Book Title: Prachin Upnishadona Pratishthit Prakashano Par Prakash
Author(s): Bansidhar Bhatt
Publisher: Bansidhar Bhatt
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249690/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNena nirivarta pratyaM yabhena pratipAtrayet " (prAcIna upaniSadonAM pratiSThita prakAzano para prakAza) baMsIdhara bhaTTa (yunsara, jarmanI) viSaya krama 61. prastAvanA 62. hastaprata prakAzananI prakriyA. * $2.1 hastaprata prakAzananA nIti niyamo - (1-5) 62.2 hastaprato ane mULa zAstragraMtha. 62.3 itara Avazyaka sAmagrI. (1-4). $2.4 muzkelIo ane maryAdAo 62.4.1. : (1-3) 62.4.1. : (1-2) 62.5. keTalAMka sUcano ane pratyAghAto (1-2) 63. graMthapAThonI "katala"nI aitihAsika rUparekhA U3.1 ogaNIsamI sadI : uttarArdha * $3.2 vIsamI sadI : pUrvArdha. $3.3. vIsamI sadI : uttarArdha (1-5). $3.4. Avazyaka spaSTatA (1-3) 64. upaniSada-prakAzanonI mAyAjALa. 64.1 chA.upa.nA mULa pATha sAthe chUTachATa. (1: 1-3) (2H 1-2) $4. 2 upaniSadomAM chaMda-bhaMga, (1-5) 74.3 upaniSadomAM apANinIya pATho. (1-6) chupa. upasaMhAra. (1-2) upa.1. prakAzanamAM apekSita pratijJA-vacana (1-4). pariziSTa 1. , upaniSado : "samIkSAtmaka" AvRttino bhrama (1-2), ve (1-2) 2. upaniSado : a (1-2) ba (1-3) 3. saMdarbho 1. mULa graMthanA pATha vagara 2. mULa graMthanA pATha sAthe 4. viziSTa-zabdo 1. aMgrejI 2. gujarAtI 5. upayogamAM lIdhelAM saMzodhano. saMketo 1. saMzodhana graMtho (prakAzana varSa - krame) 2. saMzodhana graMtho (zabda-saMketa-krame). (7: 1-4) $1. prastAvanA ApaNA bhAratanAM prAcIna vaidika, bauddha ane jaina zAstronA ghaNA agatyanA graMtho hastapratonA AdhAre ghaNI AvRttiomAM prakAzita thayelA Aje maLI rahe che. paraMtu samagra bhAratIya saMskRti tathA tattvajJAna mATe Avazyaka AdhArabhUta gaNAtAM prAcIna mukhya mukhya upaniSadonI, tema ja te te upaniSado para maLI AvatAM purANAM ke Avazyaka bhASyonI hastapratonA AdhAre koI eka paNa samIkSAtmaka AdhArabhUta AvRtti hajI prakAzita thayelI jovAmAM AvatI nathI te khUba khedanI vAta che. Aje upaniSadonI ane te paranAM bhASyonI je koI AvRttio maLI Ave che te badhI AvRttio jUnI, asamIkSAtmaka prakAzita upaniSadonA AdhAre, athavA to te te upaniSadonAM maLI AvatAM asamIkSAtmaka prakAzita bhASyonA AdhAre chapAyelI hoya che. 20]. [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ke zabda-vyutpatti-vijJAnanI (etymological, philqgical) prakriyA pUrvaka upaniSadono mULa pATha kayo hoI zake evA prakAranAM vivecanonA AdhAre ghaNA pratiSThita vidvAnoe keTalAMka upaniSadonI AvRttio hastapratonA koI AdhAra lIdhA vinA prasiddha karI che, ane temanI tevI AvRttione "samIkSAtmaka" gaNAvIne vidvAna-jagatamAM teo eka prakArano evo to bhrama Ubho kare che ke jANe ke te upaniSadonI AvRttio temaNe hastapratonA AdhAre prakAzita karI hoya ! ' A prakAre prakAzita upaniSadonI AvRttionI tarapheNamAM e vidvAno potAnAM maMtavyo ane vivecano paNa rajU kare che, ane temanAM AvAM vivecanonA samarthana mATe teo (1) "maulika saMdarbhono"--mULa graMthamAMthI ja lIdhelA saMdarbhono, ke (2) "gauNa saMdarbhono" - koI anya vidvAnanAM saMzodhanomAM darzAvelA saMdarbhomAMthI sIdhe sIdhA uThAvI lIdhelA saMdarbhono - paNa AdhAra le che. te nioMdha : (1) mULa zAstro ke koI anya kRtio tapAsI, temAMthI ja lIdhelA ullekho "maulika" (original) athavA "pratyakSa" (direct) gaNAya che. AvA saMdarbho saMpUrNa vizvAsalAyaka hotAM, te saMzodhanakAranI vidvattAnI puSTi kare che. (2) anya vidvAnonAM saMzodhanomAM darzAvelA saMdarbhomAMthI sIdhe sIdhA koI potAnAM saMzodhanomAM te saMdarbho laI le to tevA saMdarbho "gauNa" (subordinate) ke "parokSa" (indirect) gaNAya che. AvA parokSa/gauNa saMdarbho saMpUrNa vizvAsalAyaka. gaNAtA nathI, tethI tevA saMdarbhothI saMzodhanakAranI vidvattA jokhamAya che. koI anivArya saMjogomAM - mULa zAstra ke koI kRti tAtkAlika nahIM maLI AvatAM-jo koIne, anya kRtimAM ke saMzodhanomAM darzAvelA saMdarbhomAMthI ja sIdhesIdhA eka-be saMdarbho levA paDe evI paristhiti sarjAya to tevA prasaMge te saMzodhanakAre tyAM tenA gauNa/parokSa saMdarbha sAthe spaSTatA karavI joIe ke e gauNa/parokSa saMdarbha teNe kyAMthI ane zA mATe lIdho ? AvI spaSTatAthI vidvAnanI pratiSThA jaLavAI rahe che.] chatAM paNa, AvAM vivecanonA pravAhamAM taNAI gayA sivAya, ke tevI koI AvRtti "samIkSAtmaka AvRtti" che evuM mAnI lIdhA vinA, ke te AvRtti pratiSThita vidvAne prakAzita karI che tevA ahobhAvathI doravAI gayA vagara, ke pratiSThita vidvAna doSarahita hoya evo bhrama sevyA vinA, samAna-saMzodhana-kSetranA anya vidvAne upara jaNAvelA vidvAnonAM vivecano tathA temAM ApavAmAM AvelA maulika ke gauNa saMdarbho saMpUrNa rIte tapAsI levA joIe. Ama na thatAM, AvA jANItA thayelA vidvAnonuM AMdhaLuM anusaraNa karanAra samAnasaMzodhana-kSetranA anya vidvAnonAM saMzodhanomAM bhUlonI paraMparA sarjAya che. AvI rIte, upara nirdezyA mujabanI upaniSadonI aneka AvRttio "samIkSAtmaka" che evI sarjAyelI bhrAmakatAnI paraMparA prakAzamAM lAvavAno amAro ahIM mukhya Azaya che. [62] hastaprata prakAzananI prakriyA : jANItA vidvAnoe prakAzita karelI keTalAMka upaniSadonI je AvRttio Aje maLI Ave che temAM bhUlonI paraMparAnAM darzana thatAM rahe che. upaniSadonI A AvRttio hastapratonA AdhAre, deza-videzanA sarve vidvAnoe mAnya graMtha-prakAzananA Avazyaka nIti-niyamonA ke koI evA siddhAMtanA pAlanapUrvaka prakAzita thayelI hotI nathI. AvA graMtha-prakAzananA sarvamAnya nIti-niyamomAMthI keTalAka mukhya nIti-niyamo ahIM saMkSepamAM jaNAvavAmAM Ave che. [noMdha : "prakAzana" (publication) ="graMthane chapAvIne jAheramAM prakAzamAM lAvavAnI kriyA" ane "AvRtti" (edition)="graMthane chapAvIne punarAvartana karavAnI kriyA" jevA zabdo ahIM "(chapAyelo) graMtha"nA arthamAM paNa; ane te pramANe "prakAzaka"="(graMtha) prakAzana karanAra, mULa kAraNabhUta vidvAna" tathA "prakAzita" (vizeSaNa/kriyA-vizeSaNa tarIke)="chapAyelo (graMtha)", ke "chapAyelI (AvRtti)" ke "chapAyeluM (prakAzana)" jevA arthamAM yojayA che.] hena trivita pracaeN yara pratipAtrata "] [ 21 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62.1] hastaprata prakAzananA nIti-niyamo : 1. (samIkSAtmaka) prakAzana mATe nizcita karelA graMthanI prApta thaI zake eTalI hastapratonAM saMkalana. 2. ' prApta hastapratomAMthI AdhArabhUta sAmagrInuM tathA pAThonuM saMkalana ane parIkSaNa (collation). 3. prAcIna athavA to sAmAnya rIte pracalita ke prakAzana yogya jaNAtI ke AdithI aMta lagI pUrepUrI maLI AvatI koI eka hastapratanI pasaMdagI (vulgate). 4. prakAzana mATe svIkArelI hastaprata sivAyanI anya hastapratomAMthI prApta vividha pAThAMtaronI pAda TippaNImAM vistRta noMdha tathA sAthe sAthe te badhA pAThAMtaronuM vivaraNa/vivecana. prakAzana mATe svIkArelI hastapratanA koIpaNa pAThamAM, koIpaNa prakAre - vyAkaraNa-viSayaka, bhASAviSayaka, lipi-viSayaka ke chaMda-viSayaka- pheraphAra nahIM karavA satata kALajI, temAM paNa arthanI, bhASAnI, vyAkaraNanI ke chaMdanI dRSTie doSita jaNAtAM koI apramANita ke kliSTa pAThone, tathA lekhanamAM (orthography mAM) rahI gayelA doSone, te jema hoya tema ja rAkhIne, te jarApaNa sudhAryA vinA, te hastaprata prakAzita karavI. hastaprata-prakAzananA nItiniyamomAM AvA doSita, apramANita ke kliSTa pAThone (lectio difficilior) to te jema hoya tema ja rAkhavAno A pAyAno siddhAMta gaNAya che. AvA * doSita pAThone badale anya koI hastapratamAMthI koI saraLa pATha (lectio facilior) maLI Ave to paNa, evI paristhitimAM prApta apramANita, kliSTa ke doSita pAThane ja mahattva ApIne te pATha kAyama-pheraphAra karyA vinA- rAkhavo joIe, tene koIpaNa prasaMge saraLa pAThamAM - pramANita pAThamAM - na badalavo joIe. (AnA vistAra mATe juo, 2-4, 2-5). [$2.2] hastaprato ane mULa zAstragraMtha : khAsa karIne prAcIna zAstragraMtho koI eka vyakti dvArA, eka samaye ke eka sthaLe racAyelA hotA nathI. vaLI, te graMtho hastapratomAM rUpAMtara thayA te pahelAM, te sau maukhika paraMparAthI cAlyA AvatA hovAthI, temAM kALakrame, bhASAbhede, sthaLabhede ke vyaktibhede sudhArA-vadhArA paNa thatA rahyA hoya che. AvA koI paNa graMthanI sauthI prAcIna hastaprata paNa mULa-graMthane (urtext) to saMpUrNa rIte vyakta karatI - karI zakatI - nathI. dhAro ke, koI zAstra-graMthanI sauthI prAcIna (athavA to sauthI pahelAM) lakhAyelI hastaprata maLI Ave to temAM paNa, te hastapratanI pUrve cAlI AvelI maukhika paraMparAnA kAraNe thayelA kSepa-prakSepo/sudhArA-vadhArA ke sthaLa-kALa-vyaktibhASA bhede thayelA pAThAMtaro to rahevAnA ja ! ane te prAcIna pahelI hastaprata paNa mULa ke Adi zAstra graMthane saMpUrNa vyakta karI zakatI nathI. uparAMta, te zAstragraMthanI aneka hastaprato paNa sthaLa-kALa-vyakti-bhASA bhede te zAstranAM aneka "saMkalano" (redactions) ane "anukRtio" (versions) sUcita kare che. vaLI, koIpaNa zAstragraMthanA "astitvano" samaya ane te zAstragraMthanI prApta thatI sauthI prAcIna hastapratano samaya, e baMnenI vaccenA samayagALAnuM aMtara khUba lAMbuM hoya che. te sAthe sAthe, e paNa dhyAnamAM levuM joIe ke, ghaNA zAstragraMtho upara maLI AvatAM prAcIna bhASyo, te te zAstragraMthanI prApta thatI sauthI prAcIna hastaprata karatAM paNa ghaNuM karIne purANAM hoya che : jemake, keTalAMka upaniSado uparanAM Adi zaMkaranAM bhASyo (I.sa. Azare 700, sarakhAvo 1964 : hAkara 235) te te upaniSadonI prApta hastaprato (Azare 11mIthI 15mI sadI) karatAM to purANAM che. jo ke hastapratomAM zAstragraMthanA vitaraNanI AlekhananI prathA, bhASyomAM zAstragraMtha-vitaraNanI ke zAstragraMthaAlekhananI prathAthI judI tarI Ave che. bhASyo zAstra - vivaraNanA AzayathI racAyAM hoya che. hastapratono Azaya mULa zAstra-Alekhana pUrato ja hoya che. bhASyomAMthI saMpUrNa - akhaMDita - zAstragraMtha maLI rahevo muzkela che, tevuM hastaprato viSe na kahI zakAya. hastaprato bhale prAcIna nA hoya, paNa temAM Alikhita (vitaraNa pAmelo) graMtha prAcIna nathI evuM na kahI zakAya. aprAcIna hastapratomAM paNa prAcIna pATho to jaLavAI rahyA hoya 22]. [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che (juo AgaLa 2-5). A uparathI evuM sUcana maLe che ke zAstragraMthonA purANA bhASyakAro pAse te te zAstragraMthanI ochAmAM ochI eka, athavA ekathI paNa vadhAre hastaprato hovI joIe. paNa te ApaNane prApta thaI zakatI zakI nathI, ke te viSe ApaNe koI AdhArabhUta nirNaya karI zakatA nathI. noMdha : A lekhamAM "vRtti", "vivRtti", "vyAkhyA", "TIkA", "bhASya", vagere jevI bhinna bhinna saMjJAonA badale phakta "bhASya" saMjJA ja yojavAmAM AvI che, temAM badhA bhASya prakArono samAveza thaI zake che.] [62-3] itara Avazyaka sAmagrI : upara jaNAvyA pramANe purANAM bhAgo uparAMta, prakAzana mATenA lakSya zAstragraMtha uparanAM - purANAM hoya ke na hoya evAM bIjAM bhASyo, te bhASyo paranAM peTA-bhAkhyo tathA te zAstragraMthane keMdramAM rAkhI vikasita thayeluM anya sAhitya, ane Itara zAstragraMtho uparanAM paNa bhASyo, peTAbhASyo, vagere sarva kAMI hastaprata-prakAzanamAM pAThAMtara-saMkalananI Avazyaka mAhitI pUrI pADI zake che. te rIte, anya sAhityanA graMtho paNa prastuta kArya mATe tapAsI jovA joIe, kAraNa ke : 1. te zAstra uparanAM bhASyomAM ke peTAbhASyomAM pratibiMbita thatA, pUrve guru-ziSyanI paraMparAmAM cAlyA AvatA zAstranA artha-jJAnano | vivaraNano ke te zAstranA zabdArthano AdhAra te zAstragraMthane samajavA koIvAra Avazyaka thaI paDe che. A muddAmAM mULa zAstragraMthanA pAThAMtaro karatAM vadhAre te zAstragraMthanA arthanuM vivaraNanuM vitaraNa saMkaLAyeluM che; je mahattvanuM gaNAya che (juo AgaLa 62.4.2.1-2). potAnAM bhASyo, peTAbhASyo mATe bhASyakAroe upayogamAM lIdhelI lakSma zAstragraMthanI hastapratomAMthI teo koIvAra zAstragraMthanAM pratIko sAthe vividha pAThAMtaro paNa nodhe che. AvAM pratIko ane pAThAMtaro hastapratonAM parIkSaNa ane saMkalana mATe Avazyaka thaI paDe che. ahIM e paNa khAsa dhyAnamAM levuM joIe ke, bhASyakAro koIpaNa jAtanA kliSTa ke apramANita pAThomAM jarApaNa pheraphAra karatA