Book Title: Pratibhamurti Siddhasena Diwakara
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229044/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAmUrti siddhasena divAkara bhAratIya darzana adhyAtmalakSya haiM / pazcimIya darzanoM kI taraha ve mAtra buddhi pradhAna nahIM haiM / unakA udgama hI Atmazuddhi kI dRSTi se huzrA hai| ve Atmatattva ko aura usakI zuddhi ko lakSya meM rakha kara hI bAhya jagata kA bhI vicAra karate haiN| isalie sabhI Astika bhAratIya darzanoM ke maulika tattva eka se hI haiN| jaina darzana kA srota bhagavAn mahAvIra aura pArzvanAtha ke pahale se hI kisI na kisI rUpa meM calA A rahA hai yaha vastu itihAsasiddha hai| jaina darzana kI dizA cAritra-pradhAna hai jo ki mUla AdhAra zrAtma-zuddhi kI dRSTi se vizeSa saMgata hai| usameM jJAna, bhakti Adi tattvoM kA sthAna avazya hai para ve sabhI tattva cAritra-paryavasAyI ho tabhI jainatva ke sAtha saMgata haiN| kevala jaina paraMparA meM hI nahIM balki vaidika, bauddha zrAdi sabhI paraMparAoM meM jaba taka AdhyAtmikatA kA prAdhAnya rahA yA vastutaH unameM zrAdhyAtmikatA jIvita rahI taba taka una darzanoM meM tarka aura vAda kA sthAna hote hue bhI usakA prAdhAnya na rahA / isIlie hama sabhI paramparAoM ke prAcIna granthoM meM utanA tarka aura bAdatANDava nahIM pAte haiM jitanA uttarakAlIna granthoM meM / zrAdhyAtmikatA aura tyAga kI sarvasAdhAraNa meM niHsIma pratiSThA jama cukI thii| ataeva usa usa zrAdhyAtmika puruSa ke zrAsapAsa sampradAya bhI apane Apa jamane lagate the / jahA~ sampradAya bane ki phira unameM mUla tattva meM bheda na hone para bhI choTI choTI bAtoM meM aura avAntara praznoM meM matabheda aura tajjanya vivAdoM kA hotA rahanA svAbhAvika hai| jaise jaise sampradAyoM kI nIMva gaharI hotI gaI aura ve phailane lage vaise se unameM paraspara vicAra-saMgharSa bhI bar3hatA calA / jaise aneka choTe bar3e rAjyoM ke bIca car3hA-UtarI kA saMgharSa hotA rahatA hai / rAjakIya saMgharSoM ne yadi lokajIvana meM kSoma kiyA hai to utanA hI kSobha balki usase bhI adhika kSobha sAmpradAyika saMgharSa ne kiyA hai| isa saMgharSa meM par3ane ke kAraNa sabhI zrAdhyAtmika darzana tarkapradhAna banane lge| koI Age to koI pIche para sabhI darzanoM meM tarka aura ngaya kA bolabAlA zurU huA / prAcIna samaya meM jo AnvIkSikI eka sarvasAdhAraNa khAsa vidyA thI usakA AdhAra lekara . dhIre dhIre sabhI sampradAyoM ne apane darzana ke anukUla AnvIkSikI kI racanA kii| mUla AnvIkSikI vidyA vaizeSika darzana ke sAtha ghula mila gaI para usake AdhAra se kabhI bauddha-paramparA ne to kabhI mImAMsakoM ne, kabhI sAMkhya ne to kabhI . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoM ne, kabhI advaita vedAnta ne to kabhI anya vedAnta paramparAoM ne apanI svatantraH AnvIkSikI kI racanA zurU kara dii| isa taraha isa deza meM pratyeka pradhAna darzana ke sAtha eka yA dUsare rUpa meM tarkavidyA kA sambandha anivArya ho gayA / ___ jaba prAcIna AnvIkSikI kA vizeSa bala dekhA taba bauddhoM ne saMbhavataH sarva prathama alaga svAnukala zrAnvIkSikI kA khAkA taiyAra karanA zurU kiyaa| saMbhavataH phira mImAMsaka aisA karane lage / jaina sampradAya apanI mUla prakRti ke anusAra adhikatara saMyama, tyAga, tapasyA Adi para vizeSa bhAra detA A rahA thA; para AsapAsa ke vAtAvaraNa ne use bhI takavidyA kI aura jhukAyA | jahA~ taka hama jAna pAye haiM, usase mAlUma par3atA hai ki vikrama kI 5 vIM zatAbdI taka jaina darzana