Book Title: Niyam Sara
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009556/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra niyamasAra jIvAdhikAra 217 maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya maUNa jiNaM vIraM, aNaMtavaraNANadaMsaNasahAvaM / vocchAmi NiyamasAraM, kevalisudakevalI bhaNidaM / / 1 / / anaMta aura utkRSTa jJAna darzana svabhAvase yukta zrI mahAvIra jineMdrako namaskAra kara maiM kevalI aura zrutakevalI dvArA kahe hue niyamasArako kahU~gA / / 1 / / mokSamArga aura usakA phala maggo maggaphalaM ti ya, duvihaM jiNasAsaNe samakkhAdaM / maggo mokkhauvAo, tassa phalaM hoi NivvANaM / / 2 / / jinazAsanameM mArga aura mArgaphala isa taraha do prakArakA kathana kiyA gayA hai| inameM mokSa kA upAya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mArga hai aura nirvANakI prApti honA mArgakA phala hai / / 2 / / niyamasAra padakI sArthakatA NiyameNa ya jaM kajjaM, taNNiyamaM NANadaMsaNacarittaM / vivarIyapariharatthaM, bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM / / 3 / / niyamase jo karaneyogya hai vaha niyama hai; aisA niyama jJAna, darzana, cAritra hai / inameM viparIta arthAt mithyAjJAna, mithyAdarzana aura mithyAcAritrakA parihAra karaneke lie 'sAra' yaha vacana niyamase kahA gayA hai| bhAvArtha -- niyamasArakA artha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai / inhIMkA isa graMtha meM varNana kiyA jAyegA / / 3 / / niyama aura usakA phala yimaM mokkhauvAo, tassa phalaM havadi paramaNivvANaM / edesiM tihaM pi ya, patteyaparUvaNA hoI / // 4 // niyama arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSakA upAya hai aura usakA phala Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kudakuda - bhArata paramanirvANa hai| isa graMthameM ina tInoMkA pRthak-pRthak nirUpaNa hai / / 4 / / vyavahAra samyagdarzanakA svarUpa attAgamataccANaM, saddahaNAdo havei sammattaM / vavagaya asesadoso, sayalaguNappA have attA / / 5 / Apta, Agama aura tattvoMke zraddhAnase samyagdarzana hotA hai| jisake samasta doSa naSTa ho gaye haiM tathA jo samasta guNoMse tanmaya hai aisA puruSa Apta kahalAtA hai / / 5 / / aThAraha doSoMkA varNana 'chuhataNhabhIruroso, rAgo moho ciMtA jarA rujA miccU / svedaM kheda madora, vimhiyANiddA jaNuvvego / / 6 // kSudhA, tRSNA, bhaya, dveSa, rAga, moha, ciMtA, bur3hApA, roga, mRtyu, pasInA, kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma aura udvega ye aThAraha doSa haiM / / 6 / / paramAtmAkA svarUpa Nissesadosarahio, kevalaNANAiparamavibhavajudo / so paramappA ucca, tavvivarIo Na paramappA / / 7 / / jo (pUrvokta) doSoMse rahita hai tathA kevalajJAna Adi parama vaibhavase yukta hai vaha paramAtmA jAtA hai| usase jo viparIta hai vaha paramAtmA nahIM hai / / 7 / / Agama aura tattvArthakA svarUpa tassa muhaggadavayaNaM, puvvAparadosavirahiyaM suddhaM / Agamamidi parikahiyaM, teNa du kahiyA havaMti taccatthA / / 8 / / una paramAtmAke mukhase nikale hue vacana, jo ki pUrvApara doSase rahita tathA zuddha haiM 'Aga' isa zabdase kahe gaye haiM aura usa Agamake dvArA kahe gaye jo padArtha haiM ve tattvArtha haiM / / 8 / / 1. tattvArthoM kA nAmollekha jIvA poggalakAyA, dhammAdhammA ya kAla AyAsaM / taccatthA idi bhaNidA, NANAguNapajjaehiM saMjuttA / / 9 / / kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca svedaH khedo mado ratiH / / 15 / / vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhruvAH / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime / / 16 / / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 219 jIva, pudgalakAya, dharma, adharma, kAla aura AkAza ye tattvArtha kahe gaye haiN| ye tattvArtha aneka guNa aura paryAyoMse saMyukta haiN|| jIvakA lakSaNa tathA upayogake bheda jIvo uvaogamao, uvaogo NANadaMsaNo hoi| NANuvaogo duviho, sahAvaNANaM vibhAvaNANaM tti||10|| jIva upayogamaya hai arthAt jIvakA lakSaNa upayoga hai| upayoga jJAnadarzanarUpa hai arthAt upayogake jJAnopayoga aura darzanopayogake bhedase do bheda haiN| unameM jJAnopayoga svabhAvajJAna aura vibhAvajJAnake bhedase do prakArakA hai||10|| svabhAvajJAna aura vibhAvajJAnakA vivaraNa kevalamiMdiyarahiyaM, asahAyaM taM sahAvaNANaM tti| saNNAdidaraviyappe, vihAvaNANaM have duvihaM / / 11 / / iMdriyoMse rahita tathA prakAza Adi bAhya padArthoMkI sahAyatAse nirapekSa jo kevalajJAna hai vaha svabhAvajJAna hai| samyagjJAna aura mithyAjJAnake vikalpase vibhAvajJAna do prakArakA hai||11|| samyagvibhAvajJAna tathA mithyA vibhAvajJAnake bheda saNNANaM caubhedaM, madisudaohI taheva mnnpjj| aNNANaM tiviyappaM, madiyAI bhedado cev||12|| samyagvibhAvajJAnake cAra bheda haiM -- mati, zruta, avadhi aura mnHpryy| aura ajJAnarUpa vibhAvajJAna kumati, kuzruta tathA kuavadhike bhedase tIna prakArakA hai||12|| darzanopayogake bheda taha daMsaNauvaogo, sasahAvedaraviyappado duviho| kevalamiMdiyarahiyaM, asahAyaM taM sahAvamidi bhnnidN||13|| usI prakAra darzanopayoga, svabhAvadarzanopayoga aura vibhAvadarzanopayogake bhedase do prakArakA hai| inameM iMdriyoMse rahita tathA parapadArthakI sahAyatAse nirapekSa jo kevaladarzana hai vaha svabhAvadarzana hai isa prakAra kahA gayA hai| vibhAvadarzana aura paryAyake bheda cakkhu acakkhU ohI, tiNNivi bhaNidaM vibhaavdicchitti| pajjAo duviyappo, saparAvekkho ya nnirvekkho||14|| cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tInoM darzana, vibhAvadarzana haiM isa prakAra kahA gayA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kuMdakuMda-bhAratI svaparApekSa aura nirapekSake bhedase paryAyake do bheda haiM / / vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAyakA vivaraNa NaraNArayatiriyasurA, pajjAyA te vibhAvamidi bhaNidA / kammopAdhivivajjiya, pajjAyA te sahAvamidi bhaNidA / / 15 / manuSya, nAraka, tiryaMca aura deva ye vibhAvaparyAyeM kahI gayI haiM tathA karmarUpa upAdhise rahita jo paryAyeM haiM ve svabhAvaparyAyeM kahI gayI haiM / / 15 / / manuSyAdi paryAyoMkA vistAra caahie| mANussA duviyappA, kammamahIbhogabhUmisaMjAdA / sattavihA NeraiyA, NAdavvA puDhavibheNa / / 16 / / karmabhUmija aura bhogabhUmijake bhedase manuSya do prakArake haiM tathA pRthiviyoMke bhedase nArakI sAta prakArake jAnane cAhie / / 16 / / udahabhedA bhaNiyA, tericchA suragaNA caubbhedA / edesiM vitthAraM, loyavibhAgesu NAdavvaM / / 17 / / tiryaMcoMke caudaha aura devasamUhake cAra bheda kahe gaye haiN| ina sabakA vistAra lokavibhAgameM jAnanA bhAvArtha -- sUkSma ekeMdraya paryAptaka, aparyAptaka, bAdaraekeMdriya paryAptaka, aparyAptaka, dvIMdriya paryAptaka, aparyAptaka, trIMdriya paryAptaka, aparyAptaka, caturiMdriya paryAptaka, aparyAptaka, asaMjJipaMceMdriya paryAptaka, aparyAptaka aura saMjJipaMceMdriya paryAptaka, aparyAptakake bhedase tiryaMcoMke caudaha bheda haiN| tathA bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnikake bhedase devasamUhake cAra bheda haiN| ina sabakA vistAra lokavibhAga nAmaka paramAgamameM jAnanA cAhie / / 17 / / AtmAke kartRtva-bhoktRtvakA varNana kartA bhottA AdA, poggalakammassa hodi vavahArA / kammajabhAveNAdA, kattA bhottA du Nicchayado / / 18 / / AtmA pudgala karmakA kartA bhoktA vyavahArase hai aura AtmA karmajanita bhAvakA kartA bhoktA nizcayase arthAt azuddha nizcayase hai| bhAvArtha -- anupacarita asadbhUta vyavahAra nayakI apekSA AtmA dravyakarmakA kartA aura usake phalakA bhoktA hai aura azuddha nizcaya nayakI apekSA karmajanita moha rAga dveSa Adi bhAvakarmakA kartA tathA bhoktA hai| anupacarita asadbhUta vyavahAra nayase zarIrAdi nokarmakA kartA hai tathA upacarita asadbhUta Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra vyavahAra nayase ghaTapaTAdikA kartA hai| yaha azuddha jIvakA kathana hai| dravyArthika aura paryAyArthika nayase jIvakI paryAyoMkA varNana davvathieNa jIvA, vadirittA puvvabhaNidapajjAyA / pajjayaNaeNa jIvA, saMjuttA hoMti duvihehiM / / 19 / / dravyArthika nayase jIva, pUrvakathita paryAyoMse vyatirikta - bhinna hai aura paryAyArthika nayase jIva svaparApekSa tathA nirapekSa- donoM prakArakI paryAyoMse saMyukta hai / / bhAvArtha -- yahA~ dravyArthika aura paryAyArthika nayakI apekSA jIvakI bhinnatA tathA abhinnatA kA varNana kiyA gayA hai isalie syAdvAdakI zailIse jIvakA svarUpa samajhanA cAhie / / 19 / / isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM jIvAdhikAra nAmakA pahalA adhikAra samApta huA / ** 2 ajIvAdhikAra 221 pudgala dravyake bhedoMkA kathana aNukhaMdhaviyappeNa du, poggaladavvaM havei duviyappaM / khaMdhA hu chappayArA, paramANU ceva duviyappo / / 20 / / aNu aura skaMdha vikalpase pudgala dravya do vikalpavAlA hai| inameM skaMdha chaha prakArake haiM aura aNu do bhedoMse yukta hai| bhAvArtha -- prathama hI pudgala dravyake do bheda haiM 1. svabhAva pudgala aura 2. vibhAva pudgala / unameM paramANu svabhAva pudgala hai aura skaMdha vibhAva pudgala hai| svabhAva pudgalake kAryaparamANu aura kAraNa paramANukI apekSA do bheda haiM tathA vibhAva pudgala -- skaMdhake atisthUla Adi chaha bheda haiN| ina chaha bhedoMke nAma tathA udAharaNa AgekI gAthAoMmeM spaSTa kiye gaye haiM / / 20 / / skaMdhoMke chaha bheda aithUlathUla thUlaM, thUlasuhumaM ca suhumathUlaM c| sumaM aisumaM idi, dharAdiyaM hodi chabbheyaM / / 21 / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudakuda-bhAratA bhUpavvadamAdIyA, bhaNidA aithUlathUlamidi khNdhaa| thUlA idi viNNeyA, sppiijltelmaadiiyaa||22|| chAyAtavamAdIyA, thUledarakhaMdhamidi viyaannaahi| suhumathUledi bhaNiyA, khaMdhA caurakkhavisayA y||23|| sahamA havaMti khaMdhA, pAvoggA kammavaggaNassa punno| tavivarIyA khaMdhA, aisuhumA idi pruuveNdi||24|| atisthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma aura atisUkSma aise pRthivI Adi skaMdhake chaha bheda haiN||21|| bhUmi parvata Adi atisthUla skaMdha kahe gaye haiM tathA ghI, jala, tela Adi sthUla skaMdha haiM aisA jAnanA caahie||22|| chAyA Atapa Adi sthUlasUkSma skaMdha haiM aisA jaano| tathA cAra iMdriyoMke viSaya sUkSmasthUla skaMdha haiM aisA kahA gayA hai||23|| karmavargaNArUpa honeke yogya skaMdha sUkSma haiM aura inase viparIta arthAt karmavargaNArUpa na honeke yogya skaMdha atisUkSma haiM aisA AcArya nirUpaNa karate haiN||24|| __ bhAvArtha -- jo pRthak karanepara pRthak ho jAveM aura milAnepara mila na sakeM aise pudgala skaMdhoMko atisthUlasthUla kahate haiM, jaise pRthivI, parvata Adi / jo pRthak karanepara pRthak ho jAveM aura milAnepara punaH mila jAveM aise pudgala skaMdhoMko sthUla kahate haiM, jaise ghI, jala, tela Adi tarala pdaarth| jo netroMse dikhAyI to dete haiM para grahaNa nahIM kiye jA sakate aise skaMdhoMko sthUlasUkSma kahate haiM, jaise chAyA, Atapa aadi| jo netroMse dekhanemeM to nahIM Ate paraMtu apanI-apanI iMdriyoM dvArA grahaNa kiye jAte haiM aise skaMdhoMko sUkSmasthUla kahate haiM, jaise karNa, ghrANa, rasanA aura sparzana iMdriyake viSayabhUta zabda, gaMdha, rasa aura sprsh| jo karmavargaNArUpa pariNamana karaneke yogya haiM aise skaMdha sUkSma kahalAte haiM, ye iMdriyajJAnake dvArA nahIM jAne jAte mAtra kAryadvArA inakA anumAna hotA hai| tathA jo itane sUkSma haiM ki karmavargaNArUpa pariNamana nahIM kara sakate unheM atisUkSma skaMdha kahate haiM, ye avadhijJAnAdi dvArA pratyakSa jJAnake dvArA jAne jAte haiN||21-24 / / kAraNa paramANu aura kArya paramANu kA lakSaNa dhAucaukkassa puNo, jaM heU kAraNaMti taM nneyo| khaMdhANAM avasANo, NAdavvo kjjprmaannuu||25|| ____ jo pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra dhAtuoMkA kAraNa hai use kAraNa paramANu jAnanA cAhie aura skaMdhoMke avasAnako arthAt skaMdhoMmeM bheda hote-hote jo aMtima aMza rahatA hai use kAryaparamANu jAnanA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 223 caahie| bhAvArtha-- pRthivI, jala, agni aura vAyukA jo rUpa apane jJAnameM AtA hai vaha aneka paramANuoMke melase banA huA skaMdha hai| isa skaMdhake bananemeM jo paramANu mUla kAraNa haiM ve kAraNaparamANu kahalAte haiN| snigdha aura rUkSa guNake kAraNa paramANu parasparameM milakara skaMdha banate haiN| jaba unameM snigdhatA aura rUkSa guNoMkA nAza hotA hai taba vighaTana hotA hai| isa taraha vighaTana hote hote jo aMtima aMza -- avibhAjya aMza raha jAtA hai vaha kArya paramANu kahalAtA hai||25|| paramANukA lakSaNa attAdi attamajhaM, attaMtaM Neva iMdie gejjhN| avibhAgI jaM davvaM, paramANU taM viyANAhi / / 26 / / ApahI jisakA Adi hai, Apa hI jisakA madhya hai, Apa hI jisakA aMta hai, jo iMdriyoMke dvArA grahaNameM nahIM AtA tathA jisakA dUsarA vibhAga nahIM ho sakatA use paramANu dravya jaano| bhAvArtha -- paramANu ekapradezI honese usameM Adi, madhya aura aMtakA vibhAga nahIM hotA tathA utanA sUkSma pariNamana hai ki vaha iMdriyoMke dvArA grAhya nahIM hotaa| isI taraha ekapradezI honese usameM vibhAga nahIM ho pAtA hai||26|| paramANuke svabhAvaguNa aura vibhAvaguNakA varNana eyarasarUvagaMdhaM, dophAsaM taM have shaavgunnN| vihAvaguNamidi bhaNidaM, jiNasamaye savvapayaDattaM / / 27 / / eka rasa, eka rUpa, eka gaMdha aura do sparzoMse yukta jo paramANu hai vaha svabhAvaguNavAlA hai aura dvyaNuka Adi skaMdha dazAmeM aneka rasa, aneka rUpa, aneka gaMdha aura aneka sparzavAlA jo paramANu hai vaha jinazAsanameM sarvaprakaTa rUpase vibhAva guNavAlA hai aisA kahA gayA hai| bhAvArtha -- jo paramANu skaMdha dazAse vighaTita hokara ekapradezIpanako prApta huA hai usameM khaTTA, mIThA, kaDuA, kaSAyalA aura cirparA ina pA~ca rasoMmeMse koI eka rasa hotA hai, zveta, pIta, nIla, lAla aura kRSNa ina pA~ca vargoM meM se koI eka varNa hotA hai, sugaMdha durgaMdha ina do gaMdhoMmeMse koI eka gaMdha hotA hai aura zIta uSNase koI eka tathA snigdha rUkSameMse koI eka isa prakAra do sparza hote haiN| karkaza, mRdu, guru aura laghu ye cAra sparza ApekSika honese paramANu vivakSita nahIM hai| isa prakAra pA~ca guNoMse yukta paramANu svabhAva guNavAlA paramANu kahA gayA hai, paraMtu yahI paramANu jaba skaMdha dazAmeM aneka rasa, aneka rUpa, aneka gaMdha aura aneka sparzoMse yukta hotA hai taba vibhAvaguNa vAlA kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki paramANu svabhAva pudgala hai aura skaMdha vibhAvapudgala hai||27 / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kuMdakuMda-bhAratA pudgalakI svabhAva paryAya aura vibhAva paryAyakA varNana aNNaNirAvekkho jo, pariNAmo so shaavpjjaayo| khaMdhasarUveNa puNo, pariNAmo so vihaavpjjaayo||28 / / jo anyanirapekSa pariNAma hai vaha svabhAvaparyAya hai aura skaMdharUpase jo pariNAma hai vaha vibhAva paryAya hai| bhAvArtha -- pudgala dravyakA paramANurUpa jo pariNamana hai vaha anya paramANuoMse nirapekSa honeke kAraNa svabhAva paryAya hai aura skaMdharUpa jo pariNamana hai vaha anya paramANuoMse sApekSa honeke kAraNa vibhAva paryAya hai||28 / / __ paramANumeM dravyarUpatAkA varNana poggaladavvaM uccai, paramANU NicchaeNa idrenn| __poggaladavvetti puNo, vavadeso hodi khaMdhassa / / 29 / / nizcaya nayase paramANuko pudgala dravya kahA jAtA hai aura vyavahArase skaMdhake 'pudgala dravya hai' aisA vyapadeza hotA hai| bhAvArtha -- pudgala dravyake paramANu aura skaMdhakI apekSA do bheda haiN| donoM bhedoMmeM dravya aura paryAyarUpatA hai, kyoMki dravyake binA paryAya nahIM rahatA aura paryAyake binA dravya nahIM rahatA aisA AgamakA ullekha hai| yahA~ nizcayanayakI apekSA paramANuko dravya aura skaMdhako paryAya kahA gayA hai| skaMdhameM jo pudgala dravyakA vyavahAra hotA hai athavA paramANumeM jo paryAyakA vyavahAra hotA hai use vyavahAra nayakA viSaya batAyA hai, etAvatA nayavivakSAse donoMmeM ubhayarUpatA hai||29|| ____ dharma, adharma aura AkAza dravyakA lakSaNa gamaNaNimittaM dhammamadhammaM Thidi jIvapuggalANaM c| avagahaNaM AyAsaM, jIvAdIsavvadavvANaM / / 30 / / jo jIva aura pudgaloMke gamanakA nimitta hai vaha dharma hai| jo jIva aura pudgaloMkI sthitikA nimitta hai vaha adharma hai| tathA jo jIvAdi samasta dravyoMke avagAhanakA nimitta hai vaha AkAza hai| bhAvArtha -- chaha dravyoMmeM sirpha jIva aura pudgala dravyameM kriyA hai, zeSa cAra dravya kriyArahita haiN| jinameM kriyA hotI hai unhIMmeM kriyAkA abhAva honepara sthitikA vyavahAra hotA hai| isa taraha jIva aura pudgala ina do dravyoMkI kriyAmeM jo preraka tattva hai vaha dharma dravya hai tathA unhIM do dravyoMmeM jo apreraka nimitta hai vaha adharma dravya hai| avagAhana samasta dravyoMkA hotA hai isalie AkAzakA lakSaNa batalAte hue kahA gayA hai ki jo jIvAdi samasta dravyoMke avagAhana sthAna dene meM nimitta hai vaha AkAza dravya hai||30 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra vyavahArakAlakA varNana samayAvalibhedeNa du, duviyappaM ahava hoi tiviyappaM / todo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu / / 31 / / samaya aura Avalike bhedase vyavahAra kAlake do bheda haiM athavA atIta, vartamAna aura bhaviSyatke bhedase tIna bheda haiN| unameM kAla, Avali tathA hatasaMsthAna arthAt saMsthAnase rahita siddhoMkA jitanA pramANa hai utanA hai| bhAvArtha -- vyavahArakAlase samaya aura AvalikI apekSA do bheda haiN| inameM samaya kAla dravyakI sabase laghu paryAya hai| asaMkhyAta samayoMkI eka Avali hotI hai| yahA~ Avali, nimeSa, kASThA, kalA, nAr3I, dina rAta AdikA upalakSaNa hai| dUsarI vidhise kAlake bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkI apekSA tIna bheda haiN| inameM bhUtakAla saMkhyAta Avali tathA siddhoMke barAbara hai' / / 31 / / bhaviSyat tathA vartamAna kAlakA lakSaNa aura nizcayakAlakA svarUpa jIvA duggalAdo'taguNA bhAvi' saMpadA samayA / loyAyAse saMti ya, paramaTTho so have kAlo / / 32 / / bhAvI arthAt bhaviSyat kAla jIva tathA pudgalase anaMtaguNA hai| saMprati arthAt vartamAna kAla samayamAtra hai| lokAkAzake pradezoMpara jo kAlANu haiM vaha paramArtha arthAt nizcaya kAla hai / / 32 / / jIvAdi dravyoMke parivartanakA kAraNa tathA dharmAdi cAra dravyoMkI svabhAva guNaparyAyarUpatAkA varNana jIvAdIdavvANaM, parivaTTaNakAraNaM have kAlo / dhammAdicauNNANaM, sahAvaguNapajjayA hoMti / / 33 // jIvAdi dravyoM ke parivartanakA kAraNa kAla hai| dharmAdika cAra dravyoMke svabhAva guNa paryAyeM hotI haiN| 1. yahA~ 'tIdo saMkhejjAvalihadasaMThANappamANaM tu' isa pAThake badale gommaTasAra jIvakAMDa meM 'tIdo saMkhejjAvalihadasiddhANaM pamANaM tu' aisA pATha hai jisakA artha hotA hai - saMkhyAta Avalise guNita siddhoMkA jitanA pramANa hai utanA atIta ka hai| 2. mudrita pratiyoMmeM 'cAvi' pATha hai joki truTipUrNa jAna par3atA hai| vartamAna aura bhaviSyat kAlakA lakSaNa jIvakAMDameM bhI isa prakAra batAyA hai -. -- samao duvaTTamANo jIvAdo savvapuggalAto vi / bhAvI anaMtaguNido idi vavahAro have kAlo / / 578 / / vartamAna kAla samayamAtra hai aura bhAvIkAla jIvoM tathA samasta pudgala dravyoMse anaMtaguNA hai| isa prakAra vyavahAra kAlakA varNana hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudakuda-bhAratA bhAvArtha --jIvAdika dravyoMmeM jo samaya-samayameM vartanArUpa pariNamana hotA hai usakA nimitta kAraNa kAla dravya hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra dravyoMke jo guNa tathA paryAya haiM ve sadA svabhAvarUpa hI hote haiM, unameM vibhAvarUpatA nahIM aatii||33||| astikAya tathA usakA lakSaNa ede chaddavvANi ya kAlaM mottUNa atthikaaytti| NiddiTThA jiNasamaye kAyA hu bahupadesattaM / / 34 / / kAla dravyako chor3akara ye chaha dravya jinazAsanameM 'astikAya' kahe gaye haiN| bahupradezIpanA kAyadravyakA lakSaNa hai| bhAvArtha -- jinAgamameM kAla dravyako chor3akara zeSa jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca dravya astikAya kahe kahe haiN| jinameM bahuta pradeza hoM unheM astikAya kahate haiN| kAla dravya ekapradezI hai ataH vaha astikAyameM sammilita nahIM hai||34 / / kisa dravyake kitane pradeza haiM isakA varNana saMkhejjAsaMkhejjANaMtapadesA havaMti muttss| dhammAdhammassa puNo, jIvassa asaMkhadesA hu||35|| loyAyAse tAva, idarassa aNaMtayaM have desaa| kAlassa Na kAyattaM, eyapadeso have jmhaa||36|| mUrta arthAt pudgala dravyake saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradeza hote haiN| dharma, adharma tathA eka jIva dravyake asaMkhyAta pradeza haiM / lokAkAzameM dharmAdikake samAna asaMkhyAta pradeza haiM, paraMtu alokAkAzameM anaMta pradeza haiN| kAla dravyameM kAyapanA nahIM hai, kyoMki vaha ekapradezI hai||35-36|| dravyoMmeM mUrtika tathA amUrtika cetanAkA abhAva puggaladavvaM mottaM, muttivirahiyA havaMti sesaanni| cedaNabhAvo jIvo, cedaNaguNavajjiyA sesaa||37|| pudgala dravya mUrtika hai, zeSa dravya amUrtika haiN| jIva dravya cetana hai aura zeSa dravya cetanAguNase rahita haiN||37|| isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM ajIvAdhikAra nAmakA dUsarA adhikAra samApta huaa||2|| * * * Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamasAra 227 zuddha bhAvAdhikAra heya upAdeya tattvoMkA varNana jIvAdibahittaccaM, heyamuvAdeyamappaNo appaa| kammopAdhisamubbhavaguNapajjAehiM vdiritto||38|| jIvAdi bAhyatattva heya haiM -- chor3aneke yogya haiM aura karmarUpa upAdhise utpanna honevAle guNa tathA paryAyoMse rahita AtmA AtmAke lie upAdeya hai -- grahaNa karaneke yogya hai||38 / / nirvikalpa tattvakA svarUpa No khalu sahAvaThANA, No mANavamANabhAvaThANA vaa| No harisabhAvaThANA, No jIvassAharissaThANA vaa||39|| nizcayase jIvake svabhAvasthAna (vibhAva svabhAvake sthAna) nahIM haiM, mAna apamAna bhAvake sthAna nahIM haiM, harSabhAvake sthAna nahIM haiM tathA aharSabhAvake sthAna nahIM haiN| / 39 / / No ThidibaMdhaTTANA, jIvassa Na udayaThANA vaa| jo aNubhAgaTThANA, jIvassa Na udayaThANA vaa||40|| jIvake sthitibaMdhasthAna nahIM hai, prakRtisthAna nahIM hai, pradezasthAna nahIM hai, anubhAgasthAna nahIM hai aura udayasthAna nahIM hai| bhAvArtha -- prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezakI apekSA baMdhake cAra bheda haiM so jIvake cAroMhI prakArake baMdhasthAna nahIM haiN| jaba baMdhasthAna nahIM haiM taba unake udayasthAna kaise ho sakate haiM? vAstavameM baMdha aura udayakI avasthA vyavahAranayase hai, yahA~ nizcayanayakI pradhAnatAse usakA niSedha kiyA gayA hai||40 / / No khaiyabhAvaThANA, No khayauvasamasahAvaThANA vaa| odaiyabhAvaThANA, No uvasamaNe sahAvaThANA vaa||41|| jIvake kSAyika bhAvake sthAna nahIM haiM, kSAyopazamika svabhAvake sthAna nahIM haiM, audayika bhAvake sthAna nahIM hai aura aupazamika svabhAvake sthAna nahIM haiN| bhAvArtha -- karmoMkI kSaya, kSayopazama, upazama aura udayarUpa avasthAoMmeM honevAle bhAva kramase kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika aura audayika bhAva kahalAte haiN| ye paranimittase honeke kAraNa jIvake Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudaku5-bhAratA svabhAvasthAna nahIM haiN| nizcayanaya jIvake karmabaMdhako svIkRta nahIM karatA isalie karmoMke nimittase honevAlI avasthAe~ bhI jIvakI nahIM haiN||41|| caugaibhavasaMbhamaNaM, jAijarAmaraNaroyasokA y| kulajoNijIvamaggaNaThANA jIvassa No sNti||42|| jIvake caturgatirUpa saMsArameM paribhramaNa, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, kula, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna nahIM haiN||42|| NidaMDo NibaMdo, Nimmamo Nikkalo nniraalNbo| NIrAgo Niddoso, NimmUDho Nibbhayo appaa||43|| AtmA nirdaMDa -- mana vacana kAyake vyApArase rahita hai, nirdvadva hai, nirmama hai, niSkala -- zarIrarahita hai, nirAlaMba hai, nIrAga hai, nirmUr3ha hai aura nirbhaya hai||43|| NiggaMtho NIrAgo, Nissallo syldosnnimmukko| NikkAmo Nikkoho, NimmANo Nimmado appaa||44|| AtmA nigraMtha hai, nIrAga hai, niHzalya hai, sakala doSoMse nirmukta hai, niSkAma hai, niSkrodha hai, nirmAna hai aura nirmada hai||44|| vaNNarasagaMdhaphAsA, thiipuNsnnosyaadipjjaayaa| saMThANA saMhaNaNA, savve jIvassa No sNti||45|| varNa, rasa, gaMdha, sparza, strI, puruSa, napuMsakAdi paryAya, saMsthAna aura saMhananAdi paryAya ye sabhI jIvake nahIM haiN||45|| taba phira jIva kaisA hai? arasamarUvamagaMdhaM, avvattaM cednnaagunnsmudN| jANa aliMgaggahaNaM, jiivmnnivisNtthaannN||46|| jIvako rasarahita, rUparahita, gaMdharahita (ataeva bAhyameM) avyakta -- aprakaTa, cetanAguNase sahita, zabdarahita, liMga arthAt iMdriyoMke dvArA agrAhya aura kisI nirdiSTa AkArase rahita jaano||46|| jArisiyA siddhappA, bhavamalliya jIva tArisA hoti| jaramaraNajammamukkA, aTThaguNAlaMkiyA jenn||47|| jaise siddhAtmAe~ haiM vaise hI saMsArI jIva haiM, kyoMki (svabhAvadRSTise bhI) jarA, maraNa aura janmase rahita tathA samyaktvAdi ATha guNoMse alaMkRta haiN||47|| asarIrA aviNAsA, aNiMdiyA NimmalA visuddhppaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra jaha loyagge siddhA, taha jIvA saMsidI NeyA / / 48 / / jisa prakAra lokAgrameM sthita siddha bhagavAn zarIrarahita, avinAzI, atIMdriya, nirmala aura vizuddhAtmA haiM usI prakAra (svabhAvadRSTise) saMsArameM sthita jIva jo zarIrarahita, avinAzI, atIMdriya, nirmala aura vizuddhAtmA haiM / / 48 / / 229 ede savve bhAvA, vavahAraNayaM paDucca bhaNidA du / savve siddhasahAvA, zuddhaNayA saMsidI jIvA / / 49 / / vAstavameM ye saba bhAva vyavahAranayakI apekSA kahe gaye haiN| zuddha nayase saMsArameM rahanevAle saba jIva siddha svabhAvavAle haiN| bhAvArtha -- yadyapi saMsArI jIvakI vartamAna paryAya dUSita hai to bhI use dravya svabhAvakI apekSA siddha bhagavAn ke samAna kahA gayA hai / / 49 / / paradravya heya hai aura svadravya upAdeya hai puvvuttasayalabhAvA, paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagadavvamuvAdeyaM, aMtarataccaM have appA / / 50 / / pahale kahe hue samasta bhAva paradravya tathA parasvabhAva haiM, isalie heya haiM -- chor3aneke yogya haiM aura AtmA aMtastattva - svabhAva tathA svadravya hai ataH upAdeya hai / / 50 / / samyagdarzana aura samyagjJAnake lakSaNa tathA unakI utpatti ke kAraNa vivarIyAbhiNivesavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM / / 51 / / calamaliNamagADhattavivajjiyaM saddahaNameva sammattaM / adhigamabhAvo NANaM, heyopAdeyataccANaM / / 52 / / sammattassa NimittaM, jiNasuttaM tassa jANayA purisA / aMtaraheU bhaNidA, daMsaNamohassa khayapahudI / / 53 / / sammattaM saNNANaM, vijjadi mokkhassa hodi suNa caraNaM / vavahAraNiccaeNa du, tamhA caraNaM pavakkhAmi / / 54 / / vavahAraNayacaritte, vavahAraNayassa hodi tavacaraNaM / NicchayaNayacAritte, tavacaraNaM hodi Nicchayado / / 55 / / viparIta abhiprAyase rahita zraddhAna hI samyaktva hai tathA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyase rahita Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kudakuda-bhAratA jJAna hI samyagjJAna hai||51|| (athavA) cala, malina aura agADhatva doSoMse rahita zraddhAna hI samyaktva hai aura heyopAdeya tattvoMkA jJAna honA hI samyagjJAna hai||52||| samyaktvakA bAhya nimitta jinasUtra -- jinAgama aura usake jJAyaka puruSa haiM tathA aMtaraMga nimitta darzanamohanIya karmakA kSaya Adi kahA gayA hai| ___ bhAvArtha -- nimitta kAraNake do bheda haiM -- eka bahiraMga nimitta aura dUsarA aMtaraMga