nathI, ane temaNe upayogamAM lIdhelI hastapratane teo hamezAM vaphAdAra rahetA hoya che. purANAM na hoya evAM bhASyo, peTAbhASyomAM maLatAM pratIko ane pAThAMtaro paNa koIvAra koI purANA : graMtha "saMkalanamAMthI" (redactions mAMthI) ke koI purANI ''anukRtimAMthI" (versions mAMthI) AvatAM hoya che, tethI AvAM pratIko ane pAThAMtaro paNa Avazyaka thaI paDe che. A rIte koI itara graMthamAM ke tenA bhASya peTAbhASyamAM prakAzana mATe lakSya zAstragraMthanA koI ullekho ke AdhAra levAmAM AvyA hoya che. AvA ullekho uparathI paNa zAstragraMthanA vividha pAThAMtaro meLavI zakAya che, ane te hastapratanA prakAzanamAM upayogI thaI paDe che. [noMdha : "bhASyakAro" =bhASyo ke peTAbhASyo racanArA.] hastaprata-prakAzananI pAda-TippaNIomAM upara 1-4mAMthI maLI rahetA pAThAMtaro paNa avazya noMdhI levA joIe. [6 2.4] muzkelIo ane maryAdAo : [$2-4-1] koI paNa zAstragraMthanI hastaprato sAthe saMkaLAyelA keTalAka praznonA bhAgye ja koI saMtoSakAraka ukela maLI zake che; jemake : 1. keTalIka vAra hastapratamAM AlekhelA zAstranA keTalAka pATho ke akSaro, lahiyAonA pramAdane lIdhe ke koI anya kAraNe yogya rIte vAMcI zakAya evA nathI hotA. tevI hastaprathomAMthI anya hastapratomAM te "thena trivita arthe yatrena pratipAna '1 [ 23 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstragraMthanI nakala karatI vakhate - te zAstragraMtha AlekhatI vakhate- AvA doSonuM ke doSita pAThonuM punarAvartana thatuM rahe che. 2. koIvAra lahiyAo jANI joIne mULa Adarza hastapratanA pAThone potAnI hastapratomAM sudhArA-vadhArA. sAthe Alekhe che. 3. keTalAka lahiyAonA akSaro (orthography) koIvAra mULa pATha karatAM kAMI judo ja pATha hovAnI saMbhAvanA UbhI kare che. AvAM kAraNothI paNa lakSya zAstragraMthanA maulika pATho viSe spaSTa nirNaya laI zakAto nathI ke kayo pATha, kaI hastapratamAM, kayA lahiyA(o)nA doSone lIdhe azuddha thayo che, ane kayo pATha mULathI ja azuddha jevo cAlyo Ave che (juo AgaLa 62-5-2). [62-4-2] vaLI, zAstragraMthane samajavA te uparanAM bhASyonAM adhyayana karavAthI paNa bhAgye ja koI saMtoSakAraka ukela maLI zake che; jemake : 1. bhASyakArono mukhya Azaya kAMIka judo hoya che. teo temanA matanA siddhAMto/vicAro zAstra-saMmata manAvavA ke darzAvavA ane te te siddhAMtonAM samarthana karavA zAstranA vidhAnone paNa temanA matanA DhAMcAmAM DhALe che, tathA zAstranA vidhAnono yogya artha bhAgye ja darzAvatA hoya che. TUMkamAM, bhASyakAronAM bhASyo ke peTAbhASyo bhASya racanAnI AvI rUDha paraMparA mujaba ja racAtAM rahyAM che. ghaNIvAra prAcIna zAstragraMthonA "astitvanA" samayathI te, te uparanA bhAgo racanArA bhASyakAronA samayanI vaccenA samayagALAnI aneka sadIo daramiyAna zAstragraMthonA vivaraNanA (artha ke jJAnanA) vitaraNanI maukhika paraMparA tUTI gaI hoya ke te saLaMga jaLavAI na hoya evuM paNa saMbhavI zake che. AthI A bhASyakAro te te zAstragraMthane yathArtha samajIne tenuM yogya vivaraNa karavAmAM bhAgye ja phaLIbhUta thaI zakyA hoya che. . Ama chatAM, koIpaNa hastapratamAM koIpaNa prakAranA sudhArA-vadhArA karavAno adhikAra prakAzaka-vidvAnane koIpaNa saMjogomAM maLI zakato ja nathI. [62-5] keTalAMka sUcano ane pratyAghAto: zAstragraMtho, jema ke : upaniSado uparanAM je anya bhASyo maLI Ave che te, upaniSado uparanAM Adi zaMkaranAM bhASyo jeTalAM purANAM nahIM hovAthI temanA viSe kazuM na jaNAvatAM ahIM khAsa upaniSadone tathA te paranAM Adi zaMkaranAM bhASyone vizeSa mahattva ApI- te dRSTibiMduthI - hastaprata prakAzana viSe vivecana karavAmAM Ave che. 1. keTalAMka uSaniSado uparanAM Adi zaMkaranAM bhASyo ( zaMkarabhASyo) te te upaniSadonI maLI AvatI hastaprato karatAMya samayanI dRSTie purANAM che e upara jaNAvyuM che (62-2). A uparathI mAksa myulare evI AzA vyakta karI ke; jo ApaNe zAMkarabhASyomAM Adi zaMkare pAyAnA AdhAra tarIke upayogamAM lIdhelAM upaniSado viSe kAMI nirNaya para AvI zakIe to upaniSadonI samIkSAtmaka AvRtti viSe ApaNe kAMI nakkara pariNAma sAdhI zakIe (juo, 1879 : pA. lxxi). rAue bRhadAraNyaka upaniSadanI kAva-zAkhA viSe paNa kAMIka Avo abhiprAya vyakta karyo che (juo 1960 : 299; 2002 : bhaTTa). alabatta, upaniSado uparanAM Adi zaMkaranAM bhASyonuM A dRSTie ghaNuM mUlyAMkana AMkI zakAya. paraMtu, jema zAMkarabhASyomAM, tema hastapratonI paraMparAmAM paNa, te te upaniSadazAstranA vitaraNanI je koI rIta 24] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaLavAI rahI haze, te zAMkarabhASyo karatAMya purANI haze. uparAMta, sAmAnya dRSTie purANI na lAgatI hoya evI hastapratomAM paNa atyaMta prAcIna gaNAtA keTalAka pAThonuM nidarzana maLI rahe che. vaLI, upaniSado paranAM zAMkarabhASyonI hajI samIkSAtmaka AvRttio prakAzamAM AvI nathI, ane upaniSado uparanAM badhAM ja zAMkarabhASyo Adi zaMkaranI racanA che ke nahIM te viSe vidvAnomAM hajI matabheda pravarte che. A badhuM tAravatAM, upaniSadonA prakAzana mATe zAMkarabhASyo karatAM hastapratonuM mUlyAMkana ochuM na AMkI zakAya. gadyapracura upaniSado aitihAsika dRSTie prAcIna gaNAya che. jyAre chaMda-racanAvALAM upaniSadono racanA-kALa gadyapracura upaniSadonI pachI Ave che. gadyamaya ke chaMdamaya upaniSadomAM koI koI vAra AvatA chaMdomAM chaMdabhaMga jevA prasaMgo upasthita thatAM, hastaprata-prakAzako ane saMzodhanakAro ghaNIvAra muMjhAI jAya che. svAbhAvika rIte ema manAya che ke, te te upaniSadomAM zarUAtamAM racAyelA chaMdo, chaMdazAstranA niyamonA ullaMghana karIne to na ja racAyA hoya. A kAraNe, hastaprata-prakAzaka koI hastapratamAM AvatA, chaMdabhaMga karatA pAThone hastapratamAMthI dUra karI, tenI jagAe chaMdaracanAnA niyamonA AdhAre koI yogya chaMdabaddha thAya evo pATha jo anya hastapratamAMthI maLI Ave to te pATha svIkArI le che ane Avo yogya chaMdabaddha thAya tevo pATha kyAMya na maLe to paNa A prakAzako chaMdaracanAnA niyamonA ' othA heThaLa keTalAMka upaniSadomAM AvatI, paNa doSita jaNAtI chaMdabhaMga karatI hoya evI- chaMdaracanAmAM paNa sudhArA-vadhArA kare che ! chaMdabhaMga thato hoya tyAM chaMdameLa mATe sudhArA-vadhArA karavAnuM saraLa ane Avazyaka che evuM svAbhAvika rIte lAge, chatAM tevA sudhArA-vadhArA karyA pahelAM prakAzake khUba saMyama rAkhavo jarUrI che. dareka prakAzake eTaluM to dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke, bhAratIya vidvAna paMDita lahiyAone ke bhASyakArone AvA chaMdabhaMga darzAvatA chaMdo sudhAravAnI AvazyakatA jaNAI hota to temaNe jAte ja te chaMdo kyAranA ye sudhArI lIdhA hota. eTale ke, hastapratanA pAThone saMpUrNa vaphAdAra rahI A paMDita lahiyAoe ke bhASyakAroe tevA doSita chaMdone paNa sudhAravAno svaccheda dAkhavyo nathI. (sarakhAvo; mAksa myulara1879 : hxxii). e paNa ahIM noMdhavuM jarUrI che ke keTalAka chaMdo temanI utpattinI ke vikAsanI dizAmAM hotAM te temanI paripUrNa dazA karatAM judA paDe che. 3. keTalIka vAra hastapratomAM vyAkaraNanI dRSTie keTalAka pATha azuddha lAge che, paraMtu A bAbate e dhyAnamAM levuM joIe ke pAzcAtya vidvAno karatAM sAmAnya rIte bhAratIya paMDita lahiyAo ke bhASyakAro pANininuM (saMskRta) vyAkaraNa kaMIka vadhAre sArI rIte samajatA hoya che. A lahiyAoe/bhASyakAroe hastapratomAM AvatA apANinIya-saMskRta vyAkaraNanI dRSTie azuddha-lAgatA pAThone zuddha pAThomAM sudhAravA prayAsa karyA ja hota. A uparAMta, ApaNe sau e paNa anubhavIe chIe ke prAcIna bhAratIya bhASyakAroe koI paNa rIte hastapratomAM AvatA AvA keTalAka apANinIya pATho sudhArI levAno svarachaMda Adaryo nathI. UlaTuM, teo to hamezAM hastapratomAM Alikhita zuddha ke azuddha pAThane vaphAdAra rahyA che. te rIte lahiyAonuM paNa samajavuM. A saMdarbhamAM keTalIka bAbato ame upara (thura-4-1) jaNAvI che. vaidika/upaniSada sAhityamAM keTalAM ye saMskRta rUpo te te sthaLa ane samayanI lokabhASAmAMthI AvatAM hovAthI te vyAkaraNanI dRSTie asAmAnya ke azuddha lAge, tathA te pANininA niyamothI saheje apramANita gaNAya. ricarDa selomane (1981, 1991) ane mAdhava dezapAMDee (1993) A viSaya upara vidvattApUrNa prakAza pAtharyo che. vaidika sAhityathI paricita bhAratIya bhASyakAro hastapratomAM AvatA vyAkaraNa-viruddha pAThone sAmAnya rIte chIndasa ke vaidika-rUpa tarIke jaNAve che. uparAMta, A bhASyakAro paNa maukhika vitaraNa thayelA "jana nizvita grantha yana pratipAtrata '1 [ 25 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthonA ke hastapratomAM Alikhita graMthonA koIpaNa pAThane saMpUrNa vaphAdArIpUrvaka sAcavI rAkhavAnI satata sAvacetI dAkhave che; te upara jaNAvyuM che. chatAM, AvA bhASyakAro AvAM dareke dareka "apANinIya" jaNAtAM saMskRta rUpone chAndasa gaNAvI saMtoSa pAmatA nathI, paraMtu temAMnA keTalAMka apANinIya rUpo te zAstragraMthamAM rahelA mULa zuddha rUpamAMthI vikRta thayAnI zaMkA paNa vyakta kare che. AvI paristhitimAM tevA apANinIya pATho paNa nahIM sudhArIne teo hastapratane vaphAdAra rahyA che. " [noMdha : upaniSadonI prAcIna hastapratonA pAThone vaphAdAra rahevA viSe prastuta lekhamAM prasaMgavaza karavAmAM AvatA Adi zaMkaranA nAmanA ullekho, anya bhAratIya bhASyakAromAM jaNAI AvatI hastaprata-vaphAdArInI paraMparAnA eka pratinidhi tarIkenuM paNa sUcana kare che. Ane anulakSIne prastuta lekhamAM koI koI vAra "bhASyakAra/bhASyakAro" ke "bhASya/bhASyo" jevA sAmAnya zabda-prayoga karavAmAM AvyA che.] vaLI, hastapratamAM koIka ThekANe Avato "azuddha'' jevo pATha, jo bIje kyAMka (te ja hastapratamAM ke anya hastapratomAM zAstragraMthomAM paNa ghaNIvAra maLI rahetAM, zuddha pAThane badale te "azuddha" jevo pATha ja hastaprata-prakAzanamAM svIkArI levo joIe. AvA "azuddha" jevA pAThonAM parIkSaNa karavA hastaprata-prakAzake anya zAstragraMthonAM paNa adhyayana karavAM rahyAM ! 4. hastaprata-prakAzakane koI pATha azuddha lAge to te viSe zabda-vyutpatti-vijJAnanA AdhAre pUratAM kAraNo darzAvI tenA mate kayo pATha "zuddha" hoI zake, vagere prakAranA vivecanathI teNe te azuddha-pATha mATenI pAda-TippaNImAM ja - te ja pAnA para spaSTatA karavI joIe, athavA to anya prakaraNamAM ke prastAvanAmAM tenuM vivecana karavuM joIe. paraMtu tevA azuddha lAgatA pAThone mULa graMtha AlekhanamAM to koIpaNa saMjogomAM sudhAravA na joIe. 5. uttama graMtha-prakAzana mATe deza-videzamAMthI prApta thaI zake eTalI lagabhaga badhI-hastapratonuM saMkalana thAya te khUba AvakAra-dAyaka che. AvAM, graMtha-prakAzananA AdhAre thatAM saMzodhano paNa AdhArabhUta gaNAya che. sAmAnya rIte madhyama kadanA eka ke be zAstragraMtho mATe hastapratonAM AvAM saMkalanAdi kArya eka vidvAnathI saphaLa thaI zake. paraMtu, khUba pracalita ke bRhatu-kAya (udAharaNArthe; rAmAyaNa, mahAbhArata vagere) athavA to sAmUhika (udAharaNArthe; badhA vedo, badhAM ke mukhya-mukhya upaniSado, vagere) zAstragraMthonI badhI hastapratonAM saMkalanAdi kAryamAM eka karatAM vadhAre vidvAnonI AvazyakatA anivArya bane che. moTe bhAge to koI saMsthA ja lAMbI samaya-maryAdA ane aDhaLaka kharca mAgI letAM AvAM prakAzana kAryonI javAbadArI upADI le che. to, maryAdita ke aparyApta hastapratonI sAmagrI dvArA thayeluM, zAstragraMthonuM prakAzana keTale aMze pramANabhUta gaNI zakAya ? graMthanI maulikatA, punaHracanA para nirbhara aitihAsika graMtha-adhyayana/saMzodhana mATe to A prakAranAM graMtha-prakAzano pUratAM nathI, e eka navuM satya che. A dRSTie AvAM graMtha-prakAzano saMpUrNa pramANabhUta/samIkSAtmaka na gaNAya. kAraNa ke, A prakAzanomAM upayogamAM lIdhelI hastapratomAMthI te graMthanuM je Adarza-citra upasI AvyuM tenA karatAM te graMthanuM kadAca koI juduM ja Adarza-citra, upayogamAM nahIM lIdhelI anya hastapratomAMthI upasI Ave evI saMbhAvanAne pUro avakAza che, jo ke AvAM prakAzano saMpUrNa pramANabhUta to na gaNAya, paNa "bhrAmaka" paNa na gaNAya ! jo ke aparyApta paNa punarAvartita (repeated) na thatI hoya evI hastapratonA AdhAre thayelAM eka karatAM vadhAre graMthaprakAzanonA samUhanA ekamathI pramANabhUtatAnI mAtrA vadhI jAya che, ane kadAca AvuM ekama saMpUrNa pramANabhUta thAya evuM paNa saMbhave ! udAharaNa tarIke : dhAro ke kula dasa