Book Title: Pashu Pakshi Srushti Don Vibhinna Drushtikon
Author(s): Anita Bothra
Publisher: Anita Bothra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229739/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazu-pakSI-sRSTI : dona vibhinna dRSTikoNa (jaina tattvajJAna ANi carakasaMhitecyA saMdarbhAta) (mahArASTra tattvajJAna pariSada, adhivezana 27, mAlADa (muMbaI), 11 te 13 novheMbara 2010) viSaya va mArgadarzana : DaoN. nalinI jozI, jaina adhyAsana, puNe vidyApITha zodhachAtrA : DaoN. anItA botharA, sanmati-tIrtha, puNe 4 prastAvanA : zramaNaparaMparA va vaidikaparaMparA yAMcyAtIla sAmyabheda pahAta asatAnA, aneka abhyAsakAMnI tyAvara aneka aMgAMnI prakAza TAkalA Ahe. aMtima satyAcA zodha, IzvarAce sthAna, karmasiddhAMta, yajJasaMsthelA virodha, cAturvarNyAce sthAna - azA aneka mudyAMnI yA dona paraMparAMmadhIla taphAvata spaSTa kelI jAte. paraMtu yAkherIja aneka duyyama mudde dekhIla ase Aheta kI je jaina paraMparecI pRthagAtmakatA vizada karatAta. tyApaikI eka muddA Ahe, 'jaina tattvajJAnAcyA caukaTItUna spaSTa hoNArI pazu-pakSyAMviSayIcI avadhAraNA'. 'carakasaMhitA' hA AyurvedazAstrAcA AdyagraMtha vAcata asatAnA, tyAta pazupakSyAMviSayI vyakta jhAlele je vicAra Aheta, te vaidika athavA hiMduparaMparecA jIvanAkaDe pAhaNyAcA vegaLAca dRSTikoNa adhorekhita karatAta. yA dona dRSTikonAtIla mUlabhUta bheda aMkita karaNyAcA prayatna, yA zodhanibaMdhAta kelA Ahe. (1) jainadRSTIne tiryaMcagati, ticI vyAptI ANi tyAta pazu-pakSyAMce nemake sthAna : jaina tattvajJAnAnusAra saMsArI jIva ApApalyA karmAnusAra naraka-tiryaMca-manuSya ANi deva yA cAra gatIMmadhye saMsaraNa karatAta. yA cAra gatIMcI avadhAraNA tyAsaMbaMdhIcyA jainagraMthAta samAnarUpatene disUna yete. jainazAstrAnusAra tiryaMcagati' hI deva-manuSya ANi nArakI jIvAMpekSA sarvathA bhinna Ahe. tiryaMcagatItIla sarva jIva ekeMdriya te paMceMdriya asatAta. pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya ANi vanaspatIkAya he 'ekeMdriya tiryaMca' Aheta. zaMkha, laTa, jaLU i. 'dvIMdriya tiryaMca' Aheta. muMgI, DhekUNa, koLI i. 'trIMdriya tiryaMca' Aheta. mazI, DAsa, bhuMgA i. 'caturiMdriya tiryaMca' Aheta. ghoDA, gAya, harINa, siMha, beDUka, mAsA, mora, popaTa, kutrA, mAMjara i. 'paMceMdriya tiryaMca' Aheta. tiryaMca paMceMdriyAMce dona bheda Aheta - saMjJI va asaMjJI. manasahita tiryaMcyAMnA 'saMjJI tiryaMca' mhaNatAta. manarahita tiryaMcyAMnA asaMjJI tiryaMca' mhaNatAta. 'mana koNAlA asate ?', yAbAbata jainAMcI dhAraNA sunizcita Ahe. garbhaja jIvAMnA mana asate. garbhaja jIvAMce tIna prakAra Aheta - jarAyuja, aMDaja va potaja.5 zivAya utpattisthAnAnusAra tyAMce rasaja, svedaja i. prakArahI nirdiSTa kelele disatAta. janma gheNyAcyA prakArAnusAra tiryaMcyAMcA janma hA 'garbhajanma' taseca 'sammUrcchanajanma' asato. tiryaMcyAMcyA hAlacAlIcyA kSetrAnusAra tyAMce jalacara, sthalacara, khecara, uraparisarpa ANi bhujaparisarpa he prakAra 'pannavaNA' yA graMthAta noMdavilele disatAta. 'sthAnAMgA'ta paMceMdriyAMce vibhAjana ekakhura, dvikhura, gaMDIpada ANi sanakhapada azAprakAre kelele disate.' sthAnAMgAtaca carmapakSI, romapakSI, samudvapakSI ANi vitatapakSI - ase pakSyAMce cAra prakArahI disatAta.10 sAmAnyata: ase mhaNatA yeIla kI sarva araNyavAsI va pALIva pazupakSI, sarapaTaNAre prANI ANi mAse he 'paMceMdriya tiryaMca' Aheta. yA sarva tiryaMcapaMceMdriyAMcI sUkSma vicAraNA 14 mArgaNAsthAnAMcyA mAdhyamAtUna, SaTkhaMDAgama, dhavalATIkA, gommaTasAra (jIvakAMDa), pannavaNA, jIvAbhigama i. graMthAMmadhye kelelI disate. tI 14 mArgaNAsthAne yApramANe - gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, samyaktva, bhavyatva, saMjJI ANi Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAraka. yAzivAya bhASA, zarIra, saMjJA, upayoga, samudghAta i. aneka mudyAMnIhI tiryaMcapaMceMdriyAMcA vicAra kelA Ahe. tiryaMcapaMceMdriyAMcyA