nimitt| samyaktvakI utpattikA bahiraMga nimitta jinAgama aura jJAtA puruSa haiM tathA aMtaraMga nimitta darzanamohanIya arthAt mithyAtva, samyamithyAtva tathA samyaktva prakRti evaM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina prakRtiyoMkA upazama, kSaya aura kSayopazamakA honA hai| bahiraMga nimittake milanepara kAryakI siddhi hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI, paraMtu aMtaraMga nimittake milanepara kAryakI siddhi niyamase hotI hai||53|| samyaktva aura samyagjJAna to mokSake lie haiM hii| suna, samyakcAritra bhI mokSake lie hai isalie maiM vyavahAra aura nizcaya nayase samyakcAritrako khuuNgaa| bhAvArtha -- mokSaprAptike lie jisa prakAra samyaktva aura samyagjJAna Avazyaka kahe gaye haiM usI prakAra samyakcAritrako Avazyaka kahA gayA hai, isalie yahA~ vyavahAra aura nizcaya donoM nayoMke AlaMbanase samyakcAritrako khuuNgaa||54 / / vyavahAra nayake cAritrameM vyavahAra nayakA tapazcaraNa hotA hai aura nizcayanayake cAritrameM nizcaya nayakA tapazcaraNa hotA hai| bhAvArtha -- vyavahAra nayase pApakriyAke tyAgako cAritra kahate haiM isalie isa cAritrameM vyavahAra nayake viSayabhUta anazana-Unodara Adiko tapa kahA jAtA hai| tathA nizcaya nayase nijasthitimeM avicala sthitiko cAritra kahA jAtA hai isalie isa cAritrameM nizcayanayake viSayabhUta sahaja nizcayanayAtmaka paramabhAva svarUpa paramAtmAmeM pratapanako tapa kahA gayA hai||55 / / isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM zuddhabhAvAdhikAra nAmakA tIsarA adhikAra samApta huaa||3|| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra vyavahAracAritrAdhikAra ahiMsA mahAvratakA svarUpa kulajoNijIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNapariNAmo hoi paDhamavadaM / / 56 / / kula, yoni, jIvasamAsa tathA mArgaNAsthAna AdimeM jIvoMkA jJAna kara unake AraMbhase nivRttirUpa jo pariNAma hai vaha pahalA ahiMsA mahAvrata hai| satya mahAvratakA svarUpa rAgeNa va doseNa va, moheNa va mosabhAsapariNAmaM / 231 hadi sAhu sayA, bidiyavayaM hoi tasseva / / 57 / / jo sAdhu se, doSa satya mahAvrata hotA hai / / 57 / / athavA mohase asatya bhASAke pariNAmako chor3atA hai usIke sadA dUsarA acaurya mahAvratakA svarUpa gAme vA Nayare vA, raNNe vA pecchiUNa paramatthaM / jo mudi gaNabhAvaM, tidiyavadaM hodi tasseva / / 58 / / jo grAmameM, nagarameM athavA vanameM parakIya vastuko dekhakara usake grahaNake bhAvako chor3atA hai usake tIsarA acaurya mahAvrata hotA hai / / 58 / / brahmacarya mahAvratakA svarUpa daTThUNa icchirUvaM, vAMchAbhAvaM Nivattade tAsu / mehuNasaNa vivajjiya, pariNAmo aha turIyavadaM / / 59 / / jo striyoMke rUpako dekhakara unameM vAMchAbhAvako chor3atA hai athavA maithuna saMjJAse rahita jisake pariNAma haiM usIke cauthA mahAvrata hotA hai / / 59 / / parigrahatyAga mahAvratakA svarUpa savvesiM gaMthANaM, tAgo NiravekkhabhAvaNApuvvaM / paMcamavadamidi bhaNidaM, cArittabharaM vahaMtassa / / 60 / / nirapekSa bhAvanApUrvaka arthAt saMsArasaMbaMdhI kisI bhogopabhoga athavA mAna sammAnakI icchA nahIM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 kudakuda-bhAratA rakhate hue samasta parigrahoMkA jo tyAga hai, cAritrake bhArako dhAraNa karanevAle munikA vaha pA~cavA~ parigrahatyAga mahAvrata kahA gayA hai||60 / / IryAsamitikA svarUpa pAsugamaggeNa divA, avalogaMto jugappamANaM hi| gacchai purado samaNo, iriyAsamidI have tassa / / 1 / / jo sAdhu dinameM prAsuka -- jIvajaMturarahita mArgase yugapramANa -- cAra hAtha pramANa bhUmiko dekhatA huA Age calatA hai usake IryA samiti hotI hai||61||| bhASAsamitikA svarUpa pesuNNahAsakakkasaparaNiMdappappasaMsiyaM vynnN| paricattA saparahidaM, bhAsAsamidI vdNtss||62|| paizunya - cugalI, hAsya, karkaza, paraniMdA aura AtmaprazaMsArUpa vacanako chor3akara svapara hitakArI vacanako bolanevAle sAdhuke bhASAsamiti hotI hai||62 / / / eSaNAsamitikA svarUpa kadakAridANumodaNarahidaM taha pAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhattaM, samabhuttI esnnaasmidii||63|| parake dvArA diye hue, kRta kArita anumodanAse rahita, prAsuka tathA prazasta AhArako grahaNa karanevAle sAdhuke eSaNAsamiti hotI hai||63|| AdAnanikSepaNa samitikA svarUpa pothaikamaMDalAiM, gahaNavisaggesa pytprinnaamo| AdAvaNaNikkhevaNasamidI hoditti nnidditttthaa||64|| ___ pustaka tathA kamaMDalu Adiko grahaNa karate samaya athavA rakhate samaya jo pramAdarahita pariNAma hai vaha AdAna-nikSepaNa samiti hotI hai aisA kahA gayA hai||64 / / / . pratiSThApana samitikA svarUpa pAsugabhUmipadese, gUDhe rahie proprohenn| uccArAdiccAgo, paiThAsamidI have tss||65 / / parakI rukAvaTase rahita, gUDha aura prAsuka bhUmipradezameM jisake mala AdikakA tyAga ho usake pratiSThApana samiti hotI hai||65 / / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 233 manoguptikA lakSaNa kaalussmohsnnnnaaraagddosaaiasuhbhaavaannN| parihAro maNaguttI, vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 66 / / kaluSatA, moha, saMjJA, rAga, dveSa Adi azubha bhAvoMkA jo tyAga hai use vyavahAra nayase manogupti kahA gayA hai||66|| vacanaguptikA lakSaNa thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa paavheuss| parihAro vacaguttI, alIyAdiNiyattivayaNaM vaa||67|| pApake kAraNabhUta strI, rAja, cora aura bhojana kathA Adi saMbaMdhI vacanoMkA parityAga athavA asatya Adike tyAgarUpa jo vacana vaha vacanagupti hai||67 / / kAyaguptikA lakSaNa baMdhaNachedaNamAraNa, AkuMcaNa taha psaarnnaadiiyaa| kAyakiriyANiyattI, NihiTThA kAyaguttitti / / 68 / / bA~dhanA, chedanA, mAranA, sakor3anA tathA pasAranA Adi zarIrasaMbaMdhI kriyAoMse nivRtti honA kAyagupti kahI gayI hai||68||| nizcayanayase manogupti aura vacanaguptikA svarUpa jA rAyAdiNiyattI, maNassa jANIhi tmmnnoguttii| aliyAdiNiyattiM vA, moNaM vA hoi vdiguttii||69|| manakI jo rAgAdi pariNAmoMse nivRtti hai use manogupti jAno aura asatyAdikase nivRtti athavA mauna dhAraNa karanA vacanagupti hai||69|| nizcayanayase kAyaguptikA svarUpa kAyakiriyANiyattI, kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAiNiyattI vA, sarIraguttitti nnihitttthaa||70|| zarIrasaMbaMdhI kriyAoMkA tyAga karanA athavA kAyotsarga karanA kAyagupti hai athavA hiMsAdi pApoMse nivRtti honA kAyagupti hai aisA kahA gayA hai||70 / / / arhat paramezvarakA svarUpa ghaNaghAikammarahiyA, kevalaNANAi prmgunnshiyaa| cottisaadisaajuttA, arihaMtA erisA hoti||71|| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kuMdakuMda-bhAratI ghana -- atyaMta ahitakArI ghAtiyA karmoMse rahita, kevalajJAnAdi parama guNoMse sahita aura cauMtIsa atizayoMse sahita aise arahaMta hote haiN||71 / / siddha parameSThIkA svarUpa NaTThakammabaMdhA, aTThamahAguNasamaNNiyA prmaa| loyaggaThidA NiccA, siddhA te erisA hoti||72|| jinhoMne aSTa karmoMkA baMdha naSTa kara diyA hai, jo ATha mahAguNoMse sahita haiM, utkRSTa haiM, lokake agrabhAgameM sthita haiM tathA nitya haiM ve aise siddha parameSThI hote haiN||72|| . AcArya parameSThIkA svarUpa paMcAcArasamaggA, pNciNdiydNtidppnniddlnnaa| dhIrA guNagaMbhIrA, AyariyA erisA hoti||73|| jo pA~ca prakArake (darzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya) AcAroMse paripUrNa haiM, pA~ca iMdriyarUpI hastiyoMke garvako cUra karanevAle haiM, dhIra haiM tathA guNoMse gaMbhIra haiM aise AcArya hote haiN||73 / / upAdhyAya parameSThIkA svarUpa rayaNattayasaMjuttA, jiNakahiyapayatthadesayA suuraa| NikkaMkhabhAvasahiyA, uvajjhAyA erisA hoti||74|| jo ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra) se saMyukta haiM, jo jineMdra bhagavAnke dvArA kahe hue padArthoMkA upadeza karanevAle haiM, zUravIra haiM, pariSaha Adike sahane meM samartha haiM tathA niSkAMkSabhAvase sahita haiM arthAt jo upadezake badale kisI padArthakI icchA nahIM rakhate haiM aise upAdhyAya hote haiN||74 / / sAdhu parameSThIkA svarUpa vAvAravippamukkA, cubvihaaraahnnaasyaarttaa| NiggaMthA NimmohA, sAhU ederisA hoti||75|| jo vyApArase sarvathA rahita haiM, cAra prakArakI (darzana, jJAna, cAritra aura tapa) ArAdhanAoMmeM sadA lIna rahate haiM, parigraha rahita haiM tathA nirmoha haiM aise sAdhu hote haiN||75 / / vyavahAranayake cAritrakA samAropa kara nizcayanayake cAritrakA varNana karanekI pratijJA erisayabhAvaNAe, vavahAraNayassa hodi cArittaM / NicchayaNayassa caraNaM, etto ur3e pvkkhaami||76|| isa prakArakI bhAvanAse vyavahAra nayakA cAritra hotA hai, aba isake Age nizcaya nayake cAritrako khuuNgaa||76|| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra isa prakAra zrI kuMdakuMda AcArya viracita niyamasAra graMthameM vyavahAracAritrAdhikAra nAmakA cauthA adhikAra samApta huA / / 4 / / paramArthapratikramaNAdhikAra NAhaM NArayabhAvo, tiriyattho maNuvadevapajjAo / kattA hi kAidA, aNumaMtA Neva kattINaM / / 77 / / haM maggaThANo NAhaM guNaThANa jIvaThANo Na / kattA Na hi kAraidA, aNumaMtA Neva kattINaM / / 78 / / haM bAlo vuDDo, Na ceva taruNo Na kAraNaM tesiM / kattA hi kAidA, aNumaMtA Neva kattINaM / / 79 / / NAhaM