hastapratonA AdhAre thayeluM eka graMtha-prakAzana; e rIte tevAM kula traNa graMtha-prakAzanonA samUhanA eka ekamamAM pramANabhUtatAnI mAtrA [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhI jAya. te lakSya graMthanI, dhAro ke te kula trIseka hastapratothI vadhAre hastaprato kyAMya nA hoya to te ekama saMpUrNa pramANabhUta thaI zake che. (AvAM ekamamAM upayogamAM lIdhelI hastapratomAMthI moTAbhAganI hastaprato punarAvartita thatI hoya to pramANabhUtatAnI mAtrA vadhI jatI nathI.) kAMIka viSayAntara thatuM hovA chatAM ahIM eka bAbate vidvAna prakAzakonuM dhyAna doravuM Avazyaka thaI paDe che. phoTosTeTa-jheroksa (Photostat-Xerox) ke komyuTara jevI Adhunika vijJAne ApelI sagavaDomAM hastapratonI phoTosTeTa-kopIo (copies, nakalo) ghera beThAM paNa prApta thaI zake che. paraMtu AvI kopIono upayoga hastapratomAM AlekhelA pAThomAM ghaNIvAra zaMkA upajAve che. prAcIna hastaprato ghaNIvAra udheIthI ke koI jIvajaMtuthI kaMIka khavAI jatAM, temanI keTalIka pratomAM (folios) aneka kANAM paDI gayAM hoya che, jethI te hastapratonA keTalAka pATha ke akSaro spaSTa vAMcI zakAtA nathI ke te nAza pAmyA hoya che. AvI paristhitimAM phoTosTeTa-kopIomAM tevI hastapratonAM mULe udhaI vagerethI paDelAM kANAM koI vikRta pATho - anusvAra ke visarga jevAM cihno - hoya evo bhrama upajAve che. Avo bhrama dUra karavA hastaprata-prakAzake phoTosTeTa-kopIonI sAthe sAthe mULa hastapratone paNa kALajIthI tapAsI levI joIe. noMdha : ame A saMzodhana lekhamAM upaniSadonA saMdarbho 1998/2 (juo : pariziSTa 5.1)mAMthI ApyA che. tenAM pAnAMnI saMkhyA be vAra Ave che; prathama mULa upaniSada-graMthanA saMdarbha mATenI pAnA-saMkhyA ane pachI te saMdarbha para AvatAM vivecananA ke noMdhanA pAnAnI saMkhyA. A 1998/ra AvRttimAM upaniSado ane te paranI noMdho nIcenI tAravaNI mujaba Ave mULa upaniSada ane teno te upaniSada upara keTalIka aMgrejImAM anuvAda vivecanAtmaka noMdho pAnAM. pAnAM. bR. upa. 29-165 487-532 chA.upa. 166-287 532-pa71 taittirIya upa. 288-313 pa71-578 aitareya upa. 314-323 pa78-pa81 kauSItaki upa. 324-361 581-596 kena upa. 363-371 pa96-599 kaTha upa. 372-403 599-611 Iza upa. 405-411 611-613 zvetAzvatara upa. 413-433 614-628 muMDaka upa. 434-455 6 29-636 11. prazna upa. 4pa6-471 636-641 12. mAMDUkya upa. 473-477 641. A pramANe anya saMdarbha mATe paNa samajavuM ke prathama graMtha saMdarbha ApyA pachI tarata pAnAnI saMkhyA darzAvI che]. [63] graMthapAThonI "katala"nI aitihAsika rUparekhA : keTalAka prakAzako temanA hastaprata-prakAzana mATe Avazyaka anya graMthonuM ane bhASyonuM adhyayana karatA "Bra trivRitaM svaM yatnana pratinita '] [ 27. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI, athavA to mULa graMtha ane te paranAM bhASyomAM maLatA pAThAMtaronuM yogya adhyayana ke vivecana karavAnuM TALe che; ane hastapratomAM maLatA pAThone sudhArI-vadhArI temaNe svacchede karelA sudhArA-vadhArAvALA pATho sAthe ja te graMtha-prakAzano prakAzita kare che. AvAM prakAzanomAM hastaprata-graMthanA keTalAye pAThonI "katala" thaI jAya che. eka rIte A badhAM prakAzano "Adhunika (kyAMya astitva nahIM dharAvatI evI, AjanA svacchaMdI prakAzakanI potAnI kalpita) hastaprata"nA AdhAre prakAzita thayela gaNI zakAya. A prakAzaka ahIM "prakAzaka" maTIne tenI "Adhunika hastapratano" "(Adhunika) lahiyo" banI bese che. tenA AvA apramANabhUta graMthanA AdhAre thatAM anya vidvAnonAM saMzodhano paNa pramANabhUta gaNAtAM nathI. A prakAzano saMzodhanomAM "rogacALAnA vAyarasa" phelAve che ane graMtha-pAThonI "katalanI" eka "asvastha" paraMparAne janma Ape che. jo ke AvA prakAzake tenA graMtha-prakAzanamAM keTalAka pAThonA sudhArA-vadhArA karyA hoya te nimitte tenI prastAvanAmAM ke anya ThekANe kyAMya spaSTatA karI hoya to paNa tenA graMtha-prakAzana mATe sarvamAnya nIti-niyamonA bhaMga karyAnA doSa dUra thatA nathI. graMtha-prakAzanamAM AvI spaSTatAthI mULa graMthanA pATho sAthe ceDAM karavAnI chUTachATa maLI jatI nathI. kyAMka spaSTatAvALuM AvuM prakAzana paNa ghaNA vidvAnomAM bhrama Ubho kare che. AvI "mAyA-jALa" UbhI karavAnuM dareka prakAzaka-vidvAna TALe te jarUrI che. keTalAka vidvAna prakAzakoe upaniSadonI hastapratomAM maLatA koI koI "dUSita" pAThone (juo upara (624-1) upaniSada prakAzanamAM avarodha-rUpa gaNyA. sAthe sAthe bhAgyo ke bhASyakAro viruddha (juo hR2-42) pravartatA pUrvagrahamAM teo pIDAtA rahyA, ane AvA bhASyakAroe temanAM bhASyomAM upaniSadonI maLatI hastapratonA pATho, sudhAro-vadhAro karyA vinA jALavI rAkhIne je mAna upajAve evI javAbadArI darzAvI che tene A vidvAna prakAzako ghaDIbhara bhUlI gayA, upaniSadonAM prakAzanamAM teo bhASyonI akSamya avagaNanA karatA thayA. 1 bhAratIya saMskRtinA zAstragraMthomAM upaniSada-zAstrano UMco darajjo ane temAM vaNAyelI AdhyAtmika, tattvajJAnaparaka vicAradhArAnuM mahattva vicAratAM, ogaNIsamI sadInA uttarArdha ane vIsamI sadInA pUrvArdhamAM khAsa karIne yUrapanA saMskRtajJa vidvAnoe keTalAMka upaniSadonA prAcIna pAThone zabda-vyutpatti-vijJAnathI tAravI kADhIne te te upaniSadonI "samIkSAtmaka AvRttio" taiyAra karI, je mULe asamIkSAtmaka gaNI zakAya ! [63-1] ogaNIsamI sadInA uttarArdha : A prakAre upaniSadonI AvRttio prakAzita karanArA vidvAnomAM Daca-jarmana vidvAna oTo bohataliMganuM (1875-1904) nAma mAdhyadina-zAkhAnI bRhadAraNyaka (=eN.) upaniSadanI (=upa. 1889/19) ane - chAndogya (chA.) upa.nI (1889)2) AvRttionA prakAzaka tarIke AgaLa paDatuM che. | zabda-vyutpatti-vijJAnano AdhAra laI bolataliMge 1889mAM bRhadAraNyaka (mAdhyadina-zAkhA) ane chAndogya upaniSadonI prakAzita karelI AvRttione "samIkSAtmaka" to jaNAvI, paNa vicitratA to e che ke te "baMne AvRttiomAM 1. hastaprata-prakAzananA nIti-niyamone anusarIne koIpaNa hastapratono AdhAra levAmAM Avyo nathI, 2. darzAvelA pAThAMtaro mATe prApta hastapratonAM kALajIpUrvakanAM parIkSaNano AdhAra ke zakya eTalI badhI hastapratonA saMkalanano AdhAra paNa lIdho nathI ane 3. koI hastaprato meLavavA kaMIpaNa prayatna karyo nathI. hastapratonA AdhAre "graMtha-prakAzananI" mAyA-jALamAM ahIM vyohatalige "graMtha-punaHracanAnuM" (textual-reconstruction) kArya karyuM che. graMtha-prakAzana tarIke A be upaniSadonI AvRttio pramANabhUta gaNAtI nathI. (olivele : 1998/2 : XV). 28] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [63-2] vIsamI sadI : pUrvArdha : vyohataliMganI 1889mAM uparyukta be upaniSadonI AvRttio prakAzita thaI tyArathI upaniSadonI keTalIka prakAzita thatI AvRttiomAM uttarottara thatI bhUlonI paraMparAno- upaniSadonI prakAzita pUrvavartI AvRttio mATe kahevAtI pramANabhUtatAnI mAyAjALano - prAraMbha thayo. chatAM AvAM badhAM prakAzanone sau prakAzakoe "samIkSAtmaka" gaNAvyAM che ! nioMdha : pariziSTa : 5.1mAM darzAvelAM upaniSada prakAzanonAM zIrSakomAM yojelA "samIkSAtmaka" zabda uparathI spaSTa thaze ke te te AvRttionA prakAzako ja temanI AvRttione samIkSAtmaka" gaNAve che ! A sivAya oTo zrADaranI, upaniSadonA samUhanI prakAzita AvRtti (1912) sAcesAca samIkSAtmaka gaNI zakAya evI che.] paraMtu upaniSadonI Itara AvRttio karatAM vadhAre to vyohataliMganI uparyukta be AvRttiomAM, te rIte herTIlanI 1924mAM prakAzita muMDaka upaniSadanI AvRttimAM ane hAuzilDanI 1927mAM prakAzita karelI zvetAzvatara upaniSadanI AvRttimAM zabda-vyutpatti-vijJAnano AdhAra levAto gayo. zabda-vyutpatti-vijJAnanA AdhAre pAThAMtaronI kalpanA tathA Ayojana, graMtha-adhyayana ane te graMthanI punaHracanA mATe Avazyaka thaI paDe che, te "mULa-graMtha" taiyAra karavAnI ekamAtra prakriyA che. paraMtu, tevA pAThAMtarone graMtha-prakAzanamAM darzAvavuM ayogya " gaNAya che. zabda-vyutpatti-vijJAnanA AdhAre darzAvelA pAThAMtaro hastapratomAM samAMtara maLI AvatA hoya evuM bhAgye ja hoya che. AvA pAThAMtarone hastapratonA AdhAre thatA graMtha-prakAzanamAM sthAna ApatAM te aneka prakArano bhrama Ubho kare che ke, jANe ke e graMtha-prakAzakanI AvRtti hastapratonA AdhAre ja astitvamAM AvI che, jethI anya vidvAnomAM AvI AvRttionI yogyatA- ayogyatA carcAspada thaI jAya che. koI vAra eka prakAzane AvA kalpI kADhelA, pAda-TippaNImAM sUcavelA, svIkAravA yogya lAgatA vidvattApUrNa pAThAMtarane, bIjA koI prakAzako, bedarakArIpUrvaka bhUlathI eka "svIkRta" pAThAMtara tarIke potAnA graMtha-prakAzanamAM samAvI le che. pariNAme Avo kalpita pATha paNa mULa graMthanA pATha tarIke cAlu thaI jAya che, ane te bhUlanI paraMparA sarje che ! | zabda-vyutpatti-vijJAnanA jANItA vidvAna vhiTanI paNa spaSTa jaNAve che ke : hastapratonA AdhAra vinA phakta zabda-vyutpatti-vijJAnanA baLe mULa graMthanI AvRtti jarApaNa vizvAsa karavA lAyaka TharatI nathI (1889). phakta svIkRta hastapratanA AdhAre ane bIjI hastapratomAMthI pAThAMtaro darzAvIne ja ke temAM pheraphAra karyA vinA ja mULa graMthanuM prakAzana thavuM joIe (2-5). [63-3] vIsamI sadI : uttarArdha vIsamI sadInA uttarArdhamAM paNa keTalAMka upaniSadonI chapAyelI AvRttio paNa pramANabhUta to nathI ja. temAMnI keTalIka AvRttio to temanI pUrve chapAyelI (upaniSadonI) AvRttionA AdhAre, ane te paNa chApakhAnAmAM temane chApatAM rahI gayelI bhUlo (printing mistakes) ane temanA prakAzakoe darzAvelA naryA kAlpanika pAThAMtaro sahita ja prakAzita thaI che ! te nIcenAM udAharaNo uparathI spaSTa thaze. 1. limaye ane vADekare temanI 1958mAM aDhAra upaniSadonA samUha rUpe prakAzita karelI AvRttimAM teo jaNAve che ke : bRhadAraNyaka ane zvetAzvatara upaniSadonI prAcIna hastaprato Theka-ThekANe dUSita lAgatI hoya che, paNa te upaniSadonI anya chapAyelI AvRttio te hastaprato karatAM sArI rIte upayogamAM laI zakAya evI hovAthI temano A AvRttimAM upayoga karavAmAM Avyo (sarakhAvo : 1958 : limaye-vADekara : vi) tema chatAM paNa A prakAzakoe te te hastapratomAM dUSita jaNAtA pAThAMtaro jo temanI A AvRttimAM noMdhyA hota to te badhA anya vidvAnone khUba upakAraka thaI paData. paraMtu A prakAzakoe ema karyuM nathI e jANIne khUba kheda thAya che. AjanA vidvAno limaye-vADekaranI A AvRtti sAmAnya rIte eka pramANabhUta AvRttinI jema zena trivitaM yatrena pratipAye "] [29 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogamAM le che. selomanane muMDaka upaniSada ane prazna upaniSada uparanAM potAnAM vidvattApUrNa adhyayana ane saMzodhana mATe limaye-vADekaranI AvI asamIkSAtmaka AvRtti upara AdhAra rAkhavo paDyo te mATe selomane khedanI lAgaNI paNa vyakta karI che (1991 : 48). 2. pheMge tenI 1969mAM prakAzita thayelI kauSItaki upaniSadanI AvRtti mATe TyUbiMganamAMthI (jarmanI) maLI AvelI phakta eka ja hastapratano AdhAra lIdho, paNa te AvRttimAM darzAvelA pAThAMtaro to tenI pUrve chapAyelI A upaniSadanI keTalIka AvRttiomAMthI ja sIdhA uThAvyA ! 3. vaidika vAmaya ane upaniSadU-zAstranA jANItA jarmana vidvAna vihelma rAunA mArgadarzana nIce mAuee potAnA zodha-nibaMdha (doctoral thesis) tarIke kAva-zAkhAnA bRhadAraNyaka upaniSadanA phakta prathama adhyayananI, svarAMkana (accents) sahitanI eka AvRtti (1976) mATe sauthI vadhAre hastapratonA AdhAra lIdhAno dAvo karyo. paraMtu teNe traNa hastaprato bhAratamAMthI ane bIjI traNa hastaprato yUrapamAMthI; ema phakta (kula) cha ja hastapratonI sAthe sAthe bIjI sAta chapAyelI AvRttione paNa upayogamAM lIdhI ! A prakAzanamAM svarAMkanane mahattva ApavA svarAMkano darzAvatI A cha ja hastaprato maLI AvavAthI eNe itara-svarAMkana vagaranI-hastapratone upayogamAM levAnuM yogya na gayuM. Ama chatAM mAuee AvI-svarAMkana vagaranI hastapratomAMthI phakta pAThAMtaro noMdhyA hota to A AvRtti vizeSa pramANabhUta thaI zakI hota ! (juo olivele : 1998/2 xv). , 4. aparyApta hastapratonA AdhAre prakAzita chatAM mAuenI uparyukta AvRttine "samIkSAtmaka" mAnI amerikana vidvAna perejha kaoNphIe 1994mAM tenA zodha-nibaMdha mATe kAva-zAkhAnA bRhadAraNyaka upaniSadanA phakta bIjA adhyayananI svarAMkano sAthenI AvRttimAM, mAuee tenI AvRttimAM upayogamAM lIdhelI che hastapratone, tathA te uparAMta eka vadhArAnI hastapratane upayogamAM lIdhI. Ama A AvRtti paNa aparyApta phakta sAta ja - hastapratonA AdhAre taiyAra thaI. mAuee tathA kaoNphIe bahadAraNyaka upaniSadanI temanI AvI AvRttio mATe zakya eTalI anya hastaprato bhAratamAMthI ke bIjAM sthaLomAMthI meLavavA koI prayAsa Adaryo hoya ema lAgatuM nathI. 