Book Title: Nandisutra ke Praneta tatha Churnikar
Author(s): Punyavijay
Publisher: Punyavijayji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211231/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandisUtrake praNetA tathA cUrNikAra* nandIsUtrake praNetA nandIsUtrakArane nandIsUtrameM kahIM bhI apane nAmakA nirdeza nahIM kiyA hai, kiMtu cUrNikAra zrI jinadAsagaNi mahattarane apanI cUrNimeM sUtrakArakA nAma nirdiSTa kiyA hai, jo isa prakAra hai --- "evaM katamaMgalovayAro therAvalikame ya daMsie arihesu ya daMsitesu dUsagaNisIso devavAyago sAhujaNahitaDhAe iNamAha " [patra 13 ] isa ullekha dvArA cUrNikArane nandIsUtrapraNetA sthavira zrI devavAcaka haiM -- aisA batalAyA hai| AcArya zrI haribhadrasUri evaM AcArya zrI malayagirisUrine bhI isI AzayakA ullekha apanI apanI TIkAmeM kiyA hai, kintu inakA mUla AdhAra cUrNikArakA ullekha hI hai| cUrNikArake ullekhase hI jJAta hotA hai ki - nandIsUtrake praNetA nandIsUtrasthavirAvaligata aMtima sthavira zrI duSyagaNike ziSya zrI devavAcaka haiN| ___ paMnyAsajI zrI kalyANavijayajI mahArAjane apane 'vIranirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA' nibandhameM (nAgarIpracAriNI bhAga 10 aMka 4) anekAneka pramANa aura yukti dvArA nandIsUtrapraNetA sthavira devavAcaka aura jaina AgamoMkI mAthurI evaM vAlabhI bAcanAoMko saMvAdita karanevAle zrIdevarddhigaNi kSamAzramaNako eka batalAyA hai| ___navyakarmagraMthakAraAcArya zrI devendrasUri mahArAjane apanI svopajJa vRttimeM devarddhivAcaka, devarddhikSamAzramaNa nAmake ullekhapUrvaka anekavAra nandIsUtrapAThake uddharaNa diye haiM, ye bhI unhoMne * zrIdevavAcakaracitaM nandIsUtram-zrIjinadAsagaNimahattaraviracitayA cUA saMyutam (prakAzaka-prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, I. sa. 1966 ) ke sampAdanakI prastAvamAse uddhRta / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanIsUtrake praNetA tathA cUrNikAra [73 devavAcaka aura devarddhikSamAzramaNako eka vyakti mAnake hI diye haiM / yaha bhI zrI kalyANavijayajo mahArAjakI mAnyatAko puSTa karanevAlA sabUta hai| tathApi nandIkI sthavirAvalImeM aMtima sthavira duSyagaNi haiM, jinako nandIcUrNikArane devavAcakake guru darzAye haiN| taba kalpasUtrakI vi. saM0 1246 meM likhita pratise lekara Aja paryantakI prAcIna-arvAcIna tADapatrIya evaM kAgajakI pratiyoMmeM sthavirAvalike pAThoMkI kamI-bezIke kAraNa koI eka sthavirakA nAma vyavasthita rUpase pAyA nahIM jAtA hai| isa kAraNa ina donoM sthaviroMko eka mAnanA kahA~ taka ucita hai, yaha tajjJa vidvAnoMke liye vicAraNIya hai / devavAcaka aura devarddhikSamAzramaNa ina nAma aura vizeSaNa-upAdhimeM bhI aMtara hai / sAthameM yaha bhI dekhanA jarUrI hai ki nandIsUtrakI sthavirAvalImeM vAyagavaMsa, vAyagapaya, bAyaga, isa prakAra vAyaga zabdakA hI prayoga milatA hai, dUsare koI vAdI, kSamAzramaNa, divAkara jaise padokA prayoga najara nahIM AtA hai| agara devavAcakako kSamAzramaNakI bhI upAdhi hotI to nandIcUrNikAra jarUra likhate hI / jaise dvAdazAranayacakraTIkAke praNetA siMhavAdI gaNi kSamAzramaNa, vizeSAvazyakakI apUrNa svopajJa TokAko pUrI karanevAle koTTAyavAdI gaNi mahattara, sanmatitake praNetA vAdI siddhasenagaNI divAkara Adi nAmoMke sAtha do vizeSaNa-upAdhiyA~ juDI huI milatI haiM isI taraha devavAcakake liye bhI do upAdhiyoMkA nirdeza jarUra milatA / ataH devavAcaka aura devarddhikSamAzramaNa, ye donoM eka hI vyakti haiM yA bhinna, yaha prazna aba bhI vicAraNIya pratIta hotA hai / kalpasUtrakI sthavirAvalI aura nandIsUtrakI sthavirAvalIkA melajhola