kA khAsa mukAya svataMtra tarka vidyA kI ora na thaa| usameM jaise jaise saMskRta bhASA kA adhyayana prabala hotA gayA vaise vaise tarka vidyA kA AkarSaNa bhI bar3hatA gyaa| pAMcavIM zatAbdI ke pahale ke jaina vAGmaya aura isake bAda ke jaina vAGmaya meM hama spaSTa bheda dekhate haiN| aba dekhanA yaha hai ki jaina vAGmaya ke isa parivartana kA Adi sUtradhAra kauna hai ? aura usakA sthAna bhAratIya vidvAnoM meM kaisA hai ? Adi jaina tArkika-- ___jahA~ taka maiM jAnatA hU~, jaina paramparA meM larka vidyA kA aura tarka pradhAna saMskRta vAGmaya kA Adi praNetA hai siddhasena divAkara / maiMne divAkara ke jIvana aura kAryoM ke sambandha meM anyatra vistRta UhApoha kiyA hai; yahA~ to yathAsaMbhava saMkSepa meM unake vyaktitva kA sodAharamA paricaya karAnA hai| siddhasena kA sambandha / unake jIvanakathAnakoM ke anusAra ujjainI aura usake adhipa vikrama ke sAtha avazya rahA hai, para vaha vikrama kauna sA yaha eka vicAraNIya prazna hai| abhI taka ke nizcita pramANoM se jo siddhasena kA samaya vikrama kI pA~cavIM aura chaThI zatAbdI kA madhya jAna par3atA hai, use dekhate hue adhika saMbhava yaha hai ki ujjainI kA vaha rAjA candragupta dvitIya yA usakA pautra skandagupta hogaa| jo ki vikramAditya rUpa se prasiddha rahe / sabhI naye purAne ullekha yahI kahate hai ki siddhasena janma se brAhmaNa the / yaha kayama bilkula satya jAna par3atA hai, kyoMki unhoMne prAkRta jaina vAGmayako 1 dekhie gujarAta vidyApITha dvArA prakAzita sanmati kA gujarAtI bhASAntara, mAga 6, tathA usakA iMgliza bhASAntara, zvetAmbara jaina konphansa, pAyadhunI, yogve, dvArA prakAzita / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 saMskRta meM rUpAntarita karane kA jo vicAra nirbhayatA se sarva prathama prakaTa kiyA vaha brAhmaNa-sulabha zakti aura ruci kA hI dyotaka hai| unhoMne usa yuga meM jaina darzana tathA dUsare darzanoM ko lakSya karake jo atyanta camatkArapUrNa saMskRta padyabaddha kRtiyoM kI dena dI hai vaha bhI janmasiddha brAhmaNatva kI hI dyotaka hai / unakI jo kucha thor3I bahuta kRtiyA~ prApya haiM unakA eka eka pada aura vAkya unakI kavitva viSayaka, tarka viSayaka, aura samagra bhAratIya darzana viSayaka - talasparzI pratibhA ko vyakta karatA hai / Adi jaina kavi evaM Adi jaina stutikAra hama jaba unakA kavitva dekhate haiM taba azvaghoSa, kAlidAsa Adi yAda zrAte haiM / brAhmaNa dharma meM pratiSTita zrAzrama vyavasthA ke anugAmI kAlidAsa ne lagnabhAvanA kA zraucitya batalAne ke lie lagnakAlIna nagara praveza kA prasaMga lekara usa prasaMga se harSotsuka striyoM ke avalokana kautuka kA jo mArmika zabdacitra khIMcA hai vaisA citra azvaghoSa ke kAvya meM aura siddhasena kI stuti meM bhI hai / antara kevala itanA hI hai ki azvaghoSa aura siddhasena donoM zramaNadharma meM, pratiSThita ekamAtra tyAgAzrama ke anugAmI haiM isalie unakA vaha citra vairAgya aura gRhatyAga ke sAtha mela khAe aisA hai / zrata: usameM buddha aura mahAvIra ke - gRhatyAga se khinna aura udAsa striyoM kI zokajanita ceSTAoM kA varNana hai nahI ki harSotsuka striyoM kI ceSTAtroM kA tulanA ke lie nIce ke padyoM ko dekhiepUrvazokopatanaklamAni netrodakaklinnavizeSakANi / vivikta zobhAnyabalAnanAni vilApadAkSiNyaparAyaNAni // mugdhonmukhAkSANyupadiSTavAkya saMdigvajalpAni puraHsarANi / bAlAni mArgAcaraNa kriyANi pralaMtravastrAnta vikarSaNAni || akRtrimasnehamaya pradIrghadIne kSaNAH sAzrumukhAzca paurAH / saMsArasAtmyajJajanaikabandho na bhAvazuddhaM jagRhurmanaste || -- siddha0 5 - 10, 11, 12 / pratiprahRdaya zokamUrcchitAH kumArasaMdarzana lolalocanAH / -gRhAdvinizcakramurAzayA striyaH zaratpayodazAdava vidyutazvalAH // vilambakezyo malinAMzukAmbaza niraJjanairvApahatekSaNairmukhaiH / striyo na rejurmRjayA vinAkRtA divIva tArA rajanIkSayAruNAH // araktatAmraizcaraNairanU purairakuNDale rArjavakandharaM mukhaiH / svabhAvapInairjaghanera mekhalairahArayoktrairmuSitairiva stanaiH // -- azva0 buddha0 sarga 8 - 20, 21, 22 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tasmin muhUrte purasundarINAmIzAna saMdarzanalAlasAnAm / prAsAdamAlAsu babhUvuritthaM tyaktAnyakAryANi viceSTitAni // 56 // vilocanaM dakSiNamaJjanena saMbhAvya tadvazcitavAmanetrA | tathaiva vAtAyanasaMnikarSaM yayau zalAkAmaparA vahantI // 56 // tAsAM mukhairAsavagandhagarbhe yasAntarAH sAndra kutUhalAnAm / vilolanetra bhramarairgavAkSAH sahasrapAtrAbharaNA ivAsan // 62 // ( kAli0 kumAra0 sarga 7 . ) siddhasena ne gadya meM kucha likhA ho to patA nahIM hai| unhoMne saMskRta meM battIsa battIsiyoM racI thIM, jinameM se ikkIsa abhI labhya haiN| unakA prAkRta meM racA 'sammati prakaraNa' jainadRSTi aura jaina mantavyoM ko tarka zailI se spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jaina vAGmaya meM sarva prathama grantha hai| jisakA zrAzraya uttaravartI sabhI zvetAmbara digambara vidvAnoM ne liyA hai| saMskRta battIsiyoM meM zurU kI pAMca aura gyArahavIM stutirUpa haiN| prathama kI pA~ca meM mahAvIra kI stuti hai jaba ki gyAharavIM meM kisI parAkramI aura vijetA rAjA kI stuti hai / ye stutiyA~ azvavotra samakAlIna bauddha stutikAra mAtRcaiTa ke 'adhyardhazataka, ' ' catuHzataka' tathA pazcAdvartI zrAryadeva ke catuHzataka kI zailI kI yAda dilAtI haiN| siddhasena hI jaina paramparA kA zrAdya saMskRta stutikAra hai / AcArya hemacandra ne jo kahA hai 'ka siddhasenastutayo mahArthAM azikSitAlApakalA va caiSA' vaha bilakula sahI hai / svAmI samantabhadra kA 'svayaMbhUstotra' jo eka hRdayahAriNI stuti hai aura 'yuktyanuzAsana' nAmaka do dArzanika stutiyA~ ye siddhasena kI kRtiyoM kA anukaraNa jAna par3atI haiN| hemacandra ne bhI una donoM kA apanI do battIsiyoM ke dvArA anukaraNa kiyA hai / I bArahavIM sadI ke prAcArya hemacandra ne apane vyAkaraNa meM udAharaNarUpa meM likhA hai ki 'anusiddhasenaM kavayaH' / isakA bhAva yadi yaha ho ki jaina paramparA ke saMskRta kaviyoM meM siddhasena kA sthAna sarva prathama hai ( samaya kI dRSTi se aura guNavattA kI dRSTi se anya sabhI jaina kaviyoM kA sthAna siddhasena ke bAda AtA hai ) to vaha kathana Aja taka ke jainavAGmaya kI dRSTi se akSarazaH satya hai / unakI stuti aura kavitA ke kucha namUne dekhiye - svayaMbhuvaM bhUtasahasranetramanekamekAvara bhAva liGgam / abhyaktamavyAhata vizvalokamanAdimadhyAntama puNyapApam // samantamarvAkSaguNaM nirakSaM svayaMprabhaM sarvagatAvabhAsam / atIta saMkhyAnamanaMta kalpamaci tyamAhAtmyamaloka lokam // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuhetutakaparataprapaJcasadbhAvazuddhA prativAdavAdam / praNamya sacchAsanavardhamAnaM stoSye yatIndraM jinavardhamAnam // stuti kA yaha prArambha upaniSad kI bhASA aura paribhASA meM virodhAlaGkAragarbhita hai / ekAntanirguNamavAntamupetya santo yatnArjitAnapi guNAn jahati kSaNena / klo bAdarastvayi punarvyasanolbaNAni bhuMkte ciraM guNaphalAni hitApanaSTaH || isameM