viSayI jainAMcI vizeSa AtmIyatA va sajagatA varIla varNanAne siddha hote. ____ jainAMcI pazu-pakSIsRSTI hI mAnavasRSTIcyA sarvAta javaLacI sRSTI Ahe. tyAMcyAmadhye taratamabhAvAne mati, zruta hI dona jJAne taseca kAhI aMzAne avadhi va mana:paryAyajJAnahI asate. tyAtIla kAhI pazu-pakSyAMnA jAtismaraNajJAna dekhIla hoU zakate.12 pazu-pakSyAMmadhIla krodha, kapaTa, AhArasaktI i. vikArAMbarobaraca tyAMcyAmadhIla prema, vAtsalya, saMghabhAvanA, aparigraha, nirAsaktI, saMyamita pravRttI i. sadguNAtmaka bhAvanAhI jainagraMthAMmadhye carcilelyA disatAta.13 / / autpatikI, vainayikI, karmajA ANi pariNAmikI yA cAra prakAracyA buddhI jainagraMthAta nirdiSTa kelyA jAtAta? 'pazu-pakSyAMmadhye yA caturvidha buddhI Aheta', ase sAkSAta nirdeza jarI jainagraMthAta nasale tarI kAsava, sthalAMtarita pakSI, viziSTa prajAtIce mAse, mArjAra kulAtIla prANI, hattI i. saMbaMdhIcI jI nirIkSaNe Adhunika nirIkSakAMnI citrita kelI Aheta, tyAvarUna pazu-pakSyAMmadhye asalelyA caturvidhabuddhIcA zodha ghetA yeto. tiryaMcasRSTIcyA aMtargata asalelyA pazu-pakSyAMcyA dhvanisaMketAdhAra asalelyA bhASAvargaNecA kelelA saiddhAMtika vicAra, hI jaina tattvajJAnAcI vizeSa upalabdhI mAnAvI lAgela. jainAMnI pazu-pakSyAMce sarva vyavahAra kevaLa saMjJA arthAt aMta:pravRttIMvara AdhAralele na mAnatA, tyAMcyAtIla jJAna, bhAvanA va vicArazaktIcA kelelA vicAra, hA Adhunika nisarga nirIkSakAMcyA niSkarSAcyA khUpaca javaLa pohocato. nisargAne pratyeka pazu-pakSyAlA AkhUna dilelyA maryAdAMce to sAmAnyataH pAlana karIta asalyAne, jainagraMthAMta pazu-pakSyAMcyA AdhyAtmika pragatIcI zakyatA suddhA vartavilelI disate. (2) carakasaMhitetIla tiryaMca vicAra, vizeSata: pazu-pakSI sRSTI : bhAratIya AyurvedazAstrAtIla kAyacikitsA va zalyacikitsece pratinidhitva karaNAre 'carakasaMhitA' ANi 'suzrutasaMhitA' he graMtha prAya: samakAlIna mAnale jAtAta. tyApaikI prastuta zodhanibaMdhAta saMdarbhita asalelyA carakasaMhiA yA graMthAcI kAlamaryAdA sAmAnyata: i.sa.pUrva 500 te i.sa.200 azI nakkI kelelI disate. 'athAto dIrghajIvitIyamadhyAyaM vyAkhyAsyAmaH / / ' yA sUtrAne carakasaMhitecA AraMbha hoto. yAtUna spaSTa hote kI carakasaMhitA hA dArzanika graMtha nasUna, atharvavedAcA upaveda mAnalA gelelA hA graMtha,15 ArogyapUrNa dIrghAyuSya jagaNyAsAThI karAvyA lAgaNAr2yA kAyacikitsevara AdhArita Ahe. carakasaMhitetIla aneka sUtre va bhASya yAvarUna spaSTa hote kI, yA graMthAlA vaizeSika va sAMkhya hyA dona darzanAMcI pRSThabhUmI Ahe.6 tattvajJAnAcyA caukaTInusAra pazupakSIsRSTIcA vicAra karatAnA carakasaMhitetIla sUtrAta 'tiryaMca' yA zabdAcA sAkSAta upayoga kelelA disata nAhI. bhASyAmadhye dekhIla to kevaLa ekadAca AlelA disato.17 tiryaMca hI saMjJA ANi tyAcA thoDA adhika vistAra sAMkhyadarzanAta disato. tyAmaLe prathama tI pArzvabhamI samajAvana gheU. prAya: sarva prAcIna vaidika graMthAta deva, manuSya va tiryaMca yA tIna yonIMcA ullekha Ahe. narakayonIcI svataMtra gaNanA kvacitaca disUna yete.18 mahAbhAratAMtargata sAMkhyavicArAta kITa, pakSI, pataMga yAMcyAkherIja tiryaMcyAMcA vegaLA nirdeza disato.19 yAcA artha asA kI yAThikANI tiryaMca mhaNaje pazusRSTI hoya. sAMkhyakArikA 'mATharavRttIta' pazu, pakSI, mRga, sarisRpa ANi sthAvara yA pAcAMcA samAveza tiryaMcayonIta kelA Ahe.20 yethe sthAvara mhaNaje saMpUrNa vanaspatIsRSTI hoya. sAMkhyakArikA 'suvarNasaptatI'ta adhogamanAcI pAca sthAne dilI Aheta - catuSpAda, pataMga, uraga, tiryak ANi sthAvara.21 manusmRtIcyA kullUka'praNIta TIketa tiryaMca ANi sthAvarAMcA ullekha vegavegaLA Ahe.22 prAcIna vaidika graMthAMtIla varNanAvarUna tiryaMcagatIcI nemakI vyAptI dhyAnAta yeta nAhI. tyAMnI tiryaMcagatIta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazu-pakSyAMcA samAveza nizcitapaNe kelA Ahe paraMtu kITa, pataMga i. kSudra jIva ANi vanaspatI yAMcyAbAbatIta ekarUpatA disata nAhI. __ pazu-pakSyAMce vibhAjana sthUlamAnAne jarAyuja, aMDaja, svedaja va udbhijya yA cAra prakAre kelele disate.23 carakasaMhitecI ekaMdara dRSTI kAyacikitselA prAdhAnya deNArI asalyAmuLe tyAMnI vegaLIca paribhASA vAparUna pazupakSyAMce ATha prakArAta vibhAjana kelele disate. auSadhayojanA sucavatAnA te yA vibhAjanAcA vAraMvAra AdhAra ghetAta. 