rAgo doso, Na ceva moho Na kAraNaM tesiM / kattA Na hi kAraidA, aNumaMtA Neva kattINaM / / 80 / / NAhaM koho mANo Na ceva mAyA Na homi lohohaM / 235 kattA Na hi kAraidA, aNumaMtA Neva kattINaM / / 81 / / maiM nAraka paryAya, tiryaMca paryAya, manuSya paryAya athavA deva paryAya nahIM hU~ / nizcayase maiM unakA kartA hU~, na karAnevAlA hU~ aura na karanavAloMkI anumodanA karanevAlA hU~ / / 77 / / maiM mArgaNAsthAna nahIM hU~, guNasthAna nahIM hU~ aura na jIvasthAna huuN| nizcayase maiM unakA na karanevAlA hU~, na karAnevAlA hU~ aura na karanevAloMkI anumodanA karanevAlA hU~ / / 78 / / maiM bAlaka nahIM hU~, vRddha nahIM hU~, taruNa nahIM hU~ aura na unakA kAraNa huuN| nizcayase maiM unakA na karanevAlA hU~, na karAnevAlA hU~ aura na karanevAloMkI anumodanA karanevAlA hU~ / / 79 / / maiM nahIM hU~, dveSa nahIM hU~, moha nahIM hU~ aura na unakA kAraNa huuN| nizcayase maiM unakA na karanevAlA hU~, na karAnevAlA hU~ aura karanaMvAloMkI anumodanA karanevAlA nahIM hU~ / / 80 / / maiM krodha nahIM hU~, mAna nahIM hU~, mAyA nahIM hU~ aura lobha nahIM huuN| maiM unakA karanevAlA nahIM hU~, karAnevAlA nahIM hU~ aura karanevAloMkI anumodanA karanevAlA nahIM hU~ / / 81 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudakuda-bhAratA erisabhedabbhAse, majjhattho hodi teNa caarittN| taM daDhakaraNaNimittaM, paDikkamaNAdI pvkkhaami||82|| isa prakArake bhedajJAnakA abhyAsa honepara jIva madhyastha hotA hai aura usa madhyasthabhAvase cAritra hotA hai| Age usI cAritrameM dRr3ha karaneke lie pratikramaNa Adiko khuuNgaa||82|| ___pratikramaNa kisake hotA hai? mottUNa vayaNarayaNaM, rAgAdIbhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi, tassa du hoditti paDikamaNaM / / 83 / / jo vacanoMkI racanAko chor3akara tathA rAgAdibhAvoMkA nivAraNakara AtmAkA dhyAna karatA hai usake pratikramaNa hotA hai||83|| ArAhaNAi vaTTai, mottUNa virAhaNaM visesenn| so paDikamaNaM uccai, paDikkamaNamao have jmhaa||84 / / jo virAdhanAko vizeSa rUpase chor3akara ArAdhanAmeM vartatA hai vaha sAdhu pratikramaNa kahA jAtA hai, kyoMki vaha pratikramaNamaya hai| bhAvArtha -- yahA~ abheda vivakSAke kAraNa pratikramaNa karanevAle sAdhuko hI pratikramaNa kahA gayA hai||84 / / mottUNa aNAyAraM, AyAre jo du kuNadi thirbhaavN| so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jmhaa||85 / / jo sAdhu anAcArako chor3akara AcArameM sthirabhAva karatA hai vaha pratikramaNa kahA jAtA hai, kyoMki vaha pratikramaNamaya hotA hai||85|| ummaggaM paricattA, jiNamagge jo du kuNadi thirbhaavN| so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jmhaa||86|| jo unmArgako chor3akara jinamArgameM sthirabhAva karatA hai vaha pratikramaNa kahalAtA hai, kyoMki vaha pratikramaNamaya hotA hai||86|| mottUNa sallabhAvaM, Nissalle jo du sAhu prinnmdi| so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jmhaa||87|| jo sAdhu zalyabhAvako chor3akara niHzalyabhAvameM pariNamana karatA hai -- usarUpa pravRtti karatA hai vaha pratikramaNa kahA jAtA hai, kyoMki vaha pratikramaNamaya hai||87 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra cattA guttibhAvaM, tiguttigutto havei jo so paDikamaNaM uccai, , paDikamaNamao have jamhA / 88 / / jo sAdhu aguptibhAvako chor3akara tIna guptiyoMse gupta - surakSita rahatA hai vaha pratikramaNa kahA jAtA hai, kyoMki vaha pratikramaNamaya hotA hai / / 88 / / sAhU 1 237 mattUNa aTTarudda, jhANaM jo jhAdi dhammasukkaM vA / so paDikamaNaM uccai, jiNavaraNiddiTThattesu / / 89 / / jo Arta aura raudra dhyAnako chor3akara dharmya athavA zukla dhyAna karatA hai vaha jineMdra bhagavAn ke dvArA kathita zAstroM meM pratikramaNa kahA jAtA hai / / 89 / / micchattapahudibhAvA, puvvaM jIveNa bhAviyA suiraM / sammattapahudibhAvA, abhAviyA hoMti jIveNa / / 90 / / jIvane pahale cirakAlataka mithyAtva Adi bhAva bhAye haiN| samyaktva Adi bhAva jIvane nahIM bhAye haiM / / 90 / / micchAdaMsaNaNANacarittaM caiUNa NiravaseseNa / sammattaNANacaraNaM, jo bhAvai so paDikkamaNaM / / 91 / / jo saMpUrNa rUpase mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako chor3akara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI bhAvanA karatA hai vaha pratikramaNa hai / / 91 / / AtmadhyAna hI pratikramaNa hai uttamaaTThe AdA, tamhi ThidA haNadi muNivarA kammaM / tamhA du jhANameva hi, uttamaaTThassa paDikamaNaM / / 92 / / uttamArtha AtmA hai, usameM sthira munivara karmakA ghAta karate haiM isalie uttamArtha -- utkRSTa padArtha AtmAkA dhyAna karanA hI pratikramaNa hai / / 92 / / jhANaNilINo sAhU, paricAgaM kuNai savvadosANaM / tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM / / 93 / / dhyAnameM vilIna sAdhu saba doSoMkA parityAga karatA hai isalie nizcayase dhyAna hI saba aticAroM samasta doSoMkA pratikramaNa hai / / 93 / / vyavahAra pratikramaNakA varNana paDikamaNaNAmadheye, sutte jaha vaNNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai, tassa sadA hoi paDikkamaNaM / / 94 / / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kudakuda-bhAratA pratikramaNa nAmaka zAstrameM jisa prakAra pratikramaNakA varNana kiyA hai use jAnakara jo usakI bhAvanA karatA hai usa samaya usake pratikramaNa hotA hai||94 / / isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM paramArthapratikramaNa nAmakA pA~cavA~ adhikAra pUrNa huaa||5||| *** nizcayapratyAkhyAnAdhikAra mottUNa sayalajappamaNAgayasuhamasuhavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi, paccakkhANaM have tss||15|| jo samasta vacanajAlako chor3akara tathA AgAmI zubha-azubhakA nivAraNa kara AtmAkA dhyAna karatA hai usake pratyAkhyAna hotA hai||95||| AtmAkA dhyAna kisa prakAra kiyA jAtA hai? kevalaNANasahAvo, kevaladasaNasahAva suhmio| kevalasattisahAvo, sohaM idi ciMtae nnaannii||96|| jJAnI jIvako isa prakAra ciMtana karanA cAhie ki maiM kevalajJAnasvabhAva hU~, kevaladarzanasvabhAva hU~, sukhamaya hU~ aura kevalazaktisvabhAva huuN| bhAvArtha -- jJAna, darzana, sukha aura vIrya hI mere svabhAva haiM, anya bhAva vibhAva haiN| isa prakAra jJAnI jIva AtmAkA dhyAna karate haiN||96|| NiyabhAvaM Nai muccai, parabhAvaM va geNhae keiN| jANadi passadi savvaM, sohaM idi ciMtae nnaannii||97|| jo nijabhAvako nahIM chor3atA hai, parabhAvako kucha bhI grahaNa nahIM karatA hai, mAtra sabako jAnatA dekhatA hai vaha maiM hU~, isa prakAra jJAnI jIvako ciMtana karanA caahie||97 / / payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdhehiM vajjido appaa| sohaM idi ciMtijjo, tattheva ya kuNadi thirabhAvaM / / 98 / / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamasAra 239 prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdhoMse rahita jo AtmA hai vahI maiM hU~ isa prakAra ciMtana karatA huA jJAnI jIva usI AtmAmeM sthirabhAvako karatA hai||98 / / mamattiM parivajjAmi, nnimmmttimuvttttido| AlaMbaNaM ca me AdA, avasesaM ca vosre||99|| maiM mamatvako chor3atA hU~ aura nirmamatvameM sthita hotA hU~, merA AlaMbana AtmA hai aura zeSa sabakA parityAga karatA huuN||99|| AdA khu majjha NANe, AdA me daMsaNe caritte y| AdA paccakkhANe, AdA me saMvare joge||100|| nizcayase mer| AtmA hI jJAnameM hai, merA AtmAhI darzana aura cAritrameM hai, AtmA hI pratyAkhyAnameM hai aura AtmA hI saMvara tathA yoga -- zuddhopayogameM hai| ___ bhAvArtha -- guNa-guNImeM abheda kara AtmAhIko jJAna, darzana, cAritra, pratyAkhyAna, saMvara tathA zuddhopayogarUpa kahA hai||10|| / jIva akelA hI janma maraNa karatA hai ego ya maradi jIvo, ego ya jIvadi syN| egassa jAdi maraNa, ego sijjhadi nniiryo||101|| yaha jIva akelA hI maratA hai aura akelA hI svayaM janma letA hai| ekakA maraNa hotA hai aura eka hI karmarUpI rajase rahita hotA huA siddha hotA hai||101 / / jJAnI jIvakI bhAvanA eko me sAsado appA, nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA, savve sNjoglkkhnnaa||102|| jJAna darzanavAlA, zAzvata eka AtmA hI merA hai| saMyogalakSaNavAle zeSa samasta bhAva mujhase bAhya haiN||102 / / Atmagata doSoMse chUTane kA upAya jaM kiMci me daccaritaM, savvaM tiviheNa vosre| sAmAiyaM tu tivihaM, karemi savvaM NirAyAraM / / 103 / / merA jo kucha bhI duzcAritra -- anyathA pravartana hai usa sabako trividha -- mana vacana kAyase chor3atA hU~ aura jo trividha (sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi ke bhedase tIna prakArakA) cAritra hai usa sabako nirAkAra -- nirvikalpa karatA huuN||103|| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 kudakuda-bhAratA sammaM me savvabhUde, veraM majjhaM Na keNavi / AsAe vosarittANaM, samAhi paDivajjae / / 104 / / merA saba jIvoMmeM sAmyabhAva hai, merA kisIke sAtha vaira nahIM hai| vAstavameM AzAoMkA parityAga kara samAdhi prApta kI jAtI hai / / 104 / / nizcaya pratyAkhyAnakA adhikArI kauna hai? NikkasAyarasa daMtassa, sUrassa vavasAyiNo / saMsArabhayabhIdassa, paccakkhANaM suhaM have / / 105 / / jo niSkaSAya hai, iMdriyoMkA damana karanevAlA hai, samasta pariSahoMko sahana karanemeM