Book Title: Mahopadhyay Kshamakalyan Ji Rachit Sahity
Author(s): Mehulprabhsagar
Publisher: Mehulprabhsagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212424/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya kSamAkalyANa jI racita sAhitya maNiguru caraNaraja Arya mehulaprabhasAgara bhArata kI saMskRti ke vikAsa va UrvIkaraNa meM jaina dharmAvalaMbiyoM kA vizeSa yogadAna rahA hai| jinhoMne saMskRti kI rakSA-saMvardhana-utkarSa heta vibhinna sAhitya kA sajana kara vizva ko amUlya virAsata dI hai| AcArya haribhadrasUri, jinezvarasUri, navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, hemacaMdrasUri, jinapatisUri, mahopAdhyAya samayasuMdarajI, praur3ha dravyAnuyogI devacaMdrajI, upAdhyAya yazovijayajI Adi sAhitya sarjakoM ke nAma Aja taka zraddhA se smaraNa kiye jA rahe haiN| isI vidvadvareNyoM kI nAmAvalI meM pAThaka pravara mahopAdhyAya kSamAkalyANa jI ma. kA pratiSThita sthAna haiM / janma dIkSA bIkAnera ke samIpavartI gA~va kesaradesara ke osavAla vaMzIya mAlu gautra meM vikrama saMvat 1801 meM ApakA janma huaa| janma kA nAma khuzAlacanda thA / vikrama saMvat 1812 meM gyAraha varSa kI laghuvaya meM kharataragacchAdhipati AcArya zrI jinalAbhasUrijI ma. ke vijayI rAjya meM vAcaka zrI amRtadharmajI mahArAja ke nikaTa dIkSA kA kaThora-mArga svIkAra kiyA / jisa paramparA meM Apane kaMTakAkIrNa sAdhanA mArga aMgIkAra kiyA, vaha suvihita yA vidhimArgI paramparA ke rUpa meM zatAbdiyoM se jaina samAja meM hI nahIM apitu vidvad samAja meM bhI suvikhyAta rahI hai| jaina sAhitya ke vikAsa evaM saMrakSaNa meM isa suvihita mArga ke anusaraNa karane vAloM kA bahuta bar3A avadAna rahA hai| ApakA dIkSAkula jitanA ujjavala evaM preraNAprada thA, vidyAkula bhI utanA hI vidvadvareNya thaa| pUjya zrI rAjasomajI mahArAja jaise pratibhAsampanna vidvAn muni ke zrIcaraNoM meM baiTha kara siddhAnta, nyAya aura sAhityAdi viSayoM kA jJAnArjana kiyA evaM upAdhyAya zrI rAmavijayajI mahArAja ke nikaTa kAvya, chaMda, alaMkAra Adi viSayoM meM pAraMgata banakara zAstroM ke gUDha rahasyoM kA avagAhana kiyaa| pariNAmasvarUpa zAsana aura saMskRti ke uttaradAyitva ko ApazrI ne alpavaya meM hI bhalIbhAMti samajha liyA / mahopAdhyAyajI praur3ha vidvAn evaM uccakoTi ke kavi the| 45 varSoM taka niraMtara sAhityopAsanA ke dvArA mahopAdhyAyajI ko sAhityakAroM meM viziSTa sthAna prApta hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. XXXIX, 2016 mahopAdhyAya kSamAkalyANa jI racita sAhitya 121 mahopAdhyAya kSamAkalyANa jI ma. dvArA racita sAhitya kA saMkSipta vivaraNa prastuta hai - sarvaprathama vi.saM.1829 meM bhUdhAtu para vistRta vivecana kara sUkSma medhA kA paricaya satIrthiyoM ko karAyA / zAstra carcA mahopAdhyAyajI zAstroM ke rasika evaM jJAtA the / isa kAraNa zAstra carcA va zAstrArtha-zakti ke naisargika guNa ne prakaTa hokara, vividha sthAnoM para apanA pUrNa raMga dikhAyA / kSamAkalyANa caritra ke racayitA paMDita nityAnaMda zAstrI ne isa saMdarbha meM likhA hai ki / nirmarSaNaH