1) prasaha - anna hisakAvUna gheNAre va bhakSyAMvara tuTUna paDaNAre - gAya, gADhava, ghoDA, vAgha i. 2) bilezaya - biLAta rAhaNAre - sApa, muMgUsa, beDUka i. 3) AnUpa - vipula pANyAcyA pradezAta rAhaNAre - hattI, mhaisa i. 4) vArizaya - pANyAta rAhaNAre - mAse, kAsava, magara i. 5) jalacara - jalAta vicaraNa karaNAre - haMsa, badaka, bagaLA i. 6) jAMgala - kamI pANI asalelyA pradezAta rAhaNAre - harINa, sAMbara, mora i. 7) viSkira - bhakSya pAyAMnI ukarUna khANAre - tittira, koMbaDA, kavaDA i. 8) pratuda - cocIne TocUna khANAre - cimaNI, popaTa, sutAra i.24 ___ yAkherIja itara prakAre kelele pazu-pakSyAMce vargIkaraNa carakasaMhiteta ADhaLata nAhI. yA vargIkaraNAcA AdhAra carakasaMhitAkAra ApalyA vivecanAta kazAprakAre ghetAta te pAhU. tyA viSayIcI vidhAne azI ADhaLatAta. 1) zItaRtUta jalastha prANyAMce mAMsa bhakSaNa karAve. 2) varSARtUta DALIcyA pANyAta ukaDalelyA, jAMgala dezAtIla janAvarAMcyA mAMsAce sevana karAve.25 3) kuSTha, jalodara kiMvA prameha roga jhAlelyA manuSyAne grAmya, jalaja janAvarAMce mAMsa khAU naye.26 jaina tattvajJAnAne jIvasRSTIcI jyA aneka prakAre vargavArI kiMvA cikitsA kelI Ahe, tyAprakAracI vargavArI agara cikitsA carakasaMhitene thoDIsuddhA kelelI nAhI. vedanA, kaSAya, bhAvabhAvanA, mana, jJAna i. aneka nikaSa pazu-pakSIsRSTIlA lAvale asate, tara auSadhayojanesAThI pazu-pakSyAMcA vApara sAMgatAnA tyAMnA arthAtaca khUpa maryAdA AlyA asatyA. (3) Ayurvardhana va rogacikitsesAThI carakasaMhiteta pratibiMbita jhAlelI pazu-pakSyAMcI upayuktatA : carakasaMhitetIla sUtrasthAnAta auSadhayojanesAThI 'dravya' hA zabda vAparalelA Ahe. utpattibhedAnusAra auSadhayojanesAThI vAparalelyA dravyAMce tIna prakAra hotAta. jAMgama, audbhida ANi pArthiva. carakasaMhiteta spaSTata: mhaTale Ahe kI madhu, gorasa, (dUdha, dahI i.), pitta, vasA, majjA, rakta, mAMsa, mala, mUtra, carma, zukra, snAyu, zRMga, nakha, khura, keza, roma va gorocana yA 'jAMgama' dravyAMcA auSadhakAryAta upayoga kelA jAto. jAMgama dravyAMmadhye nirdiSTa kelele pazu-pakSyAMce je avayava Aheta, te pazu-pakSI jainadRSTIne 'samanaska paMceMdriya trasajIva' Aheta. carakasaMhitetIla 'pArthiva' auSadhe mhaNaje suvarNa, rajata, loha, cunA, geru, kSAra i. Aheta. jainadRSTIne pRthvIcyA aMtarbhAgAta asalelI hI khanijadravye 'pRthvIkAyika ekeMdriya sthAvara' jIva Aheta. carakasaMhitecyA dRSTIne 'audbhida' dravye mhaNaje vividha prakAracyA vanaspatI hota. audbhida dravyAMcI 18 grAhya aMge sAMgitalI Aheta. yAMmadhye prAya: sarvaca tAjyA vanaspatIMcI aMge Aheta.27 jainadRSTIne sajIva avasthetIla sarva prakAracyA vanaspatI mhaNaje 'ekeMdriya sthAvara vanaspatIkAyika' jIvAMce skaMdha hota. carakasaMhitetIla sUtrasthAnAcyA dusar2yA adhyAyAta zirovirecana (nasya), vamana, virecana, AsthApanabastI ANi anuvAsanabastI azI paMcakarme sAMgitalI Aheta. yA graMthAta vividha ThikANI yA paMcakarmAMce ullekha vikhuralele Aheta. yA pAcapaikI vamana, virecana va mukhyata: bastIsAThI pazu-pakSyAMcyA mAMsAcA, mAMsarasAcA kiMvA vividha prakAracyA kAtaDyAMcA vApara kelelA disato.29 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakarmAkherIja itaratrahI rakta, mAMsa, mAMsarasa, vasA i. saMbaMdhIcI carcA disate. udAharaNArtha : 1) lAvA, ,tittira, mora, haMsa, Dukkara, koMbaDA, bokA, meMDhI, mAse yAMce rasa snehAta misaLale asatA hitakarahote. 30 2) sasA, harINa, lAvA, tittira, mora vagaire jAMgala pazu-pakSyAMce rakta madhAtUna cATAve. 