bharatamunie karI che. sUtrakAra durgadhane spaSTa ullekha kare che. A uparAta sarakAre nirveda ane avihiMsA lakSaNavALA bIbhatsa rasa paNa kahyo che. bharatamuni e bIbhatsa rasanA bhAvonI gaNanA karI che ke "mAvAsyAsvAparamAra nAmoccAdhikAda:" (nA. zA -gA. e. si. bhA. 1 pR. 328) ahIM uga vageremAM niveda Ave, paNa je avihiMsAnI vAta sUtrakAre karI che te temanI jainasaMskArajanya vicAradhArAne darzAve che. bIbhatsa rasanuM sUtrakAranuM udAharaNuM paNa noMdhapAtra che. temaNe zarIramAM rahela apavitra maLa ane IndriyonA vikAra rUpI jharAonI vAta karI che, temAM sadAkALa durgadha che ane e sarva maLa che ema te jaNAve che. paNa ATalethI te aTakatA nathI. bhAgyazALI vyaktie te zarIranI mUchane tyAga karI potAnI jAtane dhanya banAve che ema udAharaNamAM darzAvI jaina sAdhuo mATe ADakataro paNa upAdeya upadeza Apyo che. Ama bIbhatsa rasanAM vivecanA ane udAharaNa bane vadhu saMtarpaka lAge che, ane sUtrakAranI zaktinAM ghAtaka che. 7. hAsya rasa : bharatamunie zRMgAra pachI tarata hAsyarasanI carcA karI che, kAraNa ke e banene ekabIjA sAthe saMbaddha che; jyAre sUtrakAre hAsyarasane bIbhatsa rasanI pachI mUkyo che. A kramamAM koI vaijJAnikatA nathI. hAsyanI utpatti mATe bharatamuni lakhe che: "sa ja vikRtavepAradhAdaryaTauDuvAsabasTArcanovoTAdaiAmimi dvaipA ' (na. zA-gA, e. * si. bhA. 1 pR. 312-313). Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAnajIbhAI ma. paTela have jyAre rU5, vaya, veza ane bhASAnA viparItapaNuthI hAsyarasa utpanna thAya che, ema sUtrakAra ane TIkAkAra (anu. hema. vRtti. pR. 135) nI vyAkhyA vAMcIe chIe tyAre lAge che ke bharatanI vyAkhyAmAMthI keTalIka bAbate gALI nAkhIne sUtrakAre A vyAkhyA taiyAra karI haze. nATayazAstramAM AryA uddata karI che ke -" vitAvAgaivizvAzca vizva | dArUti casmAraHINeyo so du: || " (nA. zA. 6/50). ema paNa I zake ke saMskRta nATakane phakta viduSaka tananI daSTimAM hoya. viduSakanI vyAkhyA che : vitAvavoH TrAcavA vidrupa" A uparathI sUtrakAre potAnI vyAkhyA ApI heya. bharatamuni anusAra hAsyarasa Amastha ane parastha ema be prakArano hoya che. (nA. zA. pR. 313) sUtrakAra A bAbatamAM mauna seve che. bharatamunie smita, hasita, vihasita, upahasita, apahasita ane atisita evA hAsyanA cha bheda darzAvyA che. (nA. zA. 6/53) AmAMthI koIne sIdhe nirdeza sUtrakAra karatA nathI, paNa jyAre teo kahe che ke mukhanuM vikasita thavuM, peTanuM prUjavuM, aTTahAsya vagere hAsyanAM lakSaNo che. tyAre temanA manamAM A prakArano kadAca khyAla haze. sUtrakAre ApeluM udAharaNa e hAsyanuM ramaNIya udAharaNa che. rAtre patnInA netranuM kAjaLa tenA diyarane gAla upara lAgeluM joIne bhAbhI khaDakhaDATa hasI paDe che. ahIM zRMgAranI chAMTa paNa AhUlAdaka che. 8, karuNarasaH karuNarasanI bharatamuninI carcA A pramANe cheH sa ja vAparAvAnita chattaravikAminAravidhavavidropadhAtavyasanaraMtho arvimA samupAyA (nA.zA. pR. 317) sUtrakAra kahe che ke priyane viyoga, baMdha, vadha, tADana, vyAdhi, vinipAta ane paracakranA bhayathI karuNarasa utpanna thAya che. anu. TIkAkAranI vyAkhyA paNa AvI ja che. (anu. hema. vRtti pR 