zUravIra hai, udyamazIla hai tathA saMsArake bhayase bhIta hai usIke sukhamaya pratyAkhyAna -- nizcaya pratyAkhyAna hotA hai / / evaM bhedabhAsaM, jo kuvvai jIvakammaNo Nicca / paccakkhANaM sakkadi, dharide so saMjado NiyamA / / 106 / / isa prakAra jo niraMtara jIva aura karmake bhedakA abhyAsa karatA hai vaha saMyata - sAdhu niyamase pratyAkhyAna dhAraNa karaneko samartha hai / / 106 / / isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM nizcayapratyAkhyAnAdhikAra nAmakA chaThavA~ adhikAra pUrNa huA / / 6 / / *** paramAlocanAdhikAra AlocanA kisake hotI hai ? NokammakammarahiyaM, vihAvaguNapajjaehiM vadirittaM / appA jo jhAyadi, samaNassAloyaNaM hodi / / 107 / / jo nokarma aura karmase rahita tathA vibhAvaguNaparyAyoMse bhinna AtmAkA dhyAna karatA hai usa sAdhuke AlocanA hotI hai / / 107 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 241 AlocanAke cAra rUpa AloyaNamAluMchaNaviyaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI y| cauvihamiha parikahiyaM, AloyaNalakkhaNaM sme||108|| Alocana, AluMchana, avikRtIkaraNa aura bhAvazuddhi isa taraha AgamameM AlocanAkA lakSaNa cAra prakArakA kahA gayA hai||108|| AlocanakA svarUpa jo passadi appANaM, samabhAve saMThavittu prinnaam| AloyaNamidi jANaha, paramajiNaMdassa uvesN||109|| jo jIva apane pariNAmako samabhAvameM sthApita kara apane AtmAko dekhatA hai -- usake vItarAgabhAvakA ciMtana karatA hai vaha Alocana hai aisA parama jineMdrakA upadeza jaano||109|| AluchanakA svarUpa kammamahIruhamUlacchedasamattho sakIya prinnaamo| sAhINo samabhAvo, AluchaNamidi smuddittuN||110|| karmarUpa vRkSakA mUlaccheda karanemeM samartha, svAdhIna, samabhAvarUpa jo apanA pariNAma hai vaha AlUchana isa nAmase kahA gayA hai|.110|| / avikRtIkaraNakA svarUpa kammAdo appANaM, bhiNNaM bhAvei vimlgunnnnilyN| majjhatthabhAvaNAe, viyaDIkaraNaM tti viNNeyaM / / 111 / / jo madhyasthabhAvanAmeM karmase bhinna tathA nirmalaguNoMke nivAsasvarUpa AtmAkI bhAvanA karatA hai usakI vaha bhAvanA avikRtIkaraNa hai aisA jAnanA caahie||111 / / - bhAvazuddhikA svarUpa madamANamAyalohavivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti| parikahiyaM bhavvANaM, loyaaloyppdrisiihiN||112|| bhavya jIvoMkA mada, mAna, mAyA aura lobhase rahita jo bhAva hai vaha bhAvazuddhi hai aisA lokAlokako dekhanevAle sarvajJa bhagavAnne kahA hai||112|| ___isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM paramAlocanAdhikAra nAmakA sAtavA~ adhikAra samApta huaa||7|| *** Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 kudakuda-bhAratA zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra nizcaya prAyazcittakA svarUpa vadasamidisIlasaMjamapariNAmo karaNaNiggaho bhaavo| so havadi pAyachittaM, aNavarayaM ceva kaayvyo||113|| vrata, samiti, zIla aura saMyamarUpa pariNAma tathA iMdriyanigraharUpa jo bhAva hai vaha prAyazcitta hai| yaha prAyazcitta niraMtara karaneyogya hai||113||| kohAdisagabbhAvakkhayapahudibhAvaNAe nnigghnnN| pAyacchittaM bhaNidaM, NiyaguNaciMtA ya nnicchydo||114|| krodhAdika svakIya vibhAva bhAvoMke kSaya AdikakI bhAvanAmeM lIna rahanA tathA nijaguNoMkA ciMtana karanA nizcayase prAyazcitta kahA gayA hai||114 / / kaSAyoMpara vijaya prApta karanekA upAya kohaM khamayA mANaM, samaddaveNajjaveNa mAyaM c| saMtoseNa ya loha, jayadi khu e chuvihksaae||115 / / krodhase kSamAko, mAnako svakIya mArdava dharmase, mAyAko Arjavase aura lobhako saMtoSase isa taraha cAra kaSAyoMko jIva nizcayase jItatA hai||115 / / nizcaya prAyazcitta kisake hotA hai? ukkiTTho jo boho, NANaM tasseva appaNo cittN| jo dharai muNI NiccaM, pAyacchittaM have tss||116|| usI AtmAkA jo utkRSTa bodha, jJAna athavA ciMtana hai use jo muni niraMtara dhAraNa karatA hai usake prAyazcitta hotA hai||116 / / / kiM bahuNA bhaNieNa du, varatavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchittaM jANaha, aNeyakammANa khyheuu||117|| bahuta kahanese kyA? maharSiyoMkA jo utkRSTa tapazcaraNa hai usa sabako tU aneka karmoMke kSayakA kAraNa prAyazcitta jaan||117 / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra tapa prAyazcitta kyoM hai? NaMtANaMtabhaveNa, samajjiasuhaasuhakammasaMdoho / tavacaraNeNa viNassadi, pAyacchittaM tavaM tamhA / / 118 / / kyoMki anaMtAnaMta bhavoMke dvArA upArjita zubha-azubha karmoMkA samUha tapazcaraNake dvArA vinaSTa ho jAtA hai isalie tapa prAyazcitta hai / / 118 / / dhyAna hI sarvasva kyoM hai? appasarUvAlaMbaNabhAveNa du savvabhAvaparihAraM / sakkadi kAuM jIvo, tamhA jhANaM have savvaM / / 119 / / AtmasvarUpakA avalaMbana karanevAle bhAvase jIva samasta vibhAva bhAvoMkA nirAkaraNa karanemeM samartha hotA hai isalie dhyAna hI sabakucha hai||119 / / suhaasuhavayaNarayaNaM, rAyAdIbhAvavAraNaM kiccA / appA jo jhAyadi, tassa du niyamaM have NiyamA / / 120 / / zubha-azubha vacanoMkI racanA tathA rAgAdika bhAvoMkA nivAraNa kara jo AtmAkA dhyAna karatA hai usake niyamase niyama arthAt ratnatraya hotA hai / / 120 / / kAyotsarga kisake hotA hai? 243 kAyAIparadavve, thirabhAvaM pariharattu appANaM / tassa have taNusaggaM, jo jhAyai NivviappeNa / / 121 / / jo zarIra Adi paradravyameM sthirabhAvako chor3akara nirvikalpa rUpase AtmAkA dhyAna karatA hai usake kAyotsarga hotA hai / / 121 / / isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM zuddha nizcaya prAyazcittAdhikAra nAmaka AThavA~ adhikAra samApta huA / / 8 / / *** 110 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kudakuMda-bhAratI paramasamAdhyadhikAra vayaNoccAraNakiriyaM, paricattA viiyraaybhaavenn| jo jhAyadi appANaM, paramasamAhI have tss||122|| jo vacanoccAraNakI kriyAko chor3akara vItarAga bhAvase AtmAkA dhyAna karatA hai usake paramasamAdhi hotI hai||122|| saMyamaNiyamataveNa du, dhammajjhANeNa sukkjhaannenn| jo jhAyai appANaM, paramasamAhI have tassa / / 123 / / jo saMyama, niyama aura tapase tathA dharmyadhyAna aura zukladhyAnake dvArA AtmAkA dhyAna karatA hai usake paramasamAdhi hotI hai||123|| samatAke binA saba vyartha hai -- kiM kAhadi vaNavAso, kAyakaleso vicittuvvaaso| ajjhayaNamoNapahudI, samadA rahiyassa smnnss||124 / / samatAbhAvase rahita sAdhukA vanavAsa, kAyakleza, nAnA prakArakA upavAsa tathA adhyayana aura mauna Adi dhAraNa karanA kyA karatA hai? kucha nhiiN||124 / / sthAyI sAmAyika vrata kisake hotA hai? virado savvasAvajje, tigutto pihididio| tassa sAmAigaM ThAi, idi kevlisaasnne||125 / / jo samasta sAvadya -- pApasahita kAryoMmeM virata hai, tIna guptiyoMko dhAraNa karanevAlA hai tathA jisane iMdriyoMko niruddha kara liyA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||125 / / jo samo savvabhUdesu, thAvaresu tasesu vaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||126 / / jo sthAvara athavA trasa saba jIvoMmeM samabhAvavAlA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||126 / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 245 jassa saNNihido appA, saMjame Niyame tve| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||127|| jisakA AtmA saMyama, niyama tathA tapameM sannihita rahatA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||127 / / jassa rAgo du doso du, vigaDiM Na jaNedi du| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||128|| rAga aura dveSa jisake vikAra utpanna nahIM karate haiM usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||128 / / jo du aTTa ca rudaM ca, jhANaM vaccedi nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||129 / / jo niraMtara Arta aura raudra dhyAnakA parityAga karatA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||129|| jo du puNNaM ca pAvaM ca, bhAvaM vaccedi nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||130|| jo niraMtara puNya aura pAparUpa bhAvako chor3atA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||130 / / jo du hassaM raI sogaM, aratiM vajjedi NiccasA / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||131|| jo dugaMchA bhayaM vedaM, sav vajjadi nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||132|| jo niraMtara hAsya, rati, zoka aura aratikA parityAga karatA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||131 / / jo niraMtara jugupsA, bhaya aura saba prakArake vedoMko chor3atA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI bhagavAnake zAsanameM kahA gayA hai||132|| jo du dhammaM ca sukkaM, jhANaM jhAedi nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI, idi kevlisaasnne||133|| jo niraMtara dharmya aura zukla dhyAnakA dhyAna karatA hai usake sthAyI sAmAyika hotA hai aisA kevalI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 kudakuda-bhAratA bhagavAnke zAsanameM kahA gayA hai||133 / / isa taraha zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM paramasamAdhyadhikAra nAmaka nauvA~ adhikAra samApta huaa||9|| *** paramabhaktyadhikAra sammattaNANacaraNe, jo bhattiM kuNai sAvago smnno| tassa du NivbudibhattI, hodi tti jiNehi paNNattaM / / 134 / / jo zrAvaka athavA