5mAksa myulare so varSa upara je be hastaprato potAnA prakAzanamAM upayogamAM lIdhI hatI te be, ane phakta te be ja hastapratonA AdhAre, paNa sauthI vadhAre pramANamAM to te upaniSadanI chapAyelI anya AvRttiono AdhAra laI obaralIjhe 1995mAM zvetAzvatara upaniSadanA prathama adhyAyanI AvRtti prakAzita karI. AvI AvRtti pramANabhUta gaNAya ja nahIM te nirvivAda che. [64-3] Avazyaka spaSTatA : , 1. ogaNIsamI-vIsamI sadInAM badhAM upaniSada-prakAzano saMpUrNa apramANabhUta hatAM tevuM to na ja mAnI zakAya. udAharaNa tarIke oTo zrADaranuM 1912mAM prakAzita, keTalAMka vIsa upaniSadonA saMgrahanuM prakAzana sAce ja samIkSAtmaka | pramANabhUta gaNAvI zakAya. 2. AjanA pratiSThita vidvAnomAM je koInI upaniSadonI AvRttio tAjetaramAM prakAzita thaI hoya emAM, upaniSada-zAstranA pratiSThita vidvAna peTrika olivelenI 1998mAM prasiddha thayelI bAra prAcIna upaniSadonA samUhanI AvRtti vizeSa dhyAna kheMce che. A AvRttimAM dareka upaniSadanuM prastAvanA tarIke vidvattApUrvaka vivaraNa, pachI eka pAnA para te upaniSada-graMtha ane tenI sAmenA (jamaNI-bAjunA) pAnA para aMgrejImAM teno zabdazaH anuvAda; Ama bAra upaniSadonA graMtha ane anuvAda ApI dIdhA pachI, aMte te te upaniSado saMbaMdhI jayAM tyAM pAda-TippaNIo tathA lagabhaga badhA pratiSThita bhAratIya ke pAzcAtya-vidvAnonAM lagabhaga badhAM prakAzanomAMthI tathA saMzodhana-lekhomAMthI Avazyaka pAThAMtaro, bhASAMtaro, ityAdi upara vidvattApUrNa samIkSAtmaka noMdho sAthe 30]. [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharacaka mAhitI rajU karavAmAM AvI che. (olivelee tenI 1996nI AvRtti uparathI A AvRtti vistRta karI che.) A AvRtti koIpaNa hastapratanA AdhAre taiyAra nahIM karI hovAthI olivelee jAte ja spaSTa zabdomAM jaNAvyuM che ke tenI A AvRtti "samIkSAtmaka" nathI (xv). vaLI, mULa upaniSada-graMthanA pAThomAM paNa sudhArA karyA nathI chatAM chaMda ane svara-saMdhi viSe tathA kauSItika upaniSada viSe teNe je kAMIka najIvA-nagaNya sudhArA karyA che teno teNe spaSTa ullekha karyo che (xvi, xviii). hastapratonA AdhAra vagara, paNa upaniSada zAstranA pratiSThita vidvAnoe vyakta karelA gahana saMzodhanAtmaka-vicAronAM AdhAre prakAzita, chatAM upaniSadonA pATha pAThAMtarone vaphAdAra rahI te para vizada vimarza sAthenI A AvRtti rasa dharAvanArA dareka vidvAne upayogamAM levA jevI che. 3. upaniSadonI prakAzana paraMparAnAM vividha pAsAMnuM ane tenA itihAsanuM vistRta vivecana A lekhamAM zakya nathI. olivelee tAjetaramAM ja prastuta viSaya para vizeSa prakAza pAtharI, pratiSThita vidvAnoe phelAyelI temanAM upaniSada-prakAzano saMbaMdhI "samIkSAtmakatAnI' mAyAjALanuM vidvAnone parama jJAna ApyuM ke "tevuM ratnata samIkSAtmam' A upaniSada-prakAzana samIkSAtmaka-'rajata" - nathI." AvAM keTalAMka apramANabhUta upaniSada-prakAzanomAM darzAvelA graMtho-pATho, vagerenuM ahIM olivelenA AdhAre (1996, 1998/1, 1998/ 2) paNa vizadatAthI vivecana karavAmAM Ave che. (AnA vistAra mATe olivelenI 1998nI AvRttinuM adhyayana karavuM jarUrI che.) ahIM 1998/2 mAMthI lIdhelA saMdarbho mATe juo pariziSTa H 5.1. [SS4] upaniSada-prakAzanonI mAyAjALa : [F4.1] chA.upa.nA mULa pATha sAthe chUTachATa 1. byohataliMganI 1889mAM prakAzita o.upa. (mAdhyadina-zAkhA)nI AvRtti karatAM ya khAsa to tenI te ja varSe prakAzita chA. upa.nI AvRtti upaniSadonAM adhyayana mATe eka Adarza AvRtti thaI paDI (1998/2. xvi), graMtha prakAzananA sAmAnya niyamonI taddana upekSA karI chA.upa.nA prakAzanamAM byohataliMge 'UlaTI" rIto ajamAvI ! tene graMthanA je mULa pATho yogya nA lAgyA te pAThonA sthAne teNe tenA kalpita pATho mUkyA ane zabda-vyutpatti-vijJAnanA AdhAre keTalAka sudhArA-vadhArA paNa mULa graMthamAM ja rajU karyA, tathA graMthanA te te mULa pATho teNe pAda-TippaNIomAM ( te te pAnA para ja noMdhyA), athavA to te badhA pATho te graMtha saMpUrNa thaI gayA pachI- sAmAnya rIte koI vAcaka-vidvAnane tarata dRSTigocara paNa na thAya evA sthaLe te AvRttinA cheka aMtima sthAne noMdharUpe darzAvyA ! uparAMta, chA.upa.nA mULagraMthamAM Theka-ThekANe teNe sudhArA karyA; jemake : (2) putavAtmyam nA badale taddAtmyam (sarakhAvo 1986..., 2001. 48), (2) somya nA badale saumya, (3) adhivaivatam nA badale adhivevatam. byohataliMga jaNAve che ke tene AvA pATha prathamavAra mahAbhAratAdi graMthomAM ja dRSTigocara thayA, tethI teNe te ahIM rajU karyA ! paraMtu byohataliMganI AkarA zabdomAM samIkSA karatAM vhiTanIe (1890/sa. 412) jaNAvyuM ke jo tevA pATha upaniSadomAM na maLatA hoya to te pATha upaniSadomAM rajU na karavA joIe. vaLI, teNe koInI uktinA saMdarbhamAM AvatA rUti jevA zabda-prayoga je mULa graMthamAM jyAM jyAM AvatA hoya tyAMthI tevA zabdaprayoga koIvAra kADhI nAkhyA ane koI viSayano phakaro pUro thayAnuM lAgatAM tyAM teNe rUti zabda umeryo. vhiTanIe A bAbate paNa byohataliMganI TIkA karI che (1890/sa. 409). jo ke AvA kRti jevA sudhArA-vadhArAthI mULa graMthano artha bhAgye ja vikRta thato hoya. paraMtu tethI mULa graMthanA pATho "jhana nicchita grantha yabhena pratipAtayet // '] [ 31 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAthe AvAM ceDAM karavAno koI paNa vidvAnane adhikAra maLato nathI. 2. byohataliMge 1889mAM prakAzita %0.upa.nI ane chA.upa.nI AvRttiomAM aneka kalpita pAThonA sudhArA-vadhArA karyA pachI teNe te viSe kAMI judA ja vicAro vyakta karavA lekho lakhyA, jenI olivelee (1998/2) aneka sthaLe prasaMgavaza noMdha paNa lIdhI che, jema ke : (1)mULapATha pyAsam (chA.upa.1.6.7 : 106, 536) nA badale tenI AvRttimAM (1889) vilAsanam, (juo vhiTanI. 1890. 413). paNa tenA lekhamAM (1897/2-127) bhASar mAnyuM ! (2) mULa pATha rUti ne (be vAra H chA.upa.3.11-6, 204, 543) tenI AvRttimAMthI (1889) dUra karyA; paNa tenA lekhamAM (1897/2.87) kRti ne mULa pATha tarIke maMjUra rAkhyuM (sarakhAvo H 2.1.5; 2.5.34, tathA 1998/2. xvi). 3. byohataliMganI, AvA svarachaMdI sudhArA-vadhArA-vALI upaniSadanI AvRttie, teno upayoga karanArA anya ghaNA vidvAnone te upaniSadanA aneka pATho-pAThAMtaro ane mULa graMtha-pATha bAbate bhramamAM rAkhyA; jemake : mityutakSaramuLIthamupAsIta / (chA.upa. 1.4.1 : 174, 534) ''om evA A akSaranI jema ugIthanI upAsanA karavI joIe.'' ahIM byohataliMge kalpI lIdhuM ke chA.upa. 1.1.1(170, 533)ne anusarIne hastapratomAM ane pUrve racAyelI AvRttimAM sautham pATha umeravAmAM Avyo che; tethI teNe tenI AvRttimAM drIthar pATha dUra karyo ane te mATenuM kAraNa teNe tyAM-te ja pAnA paranI pATippaNImAM na jaNAvatAM tenI A chA.upa.nI AvRttinA aMte noMdhamAM tenuM kAraNa jaNAvyuM ! byohataliMganI AvI chA.upa.nI AvRttinA AdhAre, paNa moTe bhAge byohataliMge ApelI noMdho vAMcyA vagara ja, senArTe 1930mAM chA.upa.no (phreMca bhASAmAM) anuvAda prakAzita karyo. temAM byohataliMganA sudhArelA pATha (omityaMtakSaramupAsIta) ne senArTe chA.upa.no mULa graMtha-pATha mAnI lIdho, ane e pAThamAM AvatA akSaram padamAM koI vizeSaNa khUTatuM hoya evI zaMkAthI senArTa vyagra thayo. A pahelAM senArTe tenA 1909nA lekhamAM jaNAveluM ke vaidika sAhityamAM 35+Jas kriyApadano artha "(sAdara) upAsanA karavI" (venerate) evo ja nahIM, paNa te zArIrika, vidhiparaka ane Adhibhautika samAnatA sUcavato koI artha paNa dharAve che. A uparathI senArTe om padamAM chA.upa. 1.1.1mAM AvatA utnItham padanI samAnatAnuM sUcana *karyuM. (juo 1998/2 cha 534-535). 1889nI potAnI AvRttiomAM rajU karelA (%0.upa.ane chA.upa.nA) kalpita pATho kAMIka ayogya che evuM jaNAtAM, byohataliMge pharIthI te viSenA tenA vicAro evA sAmayikamAM (juo 1890, 1897/1, 1897/2) prakAzita karyA ke je bhAgye ja anyatra jANItuM thayuM haze ke anya vidvAnone paricita haze. AnA lIdhe senArTa paNa upara jaNAvyA pramANe bhramamAM rahyo ! 4. gavAryatAT venadhItva yathAvidhAna guro: hrAMtizeSeLa misamAnRtya.... (chA.upa. 8-15-1, 286, 571) ''vidhAnapUrvaka guru mATenAM (dainika) karmomAMthI bAkI rahelA samaye vedanuM adhyayana karI AcAryanA kuLamAMthI (gherathI) pAchA pharIne.' 32 ] zaMkare tenA chA.upa.nA bhASyamAM ahIM mULa pATha atizeSe mATe atiziSTaH padano upayoga karyo che (... rma yartavya tat-tvA... yo'tiziSTaH ni:... pA. 552) [ sAmIpTa : eprila-sapTembara, 2003 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahIM vyohatalige zAMkarabhASyanA AdhAre mati nA badale # -AvizeSekha jevo pATha sudhAryo. jo ke gautama-dharmasUtramAM (1-3.6) tizekha jevo AdhArabhUta mULa pATha maLI Ave che, ane gautama-dharmasUtranI AvRtti to 1876mAM sTenDalare prakAzita karI hatI, chatAM paNa vyohataliMge te pratye dhyAna na ApatAM tenI 1889nI chA.upa.nI AvRttimAM upara jaNAvyA mujabano pheraphAra karyo, ane lagabhaga ATha varSa bAda (1897/1, 1897/2) ajANyA sAmayikomAM lekha lakhI teNe potAnI bhUlono ekarAra karyo. tenArTane A bAbatano khyAla na AvatAM (1930, 121) ahIM (chA.upa. 8-51-1) mULa pATha ane bohataliMganA sudhArelA pAThano nirNaya levAmAM tene muzkelI UbhI thaI. chevaTe bohataliMganA tvavigere jevA sudhArelA pATha mATe senATaeN - tizekhA joDI dIdhuM, jemake : AcAryakulAdvedamadhItya yathAvidhAnaM guroH karma kRtvA [atizeSeNa] abhisamAvRtya... (1930 :121). . alleva tato mUya ti | (chA.upa.3.11.6. 204, 543) ahIM bolataliMge rUti pada dUra karyuM ane tenA lekhamAM (1897/1. 82) A ti padanI yogyatA mAnya rAkhI. enArTa A bAbate paNa ajJAta rahyo. 6. ... pradhyAyItAmanaddhAkSa:... (chA.upa. 6-14.1. 256, 562) vyohataliMge tenI AvRttimAM (106) A mULa pATha sudhArIne tenA sthAne pradhAveta jevo pATha kalpI lIdho, ane 1897/2 (128)mAM praDhAveta jevo pATha sUcavyo. hiTanIe (1890)sa. 41) mULa pAThane ja AdhArabhUta mAnI bohataliMganA pradhAna pAThane ayogya gaNyo. (juo olivele 1998/2 : pa62). 7. Avotteva kAme lUMthAt (chA.upa. 4.9.2 : 222, 551) paNa, mArI icchAe (=huM to icche kebhagavAn (jAte) ja (mane) kahe (zIkhave)." (1) ahIM vyohataliMgane zAne (.saptamI vibhakti ekavacana) pada tathA te uparanuM zAMkarabhASyanuM vivaraNa (be chAe = mama-chAyAm pA. 232); baMne svIkAravA jevAM na lAgyAM, jethI A mULa vAkyanA zabdone/padone judI rIte vibhakta karIne, paNa kuzaLa rIte thoDAka pheraphAra sAthe navo pATha rajU karyo, jemake ... vi che me .. (mULa pATha) ... vim + a + me ... (bohataliMgano pATha) Ama "pArvAhna + zvam + vrayA" vAkya racI teno artha karyo "Jadoch konnte der Erhabene, aber auch nur er allein, es auf diese Weise verkunden." "paNa bhagavAna, ane phakta te eka ja mane A rIte te upadezI zake." (2) lahiyAo hastapratomAM zabdo/padone chUTAchUTA nahIM lakhatAM khIcokhIca (saMhitA-rUpe) lakhIne graMtha-Alekhana kare che; te mujaba A mULa vAkyane (mAvAsvevamenrayA) lahiyAonI devanAgarI lipinA akSaromAM (orthography) tapAsatAM, temAMnA me padamAM, nI mA-sUcavatI mAtrAmAM (1) tathA te rIte jo nI ko-sUcavatI mAtrAmAM (1) kAMI phera jaNAto nathI. AthI ahIM zAne nA badale me pATha paNa vAMcI zakAya. vaLI, koIvAra vyaMjana para kareluM anusvAranuM biMdu paNa te vyaMjana upara - sUcavatI mAtrA (jemake taM; tam athavA te) hoya evI zaMkA upajAve che. (dakSiNa bhAratanI lipinI hastapratomAM vyaMjana uparanA anusvAranuM biMdu ane vyaMjana upara I-sUcavatI mAtrA; baMnenA bheda spaSTa tarI Ave che.) DaoNyasanane ahIM me padanuM zAMkarabhASyanuM vivaraNa (juo upara) tathA vyohataliMgano kauzalapUrNa sudhAro, baMne yogya na lAgyAM. paraMtu teNe "Ena nizvitaM yatnana pratipatni '] [ 33 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (DaoNyasane) sudhAro karyA vinA tenI pAda-TippaNamAM ane mULa pAThanA badale chA5 pAThanuM sUcana karyuM. (Ama = "bitte" please, 1897, 124. pAMdaTippaNa 1). senAZ vyohataliMgano sudhAro to nA svIkAryo, paraMtu, mULa pATha vAge ane DaoNyasane sUcavelo pATha maM; te baMne viSe te koI nirNaya paNa na karI zakyo (1930 : 53) (3) limaye-vADekare 