135) ahIM paracakanA bhaya sivAyanI anya vAto bharatamuninI carcAne maLatI Ave che. zoka, vilApa, mukhazuSkatA, rudana vagere karuNarasanAM lakSaNa che, ema sUtrakAra je kahe che te karuNarasane abhinaya kevI rIte karo e vAta darzAve che. sUtrakAranuM karuNarasanuM udAharaNa sAduM che. temAM putrInI karuNadazAnuM varNana che. 9, prazAnta rasa : "zAntoDa navamo rataH' e vAta pAchaLathI AvI che. bharatamunie nATakanA ATha rasonI carcA karI hovAthI "nAda aSTasa: smRtA:" ema kahyuM che. zAMta rasanA sauthI prabaLa virodhI dhanaMjaya ane dhanike paNa zAMtarasa nivRttipradhAna hoya che ane abhinayamAM to pravRttinuM prAdhAnya hoya che ema jaNAvI nATakamAM zAMtarasane svIkAra karyo nathI. paNa dazarU5kanI e carcAthI eTaluM ja siddha thAya che ke nATakamAM zAMtarasanI upayogitA nathI; paNa ethI zAMtarasane abhAva na mAnI zakAya. zrI rAmasvAmI zAstrInA mata pramANe "mane nadi sAH tAHevA bharatamuninA kathanano Azaya mAtra nATakamAM ATha rasonuM pratipAdana karavAne che; kAvyamAM zAMtarasa hoI zake che. eTale ke kAvyamAM nava rasa svIkRta che. anuyogadvArasUtrakAre 'ivi varasA quTttAmAM nava rasa eTale ke zAMta rasane svIkAra karyo che te ukta bhAvanAne anurUpa ja che, 12. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samImAMsAmAM anuyeAgaDhArasUtrakAranuM pradAna hiMsA vagere dASAthI rahita thayela mananI ekAgratAthI jenI utpatti thayela che tema ja vikArarahitatA jenu lakSaNu che evA prazAnta bhAvane sUtrakAre prazAMta su kahyo che. TIkAkAre upazamanI praka tArUpa rasane prazAnta rasa kahyo che. AnI tulanA zAMtarasanA svIkRta sthAyIbhAva niveda sAthe thaI zake tema che. 90 upasa`hAra : sUtrakAre navaraseAnI carcA pachI upasa'hAramAM eka navIna ane nedhapAtra vAta karI che ke A raseAnI utpatti 3ra sUtradoSa ( alIka, upaghAtajanaka, niraka Adi 32 sUtradveSa mATe jue vizeSAvazyakasUtra gAthA 999)mAMthI thAya che. A vAtane TIkAkAre nIce mujaba udAharaNu ApIne samajAvI che. alIkatAnA dveSathI adbhuta rasa utpanna thAya che. jema ke, " tenA hAthInA kAlataTa parathI jharatA madanA biMduethI hAthI, dhADA ane rathane vahAvatArI dhAra nadI utpanna thaI'' tevAM tataTazrInAnAM macintumiH / prAvartata navI dhorA pathavA phrenI / (anu. hema. vRtti. pR. 139-140) A sthaLe vAstavamAM adbhuta rasa che. paNa A vAta jIvanamAM kayAreya satya ta hAI zake. eTale ahIM alIkatAnA doSa rahelA che. (vizeSAvazyakasUtramAM A udAharaNane aliTatA thata batAvI ayuktadoSa kahela che.) evI ja rIte TIkAkAre upaghAta doSathI utpanna thatA rasanu udAharaNa Apyu che ke--e ja mANasa jIve che ke jeNe potAnA dhanathI premapUrvaka mAMganArane khuza karyAM che ane krodhathI duzmananA leAhIthI peAtAnA bANAne prasanna karyA che.' sa va prAiitta kALI prItena vittena 2 vijJavipakSa taizca zrIgitA cena mArthanAH / / (anu. hema. vRtti. pR. 140) : ahI' che teA vIrarasa, pazu e upadhAta doSane kAraNe utpanna thayele che. uparAMta TIkAkAre eka vAta sudara jaNAvI che ke je 32 daSAmAMthI rasa utpanna thavAnI vAta karI che tene prAyAvRtti-prAyeAvAda gaNavA joIe, kAraNa ke tapa ane dAna jete viSaya che tevA vIrarasa ke prazAMta vagere rasA amRta vagere dASA vinA paNa saMbhavI zake che: toAviSayasya rIlakSya prazAntAvijJAnAMvidyutAvivoSAntarepa nivatteiitta | (anu. hema. vRtti pR. 140) Ama sUtrakAra ane TIkAkAra bannee rasenA chaeN vibhAga karyA che.