31 3) raktAtisrAvAne prANanAzAcI sthitI AlI asatA sasA, harINa, koMbaDA, mAMjara, mhaisa, meMDhI kiMvA bakarA yAMcyA tAjyA raktAcA basti dilA asatA upayoga hoto. 32 mAMsaguNAcI carcA : mAMsAce sevyatva va niSiddhatva, tyAcI zreSThatA - kaniSThatA i. prakArace vivecana hehI carakasaMhiteta ADhaLate. sUtrasthAnAtIla 'annapAnavidhi' adhyAyAta mAMsAce aneka doSa sAMgUna, tyA doSAMnI rahita asalele mAMsa hitakara, pauSTika va zaktivardhaka Ahe ase mhaTale Ahe. mAMsAce sevyatva varNana karatAnA mhaTale Ahe kI 'nityaM mAMsarasAhArA nAturAH syurna durbalAH / / 33 yAcaprakAre mAMsAce zreSThatva sUtrasthAnAtIla 'yajja : puruSIya' adhyAyAta varNile Ahe. 34 carakasaMhitecyA kALI 'annapAnavidhi' va 'rogopacAra' yAmadhye phAra moThyA pramANAta mAMsAhArI cikitselA prAdhAnya hote, ase carakasaMhitecyA ekaMdara pratipAdanAvarUna disUna yete. - pazu-pakSyAMcA auSadhAsAThI vApara kelyAmuLe ahiMsA zabdAcA badalatA artha : annAsAThI va auSadhayojanesAThI mAMsa i. cA vApara karatAnA dharmAcaraNAce sarvocca tattva mAnalelyA ahiMsA tattvAkaDe carakasaMhitA koNatyA dRSTIne pAhate, he pAhaNe mahattvAce Tharate. sUtrasthAnAtIla 30 vyA adhyAyAta mhaTale Ahe kI, Ayurvardhaka sAdhanAta 'ahiMsA mhaNaje prANavadha na karaNe', he sarvotkRSTa sAdhana Ahe. yApAsUna dharma utpanna hoUna tyAcyA puNyAne AyuSya vADhate.35 yA ullekhAta ahiMsA va tyAne prApta hoNAre puNyaphaLa yAcA vicAra kelA Ahe. paraMtu 'prANihiMsA muLIca na karaNe', hA ahiMsecA artha tara carakasaMhitAkArAlA svIkAratAca yeNAra nAhI. hiMsA-ahiMsecI carcA carakasaMhiteta atizaya alpa Ahe. sUtrasthAnAtIla 'sadvRtta' varNanAcA upasaMhAra karatAnA jJAna, dAna, maitrI, dayA i. guNAMcA nirdeza kelA Ahe. yA sadguNAMmadhye hiMsecA samAveza nAhI. maitrIguNAcA vicAra karatAnA pUrvapakSAne zaMkA upasthita kelI Ahe kI, 'AyurvedAcyA upadeSTyAne prANyAMce hiMsApUrvaka bhakSaNa sAMgitalyAne hiMsecA doSa lAgato. ' uttara pakSAta mhaTale Ahe kI, 'sarvatrAtmAnam goAyita' yA vedavacanAnusAra svata:ce mhaNaje svata:cyA zarIrAce, ArogyAce va AyuSyAce rakSaNa karaNyAsAThI jI Ayurvedavihita hiMsA Ahe, tI ArogyasAdhanesAThI asalyAmuLe ANi ArogyasAdhanA aMtimataH dharmasAdhanesAThI asalyAmuLe, Ayurvedakathita hiMsA hI hiMsA navhe. zivAya he mAMsabhakSaNa mAMsalolupatene kelele nasalyAmuLe hiMsecA doSa lAgata nAhI.36 ekaMdarIta vaidika paraMparetUna va vizeSataH sAMkhyavicArAtUna pazu-pakSyAMsaMbaMdhIcI jI mAnyatA pratibiMbita hote, tyA pArzvabhUmIzI carakasaMhitetIla vicAra miLatejuLate TharatAta. mahAbhArata, sAMkhyasaptatizAstra ANi yAjJavalkyasmRti yA sarvAMmadhye tiryaMcagatIcI tamopradhAnatA, mUDhatA, ajJAna va duHkhabahulatA vAraMvAra pradarzita kelelI disate. 37 hA dRSTikona ekadA svIkAralA kI, ArogyarakSaNArtha kelelyA pazu-pakSyAMcyA vAparAlA jaNU kAhI anukUla pArzvabhUmIca miLate. eka goSTa yethe vizeSa namUda kelI pAhije kI carakasaMhiteta nirdiSTa sarva pazu-pakSI jainazAstrAnusAra 'samanaska tiryaMca paMceMdriya' Aheta. mAnavazreSThatAvAda ANi mAnavI jIvanAcI durlabhatA, vaidika va jaina donhI paraMparAMnI adhorekhita kelelI disate. paraMtu durlabha naradeha lAbhalyAvara, tyAce rakSaNa karaNyAsAThI, pazu-pakSIsRSTIlA duyyama mAnUna, tyAMcyA kelelyA va carakasaMhitAkArAMnA kAhIhI AkSepArha vATale nAhI. yAulaTa samanaska tiryaMca paMceMdriyAMce jJAna, buddhI, bhAvabhAvanA, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana, AdhyAtmika pragatIcI yogyatA - he sarva lakSAta gheUna pazu-pakSyAMcyA hiMsecA pUrNa niSedhAtmaka dRSTikona AcArAMgAsArakhyA prAcIna ardhamAgadhI graMthAta spaSTata: disUna yeto. (3) jaina sAdhuAcArAtUna disUna yeNArA rogacikitsAviSayaka dRSTikoNa, tyAcI kAraNe va tyAta disUna yeNArI kAlAnusArI sthityaMtare : rogacikitsAviSayaka dRSTikonAce tIna stara ApalyAlA jainagraMthAMmadhye dRSTotpattIsa yetAta. pahilyA starAta AcArAMga, uttarAdhyayana ANi dazavaikAlika yA graMthAtIla rogacikitseviSayaka vicAra