1958mAM prakAzita aDhAra upaniSadonI eka AvRttimAM badhA pAThAMtaro moTe bhAge upaniSadonI anya prakAzita AvRttiomAMthI athavA to te te AvRttiomAM prakAzakoe karelAM sUcanosudhArA uparathI darzAvyA che. A baMne prakAzakoe chA.upa. 4-9-2mAM Avato #Ame mULa pATha to svIkAryo, paNa ema lAge che ke DaoNyasane sUcavelo grAma pATha koI hastapratano eka sAcesAca pAThAMtara hoya te rIte temaNe te vAraM pAThane pAda-TippaNImAM rajU karyo. uparAMta, temaNe vyohataliMganA kAlpanika pAThane paNa mahattva ApyuM ! limaye-vADekare noMdhelA keTalAya pAThAMtaro vebaramAM (1964) maLatA nathI ane vyohataliMganI (1889/1, 1889)2) AvRttiomAM paNa maLatA nathI; udAharaNa tarIke khU.upa. 4.5.4 uparAMta, bR.upa. (mAdhyadinazAkhA) : 4.4-23-25 ane 5.5.1 jevA pAThAMtaro (juo 1998/2. xvii noMdha : 5-6). (4) beDekara-paLasaLee 1980mAM sAITha upaniSadonA jarmana-bhASAmAM thayelA DaoNyasananA anuvAdane (1897) aMgrejImAM bhASAMtararUpe eka AvRttimAM prakAzita karyA. temAM temaNe (1980.126) DaoNyasane sUcavelo + pATha (chA.upa.4-9.2) pAda-TippaNImAM e rIte noMdhyo ke jANe ke te = pATha koI hastapratamAM sAcesAca pAThAMtara tarIke maLyo hoya ! A e pATha DaoNyasananuM sUcana-mAtra che; koI pAThAMtara nathI; e spaSTa karavAnI ahIM jarura nathI. ahIM to mukhya muddo e che ke eka vidvAnanA graMtha-prakAzanamAM thayelI bhUla anya vidvAnonAM prakAzanomAM paNa kevI bhrAmaka paraMparA janmAve, tenuM A pratyakSa udAharaNa che ! varSa pATha, sUcana maTIne pAThAMtara thaI gayo ! [64.2] upaniSadomAM chaMda-bhaMga : AlsaTorse tenA 1950mAM prakAzita kaTha upaniSadanI chaMda-racanA viSenA lekhamAM evI AzA vyakta karI ke kaTha-upaniSadanA chaMdonA mULa paraMparAgata pATha pAda-TippaNImAM darzAvI te te chaMdonI punaHracanAvALI koI Adhunika AvRtti taiyAra thavI joIe (1950-620; noMdha 1). paraMtu mAkasa cUlare to chaMdamAM paNa koIpaNa jAtanA sudhArA-vadhArAno virodha karyo che (1879 - xxii), jyAre keTalAka vidvAno chaMdabaddha upaniSadomAM AvatA chaMdomAM koIvAra chaMdabhaMga karatA pATha (metri-causa) niyamita chaMdamAM badalavAnuM sAhasa paNa kare che. padyamaya upaniSado samayanI dRSTie gadyamaya upaniSada jeTalAM prAcIna gaNAtAM nathI. AvAM padyamaya upaniSadomAM AvatA chaMdo koI judA ja nIti-niyamonuM anusaraNa karatA hoya che. temAM koIka pATha: Alikhita chatAM te pAThanA uccAra prAkRtamAM-lokabhASAmAM-thatA hoya che. AaedorDe A viSaya para mahattvanuM saMzodhana karyuM che. teNe jaNAvyuM ke chaMdamAM AvatA mavata jevA saMskRtamAM Alikhita pAThone, chaMdabhaMga jevuM lAgatAM, tyAM avatanA badale boti jevuM prAkRta-lokabhASIya uccAraNa karavAthI chaMdabaddhatA jaLavAI rahe che. Ama karavAthI mULa graMtha-pAThanA badale bIjo pATha sudhArI devAnI pravRtti TALI zakAI (1998/2. Xvi). Ama chaMdadoSa jevuM jaNAtAM tene chaMda-baddha karavA prAkRta-lokabhASAnA uccAraNa saMbaMdhI nIce mujaba tAravaNI kADhI zakAya : saMskRtamAM AlekhelA padano prAkRtamAM uccAra . - va .. .. .. 'va 2. - ti ... .. .. 'ti rU. - mavati .. .. .. boti A bAbate keTalAMka udAharaNo jovAthI vadhAre spaSTatA thaze. 34]. [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. samiva martya: pacyate saMsthamivAnAyate punaH / (kaTha u5. 1-6 : 374, 600) "maraNazIla (manuSya) anAjanI jema pAke che (ane) anAjanI jema pharIthI janme che." ahIM A anuSTul chaMdanA baMne pAdamAM eka-eka akSara vadhAre che; baMnemAM ATha-AThanA badale nava-nava akSaro che. paNa A baMne pAdamAM AvatA saMskRta va pAThano prAkRta va uccAra karavAthI A chaMda niyamita banI rahe che, (1951 : Alsadorpha : 625); jemake : sasyaM va martyaH pacyate, sasyaM vAjAyate punaH / 2. yastvavijJAnavAd bhavati.... (kaTha upa. 3.5 : 388, 607) "je vijJAnavAn hoya che.' A anuSTubha chaMdanA pAdamAM eka akSara vadhAre che; AThanA badale nava che; paNa bhavati saMskRta padanuM prAkRtamAM -moti-uccAraNa karavAthI A chaMda niyamabaddha bane che : (1951 : Alsadorpha : 626, 634); jemake : yastvavijJAnavAn bhoti; rU. vaLI, AlsadorDe (1950 : 623) jaNAvyuM ke : keTalIka aniyamita chaMda-racanAmAM AvatI bAhya saMdhithI joDAyelAM padone chUTAM pADIne - temano vigraha karIne - saMdhi vagara ja uccAra karavAthI AvA chaMdo niyamita karI zakAya che; AvuM uccAraNa paNa prAkRta-lokabhASAmaya gaNAya che; jemake : vaizvAnaraH pravizatyatithirbrAhmaNo gRhAn / (kaTha u5. 1-7 : 374, 601) "brAhmaNa atithi (sarve puruSomAM) agni jema gRhomAM praveze che." A anuSTunnA prathama pAdamAM niyamita ATha akSaronA badale sAta akSaro Ave che. AvatAM be padono - pravizatyatithino- saMdhi vagara uccAra karavAthI te niyamita chaMda banI rahe che, vaizvAnaraH pravizati, atithirbrAhmaNo gRhAn / paNa temAM jemake : (noMdha : hastapratonA lahiyAo paNa ghaNIvAra saMdhinA prayogo svataMtra rIte kare che, athavA saMdhinA niyamonuM kaDaka pAlana karyA vagara Alekhana kare che.) 4. khAsa karIne uparanAM 1-3 udAharaNomAM-anuSTul chaMdomAM AlsadoryanAM sUcano upayogI nIvaDe che. paraMtu anya prakAranA chaMdo aniyamita jaNAtAM, temane niyamita karavAnI muzkelI bhAgye ja dUra thaI zake che. (1951, 627); jemake : etamagni tavaiva pravakSyanti janAsaH // (kaTha upa. 1.19 : 378, 602) "loko tArA (potAnA nAme) ja A agnine jaNAvaze (oLakhaze).'' A chaMdanA pAdamAM agiyAra akSaronA badale cauda akSaro AvyA che. AvI paristhiti "sudhAravA" mAkasa myulare (1984), byohataliMge (1890 : 134) ane zArpenTiare (1929) : A pAdamAM AvatA tavaiva pAThane prakSipta mAnyo; paNa gArbee (1909 : 47, 399) ane Alsadorphe tavaiva padane mULapATha tarIke svIkAryuMH temAM Alsadorpha rAune (1971 : 173) anusarIne atti ane (talaiva mAMthI) va padone prakSipta mAnI dUra karyAM; ane A chaMdane niyamita karyo. "dena tiSThita pratyaM yatnana pratipAyet // '] ... [ 35 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. to mada 3the pratiSThAM dRSTavA pRtyA thI naritoDatyastrAkSa: (kaTha upa. 2.11; 382, 605) "he naciketA, moTA vizALa prazaMsAmaya AdhArane joIne, dhIra (te) makkamatAthI (DagyA vagara tene) tyajI dIdho." A chaMdane niyamita karavA bohataliMge temAMthI tRSTavA pada dUra karyuM. (1890: 142), paNa AlsaTorse (1950 : 628) TUchavA pada rAkhIne dhRtya pada dUra karyuM : uparanAM 4-5 udAharaNomAM chaMda-bhaMga dUra karavA mULa graMthamAMthI- chaMdamAMthI - koI mULa pATha (jemake tavaiva ke na ke kUdavA ke dhRtya, ityAdi) kADhI nAkhavAthI eka evo bhrama Upaje che ke jANe ke te mULagraMthamAM ja - chaMdamAM ja - prathamathI te te kADhI nAkhelA pATho nahotA ! Avo sudhArA-vadhArA karavAno svarachaMda TALavo joIe (62-5.4 ane 2.6). vaLI, keTalAka vidvAno soLu jevA pAThane sauNa pAThamAM sudhAravAmAM graMtha-pATha badalAto nathI evuM mAne che. paNa, Avo sotha pATha dareka hastapratamAM ane prAcIna upaniSadomAM paNa maLI Avato hoya to tene badalavAnI jarUra paNa nathI. vAjasaneyi-saMhitAnA 50mA adhyAyarUpe rahelA Iza upaniSadamAM AvatA traNa (12-13-14) chaMdabhaMga karatA chaMdo te ja Iza-upaniSadanI mAdhyadina zAkhAmAM ane kAva-zAkhAmAM paNa (baMne ya zAkhAmAM) jarApaNa pheraphAra vagara samAna punarAvartana pAmyA che; te te sthaLoe paNa te jANe ke chaMdabhaMga karatA hoya e rIte Alikhita rahyA che. AvA prasaMgomAM chaMdapATha sudhAravAmAM sAhasa che (sarakhAvo thIma. 1965 : 98), prAcIna chaMdonA nItiniyamo ke temanI mAtrA viSe (scanning) ke racanA viSe tathA te samayanA bhASA-lokabhASAnA uccAraNa viSe koI nirNaya lIdhA vinA chaMda-bhaMga lAgatA chaMdo niyamita karavA mATe temane sudhAravA-badalavAnuM yogya nathI. muMDaka upaniSadanI herTIlanI (1924) AvRttimAM tathA zvetAzvatara upaniSadanI hAuzilDanI (1927) AvRttimAM chaMda niyamita karavAnA bahAne thayelA sudhArA-vadhArA anya vAcaka vidvAnone bhramamAM nAkhe tevA rahyA che ! [64.3] upaniSadomAM apANinIya pATho : selomane muMDaka upaniSadanI (1981) ane prazna upaniSadanI (1991) bhASAnAM adhyayana karI upaniSada-kAlIna lokabhASA para vizeSa prakAza pADyo che. te mujaba upaniSadonA apramANabhUta ke apANinIya lAgatA pATha mULe te laukika saMskRta ke prAkRta lokabhASAnA pATha che, te nizcita thAya che. upaniSadonA pATha prathama dRSTie azuddha jaNAya to paNa Adi zaMkare upaniSado uparanAM tenAM bhASyomAM tevA azuddha jaNAtA pATha sudhAravAno prayAsa karyA vinA temane chAsa ke pramavaza jaNAvIne paNa mULapAThane kAyama rAkhIne ja- temanAM vaphAdArIpUrvaka vivaraNa karyA che ane lahiyAoe paNa tevA pATha sudhAryA nathI (2.5.3). selomananA AvA uttama saMzodhananA pariNAme muMDaka upaniSadamAM ane prazna upaniSadamAM prAcIna kALanA kSatriya vargamAM bolAtI prAkRta-lokabhASAmAM saMskRtanA chUTAchavAyA rahI gayelA saMketonAM darzana thAya che. azuddha ke apANinIya lAgatA pATho paNa sudhAravAmAM kevuM sAhasa rahyuM che te nIce jaNAvavAmAM Ave che : 1. ... tamizra pratiSThAne sarva iva pratikane ! (prazna upa. 2-4; 460, 638) "... ane te sthira thatAM- AdhAra te - badhA ja AdhAra le che." mULa pATha : pratikane , paNa vyAkaraNa zuddha pATha pratika. ahIM pratiSThatte pATha lahiyAonA lekhana-doSanuM pariNAma "lekhana-lAghava" (haplography : lakhavAmAM saraLa rahe te rIte mULa pAThane kAMI judI rIte Alekhavo, te) nathI, paraMtu te pATha A upaniSadanA racanArA(o)nI maulika lokabhASAmAMthI udbhavelo 36 ] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa pATha che : te "uccAra-lAghava" (haplology : bolavAmAM saraLa thaI paDe e rIte mULa zabdano thato kAMI judo uccAra) che ! te mULa pATha A upaniSadanA zAMkarabhASyamAM (pA. 253) paNa sacavAyo che. paMdaramI-soLamI sadInA raMgarAmAnujanA (pA. 115) A upaniSada uparanA bhAgyamAM (vyAkaraNazuddha) pratichanta pAThanA badale zAMkarabhASyamAM jaLavAI rahelo pratikane pATha vadhAre AdhArabhUta ane prAcIna che tevuM selomane jaNAvyuM ane vyohataliMge A pAThano sudhAro karyo hato teno virodha paNa karyo (1991 : 13, 64-70). (noMdha : "uccAra-lAghava" darzAvatA keTalAka zabdo saMskRtamAM tathA prAkRtamAM vyavahAramAM vaNAI gayelAM maLI Ave che; jemake manavagha (saMskRta); anavana (prAkRta/pAli); tathA mavadya ane avaq. A rIte Adhunika lokabhASAmAM paNa evA zabdo maLI rahe che; jemake - narka < naraka; svarNa < suvarNa ; smaraNArthe > smarNArthe vagere. ahIM e darzAvavAnI jarUra nathI ke A badhA "uccAra-lAghava" zabdo zuddha nathI.) 2. ... sa vArtA te tatra tatra ! (muMDaka upa. 3.2.2, 450, 365) "... te IcchAonA lIdhe tyAM tyAM (Ama tema) janme che." mULa pATha #Amama: paNa vyAkaraNa-zuddha : mai: vyAkaraNa-viruddha bhAsatA mULe tRtIya vibhakti bahuvacananA A mULa pATha grAmami: ("icchAo dvArA")ne herTIle (1924) fma: pATha karI, sudhArI mULa pAThane tathA tenA arthane paNa badalI kADhyA ! Avo e pramANabhUta lAgato #Ama: pATha bauddha-saMskRtamAM paNa jovA maLe che (ejarTanaH 4.53-54; ane 1981 : 94). upaniSadonAM pratiSThita prakAzanomAM vyAkaraNa - viruddha bhAsatA mULagraMtha-pAThone vyAkaraNanA DhAMcAmAM goThavavA yurapa ke pazcimanA vidvAnoe karelA sudhArA-vadhArAthI to te te upaniSadonI hastapratomAM ane te te uparanA bhAgomAM hajI paNa mULa-svarUpe sacavAI rahelA rahyA-sahyA lokabhASAmaya saMskRta pAThono AdhAra paNa ApaNe gumAvI besIzuM ! 3. vinAnanuM vijJAna bhavate nAtivAlI (muMDaka upa., 3.1.4 : 448, 634) "Understanding this, one becomes a knower. There is no superior speaker" (14. 