kaise, kitanA aura kahA~ taka ho sakatA hai, yaha bhI vicArArha hai| vAcakapadako apekSAkRta prAcInatA hone para bhI kalpasUtrakI samaya samaya para parivardhita sthavirAvalImeM ghera aura svamAsamaNapadakA hI nirdeza najara AtA hai, yaha bhI donoM sthavira aura sthavirAvalIkI vizeSatA evaM bhinnatAke vicArakA sAdhana hai / yahA~ para prasaMgopAtta eka bAta spaSTa karanA ucita hai ki-bhadezvarasUrikI kahAvalImeM eka gAthA nimnaprakArakI naz2ara AtI hai vAI ya khamAsamaNe divAyare vAyage ti egaTThA / pucagayaM jassesaM jiNAgame tammime nAmA // .. ___arthAt - vAdI, kSamAzramaNa, divAkara aura vAcaka, ye ekArthaka-samAnArthaka zabda haiN| jinAgamameM jo pUrvagata zAstra haiM unake zeSa arthAt aMzoMkA pAramparika jJAna jinake pAsa hai unake liye ye pada haiN| ___ isa gAthAse yaha spaSTa hai ki-ina upAdhiyoMvAle AcAryoMke pAsa pUrvagatajJAnakI paraMparA thii| kintu Aja jaina paramparAmeM jo aisI mAnyatA pracalita hai ki-ina padadhAraka AcAryoMko eka pUrvamAdikA jJAna thA, yaha mAnyatA bhrAnta evaM galata pratIta hotI hai / kAraNa yaha hai ki agara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] jJAnAMjali AcArAGgAdi prAthamika aMgaAgama zIrNavizIrNa ho cUke the, isa dazAmeM pUrvazrutake akhaMDa rahane kI saMbhAvanA ho kaise ho sakatI hai ? / sthavira zrI devavAcakakI nandIsUtrake sivA dUsarI koI kRti upalabdha nahIM hai / cUrNikAra nandI sUtracUrNike praNetA AcArya zrI jinadAsagaNi mahattara haiM / sAmAnyatayA Aja yaha mAnyatA pracalita hai ki jaina AgamoMke bhASyoM ke praNetA zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura cUrNiyoMke racayitA zrI jinadAsagaNi mahattara hI haiM, aura aise prAcIna ullekha paTTAvalI AdimeM pAye bhI jAte haiM; kintu bhAgya - cUrNiyoM ke avagAhanake bAda ye donoM mAnyatAe~ galata pratIta huI haiM / yahA~ para bhASyakAroM kA vicAra aprastuta hai, ataH sirpha yahA~ para jaina AgamoMke Upara jo prAcIna cUrNiyA~ upalabdha haiM unhIM ke viSaya meM vicAra kiyA jAtA hai / Aja jaina AgamoMke Upara jo cUrNinAmaka prAkRtabhASApradhAna vyAkhyAgrantha prApta haiM unake nAma kramazaH ye haiM 1 AcArAGgacUrNi, 2 sUtrakRtAGgacUrNi 3 bhagavatIcUrNi, 4 jIvAbhigamacUrNi 5 prajJApanAsUtra - zarIrapadacUrNi, 6 jambUdvIpakaraNacUrNi 7 dazAkalpa cUrNi, 8 kalpacUrNi, 9 kalpavizeSacUrNi, 10 vyavahArasUtracUrNi, 11 nizIthasUtra vizeSacUrNi, 12 paJcakalpacUrNi, 13 jItakalpabRhacUrNi 14 AvazyakacUrNi, 15 dazakAlika cUrNi zrIagastya siMhakRtA, 16 dazakAlikacUrNi vRddhavivaraNAkhyA, 17 uttarAdhyayanacUrNi, 18 nandI sUtracUrNi, 19 anuyogadvAra cUrNi, 20 pAkSikacUrNi / Upara jina bIsa cUrNiyoM ke nAma diye haiM unake aura inake praNetAoMke viSaya meM vicAra karaneke pUrva etadviSayaka cUrNigranthoMke prApta ullekhoM ko maiM eka sAtha yahA~ uddhRta kara detA hU~ jo bhaviSya meM vidvAnoMke liye kAyamakI vicArasAmagrI banI raheM / (1) AcArAGgacUrNi / antaH se nirAlaMbaNamappatito / zeSaM tadeva // iti AcAracUrNi parisamAptA // namo suyadevayAe bhagavaIe || granthAgram 8300 // hu (2) sUtrakRtAGgacUrNi / antaH hAmi na sUtreti tavvaM savvamiti // namaH sarvavide vIrAya vigatamohAya // samAptaM cedaM sUtrakRtAbhidhaM dvitIyamaGgamiti / bhadraM bhavatu zrIjinazAsanAya / sugaDAMgacUrNiH samAptA // granthAyam 9500 // - (3) bhagavatIcUrNi - - zrIbhagavatIcUrNiH parisamApteti // iti bhadraM // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUraka praNetA tathA cUrNikAra [75 ___suadevayaM tu vaMde jIi pasAeNa sikkhiyaM nANaM / vizyaM pi batava (? baMbha) deviM pasannavANi paNivayAmi // graMthAnaM 6707 // zrI // (4) jIvAbhigamacUrNi isa cUrNikI prati adyAvadhi jJAta kisI bhaMDArameM dekhanemeM nahIM AI hai| (5) prajJApanAzarIrapadaNi / antaH - jamihaM sAyaviruddhaM baDhe buddhivikaleNa hojA hi / taM jiNavayagavihannU khamiUNaM me pasohiMtu // 1 // // sarIrapadassa cuNNI jiNabhadakhamAsamaNakittiyA samattA // anuyogadvAracUrNi patra 74 / ___ yAkinI mahattarAsUnu AcArya zrI haribhadrasUrikRta anuyogadvAralaghuvRtti patra 99 meM bhI yahI ullekha hai| (6) jambUdvIpakaraNaNi / antaH evaM uvarillabhAgasta terAsiyaM paujiyavvaM / viruvvehavuDDhIo aanneyvaao| jaMbuddIvapaNyattikaraNANaM cuNNI samattA // (7) dazAzrutaskandhacUrNi / antaH jAva NayA vi / jAva karaNao- savvesi pi NayANaM0 gAdhA // dazAnAM cUrNi samAtA // (8) kalpacUrNi AuyavajA u0 gAhA 99 / vitthareNa jahA visesAvassagabhAse / 'sAmittaM ceva pagaDINaM ko kevattiyaM baMdhai ? khavei vA kettiyaM ko u? tti jahA kammapagaDIe / etaM pasaMgeNa gataM / anta: tao ya ArAhaNAto chiNNasaMsArI bhavati saMsArasaMtati chettuM mokkhaM pAvatIti // kalpacUrNi samAptA / / granthAnam - 5300 pratyakSaragaNanayA nirNItam // [ sarvagranthAnam - 14784] / (9) kalpavizeSacUrNi - antaH kappavisesacuNNI samatteti // (10) vyavahAracUNi / antaH vyavahArasya bhagavataH arthavivakSApravarttane dakSam / vivaraNamidaM samAptaM zramaNagaNAnAmamRtabhUtam // 1 // (11) nizIthavizeSacUrNi / AdiHnamiUNa'rahaMtANaM, siddhANa ya kammacakkamukkANaM / sayaNasiNehavimukkANa savvasAhUNa bhAveNa // 1 // savisesAyarajuttaM kAu paNAmaM ca atthadAyissa / paJjuNNakhamAsamaNassa caraNa-karaNANupAlassa // 2 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 ] jJAnAMjali evaM kayapaNAma pakapaNAmassa vivaraNaM vane / puvvAyariyakayaM ciya ahaM vi taM caiva uvisese // 3 // bhaNiyA vimutticUlA ahuNA'vasaro NisIhacUlAe / ko saMbaMdho tissA ? bhaNNai, iNamo nisAmehi ||4|| terahaveM uddezake antameM saMkara DamauDavibhUsaNassa taNNAmasariNAmassa / tassa suteNesa katA visesacuNNI Nisauhassa || paMdrahaveM uddezake antameM raivikaramabhiSANaksvarasattamavaggaMta akkharajueNaM / NAmaM jassitthIe suteNa tisse kayA cuNNI // solahaveM uddeza anta meM deha~Do soha thorA ya tato jeTThA sahoyarA / kaNiTThA deulo gaNNo sattamo ya tiijjio / etesi majjhimoM jo u maMdevI (maMdaghI) teNa vittitA ( cintitA ) // antaH 1 jo gAhAsutattha cevaMvidhapAgaDo phuDapadattho / raio paribhAsAe sAhUNa aNuggahaTThAe || 1|| ti cau-paNa mavagge ti-paNa-ti-tigakkharA ThaveM tersiM / paDhama-tatiehi NiTThai sarajuehiM NAmaM kathaM jassa|| 2 || gurudiNNaM ca gaNittaM mahattarattaM ca tassa tudveNa / teNa katesA cuNNI visesaNAmA misIhassa ||3|| Namo sudevayA bhagavatIe || jiNadAsagaNimahatteraNa raiyA misIhacuNNI samattA // ------ -- (12) paJcakalpacUrNi / antaH - kappapaNassa bheo parUvio mokkhasAhaNaTTAe / jaM cariUNa suvihiyA kareMti dukkhakkhayaM dhIrA || paJcakalpacUrNiH samAptA // granthapramANaM sahasratrayaM zatamekaM paJcaviMzatyuttaram 3125 // (13) jItakalpabRhaccUrNi / antaH iti jeNa jI dANaM sAhUNazyAra paMka parisuddhikaraM / gAhAhiM phuDaM razyaM mahurapayatthAhi pAvagaM paramahiyaM // 1 // jiNabhaddavamAsamaNaM nicchiyasutta'tthadAya gAmala caraNaM / tamahaM vaMde payao paramaM paramo vagAra kAriNaM mahagghaM // 2 // // jItakalpacUrNiH samAptA / siddhasenakRtireSA || (14) AvazyakacUrNi / antaH karaNanayo- savvesi pi nayANaM0 gAvA // iti AvassaganijjutticUNgI samAptA // maMgalaM mahAzrIH || -- 1. isa gAthAse jJAta hotA hai ki cUrNikAra zrI jinadAsagaNi mahattara ke pitAkA