Book Title: Pavagadh Tirth ki Aeitihasikta
Author(s): Jagatchandrasuri
Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211351/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvAgar3ha tIrtha kI aitihAsikatA o AcArya zrIjagaccandra sUri jI bhAratIya saMskRti meM tIrthoM kI bhI apanI eka saMskRti rahI hai| aitihAsikatA aura pavitratA unakI prathama aura mukhya pahacAna hai| jaina zAstroM meM do prakAra ke tIrthoM kA varNana AtA hai sthAvara tIrtha aura jaMgama tIrtha / jo eka sthAna para sthira rahatA hai use sthAvara tIrtha kahA jAtA hai aura jo calate-phirate rahate haiM unheM jaMgama tIrtha kahA jAtA hai| ___ tIrtha kI paribhASA yaha hai ki jo tAratA hai saMsAra sAgara se Upara uThAtA haiM unheM tIrtha kahA jAtA hai| bhAratIya itihAsa meM tIrthoM kA sthAna kisI pahAr3a kI talahaTI yA kisI nadI ke taTa para hotA hai / vaha sthAna sAMsArika kolAhala se dUra, dUSita vAtAvaraNa se rikta, manabhAvana prAkRtika saundarya se yukta hotA hai| aisA sthAna hI yAtrika ko mAnasika, zArIrika evaM Atmika zAnti tathA prasannatA pradAna karane meM samartha hotA hai| dhyAna, sAdhanA, yoga, tapa aura japa Adi ke lie tIrthoM ke atirikta anya koI sthAna upayukta nahIM hotaa| tIrtha kI inhIM mahattI vizeSatAoM ko lie bar3audA se 50 ki.mI. kI dUrI para pAvAgar3ha tIrtha sthita hai| digambara mAnyatA ke anusAra isa tIrtha kI sthApanA bIsaveM tIrthaMkara bhagavAna zrImuni suvrata svAmI ke samaya huI thii| atyanta pavitra hone ke kAraNa ise pAvAgar3ha ke nAma se pukArA jAtA hai| usake basane-ujar3ane kA itihAsa bahuta lambA hai / vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke anta taka isakI samRddhi, unnati aura vikAsa apane caramotkarSa para rhii| inhIM samRddhi aura prasiddhi se AkarSita hokara kaI videzI aura vidharmI isa para car3ha aae| kaI bAra pAvAgar3ha vijita hokara garvonna huA hai aura kaI bAra parAjita hokara lajjita bhI / kaI zreSThI yahAM aise hue pAvAgar3ha tIrtha kI aitihAsikatA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM jinhoMne duSkAla ke samaya sampUrNa gujarAta kA poSaNa kiyA thaa| eka samaya thA jaba pUre gurjara prAnta meM hI nahIM; apitu sampUrNa bhArata meM isake bhavyatA kI carcA thI / zvetAmbaroM meM isa tIrtha ko zatrujaya aura giranAra kI taraha hI pavitra aura pAvanakArI mAnA jAtA thaa| IsA kI paMdrahavIM zatAbdI se isakA patana prArambha huA aura phira vaha Upara na uThA skaa| isa mahAtIrtha kI aitihAsikatA nirvivAda hai / samrATa azoka ke vaMzadhara rAjA gaMgasiMha ne san 800 I. meM pAvAgaDha ke kile kA evaM usameM sthita jina maMdiroM kA jIrNoddhAra karavAyA thaa| pAvAgar3ha ke IzAna koNa meM do ki.mI. kI dUrI para aura bar3audA ke pUrva 25 ki.mI. kI dUrI para godharA se dakSiNa 42 ki.mI dUra cAMpAnera kA ullekha milatA hai| aba isa sthAna para choTA sA bAjAra hai| vikrama kI 19vIM zatAbdI meM tapAgaccha ke muni kavirAja zrIdIpa vijayajI ne purAne lekhAdi ke AdhAra para likhA hai ki vi.saM. 1112 vaizAkha sudi paMcamI guruvAra ko pAvAgar3ha para cauthe tIrthaMkara abhinaMdana svAmI evaM jIrAvalA pArzvanAtha kI aMjanazalAkA-pratiSThA jainAcArya zrIguNasAgara