sAMkhya paribhASA ke dvArA virodhAbhAsa garbhita stuti hai / kacinniyati pakSapAtaguru gamyate te vacaH, svabhAvaniyatAH prajAH samayataMtravRttAH kacit / svayaM kRtabhujaH kvacit parakRtopabhogAH puna navA viSadavAdadoSamalino'syaho vismayaH // 3 isameM zvetAzvara upaniSad ke bhinna bhinna kAraNavAda ke samanvaya dvArA vIra ke lokottaratvakA sUcana hai / kulizena sahasralocanaH savitA cAMzusahasralocanaH / na vidArayituM yadIzvaro jagatastadbhavatA hataM tamaH // isameM indra aura sUrya se utkRSTatva dikhAkara vIra ke lokottaratva kA vyaMjana kiyA hai / na sadaHsu vadanna zikSito labhate vakta vizeSagauravam / anupAsya guruM tvayA punarjagadAcAryakameva nirjitam // isameM vyatireka ke dvArA stuti kI hai ki he bhagavan ! zrapane gurusevA ke binA kiye bhI jagata kA AcArya pada pAyA hai jo dUsaroM ke lie saMbhava nahIM / udhAviva sarva sindhavaH samudIrNAstviyi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH || isameM saritA aura samudra kI upamA ke dvArA bhagavAn meM saba dRSTiyoM ke astitva kA kathana hai jo anekAntavAda kI jar3a hai / gatimAnatha cAkriyaH pumAn kurute karma phalairna yujyate / phalabhuk ca na cArjanakSamo vidito yairvidito'si tairmune // isameM vibhAvanA, vizeSokti ke dvArA grAtma-viSayaka jaina mantavya prakaTa kiyA hai / kisI parAkramI aura vijetA nRpati ke guNoM kI samagra stuti lokottara pUrNa hai / eka hI udAharaNa dekhie Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ekAM dizaM vrajati yadgatimadgataM ca tatrasthameva ca vibhAti digantareSu / yAtaM kathaM dazadigantavibhaktamUrti yujyeta vaktumuta vA na gataM yazaste || zradyaM jaina vAdI divAkara zrAdya jaina vAdI haiM / ve vAdavidyA ke saMpUrNa vizArada jAna par3ate haiM, kyoM ki eka tarapha se unhoMne sAtavIM vAdopaniSad battIsI meM vAdakAlIna saba niyamopaniyamoM kA varNana karake kaise bijaya pAnA yaha batalAyA hai to dUsarI tarapha se AThavIM battIsI meM vAda kA purA parihAsa bhI kiyA hai / divAkara AdhyAtmika patha ke tyAgI pathika the aura vAda kathA ke bhI rasika the / isalie unheM apane anubhava se jo zrAdhyAtmikatA aura vAda-vivAda meM saMgati dikha par3I usakA mArmika citraNa khIMcA hai / ve eka mAMsa- piNDa meM lubdha aura lar3anevAle do kuttoM meM to kabhI maitrI kI saMbhAvanA kahate haiM; para do sahodara bhI vAdiyoM meM kabhI sakhya kA saMbhava nahIM dekhte| isa bhAva kA unakA camatkArI udgAra dekhie - grAmAntaropagatayorekAmiSasa~gajAtamatsarayoH / syAt sakhyamapi zunorbhrAtrorapi vAdinorna syAt // 81. veSTa kahate haiM ki kalyANa kA mArga anya hai aura vAdIkA mArga anya ; kyoM ki kisI muni ne vAgyuddha ko ziva kA upAya nahIM kahA hai -- zranyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaMraMbhaM kvacidapi na jagAda muniH zivopAyam // atha jaina dArzanika va adya sarvadarzanasaMgrAhaka : divAkara zradya jaina dArzanika to hai hI, para sAtha hI ve zrAdya sarva bhAratIya darzanoM ke saMgrAhaka bhI haiM / siddhasena ke pahale kisI bhI anya bhAratIya. vidvAn ne saMkSepa meM sabhI bhAratIya darzanoM kA vAstavika nirUpaNa yadi kiyA ho to usakA patA abhItaka itihAsa ko nahIM hai| eka bAra siddhasena ke dvArA saba darzanoM ke varNana kI prathA prArambha huI ki phira Age usakA anukaraNa kiyA jAne lagA / AAThavIM sadI ke haribhadra ne 'SaDdarzanasamuccaya' likhA, caudahavIM sadI ke mAdhavAcArya ne 'sarvadarzanasaMgraha' likhA; jo siddhasena ke dvArA prArambha kI prathA