nAma nAga athavA to candra hoMgA | 2. isa gAthAke arthakA vicAra karanese cUrNikAra zrI jinadAsagaNi mahattarako mAtAkA nAma prAkRta govA saMskRta gopA adhika saMbhavita hai / 3. isa gAthAmeM ullikhita dehaDa Adi cUrNikAra zrI jinadosagaNi mahattarake sahodara bhAI haiM / 4. isa cUrNi para Tippana racanevAle zrI zrIcaMdrasUrijI prastutacUrNikA bRhacUrNike nAmase ullekha karate haiN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadIsUtraka praNetA tathA cUrNikAra 77 (15) dazakAlikasUtraagastyasiMhacUNi / antaH - evametaM dhammasamukittaNAdicaraNa-karaNANegaparUvaNAgabhaM nevvANagamaNaphalAvasANaM bhaviyajaNANaMdikaraM cuNNisamAsavayaNeNa dasakAliyaM parisamattaM // nmH| vIravarassa bhagavato titye koDIgaNe suvipulammi / guNagaNavairAbhassA vairasAmissa sAhAe // 1 // maharisisarisasabhAvA bhAvA'bhAvANa munnitprmtthaa| risiguttakhamAsamagA khamA samANaM nidhI Asi // 2 // tesi sIseNa imA kalasabhavamaiMdaNAmadhejjeNaM / dasakAliyassa cuNNI payANa rayaNAto uvaNasthA // 3 // ruyirapada-saMdhiNiyatA char3iyapuNaruttavittharapasaMgA / vakkhANamaMtareNAvi sissamatibodhaNasamatthA // 4 // sasamaya-parasamayaNayANa jaMthaNa samAdhitaM pamAdeNaM / taM svamaha pasAheha ya iya viNNattI pavayaNINaM // 5 // // dasakAliyacuNNI parisamattA // (16) dazakAlikasUtracUNi vRddhavivaraNAkhyA / antaH anjhayaNANaMtaraM 'kAlagao samAdhIe ' jIvaNakAlo jassa gato samAhIe tti / jahA teNa ettieNa ceva ........ ArAhagA bhavaMti tti // dazavaikAlikacUrNi sammattA // granthAgrantha 7400 // (17) uttarAdhyayanacUNi / antaHvANijakulasaMbhUto koDiyagaNito ya vjsaahiito| govAliyamahatarao vikkhAto Asi logammi // 1 // sasamaya-parasamayaviU oyastI dehiyaM sugaMbhIro / sIsagagasaMparikhuDo vakkhANaratippiyo AsI // 2 // tesiM sIseNa imaM uttarAyaNANa cuNNikhaMDaM tu / raiyaM aNuggahatthaM sIsANaM maMdabuddhINaM // 3 // jaM etthaM utsuttaM ayANamANeNa viratitaM hojA / taM aNuogadharA me aNuciteuM samAreMtu // 4 // // SaTtriMzottarAdhyayanacUrNI samAptA // granthAgraM pratyakSaragaNanayA 5850 // (18) nandIsUtracUNi / antaH Ni re Na ga ma ta Na ha sa dA ji yA (?) pasupatisaMkhagajadvitAkulA / kamaTTitA dhImataciMtiyakkharA phuDaM kaheyaMta'bhidhANa kattaNo // 1 // zakarAjJo pazcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavateSu nandyadhyayanacUrNiH samAptA iti // graMthAgram 1500 // (19) anuyogadvArasUtracUrNi / antaH caraNameva guNo crnngunno| ahavA caraNaM cAritram , guNA khamAdiyA aNegavidhA, tesu jo jahaDio sAdhU so savvaNayasammato bhavatIti / / // kRtiH zrIzvetAmbarAcAryazrIjinadAsagaNimahattarapUjyapAdAnAmanuyogadvArANAM cUrNiH // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] (20) pAkSikasUtracUrNi / antaH anuSTupabhedena chaMdasAM graMthAgraM catvAri zatAni 400 // pAkSikapratikramaNacUrNI samApteti || zubhaM bhavatu sakalasaMghasya maMgalaM mahAzrIH || 1. Upara jina bIsa cUrNiyoMke Adi-antAdi aMzoke ullekha diye haiM, inake avalokanase pratIta hotA hai ki - prajJApanAsUtra ke bArahaveM zarIrapadakI cUrNi zrI jinamadragaNi kSamAzramaNakRta hai / Aja isakI koI svatantra hastaprati jJAnabhaMDAroMmeM upalabdha nahIM hai, kintu zrI jinadAsagaNi mahattara aura AcArya zrI haribhadrasUrine kramazaH apanI anuyogadvArasUtra kI cUrNi aura laghuvRttimeM isa cUrNiko samagra bhAvase uddhRta kara dI hai, isase isakA patA calatA hai| zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNane prajJApanAsUtra para sampUrNa cUrNi kI ho, aisA pratIta nahIM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki - prAcIna jaina jJAnabhaMDAroM meM prajJApanAsUtracUrNikI koI hAthapothI nahIM haiM / dUsarA yaha bhI kAraNa hai ki- AcArya zrI malayagiri apanI prajJApanAvRttimeM sirpha zarIrasada kI vRttike sivA aura kahIM bhI cUrNipAThakA ullekha nahIM kiyA hai / ataH jJAta hotA hai ki zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNane sirpha prajJApanasUtrake bArahaveM zarIrapada hI cUrNa kI hogI / AcArya malayagirine apanI vRttimeM isa cUrNikA chaH sthAnoM para ullekha kiyA hai / jJAnAMjali 2. nandI sUtracUrNa, anuyogadvAracUrNi aura nizIthasUtra cUrNike praNetA zrI jinadAsagaNi mahattara haiM jo ina cUrNiyoM ke antima ullekha se nirvivAda rUpase jJAta hotA hai / nizIthacUrNike prArambhameM Apane apane vidyAgurukA zubha nAma zrI pradyumna kSamAzramaNa batalAyA hai| saMbhava hai ki Apake dIkSAguru bhI ye ho hoN| ina cUrNiyoM kI racanA jinabhadragaNi kSamAzramaNake bAdakI hai| isakA kAraNa yaha hai kinandI cUrNi meM cUrNikArane kevalajJAna- kevaladarzana viSayaka yugapadupayoga- ekopayoga-kramopayogakI carcA kI hai evaM sthAna sthAna para jinabhadragaNike vizeSAvazyaka bhASyakI gAthAoM kA ullekha bhI kiyA hai / anuyogadvAra cUrNimeM to Apane zrI jinabhadragaNikI zarIrapadacUrNiko sAdhanta uddhRta kara dI hai | ataH ye tInoM racanAyeM zrI jinabhadragaNike bAdakI hI nirvivAda siddha haiM / 3. dazavaikAlika cUrNike karttA zrI agasyasiMhagaNI haiN| ye AcArya kauTikagaNAntargata zrI vajrasvAmIkI zAkhAmeM hue zrI RSigupta kSamAzramaNake ziSya haiN| ina donoM guru-ziSyoM ke nAma zAstrAntaravattiM honeke kAraNa paTTAvaliyoM meM pAye nahIM jAte haiM / kalpasUtrako paTTAvalImeM jo zrI RSiguptakA nAma hai sthavira Aryahasti ziSya honeke kAraNa evaM khuda vajrasvAmI se bhI pUrvavartI honese zrI agastya - siMhagaNike guru RSiguptase bhinna haiM / kalpasUtrakI sthavirAvalIkA ullekha isa prakAra hai ----- therassa NaM ajjasuhatthissa vAsiddhasaguttassa ime duvAlasa therA aMtevAsI ahAvaccA abhiNNAyA ho / jahA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtraka praNetA tathA cUrNikAra [74 there ya ajarohaNa 1jasabhadde 2 mehagaNI 3 ya kAmiDDhI 4 / sudriya 5 suppaDibuddhe 6 rakkhiya 7 taha rohagutte 8 ya // 1 // isigutte 9 sirigutte 10 gaNI ya baMbhe 11 gaNI ya taha some 12 / .. dasa dA ya gaNaharA khalu ee sIsA suhatthissa // 2 // sthavira Aryasuhasti zrI vajrasvAmIse pUrvavartI honese ye RSigupta sthavira dazakAlikacUrNipraNetA zrI agastyasiMhake guru zrI RSigupta kSamAzramaNase bhinna haiM, yaha spaSTa hai / AvazyakacUrNi, jisake praNetAke nAmakA koI patA nahIM hai, usameM tapasaMyamake varNanaprasaMgameM AvazyakacUrNikArane isa prakAra dazavaikAlikacUrNikA ullekha kiyA hai tavo duviho- vajjho abbhataro ya / jadhA dasavetAliya cuNNIe cAulodaNaMtaM (? cAlaNedANataM) aludreNaM NijjaraRs sAdhUsu paDivAyaNIyaM 8 / [ AvazyaktvacUrNi vibhAga 2 patra 117 ] AvazyakacUrNike isa uddharaNameM dazavaikAlikacUrNikA nAma naz2ara AtA hai| dazavaikAlikasUtrake Upara do cUrNiyA~ Aja prApta haiM - eka sthavira agastyasiMhapraNIta aura dUsarI jo AgamoddhAraka zrI sAgarAnandasUri mahArAjane ratalAmakI zrI RSabhadevajI kezarImalajo jaina zvetAMbara saMsthAkI orase sampAdita kI hai, jisake kartAke nAmakA patA nahIM milA hai aura jisake aneka uddharaNa yAkinImahattarAputra AcArya zrI haribhadrasUrine apanI dazavaikAlikasUtrakI ziSyahitAvRttimeM sthAna sthAna para vRddhavivaraNake nAmase diye haiN| ina do cUrNiyoMmeMse AvazyakacUrNikArako kaunasI cUrNi abhipreta hai, yaha eka kaThina-sI samasyA hai| phira bhI