sUri ke dvArA karAI gaI thii| sAtha hI unakI bhakta zAsana devI kAlikA kI bhI vahAM sthApanA kI gaI thii| DaoN. bhAMDArakara dvArA saMzodhita aura prakAzita aMcalagaccha kI paTTAvalI meM isakA mahattvapUrNa ullekha hai ki jayakesara sUrI cAMpAnera ke rAjA jayasiMha patAI rAvala ke rAjya meM mAne hue AcArya the| paM. jinaharSa gaNi ne vastupAla caritra ke tIsare prastAva meM likhA hai ki gujarAta se mAlavA kI ora jAne vAle rAste para godharA (godhA) nAma kA nagara thaa| usa nagara meM dhUMdhala nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| vaha dharma kI maryAdAoM kA ullaMghana kara ghora pApa-karma karatA thaa| usake pUrvaja solaMkI rAjAoM kI AjJA mAnate the; para dhuMdhala ne unakI AjJA meM rahanA asvIkAra kara diyaa| vaha gujarAta se mAlavA kI ora jAne vAle vyApAriyoM ko lUTane lgaa| lUTe gae vyApAriyoM ne gujarAta ke rAjA vIradhavala se phariyAda kI / vyApAriyoM kI bAta sunakara vIra dhavala ne dhuMdhala ko daMDita karane kA nirNaya kiyA / usane apane maMtrI tejapAla ko dhuMdhala se yuddha karane kI AjJA kii| apanI vizAla senA lekara tejapAla godharA phuNcaa| tejapAla aura dhuMdhala ke bIca bhayaMkara saMgrAma huaa| tejapAla ke parAkrama ke Age dhUMdhala Tika nahIM paayaa| vaha hAra gyaa| tejapAla ne use lakar3I ke piMjare meM baMda kara diyaa| 46 zrI vijayAnaMda sUri svargArohaNa zatAbdI graMtha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI vijaya kI smRti meM tejapAla ne vahAM eka bhavya mahala banavAyA aura usa mahala meM atyanta sundara aura kalAtmaka 24 tIrthaMkaroM kA maMdira nirmita krvaayaa| vahAM se vaha nyAyapriya maMtrI tejapAla rAste meM dAna kI gaMgA bahAte hue (vaTaprada) bar3audA aayaa| yahAM usane jIrNa ho gae pArzvanAtha bhagavAna ke maMdira kA jIrNoddhAra karavAyA / bar3audA ke pAsa akoTA gAMva meM maMtrIzvara ne dharma kI abhivRddhi ke lie prathama tIrthakara AdinAtha kA maMdira bnvaayaa| vahAM se vaha maMtrI (darbhAvatI) DabhoI aayaa| yahAM usane svarNa-kalazoM se suzobhita kailAza parvata ke samAna pArzvanAtha bhagavAna kA jina maMdira bnvaayaa| DabhoI se vaha pAvAgar3ha aayaa| pAvAgar3ha kI pavitratA aura manohara vAtAvaraNa dekhakara vaha atyanta AnaMdita huaa| usane yahAM para sarvatobhadra nAma kA jina maMdira nirmita krvaayaa| vi.saM. 1661 meM race gae prabaMdha ciMtAmaNI (vastupAla-tejapAla prabaMdha) meM isa bAta kA ullekha hai ki vi.saM. 1287 meM jaba tejapAla ne zatrujaya parvata para naMdIzvara kA nirmANa karavAnA prAraMbha kiyA taba usane kaMTeliyA jAti ke patthara ke 16 khaMbhe pAvaka pahAr3a arthAt pAvAgar3ha se jalamArga dvArA pAlItANA maMgavAe the| jaina zvetAmbara tapAgaccha ke somasundara sUri ke ziSya bhuvana sundara sUri hue haiN| unhoMne vibhinna tIrthoM ke aneka stotroM kI racanA kI hai| usameM unhoMne pAvAgar3ha tIrtha ke stotra kI bhI racanA kI hai| isa stotra meM unhoMne tIsare tIrthakara saMbhavanAtha bhagavAna kI stuti kI hai| isake sAtaveM pada kA antima pada isa prakAra hai stuve pAvake bhUdhare saMbhavaM tam // pAvAgar3ha tIrtha ko zatrujaya mahAtIrtha ke avatAra ke rUpa meM varNana karate hue unhoMne pAMcaveM padya