kA vikAsa hai / jAna par3atA hai siddhasena ne cArvAka, mImAMsaka Adi pratyeka darzana kA varNana kiyA hogA, parantu abhI jo battIsiyAM labhya haiM unameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, zrAjIvaka aura jaina darzana kI nirUpaka battIsiyAM hI haiN| jaina darzana kA nirUpaNa to ekAdhika battIsiyoM meM huA hai / para kisI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI jaina jainetara vidvAn ko Azcarya cakita karane vAlI siksena kI pratibhA ko spaSTa darzana taba hotA hai jaba hama unakI purAtanatva samAlocanA viSayaka aura vedAnta viSayaka do battIsiyoM ko par3hate haiN| yadi sthAna hotA to una donoM hI basIsiyoM ko meM yahA~ pUrNa rUpegA detaa| maiM nahIM jAnatA ki bhArata meM aisA koI vidvAna huA ho jisane purAtanatva aura navInatva kI itanI krAntikAriNI tathA hRdayahAriNI evaM talasparzinI nirbhaya samAlocanA kI ho| maiM aise vidvAn ko bhI nahIM jAnatA ki jisa akele ne eka battIsI meM prAcIna saba upaniSadoM tathA gItA kA sAra caidika aura aupaniSada bhASA meM hI zAbdika aura Arthika alaGkAra yukta camatkArakAriNI saraNI se varNita kiyA ho| jaina paramparA meM to siddhasena ke pahale aura pIche Aja taka aisA koI vidvAn huzrA hI nahIM hai jo itanA gaharA upaniSadoM kA abhyAsI rahA ho aura aupaniSada bhASA meM hI aupaniSada tattva kA varNana bhI kara ske| para jisa paramparA meM sadA eka mAtra upaniSadoM kI tathA gItA kI pratiSThA hai usa vedAnta paramparA ke vidvAn . bhI yadi siddhasenA kI uka battIsI ko dekheMge taba unakI pratibhA ke kAyala hokara yahI kaha uThege ki aAja taka yaha granyaratna dRSTipatha meM Ane se kyoM raha gayA / merA vizvAsa hai ki prastuta battIsI kI ora kisI bhI tIkSNa-prajJa vaidika vidvAn kA dhyAna jAtA to vaha usa para kucha na kucha binA likhe na... rahatA / merA yaha bhI vizvAsa hai ki yadi koI mUla upaniSadoM kA sAmnAya adhyetA jaina vidvAn hotA to bhI usa para kucha na kucha likhatA / jo kucha ho, maiM to yahA~ siddhasena kI pratibhA ke nidarzaka rUpa se prathama ke kucha padma bhAva . sahita detA huuN| kabhI kabhI sampradAyAbhiniveza vaza apar3ha vyakti bhI, AjahI kI taraha usa samaya bhI vidvAnoM ke sammukha narcA karane kI dhRSTatA karate hoNge| isa sthiti kA majAka karate hue siddhasena kahate haiM ki binA hI par3he paNDitamanya vyakti vidvAnoM ke sAmane bolane kI icchA karatA hai phira bhI usI kSaNa vaha nahIM phaTa par3atA to prazna hotA hai ki kyA koI devatAe~ duniyA~ para zAsana karane vAlI haiM bhI sahI ? arthAt yadi koI nyAyakArI deva hotA to aise vyaktiko tatkSaNa hI sIdhA kyoM nahIM karatA yadazikSitapariDato. jano viduSAmicchati vaktumagrataH / na ca tatkSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devatAH / / (6. 1) virodhI bar3ha jAne ke bhaya se saccI bAta bhI kahane meM bahuta samAlocaka, hicakicAte haiM / isa bhIra manodazA kA javAba dete hue divAkara kahate haiM ki Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAne puruSoM ne jo vyavasthA sthira kI hai kyA vaha socane para vaisI hI siddha hogI ? arthAt socane para usameM bhI truTi dikhegI taba kevala una mRta purukhoM kI jamI pratiSThA ke kAraNa hA~ meM hA~ milAne ke lie merA janma nahIM huA hai / yadi vidveSI bar3hate hoM to bar3he - purAtanairyA niyatA vyavasthitistatraiva sA kiM paricintyasetsyati / tatheti vaktu mRtarUDhagauravAdahanna jAtaH prathayantu vidviSaH / / ( 6.3 ) hamezA purAtana premI, paraspara viruddha zraneka