AvazyakacUrNike Upara ullikhita uddharaNako gaurase dekhanese hama nirNayake samIpa pahu~ca sakate haiM / isa uddharaNameM "cAulodaNataM" yaha pATha galata ho gayA hai| vAstavameM " cAulodaNaMta" ke sthAnameM mUlapATha " cAlaNedANataM" aisA hogA / parantu mUlasthAnako binA dekhe aise pAThoMke mUla AzayakA patA na calane para kevala zAbdika zuddhi karake saMkhyAbandha pAThoMko vidvAnoMke galata banAneke saMkhyAbandha udAharaNa mere sAmane haiM / dazavaikAlikasUtrako prApta donoM cUrNiyoMko maiMne barAbara dekhI haiM, kintu "cAulodaNaMtaM" kA koI ullekha unameM nahIM pAyA hai aura isakA koI sArthaka sambandha bhI nahIM hai / dazavaikAlikasUtrako agastyasiMhIyA cUrNimeM tapake nirUpaNakI samAptike bAda "cAlaNedANiM" [patra 19] aisA cUrNikArane likhA hai, jisako AvazyakacUrNikArane "cAlaNedANaMtaM" vAkya dvArA sUcita kiyA hai / isa pAThako bAdake vidvAnoMne mUla sthAnasthita pAThako vinA dekhe galata zAbdika sudhArA kara bigADa diyA aisA nizcitarUpase pratIta hotA hai / ataH maiM isa nirNaya para AyA hU~ ki-- AvazyakacUrNikAranirdiSTa dazavaikAlikacUrNi agastyasihIyA cUrNi hI hai| aura isI kAraNa agastyasiMhIyA cUrNi AvazyakacUrNike pUrvakI racanA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAMjali AcArya zrI haribhadrasUrine apanI ziSyahitAvRttimeM isa cUrNikA khAsa taura se nirdeza nahIM kiyA hai| sirfa raivakkA saM0 rativAkyA nAmaka dazavaikAlikasUtrakI prathama cUlikAkI vyAkhyA meM [patra 273 - 2] " anye tu vyAcakSate " aisA nirdeza karake agastya siMhIyA cUrNikA matAntara diyA hai / isake sivA kahIM para bhI isa cUrNike nAmakA ullekha nahIM kiyA hai / 80] isa agastya siMha yA cUrNimeM tatkAlavarttI saMkhyAbandha vAcanAntara - pAThabheda, arthabheda evaM sUtrapAThokI kamI - bezIke kAfI nirdeza haiM, jo atimahattvake haiM / yahA~ para dhyAna dene jaisI eka bAta yaha hai ki donoM cUrNikAroMne apanI cUrNImeM dazavaikAlikasUtrakI eka prAcIna cUrNI yA vRttikA samAna rUpase ullekha raivakAcUlikAko cUrNImeM kiyA haiM, jo isa prakAra hai 66 ettha imAto vRttigatAto paduddesamettagAdhAo / nahA dukkhaM ca dussamAe jIviuM je 1 lahusagA puNo kAmA 2 / sAtibahulA maNussA 3 aciradvANaM cimaM dukkhaM 4 // 1 // omajaNammiya khisA 5 baMtaM ca puNo niseviyaM bhavati 6 / aharovasaMpayA viya 7 dulabho dhammo gihe gihiNo 8 // 2 // nivayaMti parikilesA 9 baMdho 19 sAvajjajoga gihivAso 13 / ete tiNi vi dosA na hoti aNagAravAsammi 10-12-14 // 3 // sAdhAraNAya bhogA 15 patteyaM puNNa - pAvaphalameva 16 / jIyamavi mANavANaM kusaggajalacaMcalamaNicaM 17 // 4 // thiya avedayittA mokkho kammassa niSchao eso 18 / padamadvArasametaM vIravayaNasAsaNe bhaNitaM // 5 // " agastya siMhiyA cUrNI dUsarI mudrita cUrNImeM [ patra 358 ] " ettha imAo vRttigAdhAo / uktaM ca " aisA likhakara Upara dI huI gAthAyeM uddhRta kara dI haiM / ina ullekhoMse yaha nirvivAda hai ki - dazavaikAlikasUtra ke Upara ina do cUrNiyoMse pUrvavartI eka prAcIna cUrNI bhI thI, jisakA donoM cUrNikAroMne vRtti nAmase ullekha kiyA hai / cUrNIko 'vRtti' kahanekA praghAta prAcIna hai / isameM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki- AgamoM ke Upara padya aura gadya meM vyAkhyAprantha likhane kI praNAli adhika purANI hai / aura isase himavaMtasthavirAvalI meM ullikhita nina * ullekha satya ke samIpa pahu~catA hai Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIke praNetA tathA cUrNikAra [81 ___ "teSAmAryasiMhAnAM sthavirANAM madhumitrA-''ryaskandilAcAryanAmAnau dvau ziSyAvabhUtAm / AryamadhumitrANAM ziSyA Aryagandhahastino'tIvavidvAMsaH