muni samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrameM bhakti karatA hai use nivRtti bhakti -- muktikI prApti hotI hai aisA jineMdra bhagavAnne kahA hai||134 / / mokkhaMgayapurisANaM, guNabhedaM jANiUNa tesiNpi| jo kaNadi paramabhattiM, vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 135 / / mokSako prApta karanevAle puruSoMke guNabhedako jAnakara unakI bhI parama bhakti karatA hai use bhI nivRtti bhakti -- muktikI prApti hotI hai aisA vyavahAranayase kahA gayA hai||135 / / mokkhapahe appANaM, ThaviUNa ya kuNadi NivvudI bhttii| teNa du jIvo pAvai, asahAyaguNaM NiyappANaM / / 136 / / mokSamArgameM apane Apake sthApita kara jo nivRtti bhakti -- mukti kI ArAdhanA karatA hai usase jIva asahAya -- svApekSa guNoMse yukta nija AtmAko prApta karatA hai||136 / / rAyAdIparihAre, appANaM jo du juMjade saahuu| so jogabhattijutto, idarassa ya kaha have jogo||137|| jo sAdhu apane AtmAko rAgAdikake parityAgameM lagAtA hai vaha yogabhaktise yukta hai, anya sAdhuke yoga kaise ho sakatA hai? / / 137 / / / savvaviappAbhAve, appANaM jo du juMjade saahuu| so jogabhattijutto, idarassa ya kiha have jogo||137 / / jo sAdhu apane AtmAko samasta vikalpoMke abhAvoMmeM lagAtA hai vaha yoga bhaktise yukta hai, anya sAdhuke yoga kisa prakAra ho sakatA hai? / / 138 / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 247 yogakA lakSaNa vivarIyAbhiNivesaM, paricattA jonnhkhiytccesu| jo jaMjadi appANaM, NiyabhAve so have jogo||139|| jo viparIta abhiprAyako chor3akara jineMdradeva dvArA kathita tattvoMmeM apane Apako lagAtA hai usakA vaha nijabhAva hI yoga hai||139|| usahAdijiNavariMdA, evaM kAUNa jogavarabhattiM / NivvudisuhamAvaNNA, tamhA dharu jogavarabhattiM / / 140 / / RSabhAdi jineMdra isa prakAra yogakI uttama bhakti kara nirvANake sukhako prApta hue haiM isalie tU bhI yogakI uttama bhaktiko dhAraNa kr||140|| isa prakAra zrI kuMdakuMda svAmI viracita niyamasAra graMthameM paramabhaktyadhikAra nAmakA dasavA~ adhikAra samApta huaa||10|| *** 11 nizcayaparamAvazyakAdhikAra Avazyaka zabdakI nirukti jo Na havadi aNNavaso, tassa da kammaM bhaNaMti aavaasN| kammaviNAsaNajogo, Nivbudimaggo tti pijjutto||141|| jo anyake vazameM nahIM hotA usake kAryako Avazya (Avazyaka) kahate haiN| karmoMkA nAza karanevAlA jo yoga hai vahI nivRti -- nirvANakA mArga hai aisA kahA gayA hai||141|| Avazyaka yuktikA niruktArtha Na vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM tti bodhvvaa| jutti tti uvAaMti ya, Niravayavo hodi nnijjetti||142|| jo anyake vaza nahIM hai vaha avaza hai aura avazakA jo karma hai vaha Avazyaka (Avazya) hai aisA | caahie| yukti isakA artha upAya hai| AvazyakakI jo yukti hai vaha Avazyaka yukti hai| isa taraha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kudakuda-bhAratI Avazyaka yukti zabdakA saMpUrNa nirukti artha hai| bhAvArtha -- zabdase nikalanevAle arthako nirukti kahate haiN| yahA~ Avazyaka yukti zabda kA aisA hI artha batalAyA gayA hai||142|| vaTTadi jo so samaNo, aNNavaso hodi asuhbhaavenn| tamhA tassa du kammaM, AvassayalakkhaNaM Na hve||143|| jo sAdhu azubha bhAvase pravRtti karatA hai vaha anya vaza hai isalie usakA kArya Avazyaka nAmase yukta nahIM hai| bhAvArtha -- avaza sAdhukA kArya Avazyaka hai, anyavaza sAdhukA kArya Avazyaka nahIM hai||143 / / ___ jo caradi saMjado khalu, suhabhAve so havei annnnvso| tamhA tassa du kammaM, AvAsayalakkhaNaM Na hve||144|| jo sAdhu nizcayase zubha bhAvameM pravRtti karatA hai vaha anyavaza hai isalie usakA karma Avazyaka nAmavAlA nahIM hai| ___ bhAvArtha -- ekasau taiMtAlIsa tathA ekasau cavAlIsavIM gAthAmeM kahA gayA hai ki jo sAdhu zubha aura azubha bhAvoMmeM pravRtti karatA hai vaha avaza nahIM hai, kiMtu anyavaza hai| isalie usakA jo karma hai vaha Avazya athavA Avazyaka nahIM kahalA sakatA hai||144 / / davvaguNapajjayANaM, cittaM jo kuNai so vi annnnvso| mohaMdhayAravavagayasamaNA kahayaMti erisayaM / / 145 / / jo sAdhu dravya, guNa aura paryAyoMke madhyameM apanA citta lagAtA hai arthAt unake vikalpameM par3atA hai vaha bhI anyavaza hai aisA moharUpI aMdhakArase rahita muni kahate haiN||145|| Atmavaza kauna hai? paricattA parabhAvaM, appANaM jhAdi NimmalasahAvaM / appavasaM so hodi hu, tassa du kammaM bhaNaMti aavaasN||146|| jo parapadArthako chor3akara nirmala svabhAvavAle AtmAkA dhyAna karatA hai vaza Atmavaza hai| nizcayase usake karmako Avazyaka karma kahate haiN||146||| zuddha nizcaya Avazyaka prAptikA upAya AvAsaM jai icchasi, appasahAvesu kuNadi thirbhaavN| teNa du sAmaNNaguNaM, saMpuNNaM hodi jiivss||147|| yadi tU AvazyakakI icchA karatA hai to AtmasvabhAvameM atyaMta sthira bhAvako kr| uraH Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra jIvakA zrAmaNyaguNa - munidharma pUrNa hotA hai / / 147 / / 249 Avazyaka karanekI preraNA AvAsaeNa hINo, pabbhaTTho hodi caraNado samaNo / puvvuttakameNa puNo, tamhA AvAsayaM kujjA / / 148 / / kyoMki Avazyakase rahita sAdhu cAritrase atyaMta bhraSTa hai isalie pUrvokta kramase Avazyaka karanA cAhie / / 148 / / AvAsaeNa jutto, samaNo so hodi aMtaraMgappA / AvAsaya parihINo, samaNo so hodi bahirappA / / 149 / / jo sAdhu Avazyaka karmase yukta hai vaha aMtarAtmA hai aura jo Avazyaka karmase rahita hai vaha bahirAtmA hai / / 149 / / aMtarabAhirajappe, jo vaTTai so havei bahirappA | jappe jo Na vaTTa, so uccai aMtaraMgappA / / 150 / / jo sAdhu aMtarjalpa aura bAhya jalpameM vartatA hai vaha bahirAtmA hai aura jo (kisI bhI prakArake) jalpoM meM nahIM vartatA hai vaha aMtarAtmA kahA jAtA hai / / 150 / / makjhAmhi pariNado sovi aMtaraMgappA / jhANavihINo samaNo, bahirappA idi vijANIhi / / 151 / / jo dharmyadhyAna aura zukladhyAnameM pariNata hai vaha bhI aMtarAtmA hai| dhyAnavihIna sAdhu bahirAtmA hai| aisA jAna / / 151 / / pratikramaNa Adi kriyAoMkI sArthakatA paDikamaNapahudi kiriyaM, kuvvaMto Nicchayassa cAritaM / teNa du virAgacarie, samaNo abbhuTThido hodi / / 152 / / pratikramaNa Adi kriyAoMko karanevAleke nizcaya cAritra hotA hai aura usa nizcaya cAritrase sAdhu vItarAga cAritrameM udyata hotA hai| bhAvArtha -- yahA~ pratikramaNa Adi kriyAoMkI sArthakatA batalAte hue kahA gayA hai ki jo sAdhu pratikramaNa, pratyAkhyAna tathA AlocanA Adi kriyAoMko karatA rahatA hai usIke nizcaya cAritra hotA hai aura usa nizcaya cAritrake dvArA hI sAdhu vItarAga cAritrameM ArUr3ha hotA hai / / 152 / vayaNamayaM paDikamaNaM, vayaNamayaM paccakhANa niyamaM ca / AloyaNa vayaNamayaM taM savvaM jANa sajjhAuM / / 153 / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kuMdakuMda-bhAratI jo vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna aura vacanamaya AlocanA hai usa sabako tU svAdhyAya jaan| bhAvArtha -- pratikramaNa Adike pATha bolanA svAdhyAyameM garbhita haiN||153 / / jadi sakkadi kAdaM je, paDikamaNAdiM karejja jhANamayaM / sattivihINo jA jai, saddahaNaM ceva kAyavvaM / / 154 / / he munizArdUla! yadi karanekI sAmarthya hai to tujhe dhyAnamaya pratikramaNAdi karanA cAhie aura yadi zaktise rahita hai to tujhe taba taka zraddhAna hI karanA caahie||154 / / jiNakahiyaparamasutte, paDikamaNAdiya parIkkhaUNa phuddN| __moNavvaeNa joI, NiyakajjaM sAhaye NiccaM / / 155 / / jineMdradevake dvArA kahe hue paramAgamameM pratikramaNAdikI acchI taraha parIkSA kara yogIko niraMtara maunavratase nijakArya siddha karanA caahie||155 / / vivAda varjanIya hai NANAjIvA NANAkammaM NANAvihaM have lddhii| tamhA vayaNavivAdaM, sagaparasamaehiM vjjijjo||156|| nAnA jIva haiM, nAnA karma haiM aura nAnA prakArakI labdhiyA~ haiM, isalie svarmiyoM aura paradharmiyoMke sAtha vacanasaMbaMdhI vivAda varjanIya hai -- chor3aneke yogya hai||156 / / sahajatattvakI ArAdhanAkI vidhi labhrUNaM Nihi ekko, tassa phalaM aNuhavei sujnntteN| taha NANI NANaNihiM, bhuMjei caittu paratattiM / / 157 / / jisa prakAra koI eka manuSya nidhiko pAkara svajanmabhUmimeM sthita ho usakA phala bhogatA hai usI prakAra jJAnI jIva jJAnarUpI nidhiko pAkara parasamUhako chor3a usakA anubhava karatA hai||157 / / savve purANapurisA, evaM AvAsayaM ya kaauunn| apamattapahudiThANaM, paDivajja ya kevalI jaadaa||158|| samasta purANapuruSa isa prakAra Avazyaka kara apramattAdika sthAnoMko prApta karake kevalI hue haiN| bhAvArtha -- jitane purANapuruSa abataka kevalI hue haiM ve saba pUrvokta vidhise pramattavirata nAmaka chaThaveM guNasthAnameM Avazyaka karmako karake apramattAdi guNasthAnoMko prApta hue haiM aura tadanaMtara kevalI hue haiN||158 / / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasAra graMthameM nizcayaparamAvazyakAdhikAra nAmakA gyArahavA~ adhikAra pUrNa huaa||11|| *** 12 zuddhopayogAdhikAra nizcaya aura vyavahAra nayase kevalIkI vyAkhyA jANadi passadi savvaM, vavahAraNaeNa kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi, passadi NiyameNa appANaM / / 159 / / vyavahAra nayase kevalI bhagavAn sabako jAnate aura dekhate haiM, paraMtu nizcaya nayase kevalajJAnI