1931) (=A jANIne te vidvAna thAya che. tenAthI koI uttama vAda karanAra nathI.) ahIM mAte pATha sAmAnya rIte azuddha lAge che. AthI chAndogya upaniSada 7.15.4 (268, pa66)ne anusarIne vyohataliMge (1901=8) tene vyAkaraNa-zuddha parvata pAThamAM sudhAryo. paraMtu paraMparAgata graMtha-pAThane sudhAryA vinA ja rAue (1965) A vAkyanA zabdone judI rIte yojayA; jema ke vijJAna vidvAnubhavonAtivAvI lahiyAonuM hastapratamAM saMhitArUpe Alekhana; sarakhAvo upara 4.1.7.1-2). vijAnan vidvAn bhava tena+ativAdI tuM jANanAra, vidvAnu; ane tethI ativAdI (vAdamAM AgaLa paDato) thA." (juo 1996; 274) 4. ... sAkSI vetA vevato nigaDha I (zvetAzvatara upa., 6.11 : 430, 627). "(deva)... sAkSI, zikSA karanAra (daMDanAra, sajA karanAra), ekalo ane nirguNa che." Ina nivRtaM pracuM yatrena pratipAt '']. [ 37 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkarabhASyamAM (pA. 58) retA - mULa pAThane - sudhAryA vinA ja svIkAryo che ane vetA =pethitA (avalokana karanAra; vin to perceive, avalokana karavuM; kriyApada uparathI tR pratyaya lAgatAM vyAkaraNa zuddha pATha 7 > vettA mATeno pATha !) lagabhaga badhA Adhunika vidvAnoe vetA pATha svIkAryo che. paNa hAuzille (1927) mULa pATha vetA nA badale vettA pATha sudhAryo, ane hRme (1931=); mULa vetA pATha kAyama rAkhI pAdaTippaNImAM vettA pAThanuM sUcana karyuM. rAue (1964) mULa pATha badalyA vagara vidvattApUrNa sUcana karyuM ke vetA pATha mULe vi (to punish, sajA karavI) kriyApada uparathI (fzva + Dra =. uparathI vetA, sajA karanAra) uddabhavyuM che. A pramANe A vAkyanuM vivaraNa yathArtha jaNAya che (1998/2 : olivele, xvii). 5. tAna hovAdaiva mA pratisamIyAjoti 1 (chAndogya upa. 1-12-3H 184, 537) teNe temane kahyuM : savAre A sthAne ja mArI pAse Avo." mULapATha 3pamIyAta; vyAkaraNa zuddha pATha 35miyAta. ahIM - 3pamIyAta pAThamAM azuddha-pATha vyakta karatA huM (dIrgha svara)nI Adi zaMkare paNa noMdha lIdhI che ke sairNa chAndasamU. pramAdri-pADo vA (pA. 76) ("ahIM-IkAramAM dIrthapaNuM vaidika hoya.... athavA to te (lahiyAonI) bedarakArIthI udbhavelo pATha hoya") AvA vidhAna uparathI ema lAge che ke zaMkare ahIM koI hastapratano ja upayoga karyo che (paNa A zAstrajJAna tene maukhika paraMparAthI prApta nahotuM thayuM). zaMkaranI AvI noMdhanA AdhAre vyohataliMge to 31mIyAta mULa pAThane 35miyAtamAM pheravI nAkhyo. ahIM e jaNAvavuM jarUrI che ke zaMkarane AvA pAThanI maulikatA viSe zaMkA thaI (sarakhAvo =prApADo vA) chatAM paNa teNe te pATha sudhAryo nathI. tevI rIte lahiyAoe paNa te mULa pATha kAyama ja rAkhyo che ! 6. sarva tviTuM brahma tabbataniti zAnta 35ANIta (chAndogya upa. 3-14.1 : 208, 544). "A badhuM (jagata) kharekhara brahma che. zAMta thayelAe ( zAMta citte) tene nIr tarIke upAsavuM joIe." ' A vAkyanA tajJatAn pAThamAM pUrva-pada tarIke tat zabdano prayoga eka samAsa tarIke che ke te tata zabda ahIM natAna sAthe saMdhimAM eka bhinna pada tarIke - brahma padanA sarvanAma tarIke - yojAyo che, te viSe nirNaya thaI zakato nathI. ahIM tat ne brahma nA sarvanAma tarIke mAnyuM che. zaMkare AnI uparanA tenA bhASyamAM tanta pAThane judA pada tarIke svIkAryo che ane gatAna padano artha karavAmAM tene muzkelI paDI hoya ema lAge che; A nanAna pAThamAM keTalAka zabdonA Adya-akSaronA samUhathI udbhavelo koI eka "zabda" (acronym) hoya e rIte zaMkare teno artha ghaTAvyo che; jemake gana (janmavuM) + nI (laya thavuM) + mana (zvAsa levo) A traNa akSaronA - kriyApadonA - Adya - akSara - = + + + - maLIne ahIM navIna zabda astitvamAM Avyo ! eTale ke sarva kAMI brahmamAMthI janme che (gana); brahmamAM ja laya pAme che (nI) ane brahmathI jIve che - zvAsa le che (mana) (173). AjanA vidvAno zaMkaranA AvA arthaghaTana sAthe kadAca saMmata thAya ke na thAya e mudo ahIM mukhya nathI; paNa zaMkare (ane lahiyAo paNa) ahIM mULa pATha natAna ne vaphAdAra rahIne-tene sudhAryA vinA - tenuM vivaraNa karavA koziza karI che, te ahIM agatyano muddo che. paNa vyohataliMge (18892) natAna jevA kliSTapAThane sudhArIne tyAM nAnAni (jJA kriyApadanuM saMbhAvanA-sUcaka Subjunctive prathama puruSa ekavacana) jevo pATha lIdho; mULa tannatAnitimAM teNe "tajJAnAnIti" kahyuM ! (noMdha : ganAna zabda ahIM AghAkSarasamUha hoya; tevI zabda-yojanA (acronym) purANA bhAratIya sAhityamAM navI nathI; jema ke 38] | [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. "manApUrtiA " zabda ni + nAradra + V1 + utA + sUrya + 8 purANomAM nAmonA AghAkSara-samUharUpe yojAyo che ! 2. "viga" zabda sura + vinaya + pampa pITakanA AdyAkSarasamUharUpe bauddha sAhityamAM jovA maLe che ! (1999 : 160 nA AdhAre). Adhunika bhASAomAM AvA AdyAkSarasamUha zabdo maLI rahe che : jemake 1. "aTirA - Atira" zabda Ahmedabad + Textile + Industrial + Research + Association nA Adya akSaronA samUharUpe yojAyo che. 2. aMgrejImAM "raDAra-Radar" zabda Radio + Detecting + And + Ranging zabdonA Adya akSarono samUha che.) chA. upa. 3.14.1 mAM Avato nanAna zabda kadAca ApaNane "artha-hIna" lAgavA chatAM te kadAca "ArSa" paNa hoya (hapax ?). morganarothe (1958) tenuM eka hastapratamAM tannatAnIti evo pAThAMtara noMdhyo che. DaoNyasane (1897) chAndogya upaniSadanA A vAkyanA bhASAMtara daramiyAna noMdhyuM che ke AvA "arthahIna" zabdonI kaMIka spaSTatA - temano kAMIka artha - to upaniSadonI tAttvika vicArasaraNInA saMdarbhamAM ja saMbhavI zake che. natAna nI jema; ti (bu.upa., 2-3-6 : 66, 501-502), 6 (bR.1pa., 5.2 : 132, 523) viram (bR.upa,, 5.12 : 136, pa24), saMyadA (chA.upa. 4.15.2 : 224, 551), rUdra (aitareya upa., 1-3, 14 : 320, pa79-580), tadanam (kana upa. 4-6 : 370, 599) vagere zabdonAM arthaghaTana paNa muzkela che. upaniSadonA samayamAM AghAkSarasamUha zabdonI yojanA haze ke nahIM te viSe koI saMzodhananA abhAve koI nirNaya laI zakAya nahIM. [65] upasaMhAra : 1. uparyukta (4.1-6) vivecananA AdhAre spaSTa thAya che ke upaniSadonAM prakAzanonI bAbatamAM pAzcAtya ke yUrapanA vidvAna-prakAzako karatAM te te upaniSadonI hastapratonA paMDita-lahiyAo ane te te upaniSadonA bhASyakAro (khAsa : Adi zaMkara) graMthanA mULapAThane vadhAre vaphAdAra rahyA che (62.3.2). chatAM vicitratA to e che ke pAzcAtya vidvAno A lahiyAonI ane bhASyakAronI AvI vaphAdArIne zaMkAthI mUlave che ane temanI AkarI TIkA paNa kare che ! e sAcuM ke pAzcAtya vidvAno zabda-vyutpatti-vijJAnano mukhya AdhAra le che, paNa ahIM- temanAM upaniSada-prakAzanomAM zabda-vyutpatti-vijJAnano doSa nathI; doSa che te vidvAnonA graMtha-pATha sudhAravAmAM; graMthaprakAzanamAM zabda-vyutpatti-vijJAnano upayoga na thavo joIe; paNa tenA upayoganA othA heThaLa mULa graMtha-pATha sudhAravAmAM A vidvAnoe moTI bhUla AdarI che. hastapratonA AdhAre graMtha-prakAzana saMpUrNa thaI gayA pachI te mULa graMthanA adhyayana mATe, temAMthI Adi ke mULa graMthanI (ur-text, proto-text) khoja mATe zabda-vyutpattivijJAnanI ane phakta zabda-vyutpatti-vijJAnanI ja AvazyaktA rahe che. AlsaTorse kahyuM che ke (... dad die Indologie der festen Boden der Sanskrit-Philologie niemals verlassen darf - 1959-99) vidvAnoe samagra bhAratIya vidyAonAM saMzodhanomAM mULa pAyAnI AdhArazilA gaNAtA zabda-vyutpatti-vijJAnanI koIpaNa saMjogomAM upekSA na karavI joIe. mULa graMtha-prakAzanamAM ja te graMthanA mULa pAThono sudhAro-vadhAro karavA zabda-vyutpatti-vijJAnano ke anya prakAranI vidvattAno upayoga taddana ayogya che. graMtha-prakAzanamAM to mULa pAThane vaphAdAra rahevuM ja joIe; ane temAM paNa je kliSTa, azuddha lAgatA pAThone (lectio difficilior) to kAyama ja rAkhavA, tathA tevA kliSTa pAThane badale kyAMya saraLa pATha (lectio facilior) maLI Ave to paNa kliSTa pAThane "thena trivita paLe yabhena pratipAnita "] [ 39 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pasaMda karavo joIe; AvA graMtha-prakAzananA mULa pAyAnA siddhAMtanuM (Du2.2.5) kaDaka pratipAlana thavuM joIe. (juo 2.4; ane 2.5.1-5). AvA pAyAnA siddhAMtane nahIM anusarIne upaniSada-prakAzakoe je bhramajALa phelAvI hatI tenI AchI rUparekhA upara darzAvI che. 2. keTalAka pratiSThita vidvAnoe prakAzita karelAM, upara jaNAvyA mujabanAM "samIkSAtmakatAno" bhrama sarjanArAM upaniSada-prakAzano anya vidvAnonA saMzodhana mATe pUratAM pramANabhUta thatAM nathI, e sAcuM. paNa, AvI hakIkatathI e badhAM prakAzanonuM mUlyAMkana ochuM AMkavuM na joIe. A pratiSThita vidvAnonI vidvattAnAM bhArobhAra sUcaka maMtavyo, vivecano, keTalAka pAThAMtaro, temanAM bhASAMtaro, ityAdimAM bhAvi-saMzodhanonAM aneka dRSTibiMdunAM udbhava-sthAna samAyelAM che tathA temAM vidvata-gamya anerI dizAnAM sUcana paNa maLI rahe che. dareka vidvAne AvAM prakAzanonI kahevAtI samIkSAtmakatAnI mAyAjALamAM mugdha thayA vagara mukta rahI- svataMtra rIte - temanAM paNa adhyayana karavAM ja rahyAM. [6pa.1] prakAzanamAM apekSita pratijJA-vacana : hastaprata-prakAzake nIce jaNAvelI mukhya javAbadArIone dhyAnamAM rAkhavI joIe. 1. maukhika paraMparA daramiyAna jema je zAstragraMtha vitaraNa thato gayo, te pramANe ja lahiyAoe paNa AdithI aMta sudhI, satata kALajIpUrvaka, koIpaNa sudhArA-vadhArA karyA vagara, vaphAdArIthI, jema te zAsagraMthanuM hastapratomAM Alekhana karyuM, te rIte ja prakAzake paNa hastapratanA sarve pATho jema hoya tema ja rAkhIne, temAM koIpaNa sudhArA-vadhArA karyA vagara, AdithI aMta sudhI satata kALajIpUrvaka te zAstragraMthanuM (hastapratanuM) prakAzana karI, teNe te zAstragraMthanI cAlI AvelI maukhika vitaraNanI paraMparAmAM anusmRta vizvasanIyatAnuM mAna, tathA tevI paraMparAthI jaLavAI rahelA ane lahiyAoe temane hastaprato-rUpe AlekhelA te ja zAstragraMthanA AlekhananI paraMparAmAM paNa jaNAI AvatI vizvasanIyatAnuM mAna paNa jALavavuM joIe. prakAzake AvI addabhuta prakriyAnA phaLasvarUpa hastapratone saMpUrNa rIte vaphAdAra rahI, temAM Alikhita zAstragraMthanuM saMpUrNa saMrakSaNa karavuM ja rahyuM ! 2. hastapratonA AdhAre, hastapratonA pAThone saMpUrNa vaphAdAra rahIne prakAzita karelA zAstragraMthanI AvRtti saMpUrNa vizvAsalAyaka gaNAya che, ane te zAstragraMthanAM saMzodhano mATe AvA prakAranI AvRtti ekamAtra Avazyaka AdhAra thaI paDe che. AvuM graMtha-prakAzana saMzodhano mATe eka pAyAnI AdhArazilA banI rahe che, te saMzodhano mATenuM prathama sopAna che. AvAM graMtha-prakAzano te graMthanAM saMzodhanonI saphaLatAno AdhAra che. hastaprataprakAzanamAM Avazyaka nIti-niyamonuM thoDuMka paNa ullaMghana, te prakAzananI sakSamatA ane vidvAna saMzodhanakArono te prakAzana pratyeno vizvAsa DagAvI de che. graMtha-prakAzana vizvAsalAyaka maTI "vizvAsaghAtaka"nA bane te tenA prakAzake vicAravuM rahyuM ! 3. hastapratanA lahiyAo ane bhASyakAro mULa zAstragraMthanA pAThone vaphAdAra rahevAnI jeTalI cIvaTa ane javAbadArI dharAvatA hatA, tenA karatAM paNa hajAro-gaNI vadhAre cIvaTa ane javAbadArI rAkhI AjanA vidvAna prakAzaka graMtha-prakAzananuM kArya saphaLa pAra pADavuM joIe. AjanA prakAzakanI javAbadArI ghaNI vadhI jAya che. tenuM samIkSAtmaka pramANabhUta graMtha-prakAzana prakAzita thatAM, te deza-videzanA hajAro vidvAnonA hAthamAM "hastapratamAM AlekhelA graMtha mujaba ja, vaphAdArIpUrvaka prakAzita thayelA" eka graMtha tarIke jaI paDe che. hastaprata prakAzananA nIti-niyamonA pratipAlana dvArA thayeluM graMthaprakAzana ja pramANabhUta gaNAya che, hastaprata-prakAzaka potAnI javAbadArI samaje ane sudhArA-vadhArAvALuM tenuM hastaprata-prakAzana "pramANabhUta" hoya evA bhramamAM anya vidvAnone rAkhavAnA/rAkhyAnA doSathI te mukta bane. 4. upaniSado jevAM zAstronA Adhunika prakAzakoe lagabhaga dareka hastapratonA aMte, lahiyAoe noMdhelA (scribal-remarks), bhAratIya lahiyAonI paraMparAmAM pracalita be zlokone dhyAnamAM levA ghaTe. temAMnA eka zlokamAM lahiyo tenI vaphAdArI spaSTa kare che ke : teNe mULa graMthamAM jevuM joyuM tevuM ja A hastapratamAM 40]. [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakhyuMpachI te zuddha hoya ke azuddha; temAM kAMI azuddha jaNAya to te bAbate teno jarApaNa doSa nathI : yAdRzaM pustakaM dRSTavA tAdRzaM likhitaM mayA / yadi zuddhamazuddhaM vA mama doSo na vidyate // temAMnA bIjA eka zlokamAM A lahiyo jaNAve che ke A graMthane hastapratamAM jema jaNAyuM tema ja vaphAdArIpUrvaka AlekhavA mATe zarIra nIcuM vALavAmAM tenI pUMTha, keDa ane garadana tUTI gayAM, mAthuM nIce namAvyuM, dRSTi phADI (thaMbhAvI) rAkhI; Ama khUba kaSTa veThIne teNe A graMtha Alekhyo; tethI A graMthanuM darekedareka vidvAne kALajIpUrvaka rakSaNa karavuM joIe. (temAM sudhArA-vadhArA karyA vagara, te graMtha jema che tema vaphAdArIpUrvaka kAyama rAkhavo joIe) : bhagnapRSTikaTigrIvaH stabdhadRSTiradhomukhaH / / kaSTena likhitaM granthaM yatnena pratipAlayet // pariziSTa : 1 A saMzodhana lekhamAM darzAvelAM, upaniSadonAM "samIkSAtmaka" (critical, kritische) AvRttino bhrama : upajAvatAM, vidvAnoe prakAzita karelAM prakAzano (upaniSado ke temanAM bhASAMtara ke upaniSado para lekho) : * phakta eka ke be ke traNa upaniSada mATenAM prakAzano : (1) mULa upaniSada ane tenuM bhASAMtara 1, 1889/1 : bohataliMga bRhadAraNyaka upaniSada (mAdhyadina-zAkhA) 2. 