--1 adbhuta, upaghAta jevA sUtradRSothI utpanna thatA ane 2. sUtradeSo sivAya utpanna thatA. yuddhavIra pApadhAtathI utpanna thAya che. adbhuta anutoSathI utpanna thAya che. pazu tapavIra ane dAnavIra prazAntarasanI jema sUtradoSathI para hAI zake. rasanI bAbatamAM eka khIjI mAMdhapAtra hakIkata ahIM e che ke sUtrakAre zuddha' ane 'mizra' ema e prakAranA rasanI niSpattinI vAta karI che. jo graMthamAM kevaLa eka ja rasa Ave tA te zuddha' ate jyAM ethI vadhu rasAnI niSpatti thAya te 'mizra'ema TIkAkAra jaNAve che : kvacitkAvye zuddha eka eva raso nibadhyate, kvacittu dvayAdirasasaMyoga iti bhAva iti gAthArthaH / (anu. hema. vRtti. pR. 140) saMskRta kAvyazAstrIe paNa prabhu dhanA aMga eTale gauNu ane aMgI eTale mukhya evA rasanI vAta karelI ja che, saMskRta kAvyazAstranI aMgI rasa-kalpanA pAte eka atyaMta rAcaka prasa`ga che. praba dhakAvyanA AsvAdanu svarUpa-vizleSaNa karavA mATe kadAca A kalpanA karavAmAM AvI hatI. e dRSTie enu mahattva asadhi che. AvI sakeMskRta kAvyazAstranI mahattvanI kalpanAnA TIkAkAre nirdeza karyo che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajIbhAI paTela saMdarbha graMtha 1. anuyogadvArasUtra-saM. muni puNyavijayajI, mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 2. anuyogadvAra-vRtti (haribhadra) - devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, muMbaI 3. anuyogadvAra vRtti (maladhArI hemacandra)-Agamodaya samiti, mubaI 4. anuyogagadvAra-cUrNi- RSabhadevajI kesarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma 5. vizeSAvazyakabhASya (jinabhadra) - saM. paM. dalasukha mAlavaNiyA - lA.da.bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda 8. Avazyaka niyukti -- saM. jJAnasAgara sUri, de. lA. jaina pustakoddhAra 7. brahatkalpasUtra-saM. mani puNyavijayajI : AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 8. kAvyAnuzAsana (hemacandra) saM. parIkha - kulakarNI : mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 4. nATyazAstra - (bharata) - saM. rAmakRSNa kavi : gA. o. si., baroDA 10. nATayadarpaNa (rAmacandra - guNacandra) - saM. gAMdhI - zrIgAnDekara, gA. o. si., baroDA 11. kAvyAlaMkArasaMgraha (udbhaTa) - ke. esa. rAmasvAmI zAstrI : gA. o. si., baroDA 12. kAvyAlaMkAra - (bhAmaha) - saM. devendanAtha zarmA 13. kAvyAdarza - (daNDI) - saM. rAmacanda mizra : vidyAbhavana saMskRta graMthamAlA, vArANasI 14. kAmasUtra (vAtsyAyana) - saM. zAstrI gosvAmI dAmodara : haridAsa saMskRta prathamAlA 15. taittirIya upaniSada - AnandAzrama saMskRta graMthAvali 14. vikramorvazIya (kAlidAsa)- saM. paMDita zaMkara pI. : bombe saMskRta sirIja 17. kAvyaprakAza (mammaTa) saM. DA. nagendra : jJAnamaMDala limiTeDa, vArANasI 18. rasasiddhAnta - Do. nagendra : nezanala pabliziMga hAusa, dillI / 96. The Number of Rasas - Dr. V. Raghvan : Adyar Library, Adyar