vyavahAroM ko dekhate hue bhI apane iSTa kisI eka ko yathArtha aura bAkI ko yathArtha karAra dete haiN| isa dazA se Uba kara divAkara kahate haiM ki siddhAnta aura vyavahAra aneka prakAra ke haiM, ve paraspara viruddha bhI dekhe jAte haiM / phira unameM se kisI eka kI siddhi kA nirNaya jaldI kaise ho sakatA hai ? tathApi yahI maryAdA hai dUsarI nahIM - aisA eka tarapha nirNaya kara lenA yaha to purAtana prema se jar3a bane hue vyakti ko hI zobhA detA hai, mujha jaise ko nahIM bahuprakArAH sthitayaH parasparaM virodhayuktAH kathamAzu nizcayaH / vizeSasiddhAviyameva neti vA purAtanapremajalasya yujyate / ( 6.4 ) jaba koI naI cIja zraI to caTa se sanAtana saMskArI kaha dete haiM ki, yaha to purAnA nahIM hai / isI taraha kisI purAtana bAta kI koI yogya samIkSA kare taba bhI ve kaha dete haiM ki yaha to bahuta purAnA hai, isakI TIkA na kIjie / isa zravivekI mAnasa ko dekha kara mAlavikAgnimitra meM kAlidAsa ko kahanA par3atA hai ki purANamityeva na sAdhu sarvaM na cApi kAvyaM navamityavadyam / santaH parIkSyAnyatarad bhajante mUDhaH parapratyayaneyabuddhiH // ThIka isI taraha divAkara ne bhI bhASyarUpa se kahA hai ki yaha jIvita vartamAna vyakti bhI marane para Age kI pir3ho kI dRSTi se purAnA hogA; tatra vaha bhI purAtanoM kI hI ginatI meM zrA jAyagA / jaba isa taraha purAtanatA anavasthita hai arthAt navIna bhI kabhI purAtana hai aura purAne bhI kabhI navIna rahe; taba phira amuka vacana purAtana kathita hai aisA mAna kara parIkSA binA kie usa para kauna vizvAsa karegA ? jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet || (6.5 ) purAtana prema ke kAraNa parIkSA karane meM AlasI bana kara kaI loga jyoM jyoM samyag nizcaya kara nahIM pAte haiM tyoM tyoM ve ulaTe mAnoM samyag nizcaya kara Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyA ho itane prasanna hote haiM aura kahate haiM ki purAne guru jana mithyAbhASI thoDe ho sakate haiM ? maiM khuda mandamati hU~ unakA Azaya nahIM samajhatA to kyA huA ? aisA socane vAloM ko lakSya meM rakha kara divAkara kahate haiM ki vaise loga AtmanAza kI ora hI daur3ate haiM -- 277 vinizvayaM naiti yathA yathAlasastathA tathA nizcitavatprasIdati / avandhyavAkyA guravo'hamalpadhIriti vyavasyan svavadhAya dhAvati // zAstra aura purANoM meM daivI camatkAroM aura sambaddha ghaTanAoM ko dekha kara jaba koI unakI samIkSA karatA hai taba andhazraddhAlu kaha dete haiM, ki bhAI ! hama Thahare manuSya, aura zAstra to deva racita haiM; phira unameM hamArI gati hI kyA ? isa sarva sampradAya - sAdhAraNa anubhava ko lakSya meM rakha kara divAkara kahate haiM, ki hama jaise manuSyarUpadhAriyoM ne hI manuSyoM ke hI carita, manuSya adhikArI ke hI nimitta grathita kiye haiM / ve parIkSA meM asamartha puruSoM ke lie apAra aura gahana bhale hI hoM para koI hRdayavAn vidvAn unheM agAdha mAna kara kaise mAna legA ? vaha to parIkSApUrvaka hI unakA svIkAra asvIkAra karegA manuSyavRttAni manuSyalacaNairmanuSya hetorniyatAni taiH svayam / alabdhavArANyalaseSu karNavAnagAvapArANi kathaM grahISyati / / ( 6. 