yetAta. dusar2yA starAta vyAkhyAprajJapti ANi jJAtRdharmakathA yAMcA vicAra karAvA lAgato. tisar2yA starAta sAdhuAcArAtIla rogacikitsecA badalatA dRSTikona mukhyata: vyavahArabhASya, bRhatkalpabhASya ANi nizIthabhASyacUrNIta disUna yeto. prathama stara : AcArAMgAce prathama adhyayana zastraparijJA' ughaDalyAbarobara prathamataH 'ekeMdriya pRthvIkAyika jIvAMce varNana disate. tyAta mhaTale Ahe kI, pRthvIkAyikajIva avyakta cetanAyukta asale tarI, zastrAne chedana-bhedana kelyAvara, iMdriyavikala manuSyAMpramANeca tyA jIvAMnAhI kaSTAcI anubhUtI hote. yAca prakAracI vidhAne bha. mahAvIrAMnI pAcahI ekeMdriyAMviSayI kelI Aheta.38 trasakAyikajIvAMcyA vedanAMcA vicAra karatAnA, paMceMdriya pazu-pakSyAMcyA zarIrAcyA avayavAMcA nirdeza vizeSa lakSaNIya disato. te mhaNatAta - kAhI vyaktI carma, mAMsa, rakta, hRdaya, pitta, vasA, paMkha, puccha, keza, zRMga, daMta, nakha, snAyu, asthi, asthimajjA - ityAdIMsAThI prANyAMcA vadha karatAta.39 yA yAdItIla vastUMce carakasaMhitetIla jAMgama dravyAzI asalele sAmya vizeSa lakSa vedhUna gheNAre Ahe. ___ AcArAMgAtIlaca lokavijaya' adhyayanAta mhaTale Ahe kI, 'cikitsAkuzala vaidya cikitsesAThI aneka jIvAMce hanana, chedana, bhedana, lepana, vilepana ANi prANavadha karatAta.' dehAsaktI soDalelyA munIlA yA cikitsecA kAya lAbha ? anagAra azA prakAracI cikitsA karIta nAhI.40 ____ yAca graMthAcyA navavyA adhyayanAta, 'No se sAtijjati teicchaM' ase mhaNUna saMzodhana (virecana), vamana, snAna, gAtraabhyaMgana, daMtaprakSAlana va mardana yAMcA sarvathA niSedha kelA Ahe.41 dazavaikAlikasUtrAtIla sAdhUMcyA anAcAra viSayaka tisar2yA adhyayanAta vamana, virecana, bastI i. paMcakarmAMcA taseca cikitsecA pUrNata: niSedha kelelA disato.2 sAdhUMcyA khAnapAnavidhIta niSiddha mAnalelyA vanaspatIMcA, rogacikitsesAThI suddhA vApara karU naye - ase dazavaikAlikne ekaMdara mata disate. uttarAdhyayanAtIla 15, 19 ANi 20 yA tInahI adhyAyAMmadhye catuSpAda cikitsecA ANi paMcakarma taseca vaidyAMdvAre maMtra, mUla i. cyA sahAyyAne kelelyA cikitsecA niSedha vyakta jhAlelA disato. mRga i. pazu jase nirsepacArAne bare hotAta, tazAprakAracA Adarza DoLyAsamora ThevUna sAdhUne vicaraNa karAve, ase mata 'mRgAputrIya' adhyayanAta vyakta kelele disate. yAca sUtrAtIla dusar2yA adhyayanAta pariSahAMce varNana karIta asatAnA, mhaTale Ahe kI, 'karmAMcyA udayAne roga utpanna hotAta ase jANUna vedanene pIDita jhAlyAvara dIna banU naye.'vyAdhIne vicalita na hotA, buddhI sthira ThevAvI va prApta jhAlelI pIDA samabhAvAne sahana karAvI. AtmagaveSaka munIne cikitsece abhinaMdana karU naye va karavUhI naye, heca munIce zrAmaNya Ahe.43 varIla graMthAta AlelA catuSpAda cikitsA hA zabda carakasaMhiteta vaidya, auSadhIdravya, paricAraka va rogI hI cAra sthAne sAMgUna, sUtrasthAnAta varNita kelelA Ahe.44 'vipAkasUtra' hA graMtha ardhamAgadhI graMtharacanecyA zevaTacyA TappyAtalA mAnalA jAto. vipAkasUtrAtIla vaidyakIya cikitsece ullekha vAcalyAnaMtara, he spaSTaca hote kI carakasaMhitetIla cikitsA AtA samAjAta atizaya rUDha va pracalita jhAlI Ahe. tyAtIla vaidyAMcA, cikitsakAMcA ANi vizeSataH dhanvaMtarIvaidyAcA ullekha vizeSa lakSaNIya Ahe. vipAkasUtrAtIla 7 ve adhyayana yA dRSTIne atizaya mahattvAce Ahe. jAMgama, pArthiva va audbhida azA tInahI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAracyA dravyAMce tethe varNana yete. tyAta aSTAMgaAyurvedAcI nAvehI namUda kelI Aheta. carakasaMhiteta sevyamasAsAThI upayukta azA bahutAMzI sarva pazu-pakSyAMcA ullekhahI yeto. arthAt hiMsece duHkharUpavipAka sAMgaNAr2yA yA vipAkasUtrAta, sarva prakAracI cikitsA ANi paMcakarme i. vidhIMcA pUrNata: niSedha kelelA disato.46 dvitIya stara : vaidyakIya cikitseviSayIcA dRSTikoNa spaSTa karaNAr2yA ardhamAgadhI graMthAtIla dvitIya stara 'vyAkhyAprajJapti'cyA 15 vyA prakaraNAta va jJAtAdharmakathe'cyA 5 vyA adhyayanAta vyakta jhAlelA disato. 