prabhAvakAzcAbhavan / taizca pUrvadharasthavigettaMsomAsvAtivAcakaracitatattvArthopari azItisahasrazlokapramANaM mahAbhASyaM racitam / ekAdazAGgopari cA''ryaskandilasthavirANAmuparodhatastairvivaraNAni racitAni / yaduktaM tadracitA''cArAGgavivaraNAnte yathA therassa mahumittassa sehehiM tipuvvanANajuttehiM / muNigaNavivaMdiehiM vavagayarAyAidosehiM // 1 // baMbhaddIviyasAhAmauDehiM gaMdhaha sthivibuhehiM / vivaraNameyaM raiyaM dosayavAsesu vikkamao // 2 // AcArAgasUtrake isa gaMdhahastivivaraNakA ullekha AcArya zrI zIlAGkane apanI AcArAGgavRttike upodghAtameM bhI kiyA hai| kucha bhI ho; jaina AgamoMke Upara vyAkhyA likhanekI praNAlI adhika prAcIna hai| 4. uttarAdhyayanasUtracUrNike praNetA kauTikagaNIya, vajrazAkhIya evaM vANijakulIya sthavira gopAlika mahattarake ziSya the / isa cUrNikArane cUrNimeM apane nAmakA nirdeza nahIM kiyA hai| inake nizcita samayakA patA lagAnA muzkila hai / tathApi isa cUrNimeM vizeSAvazyakabhASyakI svopajJa TIkAkA sandarbha ullikhita honeke kAraNa isakI racanA jinabhadragaNi kSamAzramaNake svargavAsake bAdakI hai| vizeSAvazyaka bhASyako svopajJa TIkA zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNako antima racanA hai| chaThe gaNadharavAda taka isa TIkAkA nirmANa hone para ApakA dehAnta ho jAneke kAraNa bAdake samagra graMthakI TIkAko zrIkoTTAryavAdI gaNI mahattarane pUrNa kI hai| 5. jItakalpabRhacUrNike praNetA zrIsiddhasenagaNI haiM / isa cUrNAMke antameM Apane sirpha apane nAmake atirikta aura koI ullekha nahIM kiyA hai| zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNakRta granthake Upara yaha cUrNI honeke kAraNa isakI racanA zrIjinabhadragaNike bAdakI svayaMsiddha hai| isa cUrNIko TippanakakAra zrIzrIcandrasUrine bRhacUrNInAmase darzAI hainatvA zrImanmahAvIra paropakRtihetave / jItakalpabRhacUrNAkhyA kAcitprakAzyate // 1 // uparinirdiSTa sAta cUrNIyoMke atirikta teraha cUrNIyoM ke racayitAke nAmakA patA nahIM milatA hai| tathApi ina cUrNIyoMke avalokanase jo hakIkata dhyAnameM AI hai isakA yahA~ ullekha kara detA hU~ / yadyapi AcArAGgacUrNI aura sUtrakRtAGgacUIke racayitAoMke nAmakA patA nahIM milA hai to bhI bhAcArAGgacUrNImeM cUrNIkArane paMdraha sthAna para nAgArjunIya vAcanAkA ullekha kiyA hai, unameMse sAta sthAna para "bhadaMtanAgajjuNiyA" isa prakAra bahumAnadarzaka 'bhadanta' zabdakA prayoga kiyA hai, isase anumAna hotA hai ki ye cUrNIkAra nAgArjunasantAnIya koI sthavira hone caahie| sUtrakRtAGgacUrNImeM jahA~ jahA~ nAgArjunIya vAcanAkA ullekha cUrNIkArane kiyA hai vahA~ sAmAnyatayA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] jJAnAMjali nAgajjuNiyA itanA hI likhA hai| ataH ye donoM cUrNIkAra alaga alaga jJAta hote haiN| sUtrakRtAGgacUrNImeM jinabhadragaNIke vizeSAvazyakabhASyakI gAthAoM evaM svopajJa TIkAke sandarbha aneka sthAna para uddhRta kiye gaye haiM, isase isa cUrNIkI racanA zrIjinabhadragaNike bAdakI hai| parantu AcArAGgacUrnAmeM jinabhadragaNike koI granthakA ullekha nahIM hai, isa kAraNa isa cUrNI kI racanA zrIjinabhadragaNike pUrvakI honekA sambhava adhika hai / bhagavatIsUtracUrNImeM zrIjinabhadragaNIke vizeSaNavatIgranthakI gAthAoMke uddharaNa honese, aura kalpacUrNImeM sAkSAt visesAvassagabhAsakA nAma ullikhita honese ina donoM cUrNIyoM kI racanA nizcita rUpase zrIjinabhadragaNike bAdakI hai / dazAsUtracUrNImeM kevalajJAna-kevaladarzanaviSayaka yugapadupayogAdivAdakA nirdeza honese yaha cUrNI bhI zrIjinabhadragaNIke bAdakI hai / AvazyakacUIke praNetAkA nAma cUrNIkI koI pratimeM prApta