siMha ivonmukhaH kSamA, kalyANakaH saMskRta-garjitaM dadhat / uddaNDazuNDAra-mivAzu paNDitaM, samyag vijigye'skhalitoruyuktibhiH // 16 // arthAt 'zrI kSamAkalyANa jI mahArAja saMskRta meM siMha ke samAna garjanA karate hue pratipakSI paMDita ko isa prakAra parAjita kiyA karate the jaise koI dahAr3atA huA siMha, udaMDa suNDa vAle hAthI ko tatkAla pachAr3a detA hai| upAdhyAyajI kA saiddhAntika jJAna itanA gambhIra aura vyApaka thA ki jaTila praznoM ke uttara dene meM ve kabhI nahIM hicake / gaccha ke pratiSThita AcArya bhI unakI saiddhAntika sammati ko bahuta mahattva dete the / anya gaccha ke viziSTa vidvAn bhI unakI sammati ko bahuta hI Adara va zraddhA kI dRSTi se mAnate the| carcA graMthoM meM praznottara sArdhazataka, praznottara zataka Adi pramukha haiN| jinameM Agama pATha, cUrNI, vRtti, niyukti ke uddharaNoM ke dvArA aneka jijJAsAoM kA zAstrIya uttara pradAna kiyA gayA hai / caritra graMtha nirmANa zrI kSamAkalyANa jI mahArAja kA saMskRta-bhASA para spRhaNIya adhikAra thA / pAThaka pravara zrI rUpacaMdrajI gaNi viracita gautamIya kAvyam para vi.saM.1852 meM gautamIyaprakAza nAmaka vizada vyAkhyA meM jaina dharma kI mUla mAnyatAoM kA ullekha karate hue bauddha, vedAMta evaM nyAyAdi darzanoM kA jisa taraha khaMDana kiyA haiM, usase vRttikAra ke prakAMDa pAMDitya kA jJAna hotA hai| yazodhara caritra isa kRti meM apane putra ko mAtA dvArA murge kA mAMsa khilAne se hue pApa kA prAyazcita karate hue yazodhara ke 10 bhavoM kA varNana kiyA hai| caritra meM kathA kA sarala va sarasa pravAha kaI sthAnoM para alaMkArika banakara pAThaka ko bAMdhe rakhatA hai / isakA racanA saMvat 1839 hai / samarAditya caritra jIvana ke uttarArdha meM vi.saM.1872 meM samarAditya caritra kA lekhana prAraMbha kiyA thaa| asvasthatA ke bIca bhI sAhitya racanA kA anavarata kArya ApakI zrutabhakti ko pradarzita karatA hai| isa caritra ke Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 maNiguru caraNaraja Arya mehulaprabhasAgara SAMBODHI nirmANa ke madhya meM hI mahopAdhyAyajI kA svargavAsa ho gayA thaa| bAda meM vi.saM.1874 meM vinItasuMdara gaNi ke ziSya sumativardhana gaNi, jinhoMne pAThaka pravara se vidyArjana kiyA, ne isa caritra ko pUrNa kiyA / vyAkhyAna sAhitya mahopAdhyAyajI ne vividha dhArmika paryoM kA mahattva batAne vAle vyAkhyAna sAhitya kI racanA kara halukarmiyoM ke liye sarala mArga kA pradarzana kiyA hai| inameM paryuSaNA, holikA, meru trayodazI, pauSa dazamI, mauna ekAdazI, caumAsI Adi pramukha haiM / saMskRta bhASA meM nibaddha ina vyAkhyAnoM meM aneka prAcIna gAthAe~ uddhRta kara kathAoM ko saralatA ke sAtha rucipUrNa banAyA hai| zrIpAla kathA avacUrNI zrI ratnazekharasUri kRta prAkRta bhASAmaya 'sirivAla kahA' graMtha para mahopAdhyAyajI dvArA likhita avacUrNI prApta hotI hai| khaMDAnvaya paddhati se nirmita isa kRti meM pATha ke pratyeka pada kA sakSama paryAyavAcI zabda kA prayoga kara aneka sthaloM para lokoktiyoM ko bhI zAmila kiyA hai / yathA 'pAnIyaM pItvA kila pazcAd gRhaM