'vyAkhyAprajJapti'madhye bha. mahAvIrAMnI revatI' zrAvikecyA madatIne tyAMcyA pittajvarAcI ANi raktAcyA ulaTyAMcI cikitsA kelelI disate.47 jJAtAdharmakathetIla 5 vyA adhyayanAta 'zailaka' munIMcI cikitsA karaNAr2yA cikitsakAMnA, maMDUka rAjA asA Adeza deto kI, 'ApaNa zailaka munIMcI cikitsA prAsuka, eSaNIya azA auSadha, bheSajya va bhaktapAnAne karAvI'.48 prAsuka va eSaNIya auSadhAMnI sAdhUMcI cikitsA karAvI hA dRSTikoNa tRtIya starAcA sUcaka mAnAvA lAgela. tRtIya stara :sahAvyA-sAtavyA zatakAta jainaparaMpareta ruDha jhAlelyA kalpa-nizItha-vyavahAra yA chedasUtrAMcyA bhASyAMmadhye, 'vaidya va vaidyAMnI kelelI sAdhUMcI cikitsA'-yAMce vipula ullekha ADhaLUna yetAta. rogacikitsecyA dusar2yA staraptIla prAsuka, eSaNIya auSadhAMcA nikaSa kAyama ThevalelA disato. paraMtu cikitsecyA saMpUrNa niSedhAcyA dRSTikonAtamUlagAmI badala jhAlelA disato. vyavahArabhASyAta mhaTale Ahe kI - ammApitIhi jaNiyassa, tassa AtaMkapauradosehiM / vejjA deMti samAdhiM, jahiM katA AgamA hoti / / 49 vyavahArabhASyecyA niyuktIta trividha cikitsecA ullekha disato.50 vyavahArabhASya va tyAvarIla malayagiricI TIkA yAMmadhye cikitsA, auSadhI ANi ArogyaviSayIce ullekha pracura pramANAta ADhaLUna yetAta. sAdhuparaMpareta yA tRtIya starAta jhAlele cikitsece pracalana, tyAta dilelyA viSayAMcyA yAdIvarUnahI jANavalyAzivAya rahAta nAhI. tyAtIla kAhI ullekha puDhe dile Aheta : __ pratikUla bhojanAcA pariNAma, aMgamardana ANi vizrAMtI, vamana-virecana Adi cikitsece prayojana, rAtrIce jAgaraNa ANi ajIrNa, kaMTakaviddha pAyAcI cikitsA, vAkpATavAsAThI brAhmI vanaspatIcA vApara, zarIrAce jADya ANi laghutA, medhA-dhAraNA ANi UrjA yAMcI vRddhI, vAta-pitta-kapha-zotha yAMnI hoNAre vikAra va tyAvarIla upAya, varSAkAlAtIla tapAce lAbha, malamUtrAne hoNArI hAnI, gariSTha bhojanAne hoNArI kAmottejanA, mitAhArAce lAbha, vraNacikitsA ANi vraNa zivaNyAce ullekha, mukha-daMta-prakSAlanAne hoNAre lAbha, saMkrAmaka rogAMbAbatacI sAvadhAnatA, viSabAdhecI cikitsA, madhumehAcI pathye, saMtulita AhAra.51 i.i. prAya: azAca prakArace ullekha bRhatkalpa va nizIthabhASya-cUrNItahI ADhaLUna yetAta. Adarzavat sAdhuAcArAta jarI sarva prakAracyA cikitsecA niSedha asalA tarI, samAjAta atizaya pracalita asalelyA va jyAce vidhAyaka dRzyapariNAma spaSTata: disUna yeta Aheta, azA cikitsA va ArogyazAstrApAsUna jaina paraMparA suddhA dUra rAhU zakalI nAhI, he vyavahArabhASya i. graMthAMvarUna spaSTa hote. zarIra he dharmAce sAdhana asalyAmuLe te susthitIta ThevaNyAsAThI vaidyakIya cikitsecA AdhAra tara ghetalA, paraMtu pratyakSa prANahiMsecA AdhAra na ghetA. tI cikitsA prAsuka va eSaNIya auSadhAMnIca karAvI, asA kaTAkSa kAyama ThevalA. ___ varIla vivecanAta cikitselA anulakSUna kelele tIna stara zvetAMbara graMthAMcyA AdhAre kelele Aheta. digaMbara paraMpareta cikitsecA vizeSa balapUrvaka niSedha nAhI. sAdhuAcArAtIla udgama-utpAdana-eSaNA yA doSAMcyA aMtargata cikitsA-niSedhAce turaLaka ullekha ADhaLatAta.52 phArasA vicAra disata nAhI. kiMbahunA 'bhagavatI ArAdhanA' sArakhyA prAcIna graMthAtahI (3-4 zataka) saMlekhanAdhArI vyaktIne kelelyA vamana, virecana, bastI i. cA ullekha ADhaLato.53 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra : pracalita AyurvedazAstrAta caraka, suzruta va vAgbhaTa yA vaidyatrayIlA ananyasAdhAraNa mahattva Ahe. yA zAstrazAkheta carakasaMhitA, suzrutasaMhitA va aSTAMgahRdaya he tInahI graMtha vistArAne abhyAsale jAtAta. carakasaMhitetIla jAMgamadravyatI kelelI cikitsA vistArAne pAhilI. paraMtu AttA pracalita asalelyA Ayurveda cikitseta audbhida dravye vizeSatvAna va pArthiva dravye tyAkhAlokhAla vAparalI jAtAta ase disate. AyurvedAcAryAMcyA pratyakSa mulAkhatItUna ase samajale kI, auSadhayojanA ANi paMcakarme i. madhye mAMsa, mAMsarasa, pazu-pakSyAMce avayava i. cA vApara karaNe javaLajavaLa pUrNataH