18892 : vyohataliMga- chAndogya upaniSada. 3. 1890 : vyohataliMgaH kaTha, aitareya ane prazna upaniSada. 4. 1924 : herTala : muMDaka upaniSada. 1927 : hAuzilDa : zvetAzvatara upaniSada 1928-29 zApenTiara : kaTha upaniSada 7. 1930 : senA/ : chAndogya upaniSada 8. 1934 : senA/ : bRhadAraNyaka upaniSada 9. 1958 : morganarotha : chAndogya upaniSada 10. 1969 : phaijha : kauSItaki upaniSada 11. 1976 : mAue : bRhadAraNyaka upaniSada adhyAya 1 (kAva-zAkhA) 12. 1994 : perejha : bRhadAraNyaka upaniSada adhyAya 2 (kAva-zAkhA) 13. 1995 : obaralIjha - zvetAzvatara upaniSada adhyAya 1 phakta bhASAMtara sAthe : 1. 1964: rAu. zvetAzvatara upaniSada. 2. 1965 : rAu : muMDaka upaniSada, 3. 1971 : rAu : kaTha upaniSada upaniSada saMbaMdhI lekho. 1, 1897/1 : vyohataliMga 2. 1897/2 : khyohataliMga "na nizvitaM grantha yatrena pratipAna ] [41 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 1901 : vyohataliMga 4. 1909 : senA/ 5. 1951 : Alsadopha (kaTha upaniSada) ja ghaNAM upaniSadonA eka moTA saMgraharUpe prakAzano. (1) phakta mULa upaniSado (bhASAMtara vinA) 1. 1958 : limaye-vADekara (kula 18 upaniSadono saMgraha) (2) upaniSadonAM phakta bhASAMtara 1. 1897 : DaoNyasana (60 upaniSadonuM jarmana bhASAMtara) 2. 1931 : hyuma (13 upaniSadonuM aMgrejI bhASAMtara) 3. 1980 : beDekara - paLasuLe : (60 upaniSadonuM aMgrejI bhASAMtara : mULa 1897 : DaoNyasana : jarmana bhASAMtaranuM A aMgrejI bhASAMtara che.) pariziSTa - 2 A saMzodhana lekhamAM vivecano mATe upayogamAM lIdhelAM upaniSado. . phakta eka ke be ke traNa upaniSado mATenAM prakAzano : (1) mULa upaniSada ane tenuM bhASAMtara 1. bR. upa. (mAdhyadina-zAkhA) 18891 : bohataliMga : jarmana bhASAMtara sAthe. 1934 : senA/ phreMca bhASAMtara sAthe. 2. bu.upa. (kAva-zAkhA) : 1976 : mAue. adhyAya 1 : jarmana bhASAMtara sAthe. 1994 : perejha : adhyAya 2 : aMgrejI bhASAMtara sAthe. 3. chA.upa. 18892 : bohataliMga : jarmana bhASAMtara sAthe. 1930 : senATa : phreMca bhASAMtara sAthe. 1958: morganarotha : jarmana-bhASAMtara sAthe. 1986 : bereTana : adhyAya 6.8-16; aMgrejI bhASAMtara sAthe (lekha) 2001 : bhaTTa : adhyAya 6.8-16 : gujarAtI bhASAMtara sAthe (lekha) 4. kaTha upa. 1890 : vyohataliMga : jarmana bhASAMtara sAthe. 1928: zApenTiyara : aMgrejI anuvAda sAthe. 1929J 1951 : Alsadopha : (amuka judA judA maMtro); aMgrejI bhASAMtara sAthe (lekha) 5muMDaka upa. 1924 : herTala : jarmana bhASAMtara sAthe. 1981 : selomana : (amuka judA judA khaMDo/vAkyo) aMgrejI bhASAMtara sAthe (lekha) 6. prazna upa. 1890 : bohataliMga : jarmana bhASAMtara sAthe. 1991 : selomana : (amuka judAM judAM vAkyo); aMgrejI bhASAMtara sAthe (lekha) 42] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. zvetAzvatara upa. 1927 : hAuzilDa : jarmana bhASAMtara sAthe. 1995 : obaralIjha : adhyAya 1; jarmana bhASAMtara sAthe. 8. aitareya upa. 1890 : bohataliMga : jarmana bhASAMtara sAthe. 9. kauSItaki upa. 1969 : phaijha : jarmana bhASAMtara sAthe. 10. Iza upa. 1965 : thIme : aMgrejI bhASAMtara sAthe. (2) phakta bhASAMtara sAthe : 1. zvetAzvatara upa. 1964 : rAuM. jarmana bhASAMtara. 2. muMDaka upa. 1965 : rAu : jarmana bhASAMtara. 3. kaTha upha. : 1971 : rAu : jarmana bhASAMtara. 4. ghaNAM upaniSadonA eka moTA saMgraharUpe prakAzano : noMdha : upaniSadonAM nAma tathA krama : 1. bRhadAraNyaka upa. 8. iza upa. 2. chAndogya upa. 9. zvetAzvatara upa. 3. taittirIya upa. 10. muMDaka upa. 4. aitareya upa. 11. prazna u5.' 5. kauSItaki upa. 12. mAMDUkya upa. 6. kena upa. 13. maitrAyaNIya upa. 7. kaTha upa. A mukhya upa. sivAya anya upa.nAM nAma ahIM darzAvavAnI jarUra nathI. (1) mULa upaniSado ane temanAM bhASAMtara sAthe sAthe : 1998/2 : olivela : aMgrejI bhASAMtara sAthe; kula 1-12 upaniSado (kramamAM pheraphAra). (2) phakta mULa upaniSado (bhASAMtara vinA)H 1. 1912 : zrADara : kula 1-12 upaniSado (upara darzAvelAM upathI judAM) 2, 1958 : limaye-vADekara : kula 18 upaniSado (1-13 + anya pAMca : kramamAM pheraphAra) aMgrejI bhASAMtara. (3) upaniSadonAM phakta bhASAMtara 1. 1879 : mAsa myulara : bhAga 1 : kula pAMca upaniSadonuM (2, 4, 5, 6, 8 : kramamAM pheraphAra, juo 1981 : Reprint aMgrejI bhASAMtara. 2. 1894 : mAksa myulara : bhAga 2 : kula sAta upaniSadonuM (1, 3, 7, 9, 10, 11, 13 : kramamAM pheraphAra) aMgrejI bhASAMtara. juo 1984 Reprint - Max Muller. 3. 1897 : DaoNyasana. kula 60 upaniSadonuM (uparanAM 1-13; kramamAM pheraphAra sAthe samAI jAya che. bAkInAM upaniSado mATe mULa AvRtti jovA vinaMtI); 1897 : DaoNyasananA jarmana bhASAMtaranA aMgrejI bhASAMtara mATe juo 1980 : beDekara-paLasuLe. "jena trivita prarzva vana pratipAta "]. [ 43 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAI ja 4. 1931 : hyuma. kula 13 upaniSadonuM (1-13 kramamAM pheraphAra) aMgrejI bhASAMtara. 5. 1950 : beDekara-paLasuLe. kula 60 upaniSadonuM (uparanAM 1-13 kramamAM pheraphAra sAthe samAI jAya che. bAkInAM upaniSado mATe mULa AvRtti jovA vinaMtI) : mULa 1897 : DaoNyasana : jarmana bhASAMtaranuM A aMgrejI bhASAMtara che. 6. 1981 : 1879 : mAksa myulara : bhAga 1 nuM punarmudraNa. | (juo 1879 : mAksa myulara bhAga 1) 7. 1984 : (1884: mAksa myulara bhAga 2nuM punarmudraNa. | (juo 1884 : mAksa myulara bhAga 2) 8, 1996 : olivele : kula bAra upaniSadonuM (1-12, kramamAM pheraphAra) aMgrejI bhASAMtara. pariziSTa 3 saMdarbha : (1) A saMzodhana-lekhamAM upaniSadonAM ane te saMbaMdhI graMthonAM vivecano AvarI letA saMdarbho. (mULagraMthanA pATha vagara) Iza. upa. (7-15.4) $4.3.3. 12] (8-15.1) $4.1.4 13 | $4.2.5 prazna upa. 14] (24) $4.3.3. aitareya upa. bRhadAraNyaka upa. (1.3.14) 64.3.6 (2.3.6) 4.3.6 kaTha upa. (4.4.23-25) (sANaMdina) (1.6) $4.2.1 $4.1.7.3 (1.7) 64.2.3 (4.5.4) $4.1 7.3 (1.19) $4.2.4. (5.2) $4.3.6. (2.11) $4.2.5 (5.5.1) (mAdhyadina) (3.5) 4. 2.2 A $4.1 7.3. kena upa. (5.12) 64.3.6 (4.6) $4.3.6. muMDaka upa. chAndogya upa. (3.1.4) $4.3.3. (1.1.1) 64.1.3 (3.2.2.) $4.3.2. (1.6.1) 4.1.3 zvetAzvatara upa. (1.6,) $4.1.2 (6.11) 64.3.4. (1.12.3) $4.3.5 gautama dharmasUtra (3.11.6) $4.1.2 (1.3.6) $4.1.4. $4.1.5 raMgarAmAnuja bhASya (3.14.1) 64.3.6 prazna upa. (2.5) 4.3.1. (4.9.2) $4.1.7.1-4 zAMkarabhASya (4.15.2) $4.3.6 1. chAndogya upa. (1.12.3) 64.3.5 (6.8-16) $4.1.1. (3.14.1) 64.3.6 (6.14.1) 64.1.6. (4.9.2) $4.1.7.1 44] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) prazna upa. (2.4) 64.3.1. (3) zvetAzvatara upa. (6-11) SS4.3.4. (8-15.1) SS4.1.4. (2) A saMzodhana-lekhamAM maLatA upaniSadonA saMdarbho (mULa graMthanA pATha sAthe). AcAryAr vemathItya yathAvidhAna guro: hrAMtizeSeLAbhikSamAvRtya... I chAndogya u5. 8.15.1) $4.1.4. '"vandra" (aitareya u5. 1.3.14) S4.3.6. tAtmyam... 1 chAndogya u5. 6.8-16) S481.1. tadeva tato mUya kRti / (chAndogya u5. 3.11.6) Thu4.1.5 tani tathaiva pravRtti nanAsa:... I (kaTha upa. 1.19) SS4.2.4 omityutarakSaramudrIthamupAsIta / (chAndogya u5. 1.4.1) hu4.1.3. vyAsam ... / chAndogya upa. 1.6.7) SS4.1.2 tadvanam ... | (kena u5. 4.6) S4.3.6 tathi pratiSThamAne sarva va pratiSThatte / (prazna upa.2.4) S4.3.1. tAn hovAvedaiva mA prAtaravasamIyAteti / (chAndogya u5. 1.12.3) SS4.3.5. "va-TU-TU' (bRhadAraNyaka upa. 5.2) SS4.3.6 neti neti... (bRhadAraNyaka upa. 2.3.6) S4.3.6 pradhmAyItAbhinaddhAkSa: ... / (chAndogya upa. 6.14.1) SS4.1.6. maLavAstreva me Ame brUyAt / (chAndogya u5. 4.9.2) SS4.1.7 yastvavijJAnavAn mati... I (kaTha upa. 3.5) SS4.2.2. vijJAnan vidvAn mava tenAtivAvI / (muMDaka u5. 3.1.4) S4.3.3. '"vi-ra-m'' (bRhadAraNyaka upa. 5.12) SS4.3.6. vaizvAnara: pravizatyatithi UMghaLo gRhAn / (kaTha upa. 1.7) SS4.2.3. sAmabhi nAMvate tatra taMtra / (muMDaka upa. 3.2.2) SS4.3.6. samiva martya: padmate samivAnAyate punaH / (kaTha upa. 1.6) S4.2.1. ''saMyadAma'(chAndogya u5. 4.15.2) SS4.3.6 sAkSI zvetA vhevato nirtuLa zca / (zvetAzvatara u5. 6.11) SS4.3.4. stomamahadgurumAyaM pratiSThAM rR. dhRtyA dhIro naSito'tyannAkSI: // (kaTha upa. 2.11) SS4.2.5. pariziSTa - 4 viziSTa-zabdo (khAsa pasaMdagIpUrvaka) (1) aMgrejI zabdo (saMdarbha mATe juo (2) gujarAtI zabda-sUci) Accent - juo : svarAMkana. Acronym - juo - "AghAkSarasamUha". zabda "hena bhivita prae yatnana pratipAtayet / ''] [ 45 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atira - aTirA; juo : "AdyAkSarasamUha"-zabda. Collation - juo : pATha-saMkalana Copy - juo : phoTosTeTa. Edition - juo : "AvRtti". Etymology - juo : zabda-vyutpatti-vijJAna. Folio - juo : prata. Hapax - juo : "ArSa" Haplography - juo : "lekhana-lAghava" Haplology - juo : "uccAra-lAghava" Indirect (citation) : juo : gauNa-saMdarbha lectio difficilior - juo : kliSTa-pATha lectio facilior - juo : saraLa-pATha metri causa : juo : chaMdabhaMga Original (citation) : juo "maulika" saMdarbha Orthography - juo : "lekhana" Philology - juo - zabda-vyutpatti-vijJAna. Photostat : juo : phoTosTeTa Proto-Text : juo "mULa-graMtha" Publication : juo "prakAzana" Radar - juo : "AghAkSarasamUha" - zabda Redaction - juo : (graMtha)saMkalana" Scanning - juo : mAtrA (pramANa). Scribal Remark - juo : paraMparA (lahiyAonI). Subordinate (citation) - juo : gauNasaMdarbha. Textual Reconstruction - juo : graMtha punaHracanA Ur-Text - juo : "mULagraMtha" Version - juo : "anukRti" Vulgate - juo : hastaprata-pasaMdagI Xerox - juo : phoTosTeTa. . (2) gujarAtI zabdo (kauMsamAM darzAvelA AMka A lekhanA phakarA sUcave che.) aTIrA : juo, "AdhAkSarasamUha" 3.4) (4.3) (5.1) anavadya: (4.3.1)- zabda gadya-pracura : juo, gadyamaya (upa.) anukRti" (2.2) (2.3.3.) gadyamaya (upa.): (2.5.2) (4.2.) anusvAra-visarga : (2.5.6) 4.1.7.2) gauNa-saMdarbha : (1) apANinIya : juo, (kliSTa-pATha graMtha-punaHracanA : (3.1) (3-2). artha-jJAna-vitaraNa : (2.3.1) graMtha-vitaraNa : (2-2) (5.1.1.) avadya : (4.3.1.) (2.4.2.2.) "(graMtha) saMkalana" : (2.2) (2-3.3.) azuddha : juo, kliSTa-pATha chaMdabhaMga : (2.5.2) (4.2) (4.2.5.) asvastha paraMparA - (3) chaMdamaya (chaMdabaddha) : juo, padyamaya (upa.) "AghAkSarasamUha"-zabda : (4.3.6). jIvajaMtu : juo, udhaI AdhArazilA : (5.1.2). jheroksa : juo, phoTosTeTa "Adhunika-lahiyo" : (3) TIkA : juo, "bhASya" Adhunika-hastaprata' : (3) dakSiNa bhAratIya (lipi) : (4.1 7.2) "ArSa" (4.3.6). dUSita (pATha) : juo kliSTa-pATha "AvRtti" : juo, "prakAzana" devanAgarI lipi : (4.1.) (4.1 7.2). "uccAra-lAghava" : (4.3.1). naraka narka : (4.3.1) udhaI : (2.5.6) padyamaya (upa.) (2.5.2) (4.2). "katala" : (3). parokSa-saMdarbha : juo, gauNa-saMdarbha kAva-zAkhA : "2.5.1) (3.3 3.) (3.3.4.). paraMparA (lahiyAonI) : (5.1.4) kopI : juo, phoTosTeTa (pATha)-saMkalana (parIkSaNa : (2-1-2) (2-3.2) kliSTa | saraLa-pATha : (3) (2-1-5) (2-3-2) (2-546 ] [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prakAzaka" : juo "prakAzana". "prakAzana" : (2) prakAzita" : juo "prakAzana" prata : (2.5.6) pratIka : (2.3.2). phoTosTeTa : (2.5.6) bRhatu-kAya (2.5.5). "bhASya" : (2. 