meM kahA hai-- sthitaM puMDarIkAcalasthAvatAre, akhila lakSmAdhara zreNi zrRMgAra haare| tRtIyaM jinaM kuMdadantaM bhadantaM stuve, pAva ke bhUdhare saMbhavaM tam / / khaMbhAta ke nivAsI meghAzAha ne pAvAgar3ha ke Upara saMbhavanAtha bhagavAna ke jina maMdira meM kAlikAla ke vighnoM kA nAza karane vAlI ATha deva kulikAoM kA nirmANa karavAyA thaa| pAvakAcala zrRMgAra zrI saMbhava jinaalye| tenASTau devakulikA: kalikAlahatA: kRtAH / pAvAgar3ha tIrtha kI aitihAsikatA 47 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi.saM. 1644 meM jinacandra sUri dvArA racita zatruMjaya giri rAsa meM cAMpAnera zrIsaMgha kA ullekha AyA hai / vaha isa prakAra hai: ---- vikramapura, maMDovara, sindhu jaisalamera / sirohI jAloranas, soraThI cAMpAnera // 22 // vi.saM. 1541 meM somacAritra gaNi ne guruguNa ratnAkara kAvya kI racanA kI thii| usameM unhoMne mAMDavagar3ha ke vellAka nAma ke saMghapati kA varNana kiyA hai| isa saMghapati ne tapAgaccha ke sumati sundara AcArya kI preraNA se IDaragar3ha, jIrAvalA, AbU, rANakapura aura pAvAgar3ha kA cha'rIpAlita saMgha nikAlA thA / saMgha eka tihAM AviyA, bheTaNa vimala girinda / lokatANI saMkhyA anaMta, sAthe guru jinacanda // 23 // vi.saM. 1508 meM prAgvATa sArdUla ne tapAgaccha ke ratnazekhara sUri ke dvArA aMjanazalAkA kRta 24 tIrthaMkaroM kI pratimAoM meM se do pratimAoM ko cAMpAnera-pAvAgar3ha meM sthApita kiyA gayA thA / akabara pratibodhaka tapAnaccha ke suprasiddha AcArya zrI hIrasUrijI ke pramukha ziSya AcArya zrIsena sUrijI apane guru kI AjJA lekara vi.saM. 1632 meM cAMpAnera padhAre the| vahAM jasavanta nAma ke zreSThI ne eka maMdira nirmita karavAyA thA usakI aMjanazalAkA-pratiSThA AcArya zrI sena sUrijI ke dvArA huI thI / 48 vi.saM. 1721 meM kavi lakSmI ratna ne kSemA ke rAsa kI racanA kI thii| usameM cAMpasI mehatA aura muhammada begar3hA kA varNana AyA hai jo nimna likhita hai gurjara deza che guNanIlo, pAvA nAme gar3ha vesaNo / moTA zrI jina taNA prAsAda saraga sarIzuM mADe vAda // 1 // vase sahera taleTI tAsaM cAMpAnera nAme suvilAsa / gar3ha mar3ha maMdira pola prakAza sapta bhUmi mAM uttama AvAsa // 2 // varaNa aDhAra tyAM suSi vase, zobhA deSi manasu laseM / vepArI nI nahI re maNA, sAta se hATa saraiyAM taNA // 4 // pAtasAha tihAM paragar3o rAjya kare memmada begar3o / zrI vijayAnaMda sUri svargArohaNa zatAbdI graMtha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattara se gujjarano ghaNi niNe bhujabale kIdhI pohaNi ghaNi nagaraseTha meto cAMpasI, ahanisa dharmatANi mati vasI // isa taraha pAvAgar3ha kI prAcInatA ke anaginata udAharaNa hai| isakI aitihAsikatA nirvivAda rUpa se siddha hai| do sau varSa taka yaha tIrtha zvetAmbara jagata se ajJAta aura aparicita rhaa| do sau varSa ke bAda paramAra kSatriyoddhAraka, cAritra cUr3AmaNi, jaina divAkara, zAsana ziromaNi AcArya zrImad vijaya indradinna sUrIzvara jI mahArAja ne isa tIrtha kA punaroddhAra kiyaa| pAvAgar3ha kI talahaTa meM zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha bhagavAna kA bhavya aura kalAtmaka jina maMdira kA nirmANa huA hai| pAvAgar3ha tIrtha kI aitihAsikatA 49