apane Apako jAnate dekhate haiN| / 159 / / kevalajJAna aura kevaladarzana sAtha sAtha hote haiM jugavaM vaTTai NANaM, kevalaNANissa daMsaNaM ca thaa| diNayarapayAsatApaM, jaha vaTTai taha muNeyavvaM / / 160 / / jisaprakAra sUryakA prakAza aura pratApa eka sAtha vartatA hai usI prakAra kevalajJAnIkA jJAna aura darzana ekasAtha vartatA hai aisA jAnanA caahie| bhAvArtha -- chadmastha jIvoMke pahale darzana hotA hai usake bAda jJAna hotA hai, paraMtu kevalI bhagavAnke darzana aura jJAna donoM sAthahI hote haiN||160 / / ___ jJAna aura darzanake svarUpakI samIkSA NANaM parappayAsaM, diTThI appappayAsayA cev| appA saparapayAso, hodi tti hi maNNase jadi hi||161|| jJAna paraprakAzaka hai, darzana svaprakAzaka hai aura AtmA svaparaprakAzaka hai aisA yadi tU vAstavameM mAnatA hai (to yaha terI viruddha mAnyatA hai|) / / 161 / / / NANaM parappayAsaM, taiyA NANeNa daMsaNaM bhinnnnN| Na havadi paradavvagayaM, daMsaNamidi vaNNidaM tmhaa||162|| yadi jJAna paraprakAzaka hI hai to darzana jJAnase bhinna siddha hogA kyoMki darzana paradravyagata nahIM hotA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 aisA pUrvasUtrameM kahA gayA hai / / 162 / / kuMdakuMda - bhAratI appA parappayAso, taiyA appeNa daMsaNaM bhiNNaM / Na havadi paradavvagayaM, daMsaNamidi vaNNidaM tamhA / / 163 / / yadi AtmA paraprakAzaka hI hai to darzana AtmAse bhinna hogA kyoMki darzana paradravyagata nahIM hotA aisA pahale kahA gayA hai / / 163 / / gANaM parappayAsaM, vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / appA parappayAso, vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / / 164 / / vyavahAranayase jJAna paraprakAzaka hai isalie darzana paraprakAzaka hai aura AtmA vyavahAranayase paraprakAzaka hai isalie darzana paraprakAzaka hai| / 164 / / NANaM appapayAsaM, NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA / appA appapayAso, NicchayaNayaeNa daMsaNaM tamhA / / 165 / / nizcayanayase jJAna svaprakAzaka hai isalie darzana svaprakAzaka hai aura nizcayanayase AtmA svaprakAzaka hai isalie darzana svaprakAzaka hai / / 165 / / appasarUvaM pecchadi, loyAloyaM Na kevalI bhagavaM / jai koi bhai evaM, tassa ya kiM dUsaNaM hoI / / 166 / / kevalI bhagavAn nizcayase AtmasvarUpako dekhate haiM, loka- alokako nahIM dekhate haiM, yadi aisA koI kahatA hai to use kyA dUSaNa hai? arthAt nahIM hai / / 166 / / pratyakSa jJAnakA varNana muttamamuttaM davvaM, ceyaNamiyaraM sagaM ca savvaM ca / pecchaMtassa du NANaM, paccakkhamaNidiyaM hoi / / 167 / / mUrta, amUrta, cetana, acetana dravya tathA sva aura samasta paradravyako dekhanevAlA jJAna pratyakSa evaM atIMdriya hotA hai / / 167 / / parokSa jJAnakA varNana puvvattasayaladavvaM, NANAguNapajjaeNa saMjuttaM / jo Na ya pecchai sammaM, parokkhadiTThI have tassa / / 168 / / jo nAnA guNa aura paryAyoMse saMyukta pUrvokta samasta dravyoMko acchI taraha nahIM dekhatA hai usakI dRSTi parokSa dRSTi hai arthAt usakA jJAna parokSa jJAna hai / / 168 / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 253 loyAloyaM jANai, appANaM Neva kevalI bhgvN| jai koi bhaNai evaM, tassa ya kiM dUsaNaM hoi||169|| kevalI bhagavAn (vyavahArase) lokAlokako jAnate haiM, AtmAko nahIM, aisA yadi koI kahatA hai to kyA usakA dUSaNa hai? arthAt nahIM hai||169|| NANaM jIvasarUvaM, tamhA jANei appagaM appaa| appANaM Na vi jANadi, appAdo hodi vidirittaM / / 170 / / jJAna jIvakA svarUpa hai isalie AtmA AtmAko jAnatA hai, yadi jJAna AtmAko na jAne to vaha AtmAse bhinna -- pRthak siddha ho||170 / / appANaM viNu NANaM, NANaM viNu appago Na sNdeho| tamhA saparapayAsaM, NANaM taha daMsaNaM hodi||171|| AtmAko jJAna jAno aura jJAna AtmA hai aisA jAno, isameM saMdeha nahIM hai isalie jJAna tathA darzana donoM svaparaprakAzaka haiN||171|| kevalajJAnIke baMdha nahIM hai| jANaMto passaMto, IhA puvvaM Na hoi kevlinno| kevalaNANI tamhA, teNa du so'baMdhago bhnnido||172|| jAnate dekhate hue kevalIke pUrvameM icchA nahIM hotI isalie ve kevalajJAnI abaMdhaka -- baMdharahita kahe gaye haiN| bhAvArtha -- baMdhakA kAraNa icchA hai, moha karmakA sarvathA kSaya honese kevalIke jAnane dekhaneke pahale koI icchA nahIM hotI aura icchAke binA unake baMdha nahIM hotaa||172|| kevalIke vacana baMdhake kAraNa nahIM haiM pariNAmapuvvavayaNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoii| pariNAmarahiyavayaNaM, tamhA NANissa Na hi bNdho||173|| IhApuvvaM vayaNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoii| IhArahiyaM vayaNaM, tamhA NANissa Na hi bNdho||174|| pariNAmapUrvaka-- abhiprAyapUrvaka vacana jIvake baMdhakA kAraNa hai| kyoMki jJAnIkA vacana pariNAmarahita hai isalie usake baMdha nahIM hotaa||173|| icchApUrvaka vacana jIvake baMdhakA kAraNa hotA hai, kyoMki jJAnI jIvakA vacana icchArahita hai Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudakuda-bhAratA isalie usake baMdha nahIM hotaa||174|| ThANaNisejjavihArA, IhApuvvaM Na hoi kevlinno| tamhA Na hoi baMdho, sAkaTThe mohnniiyss||175|| kevalIke khar3e rahanA, baiThanA aura vihAra karanA icchApUrvaka nahIM hote haiM, isalie unheM tannimittaka baMdha nahIM hotaa| baMdha usake hotA hai jo mohake udayase iMdriyajanya viSayoMke sahita hotA hai||175 / / karmakSayase mokSa prApta hotA hai Aussa khaeNa puNo, NiNNAso hoi sespyddiinnN| pacchA pAvai sigdhaM, loyaggaM smymettenn||176|| Ayuke kSayase kevalIke samasta prakRtiyoMkA kSaya ho jAtA hai, pazcAt ve samayamAtrameM zIghra hI lokAnako prApta kara lete haiN||176|| ___ kAraNa paramatattvakA svarUpa jAijaramaraNarahiyaM, paramaM kammaTThavajjiyaM suddhaM / NANAicausahAvaM, akkhayamaviNAsamaccheyaM / / 177 / / vaha kAraNaparamatattva janma jarA aura maraNase rahita hai, utkRSTa hai, ATha karmoMse varjita hai, zuddha hai, jJAnAdika cAra guNarUpa svabhAvase sahita hai, akSaya hai, avinAzI hai aura acchedya -- chedana karaneke ayogya hai||177|| avvAbAhamaNiMdiyamaNovamaM punnnnpaavvinnimukkN| puNarAgamaNavirahiyaM, NiccaM acalaM aNAlaMbaM / / 178 / / vaha kAraNaparamatattva avyAbAdha, aniMdriya, anupama, puNya-pApase nirmukta, punarAgamanase rahita, nitya, acala aura anAlaMba -- parake AlaMbanase rahita hai||178 / / nirvANa kahA~ hotA hai? Navi duHkhaM Navi sukkhaM, Navi pIDA va vijjade baahaa| Navi maraNaM Navi jaNaNaM, tattheva ya hoi NivvANaM / / 179 / / jahA~ na duHkha hai, na sAMsArika sukha hai, na pIr3A hai, na bAdhA hai, na maraNa hai aura na janma hai, vahIM nirvANa hotA hai||179|| Na vi iMdiya uvasaggA, Na vi moho vimhiyo Na NiddA y| Naya tiNhA Neva chuhA, tattheva ya hoi NivvANaM / / 180 / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 255 jahA~ na iMdriyA~ haiM, na upasarga hai, na moha hai, na vismaya hai, na tRSA hai aura na kSudhA hai vahIM nirvANa hotA hai||180|| Na vi kammaM NokammaM, Navi ciMtA Neva attttruddaanni| Navi dhammasukkajhANe, tattheva ya hoi NivvANaM / / 181 / / jahA~ na karma hai, na nokarma hai, na ciMtA hai, na Arta-raudra dhyAna hai aura na dharmya zukla dhyAna haiM, vahIM nirvANa hotA hai||181|| siddha bhagavAnkA svarUpa vijjadi kevalaNANaM, kevalasokkhaM ca kevalaM virayaM / kevaladiTThi amuttaM atthittaM sapadesattaM / / 182 / / una siddha bhagavAnke kevalajJAna hai, kevalasukha hai, kevalavIrya hai, kevaladarzana hai, amUrtikapanA hai, astitva hai tathA pradezoMse sahitapanA hai||182|| nirvANa aura siddhameM abheda NivvANameva siddhA, siddhA NivvANamidi smudditttthaa| kammavimukko appA, gacchai loyaggapajjaMttaM / / 183 / / nirvANa hI siddha haiM aura siddha hI nirvANa haiM aisA kahA gayA hai| karmase vimukta AtmA lokAgraparyaMta jAtA hai| / 183 / / ___ karmavimukta AtmA lokAgraparyaMta hI kyoM jAtA hai? jIvANaM puggalANaM, gamaNaM jANehi jAva dhmmtthii| dhammatthikAyabhAve, tatto parado Na gcchNti||184|| jIva aura pudgaloMkA gamana jahA~ taka dharmAstikAya hai vahA~ taka hotA hai| lokAgrake Age dharmAstikAyakA abhAva honese karmamukta AtmAe~ nahIM jAtI haiN||184 / / graMthakA samAropa NiyamaM Niyamassa phalaM, NiddiTuM pavayaNassa bhttiie| puvvAvaravirodho jadi, avaNIya pUrayaMtu smynnhaa||185|| isa graMthameM pravacanakI bhaktise niyama aura niyamakA phala dikhalAyA gayA hai| isameM yadi pUrvApara virodha ho to Agamake jJAtA puruSa use dUra kara pUrti kreN||185|| IsAbhAveNa puNo, keI jiMdaMti suMdaraM mggN| tesiM vayaNaM soccA'bhattiM mA kuNaha jinnmgge||186|| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kudakuda-bhAratA __ aura kitane hI loga IrSyAbhAvase suMdara mArgakI niMdA karate haiM, isalie unake vacana sunakara jinamArgameM abhakti -- azraddhA na kro||186 / / NiyabhAvaNANimittaM, mae kadaM nniymsaarnnaamsudN| NaccA jiNovadesaM, puvvAvaradosaNimmukkaM / / 187 / / maine pUrvApara doSase rahita jinopadezako jAnakara nijabhAvanAke nimitta yaha niyamasAra nAmakA zAstra racA hai||187|| isa prakAra zrI kuMdakuMdAcArya viracita niyamasArameM zuddhopayogAdhikAra nAmakA bArahavA~ adhikAra samApta huaa||12||