2) (2.5.3) "bhASyakAro" : (2.3.4) (2.5) madhyama-kada : (2.5.5) mAtrA (pramANa) : (4.1.7.2.) (4.2.5) mAdhyadina-zAkhA : (3.1) (4.1.1) (4.1.7.3) (42.5). mAyA-jALa: (3) (3.1) (3.4.3) (4)(5.1) (5.2) "mULa-graMtha" : (2.2) (3.2) (5.1). maulika-saMdarbha : (1). raDAra : juo, "AdhAkSarasamUha"-zabda "lekhana" - (2.1.5) (2.4.1.3) (4.1.7.2) lekhana-lAghava" - (4-3.1) lokabhASA- (2.5.3)(4.2) (4.2.1) (4.2.5) (4.3) (4.3.2) vAjasaneyi-saMhitA : (4.2.5) vAyarasa : (3). vikRta-pATha : (2.5.6) (4.1.1) vizvAsaghAtaka : (5.1.2.) vivRtti : juo, "bhASya" vRtti : juo "bhASya". vyAkhyA : juo "bhASya" zabda-vyutpatti-vijJAna : (1) (2.5.4) (3.1) (3.2) (4.1.1) (5.1) "samIkSAtmaka(tA)" : (1) (2) (2.5.5) (3) (3.2) (3.2.4) (3.4.2.3) (5.2). saraLa-pATha : juo, kliSTa-pATha suvarNa > svarNa : (4.3.1). saMpUrNa pramANabhUta : (2.5.5). smaraNArthe > smarNArthe : (4.3.1) svarAMkana : (3.3.) (3.4). hastaprata pasaMdagI : (2.1.3) pariziSTa : 5 upayogamAM lIdhelAM saMzodhano. gauNa saMketo (aMgrejI) : AJP = American Journal of Philosophy. AKM = Abhandlungen fur die Kunde des Morgenlandes, Lepiziylg. AS = Asiatische Studien, Peter Lang, Bonn. Berlin. etc. ASS = Anandasrama Sanskrit Series, Poona. CWS = Complete Works of Sri Samkaracarya, Samata Books, Madras (Revised) 1983. Ed./ed. = Edition/editon. HHV = H.Haessel Verlag, Leipzig. IA = Indian Antiquary, ed.J.Burgess. 1872 onwards. Reprint : Indological Book Reprint Corporation, Delhi 1971 onwards. IIJ Indo-Iranian Journal, Leiden. , Journal of Indian Philosophy, Leiden. KS Kleine Schriften, Wiesbaden. MB Motilal Banarasidass, Delhi. OLZ Orientalistische Literaturzeitung. OUP = Oxford University Press, Oxford. PHC = Philologisch-historische Classe : Berichte uber die Verhandlungen der LR "pena trihita grantha yana pratipatnita "], [47 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koniglich-sachsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzing. SBE The Sacred Books of the East, ed. F. Max Muller, Oxford. SEBL = Societe d'Edition "Les Belles Lettres", Paris. ZDMG = Zeischrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Wiesbaden. WZKS = Wiener Zeitschrift fur die Kunde Sudasiens, Wien. (1) mULa saMzodhana-saMketo (prakAzana-varSanA krame) : 9 COE : 2235442 : Stenzler : Ed. Gautama Dharmasatras ... Leipzing (?) 1876 1879 : mAksa myulara : E. Max Muller : The Upanishads. Part 1 (Translation). SEE 1, 1879. (kula pAMca upaniSado). punarmudraNa mATe juo, 1981 9618: 41524 2442 : F. Max Muller : The Upanishads. Part 2 (Translation). SBE " 15, 1884, (kula sAta upaniSado), punarmudraNa mATe juo, 1984. 1886 : vhiTanI : D. Whitney : "On Upanisads and Manuscripts.: AJP 7, pp. 1-26, 1886 18891 : bohataliMga : Otto von Bohtlingk : Brhadarajnakopanishad in der , Madhjandina-Recension (Edition and Translation). Kaiserliche Akademie der Wissenscaften. Saint Petersburg 1889. samIkSA mATe juo, 1890 sa. 9cc4/2: Giedlal : Otto von Bohtlingk : Khandogjopanishad (Edition and Translation). HHV 1889. samIkSA mATe juo, 1890 sa. 9CCO: Quedla : Otto von Bohtlingk : "Drei kritisch gesichtete und ubersetzte Upanishaden mit erklarenden Anmerkungen" (=Three Upanisads : critically examined and translated with explanatory annotations). PHC 42, pp. 127 197, 1890. [Katha-Aitareya- and Prasna-Upanisads). 1890 : vhiTanI': D.Whitney : "Bohtlingk's Upanishads". AJP 11, pp. 405-439, 1890. 1889/1 ane 1889/ra para samIkSA. 9660 : 314747 : P. Deussen. Sechzig Upanishad's des Veda (=Sixty Vedic Upanisads. Translation). F.A. Brockhaus, Leipzing 1897. aMgrejI anuvAda mATe juo, 1980; vivecana mATe juo, 1897/1. 1897/1 : vyohataliMga : Otto von Bohtlingk : "Bemerkungen zu einigen Upanishaden" ( Remarks on some Upanisads). PHC 49, pp. 78-100, 1897. DaoNyasana para vivecana. 1892 : bohataliMga : Otto von Bohtlingk : "Kritische Beitrage" (=Critical Observations), PHs 49, pp. 127-138, 1897. 9609 : QuiealL : Otto von Bohtlingk. "Kritische Beitrage" (=Critical Observations). PHS 53, pp. 7-17, 1901. 1909 : RUE : E.Senart : "Upas-upanisad". Florilegium a Melchior de Vogue. Imprimerie Nationale, Paris. pp. 575-587, 1909. 1909 : PLOT : R. Garbe : Otto Bohtlingk's Sanskrit-Christomathie, Leipzing 1909. kaTha upaniSada : pAnAM 46-54; noMdho : pAnAM 398-400. 1912 : zrADara : F.Otto Schrader : The Minor Upanisads. Critically edited.Vol. 1. Samnyasa Upanisads. The Adyar Library Bulletin. Madras 1912. (bAra 48] ( [ sAmIpya : eprila-sapTembara, 2003 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gufuel il rue). 9628 : SEA J.Hertel : Mundaka-Upanisad. Kritische Ausgabe mit Rodarneudruck der Erstausgabe (Text und Kommentare) und Einleitung. (=MundakaUpanisad. Critical Edition with Rodar-new-print of the First-edition (Text and Commentaries and Introduction) Indo-Iranische Quellen und Forschungen III, HHV 1924. 9620 : Lees : R.Hauschild : Die Svetasvatara-Upanisad : Eine kritische Ausgabe mit einer Ubersetzung and einer Ubersicht uber ihre Lehren. (=The Svetasvatara Upanisad. A Critical Edition with a translation and a survey of its doctrines.) AKM XVII.3, 1927. 962C: U-242 : J. Charpentier : "Kathaka-Upanisad translated with an introduction and notes." IA 58, pp. 201-207, 221-229, 1928. (contiuned): 9626: QUR:42: J. Charpentier : "Kathaka-Upanisad translated with an introduction and notes" (cont.) IA 59, pp. 1-5, 1929. 9630 : RULE : E.Senart : Chandogya-Upanisad. (Edition and Translation). SEBL 1930. 9639 :844: R.E.Hume : The Thirteen Principal Upanisads. 2nd edition. (Translation). Oxford University Press, Oxford 1931 (2nd revised ed.). Reprint in India, Madras 1949; fifth impression 1962. 9638 : - : E.Senart : Bihad-Aranyaka-Upanisad. (Edition and Translation). SEBL 1934. 9649 : BACHLERS : L.Alsdorf : "Contribution to the Textual Criticism of the Kathopanisad". ZDMG 100, pp. 621-637, 1950-1951 (=KS 1974, pp. 1, 17). 9C4C : Hotely : W.Morgenroth : Chandogya-Upanisad. Versuch einer kritischen Ausgabe mit einer Ubersetzung und einer Ubersicht uber ihre Lehren. (=Chandogya Upanisad. Attempt at a critical edition with a translation and a survey of its doctrines). Inaugural Dissertation : Friedrich Schiller Universitat, Jena (unpublished) 1958. 964C : 1440-U352 : V.P.Limaye and R.D. Vadekar : Eighteen Principal Upanisads. (Edition). Vaidika Samsodhana Mandala, Poona, 1958. 9C46 : BHLRES : L.Alsdorf : "Antrittsrede" von Ludwig Alsdorf im Jahrbuch 1959. (=Acceptance Speech by Ludwig Alsdorf in the Year-Book 1959). Akademie der Wissenschaft und der Literaturd, Wiesbaden : Steiner in Komm., pp. 89-90 (=KS 1974, pp. 900-901). 1960: R16 : W.Rau : "Bemerkungen zu Sankaras Brhadaranyakopanisadbhasya" (=Remarks on Sankara's Brhad-aranyaka-upanisad-bhasya.) Mitteilungen zur Kulturkunde 7, pp. 115-121, Paideuma 1960. lyrid zuide Hie qull, 2003?. ILEX : 0152: P.Hacker : "Zur Geschichte und Beurteilung des Hinduismus". (=On the History and Decision of the Hinduism). OLZ 59, pp. 231-245, 1964 (=KS 1978, pp. 476-483). "ament fafar te tuftere 11"] [8 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FLEX: 210 : W.Rau : "Versuch einer deutschen Ubersetzung der Setasvatara Upanisad." (Attempt at a German translation of the Svetasvatara-Upanisad). AS 17, pp. 25-46, 1964. (Translation only). 966X: 0042: A.Weber : Satapatha-Brahmana. Madhyandina-Recension. Chawkhambha Sanskrit Series 96, Banaras 1964. 2444-941&191HI LEER345 upaniSada chUTI-chavAI samAI jAya che. qCf4 : ella : P. Thieme : "Isopanisad (=Vajasaneyi-Samhita 40) 1-14."JAOS 85, pp. 89-99, 1965 (=KS 1971, pp. 228-238). (Edition and Translation). 9684 : RLC :W.Rau: "Versuch einer deutschen Ubersetzung der Mundaka Upanisad." (=Attempt at a German translation of the Mundaka-Upanisad). AS 18-19, pp. 216-226, 1965. (Translation only). 986 : $35 : A. Frenz : "Kausitaki Upanisad". IIJ 11, pp. 79-129, 1968-1969. (Edition and Translation). 9604 : 216 : W.Rau : "Versuch einer deutschen Ubersetzung der Kathaka-Upanisad." (=Attempt at a German translation of the Kathaka-Upanisad). AS 25, pp. 158-174, 1971. (Translation only). acor : HLGRAT :D.Maue : Brhadaranyakopanisad 1 : Versuch einer kritischen Ausgabe nach Akzentuierten Handschriften der Kanva-Rezension mit einer Einleitung und Anmerkungen. (=Brhad-aranyaka-Upanisad Ch.1 : Attempt at a critical edition on the basis of accented manuscripts of the Kanva-Recension, with an Introduction and Annotations). Inaugural Dissertation. Universitat zu Giessen (unpublished) 1976. 9660 : 0352-40ya : V.M.Bedekar and G.B.Palsule : Sixty Upanisads of the Veda. Parts 1-2, MB 1980. 1987 : 3142-441 (ICCO) g344 US121-1-11 2129 247UE. 9069 : Reprint : F.Max Muller. The Upanishads. Part 1 : SBE 1, 1979; MB 1981. 1879 : H1524 2442-11 HSL814) 44/491. 9669 : 44: R.Salomon : "A Linguistic Analysis of the Mundaka Upanisad. "WZKS 25, pp. 91-105, 1981. 96C8 : Reprint : F. Max Muller :The Upanishads. Part 2.SBE 15, 1884 : MB 1984. aCC889 H1521 2442-11 4$121-40 474591. 96CE : 824: J.Brereton : "Tat Tvam Asi : in Context". ZDMG 136, pp. 98-109, 1986. (az? Hie gaul, 2009. 9669: 2 44 : R.Salomon : "A Linguistic Analysis of the Prasna Upanisad". WZKS 35, pp. 47-74, 1991. ans 9663 : 21413 : Madhav Deshpande : Shakrit & Prakrit : Sociolinguistic Issues. MB 1993. 1994 : URO : C.A.Perez Coffie : Brhedaranyakopanisad II : Critical edition of the second chapter of the Kanva recension according to the accented manuscripts with a critical exegetical commentary. Inaugural Dissertation : Harvard University, USA (unpublished) 1994. 9664 : 241642cllos : Th. Oberlies : "Die Svetasvatara-Upanisad : Einleitung, Edition (au 14:204-283642, 2003 401 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ und Ubersetzung von Adhyaya 1." (=The Svetasvatara-Upanisad : Introduction, Edition and Translation of Adhyaya 1).WZKS 39, pp. 61 102, 1905. 96 : laaa : P.Olivelle: Upanisads. (Translation). The World's Classics. OUP 1996. (Inrdocution : pp. XI-LVIII; Notes : pp. 291-487. Total: 12 Upanisads).vistRta AvRtti mATe juo, 1998/2. 1998/1 : olivela : POlivelle : "Unfaithful Transmitters. Philological Criticism and Critical Editions of the Upanisads." JIP 26.2, pp. 173-187, 1998. 1998/2 : olivela : P. Olivelle : The Early Upanisads (Scholar's Edition).Text and Translation. OUP 1998. 1996 :nI vistRta AvRtti. 9666: R-4042: Oskar von Hinuber : Review of "An Encyclopaedic Dictionary of Sanskrit on Historical Principals." Vol. IV (Parts 1-3), Vol..V (Parts 1-3). General Editor : S.D.Joshi. Deccan College Postgraduate and Research Institute, Poona 1990-1997. In : IIJ 42, pp. 157-163, 1999. 2001 : baMsIdhara bhaTTa : "vaidika vAyamAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.1pa.6.8.16)nuM vivecana" sAmIpya. bho.je.risarca InsTiTyUTa, amadAvAda, 2000 2001, pAnAM 46-65. (1986 : bereTananA lekhanuM vistRta vivecana). 2003? : baMsIdhara bhaTTa : "bRhadAraNyaka upaniSada ane zAMkarabhASya", (1960 : rAunA jarmana lekhanuM | gujarAtI bhASAMtara : TUMka samayamAM prakAzita). (2) mULa saMzodhana-saMketo (gujarAtI) : Iza upa. : juo, 1998/2-olivele : mULa (405-411), noMdho (611-613). upa. : upaniSada xet : F.Edgerton : Buddhist Hybrid Sanskrit Dictionary Vol. 1: Grammar. New Haven 1953. Reprint : MB 1970. aitareya upa. : juo, 1998/2-olivele : mULa (314-323), noMdho (pa78-581). kaTha upa. : juo, 1998/2-olivele : mULa (372-473), noMdho (599-611). kena upa. : juo, 1998/ra olivele : mULa (363-371), noMdho (596-599). kauSItaki upa. : juo 1998/2-olivele : mULa (324-361), noMdho (581-596). " chA.upa. : chAndogya upaniSada, juo 1998/ra-olivele : mULa (166-287), noMdho (532 - 571). prazna upa. : juo, 1998/2-olivele : mULa (456-471), noMdho (636-641). ba.upa. : bRhadAraNyaka upaniSada. juo, 1998/2- olivele : mULa (29-165). noMdho (487-532). muMDaka upa. : juo, 1998/2-olivele : mULa (434-455), noMdho (619-636), raMgarAmAnuja : raMgarAmAnuja; prazna upa.-bhASya. ASS 62, 1947, pAnAM 106-131. zaMkara : AdizaMkarAcArya. juo zAMkarabhASya. zAMkarabhASya : zAMkarabhASya; chAndogya upaniSada : juo CWS, VOL.7. zAMkarabhASya; prazna upaniSada : juo CWS, Vol. 8 zAMkarabhASya; zvetAzvatara upaniSada : juo ASS 17, 1927. zvetAzvatara upa.: juo, 1998/2-olivele : muLa (413-433), noMdho (614-628). "Ena nizvitaM yatnana pratipAta ']. [ 51