nahIM hai / zrIsAgarAnandasUri mahArAjane apane sampAdanameM isako jinadAsagaNimahattarakRta batalAI hai| pratIta hotA hai ki - ApakA yaha nirdeza zrIdharmasAgaropAdhyAyakRta tapAgacchIya paTTAvalIke ullekhako dekha kara hai, kintu vAstavameM yaha satya nahIM hai| agara isake praNetA jinadAsagaNi hote to Apa isa prAsAdabhUta mahatI cUrNImeM jinabhadragaNIke nAmakA yA vizeSAvazyakabhASyakI gAthAoMkA jarUra ullekha karate / mujhe to yahI pratIta hotA hai ki isa cUrNIkI racanA jinabhadragaNike pUrvakI aura nandIsUtraracanAke bAdakI hai / dazavaikAlikacUrNI (vRddhavivaraNa) meM aura vyavahAracUrNImeM zrIjinabhadragaNi kI koI kRtikA uddharaNa nahIM hai, ataH ye cUNIyA~ bhI jinabhadragaNi kSamAzramaNake pUrvakI honI caahiie| jambUdvIpakaraNacUrNI jambUdvIpaprajJaptikI cUrNI mAnI jAtI hai, kintu vAstavameM yaha jambUdvIpake paridhi-jIvA-dhanuHpRSTha Adi ATha prakArake gaNitako spaSTa karanevAle kisI prakaraNakI cUrNI hai| vartamAna isa cUrNImeM mUla prakaraNakI gAthAoM ke pratIka mAtra cUrNIkArane diye haiM, ataH kucha gAthAoMkA patA jinabhadrIya bRhatkSetrasamAsaprakaraNase lagA hai, kintu kitanIka gAthAoMkA patA nahIM calA hai ? isa cUrNImeM jinabhadrIya bRharakSetrasamAsakI gAthAyeM bhI uddhRta naz2ara AtI haiM, ataH yaha cUrNI unake bAdakI hai| yahAM para cUrNIyoMke vividha ullekhoMko lakSyameM rakha kara cUrNIkAroM ke viSayameM jo kucha nivedana karanekA thA, vaha karaneke bAda aMtameM yaha likhanA prApta hai ki-prakAzyamAna isa nandIsUtracUgIke 1. " zrIvIrAt 1055 vi. 585 varSe yAkinIsUnuH zrIharibhadrasUriH svargabhAk / nizItha-bRhaskalpabhAdhyA''vazyakAdicUrNikArAH zrojinadAsamahattarAdayaH pUrvagatazrutadharazrIpradyumnakSamaNAdiziSyatvena zrIharibhadrapritaH prAcInA eva yathAkAlabhAvino bodhyAH / 1115 zrIjinabhadragaNiyugapradhAnaH / ayaM ca jinabhadrIyadhyAnazatakakArAdbhinaH sambhAvyate / " iNDiyana eNTIkverI pu. 11. pR. 253 // [siridevavAyagaviraiyaM " naMdIsutaM" meMse uddhRta. ] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtraka praNetA tathA cUrNikAra [83 praNetA zrIjinadAsagaNimahattara haiM, jisakA racanAsamaya spaSTatayA prApta nahIM hai, phira bhI Aja nandIsUtracUrNIkI jo pratiyA~ prApta haiM, unake aMtameM saMvatkA ullekha naz2ara AtA hai, jo cUrNIracanAkA saMvat honekI saMbhAvanA adhika hai / yaha ullekha isa prakAra hai zakarAjJaH paJcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavateSu nandyadhyayanacUrNI samAptA iti / arthAt zAke 598 (vi. saM. 733) varSameM nandyadhyayanacUrNI samApta huI / isa ullekhako kitaneka vidvAn pratikA lekhasamaya mAnate haiM, kintu yaha ullekha nandyadhyayanacUrgIkI samAptikA arthAt racanAsamAmikA hI nirdeza karatA hai, lekhanakAlakA nhiiN| agara pratikA lekhanakAla hotA to ' samAptA' aisA na likhakara 'likhitA' aisA hI likhA hotA / isa prakAra gadyasandarbhameM racanAsaMvat likhanekI prathA prAcIna yugameM thI hI, jisakA udAharaNa AcArya zrIzIlAGkakI AcArAgavRttimeM prApta hai| sUtra aura cUrNikI bhASA __nandIsUtra aura usakI cUrNIkI bhASAkA svarUpa kyA hai ? isa viSayameM abhI yahA~ para adhika kucha maiM nahIM likhatA huuN| sAmAnyatayA vyApakarUpase mujhe isa viSayameM jo kucha kahanA thA, maiMne akhilabhAratIya prAcyavidyApariSat-zrInagarake liye taiyAra kiye hue mere " jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya" nAmaka nibandhameM kaha diyA hai, jo 'zrIhajArImala smRtigrantha' meM prasiddha kiyA gayA hai, usako dekhane kI vidvAnoko sUcanA hai| [rNisahita 'nandIstra', prastAvanAse, vArANasI, 1966 ]