thAMbale Ahe. Ayurveda - cikitsA paddhatIta he sthityaMtara yeNyAce koNate kAraNa Ahe, yAcA vicAra kelA asatA ApalyAlA ase disela kI, hA aneka bhAratIya vicAradhArAMcA ekatrita pariNAma Ahe. jaina ANi bauddha vicAradhArAMmadhye ahiMsA, karuNA ANi dayelA dilele ananyasAdhAraNa sthAna ANi tyAcA samAjAvara jhAlelA pariNAma hA yA mAgacyA kAraNAMcA eka ghaTaka disato. jyA vaidyAMnI Ayurvedika cikitsecI paraMparA puDhe cAlavilI, tyAMnAca haLUhaLU dayA, karuNA, maitrI va vizeSataH Atmaupamya yA sadAcaraNAcyA nItiniyamAMvara vicAra karIta asatAnA, pazu-pakSyAMcyA ghAtAvara AdhArita cikitsApaddhatI, garhaNIya vATU lAgalI asAvI. pariNAmI jaina soDUna prAya: itara bhAratIya samAjAcyA, sAmAnya annapAnavidhIta mAMsAhArAcA samAveza hota rAhilA tarI, auSadhayojanetUna mAtra pazu-pakSyAdhAra cikitselA rajA miLAlI. jaina paraMparene mAtra kALAcyA oghAta prAsuka- eSaNIya cikitsecA svIkAra kelA asalA tarI tyAcI pArzvabhUmI tyAMcyA tiryaMcaviSayaka dhAraNecyA tattvajJAnAtUna lAbhalelI hotI. niSkarSa : vedanIya va AyuSyakarmAcyA prabalatepekSA, puruSArthAlA prAdhAnya deUna jainaparaMparene prAsuka - eSaNIya cikitsApaddhatIparyaMta svataHmadhye parivartana karUna ghetale. taseca Ayurveda vizAradAMnIhI AraMbhI jAMgama cikitselA prAdhAnya dile tarI vara namUda kelelyA aneka kAraNAMmuLe, svata:ta yogya te badala ghaDavUna, dharmAce 'ahiMsA' he mUlatattva abAdhita rAkhale. mhaNajeca carakasaMhitetIla mAnavakeMdrI vicArAMpAsUna tyAMnI 'sarvaprANihite rataH' hA dRSTikona svIkAralA ANi jaina paraMparene 'sarvaprANihite rataH' yA tattvAcyA bhakkama pArzvabhUmIvara, cikitsecyA pUrNa niSedhAcI AgrahI bhUmikA soDUna, ArogyarakSaNAlA prAdhAnya dile. puruSArthAcI kAsa dharalI. ekaMdara bhAratIya saMskRtIce vastra azAca vividha vaicArika paraMparAMcyA AdAna-pradAnAtUna viNata rAhile Ahe ANi viNata rAhIla. 1) tattvArthasUtra 8.11 2) tattvArthasUtra 4.27 3) tattvArthasUtra 2.24 4) tattvArthasUtra 2. 25 va tyAvarIla TIkA 5) tattvArthasUtra 2.34 6) AcArAMga 1. 118 7) tattvArthasUtra 2.32 8) prajJApanAsUtra 1.54 te 81 9) sthAnAMgasUtra 4.550 saMdarbha 10) sthAnAMgasUtra 4.551 11) tattvArthasUtra 1.23 12) jJAtRdharmakathA adhyayana 13.35 te 42 13) bhagavatI ArAdhanA 1644 ; uttarAdhyayana 14.46, 47 ; 32.37, 50, 63, 76, 89; 4.6 ; 14.44 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) upadezapada 15) tatra bhiSajA pRSTenaivaM caturNAmRksAmayajuratharvavedAnAmAtmano'tharvavede bhaktirAdezyA / vedo hyAtharvaNaH svastyayanabalimaGgalahomaniyama prAyazcittopavAsamantrAdiparigrahAccikitsAmprAha - cikitsA cAyuSo hitAyopadizyate / carakasaMhitA (bhA1), sUtrasthAna, adhyAya 30.18, pR.228 16) sarvadA sarvabhAvanAM sAmAnyaM vRddhikAraNam / hAsaheturvizeSazca pravRttirubhayasya tu / / khAdInyAtmA mana: kAlo dizazca dravyasaMgrahaH / sendriyaM cetanaM dravyaM nirindriyamacetanam / / sArthA gurvAdayo buddhiH prayatnAntA: parAdayaH / guNAH proktAH prayatnAdi karma ceSTitamucyate / / samavAyo'pRthabhAvo bhUmyAdInAM guNairmataH / sa nityo yatrahi dravyaM na tatrAniyato guNaH / --- carakasaMhitA (bhAga 1) sUtrasthAna, adhyAya 1.44 te 54 sAMkhyaiH saMkhyAtasaMkhyeyaiH sahAsInaM punarvasum / jagaddhitArthaM papraccha vahniveza: svasaMzayam / / carakasaMhitA (bhAga 1) sUtrasthAna, adhyAya 13.1 ; zArIrasthAna adhyAya 1.15 te 34 17) carakasaMhitA (bhAga 2), cikitsAsthAna, adhyAya 3, pR. 85 varIla bhASya 18) yatIndramatadIpikA 4.46.7 19) kITapakSipataGgAnAM tirazcAmapi kezava / mahAdevaprapannAnAM na bhayaM vidyate kvacit / / mahAbhArata 13.185.15 (paeNrA) 20) sAMkhyakArikA (mATharavRtti) 39 (pR.42) 21) sAMkhyakArikA (suvarNasaptati) 44 (pR.62,63) 22) manusmRti (kullUka TIkA) 5.40 23) bhUtAnAM caturvidhA yonirbhavati jarAkhaNDasvedodbhidaH / carakasaMhitA, zArIrasthAna, adhyAya 3.25 24) prasahya bhakSayantIti prasahAstena saMjJitAH / bhUzayA