7) hama sabhI kA yaha anubhava hai ki koI susaMgata adyatana mAnavakRti huI to use purANapremI nahIM chute jaba ki ve kisI asta-vyasta aura saMbaddha tathA samajha meM na A sake aise vicAravAle zAstra ke prAcInoM ke dvArA kahe jAne ke kAraNa prazaMsA karate nahIM aghAte / isa anubhava ke lie divAkara itanA hI kahate haiM ki vaha mAtra smRtimoha hai, usameM koI vivekapaTutA nahIM yadeva kiMcidviSamaprakalpitaM purAtanairuktamiti prazasyate / vinizcitA'pyadya manuSyavAkkRtirna paThyate yatsmRtimoha eva saH // ( 6-) hama aMta meM isa parIkSA-pradhAna battIsIkA eka hI padya bhAvasahita dete haiMna gauravAkrAntamatirvigAhate kimatra yuktaM kimayuktamarthataH ! guNaprabhavaM hi gauravaM kulAMganAvRttamato'nyathA bhavet / / (6-28) bhAva yaha hai ki loga kisI na kisI prakAra ke bar3appana ke zrAveza se, prastuta meM kyA yukta hai aura kyA prayukta hai, ise tattvataH nahIM dekhate / parantu satya bAta - to yaha hai ki bar3appana guNadRSTi meM hI hai| isake sivAya kA bar3appana nirA kulAMganA kA carita hai / koI aGganA mAtra ne khAnadAna ke nAma para satta siddha nahIM ho sakatI / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anta meM yahAM maiM sArI usa vedAnta viSayaka dvAtriMzikA ko mUla mAtra die detA huuN| yadyapi isakA artha dvaitasAMkhya aura vedAnta ubhaya dRSTi se hotA hai tathApi isakI khUbI muke yaha bhI jAna par3atI hai ki usameM aupaniSada bhASA / jaina tatvajJAna bhI abAdhita rUpa se kahA gayA hai| zabdoM kA setu pAra karake yadi koI sUkSmaprajJa artha gAmbhIrya kA sparza karegA to isameM se bauddha darzana kA bhAva bhI pakar3a skegaa| ataeva isake artha kA vicAra maiM sthAna saMkoca ke kAraNa pAThakoM ke Upara hI chor3a detA huuN| prAcya upaniSadoM ke tathA gItA ke vicAroM aura vAkyoM ke sAtha isako tulanA karane kI merI icchA hai, para isake khie anya sthAna upayukta hogaa| ajaH pataMgaH zabalo vizvamayo dhatte garbhamacaraM caraM ca / yo'syAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM veda vedyaM sa veda // 1 // sa evaitadvizvamadhitiSThatyekastamevenaM vizvamadhitiSThatyekam / sa evaitadveda yadihAsti vedyaM tamevaitadvada yadihAsti vedyam / / 2 / / sa evaitadabhavanaM sUjati vizvarUpastamevaitatsRjati bhuvanaM vizvarUpam / na caivainaM sRjati kazcinnityajAtaM na cAsau sRjati bhuvanaM nityajAtam / / ekAyanazatAtmAnamekaM vizvAtmAnamamRtaM jAyamAnam / / yastaM na veda kimRcA kariSyati yastaM ca veda kimRcA kariSyati / / 4 / / sarvadvArA nibhRta(tA) mRtyupAzaiH svayaMprabhAnekasahasraparvA / yasyAM vedAH zerate yajJagarbhAH saiSA guhA gUite sarvametat // 5 // bhAvobhAvo niHsatatvo [ satatvo ] nAraMjano [ raMjano] yaH prakAraH / guNAtmako niguNo niSprabhAvo vizvezvaraH sarvamayo na sarvaH // 6 // sRSTvA sRSTvA svayamevopabhuMkta sarvazcAyaM bhUtasargo yatazca / na cAsyAnyatkAraNaM sargasiddhau na cArapAna sRjate nApi cAnyAn // 7 // nirindriyacakSuSA vetti zabdAn zrotreNa rUpaM jighrati jihvayA ca / pAdairbravIti zirasA yAti tiSThan sarveNa sarva kurute manyate ca // 8 // zabdAtItaH kathyate vAvadUkAnAtIto jJAyate jnyaanvdbhiH| bandhAtIto badhyate klezapAzairmodAtIto mucyate nirvikalpaH // 6 // nAyaM brahmA na kapardI na viSNubrahmA cAyaM zaMkarazvAcyutazca / asmin mUDhAH pratimAH kalpayanto(nte) jJAnazcAyaM na ca bhUyo namo'sti / / Apo vahnirmAtarizvA hutAzaH satyaM mithyA vasudhA meghayAnam / bahA kITa: zaMkarastAkSa(nya)ketuH sarvA sarvathA sarvato'yam // 11 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23& sa evAyaM nibhRtA yena sattvAH zazvaduHkhA duHkhamevApiyanti / sa evAyamRSayo yaM viditvA vyatItya nAkamamRtaM svAdayanti // 12 // vidyAvidye yatra no saMbhavate yanAsannaM no davIyo na gamyam / yasminmRtyurnehate no tu kAmA(kAmaH) sa so'kSaraH paramaM brahma vedyam // 13 / / zrotaprotAH pazavo yana sabai zrotaprota: pazubhizcaiSa sarvaiH / sarve ceme pazavastasya homyaM teSAM cAyamIzvaraH saMvareNyaH // 14 // tasyaivaitA razmayaH kAmadhenoryAH pApmAnamaduhAnAH kSaranti / yenAdhyAtA: paMca janAH svapanti probuddhAste svaM parivartamAnAH / / 15 / / tamevAzvatthamRSayo vAmananti hiraNmayaM vyastasahasrazIrSam / manaHzayaM zatazAkhaprazAkhaM yasmin bIjaM vizvamotaM prajAnAm // 16 // sa gIyate vIyate cAvareSu mantrAntarAtmA RgyajuHsAmazAkhaH / adhaHzayo vitatAMgo gahAdhyakSaH sa vizvayoniH puruSo naikavarNaH // 17 // tenaivaitadvitataM brahmajAlaM durAcaraM dRSTayupasargapAzam / asminmagnA mAnavA mAnazalyairviveSyante pazavo jAyamAnAH // 18 // ayamevAntazcarati devatAnAmasmin devA adhivizva niSeduH / ayamuddaNDaH prANabhuk pretayAnareSa tridhA baddho vRSabho roravIti // 16 // apAM garbhaH savitA vahnireSa hiraNmayazcAntarAtmA devyaanH| etena staMbhitA subhagA dyaurnabhazca gurU corvI sapta ca bhImayAdasaH // 20 // manaH somaH savitA cakSurasya ghrANaM prANo mukhamasyAjyapivaH / dizaH zrotraM nAbhiraMdhramabdayAnaM pAdAvilA: surasAH sarvamApaH // 21 // viSNujimaMbhojagamaH zaMbhuzcAyaM kAraNaM lokasRSTau / nainaM devA vidrate no manuSyA devAzcainaM viduritaretarAzca / / 22 / / asminnudeti savilA lokacakSarasminnastaM gacchati cAMzugarbha: eSo'jasraM vartate kAlacakrametenAyaM jIvate jIvalokaH // 23 // asmin prANAH pratibaddhAH prajAnAmasminnastA rathanAbhAvivArAH / asmin prIte zIrNamUlAH patanti prANAzaMsAH phalamiva muktavRntam // 24 // asminnekazataM nihitaM mastakAnAmasmin sarvA bhUtayazcetayazca / mahAntamenaM puruSaM veda vedyaM AdityavarNa tamasaH parastAt / / 2 / / vidAnazazcetano'cetano vA sraSTA nirIhaH sa ha pumAnAtmatantraH / kSarAkAraH satataM cAkSarAtmA vizIyante vAco yuktayo'smin // 26 // buddhiboddhA bodhanIyo'ntasatmA bAhyazcAyaM sa parAtmA durAtmA / nAsAvakaM nApRthak nAbhi nobhI sarva caitatpazavo yaM dviSanti // 27 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 sarvAtmakaM sarvagataM parItamanAdimadhyAntamapuNyapApam / vAlaM kumAramajaraM ca vRddhaM ya enaM viduramRtAste bhavanti // 28 // nAsmin jJAte brahmaNi brahmacarya nejyA jApaH svastayo no pavitram / nAhaM nAnyo no mahAnno kanIyAniHsAmAnyo jAyate nirvizeSaH / / 26 / / nainaM matvA zocate nAbhyupaiti nApyAzAste mriyate jAyate vaa| nAsmilloke gRhyate no parasmillokAtIto vartate loka eva // 30 // pasmAtparaM nAparamasti kiMcid yasmAnANIyo na jyAyo'sti kazcit / vRkSa isa stabdho divi tiSThatyekaratenedaM pUrNa puruSeNa sarvam / / 31 / / nAnAkalpaM pazyato jIvalokaM nityAsatA vyAdhayazcAdhayazca / yasminnevaM sarvataH sarvatattvaM dRSTa deve no punastApameti // 32 // ' upasaMhAra___ upasaMhAra meM siddhasena kA eka padya uddhRta karatA hU~ jisameM unhoMne ghASTharthapUrNa vaktRtva yA pANDitya kA upahAsa kiyA hai devakhAtaM ca vadanaM zrAtmAyattaM ca vAGmayam / zrotAraH santi coktasya nirlajaH ko na paNDitaH // sArAMza yaha hai, ki. mukha kA gar3hA to daivane hI khoda rakhA hai, prayatna yaha apane hAtha kI bAta hai aura sunanevAle sarvatra sulabha haiM; isalie vaktA yA paNDita banane ke nimitta yadi jarUrata hai to kevala nirlajjatAkI hai| eka bAra dhRSTa bana kara bolie phira saba kucha sarala hai / I0 1645) [bhAratIya vidyAH 1 isa battIsI kA vivecana zrI paMDita sukhalAla jI ne hI kiyA hai, jo bhAratIya vidyAbhavana baMbaI ke dvArA I0 1645 meM prakAzita hai| --saM0