bilavAsitvAdAnUpAnUpasaMzrayAt / / jalenivAsAjjalajA: jale caryAJjalecarAH / sthalajA jAGgalA proktA mRgA jAGgalacAriNaH / / vikIrya viSkirAzceti pratudya pratudAH smRtAH / yoniraSTavidhA tveSAM mAMsAnAM parikIrtitAH / / carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 27.52,53,54 25) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 6, pR. 108, 114 26) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 13, pR. 29 27) carakasaMhitA (cakrapANidattakRta), sUtrasthAna, adhyAya 1, pR. 32 28) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 2, pR. 39 29) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 15, pR. 65%; adhyAya 16, pR.74 ; siddhisthAna, adhyAya 3, pR.37, pR.42; pR.43; adhyAya 12, pR.172 te 175 30) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 13.81 31) carakasaMhitA, cikitsAsthAna, adhyAya 4, pR. 159 32) carakasaMhitA, siddhisthAna, adhyAya 10.37 33) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 27, pR.183,184 34) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 25, pR. 39,40 35) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 30, pR. 225 36) carakasaMhitA (cakrapANidattakRta), sUtrasthAna, adhyAya 8, pR. 130,131 37) aparArka TIkA - yAjJavalkyasmRti 3.138 (1000,18); sAMkhyasaptatizAstra, pR.24 ; mahAbhArata 3.245.18 38) AcArAMga 1.1.28,51,82,110,161 39) AcArAMga 1.1.140 40) AcArAMga 1.2.141 te 147 ; 2.13.173 41) AcArAMga 1.9.1,2 42) dazavaikAlika adhyAya 3 43) uttarAdhyayana 15.8; 19.79 te 83 ; 20.22,23, 2.32,33 44) carakasaMhitA, sUtrasthAna, adhyAya 9.1 45) vipAkasUtra 7.15,16 ; sthAnAMga 8.26 46) vipAkasUtra 1.53 te 57 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47) vyAkhyAprajJapti 15.114 te 128 48) jJAtRdharmakathA 5.106 te 116 49) vyavahArabhASya 949 50) vyavahArabhASya 178, niyukti 37 51) vyavahArabhASya va TIkA pariziSTa 14 52) bhAvapAhuDa 99 (TIkA); bhagavatI ArAdhanA 232 (TIkA) 53) bhagavatI ArAdhanA Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai saMdarbha-graMtha-sUcI 1) aSTapAhuDa : A. kuMdakuMda, zAMtivIra digaMbara jaina saMsthAna, zrI mahAvIrajI (rAjasthAna) vi.saM. 2494 2) AcArAMga (AyAro) : A. tulasI, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 3) uttarAdhyayana (uttarajjhayaNa) : saM. munipuNyavijaya, mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, 1977 4) upadezapada : haribhadrasUriviracita, saM. pratApavijayagaNi, baDodA, 1923 5) carakasaMhitA : cakrapANidattakRta 'AyurvedadIpikA sahita, saM. pAMDeya, caukhambA saMskRta sIrIja oNphisa, vArANasI, 1969 6) carakasaMhitA (khaMDa 1,2) : saM. zaMkara pade, gajeMdra viThThala raghuvaMzI, puNe 7) jJAtRdharmakathA (nAyAdhammakahA) : aMgasuttANi 3, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 8) tattvArthasUtra : umAsvAtipraNIta, pArzvanAtha vidyAzrama, vArANasI 9) dazavaikAlika (dasaveyAliya) : saM. munipuNyavijaya, mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, 1977 10) prajJApanA (paNNavaNA) : uvaMgasuttANi 4 (khaMDa 2), jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 1989 11) bhagavatI ArAdhanA : A.zivArya, saM.paM.kailAzacaMdra zAstrI, hirAlAla dozI, phalaTaNa, 1990 12) mahAbhArata : BORI, puNe, 1942 13) yAjJavalkyasmRti (bhAga 2) : aparArka TIkA, harI nArAyaNa ApaTe, AnaMda Azrama mudraNAlaya, puNe, 1904 14) sAMkhyakArikA saptati (suvarNasaptatizAstra) : IzvarakRSNa, tirUpati devasthAna, 1944 15) sthAnAMga (ThANa) : A.tulasI, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2033 16) vipAkasUtra (vivAga) : aMgasuttANi 3, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 17) vyavahArabhASya : vAcanA pramukha tulasI, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 1996 18) vyAkhyAprajJapti (viyAhapaNNatti) : bhAga 2, saM.paM.becaradAsa dozI, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI, 1978