pRcchyate' / 'dagdhAnAmupari sphoTakadAnakriyA kiM karoSi' 'pittaM yadi zakkarayA sitopalayA zAmyati tarhi paTolayA kozitakyA kSAravalyA kim' / sAtha hI mArugurjara bhASA meM vi.saM.1854 meM likhita aMbaDa caritra bhI prApta hotA hai| vidhi graMtha saMskRta bhASAmaya sAdhu vidhi prakAza aura mArugurjara bhASA meM likhita zrAvaka vidhi prakAza, zrAddha Alocana vidhi, prAyazcita vidhi, dvAdaza vrata Tippanaka, pratikramaNa hetu vicAra Adi kRtiyA ApakI kriyAzIlatA ko ujAgara karatI haiN| ina graMthoM meM sAdhu evaM zrAvaka yogya dainika kriyAoM kA sapramANa vivecana karate hue kriyAoM kA suyogya krama likhA hai| nyAya graMtha zrI annaMbhaTTa ke suprasiddha tarka saMgraha graMtha para Apane phakkikA kA nirmANa kara lakSaNoM ko khaMDAnvaya rIti se sarala bhASA meM sulajhAne kA saphala prayatna kiyA hai| isI taraha nyAyasiddhAMtamuktAvalI graMtha para muktAvalI phakkikA kA nirmANa bhI sAhitya sUcI patra meM prApta hotA hai, yaha graMtha jJAnabhaMDAroM meM anveSaNIya hai| bhakti sAhitya trailokya prakAza nAmaka kRti meM vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM kI saMskRta bhASA meM stuti kI racanA vividha chaMdoM meM guMthakara bhakta hRdaya ke bhAvoM kI anupama prastuti dI hai| jisameM bhASA sauSThava evaM pada lAlitya ke sAtha ucca koTi kI padayuktiyA~ samAhita haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. XXXIX, 2016 mahopAdhyAya kSamAkalyANa jI racita sAhitya 123 jaina tIrthAvalI dvAtrizikA nAmaka kRti meM tIrthoM kI nAmollekhapUrvaka stuti karate hue vaMdanA kI gaI hai| zloka saMkhyA 24-25 meM vaMdanIya caitya ke bAre meM spaSTatA karate hue likhA hai - zuddha AcArya bhagavaMta ke dvArA pratiSThita ho, guhya bhAga na dikhe vaisI suMdara AkRti yukta pratimA ho, mithyAdRSTiyoM kA usa para adhikAra na ho, sAtha hI samyagdRSTiyoM ke dvArA bhAvapUrvaka unakI stavanA kI jAtI ho, aise arhat caityoM ko maiM yahA~ rahate hue bhAvapUrvaka vaMdanA karatA huuN| isake atirikta mauna ekAdazI stuti saTIka, dAdA gurudeva kI upakAra smRti svarUpa stotra, guru bhagavaMtoM kI bhakti prakaTIkaraNa aSTaka Adi kRtajJatA bhAvoM ko prakAzita karate haiM / tAtkAlika sAmantavAdI yuga meM bhI sAdhanAzIla vyaktitva ke kAraNa hI ve rAjA mahArAjAoM taka ko prabhAvita karane meM saphala rahe / jaisalamera ke rAvala mUlarAja to Apase itane prabhAvita the aura itanI nikaTatA rakhate the, ki jisake phalasvarUpa unake liye Apane vijJAnacaMdrikA nAmaka svatantra graMtha banAyA thA / saMyama kI sAdhanA va jinazAsana prabhAvanA ApakI antazcetanA ke pratIka the, to atIta ke prati bhI Apa jAgarUka the| ujjvala atIta ko Apane kharataragaccha paTTAvalI ke rUpa meM lipibaddha kara itihAsa viSayaka jJAna kA bhI paricaya diyA hai| jisameM aneka samucita kAraNoM kA ullekha kara pUrvAcAryoM ke prati apanI bhAvAMjali prakaTa kI hai| geya sAhitya jinAgamoM ke tathyoM ko janasAmAnya meM pracAra karane ke lie pUrva samaya meM prabaMdha, copAI, sajjhAya, vinatI, pada, coDhAliyA, vivAhalo Adi pracalita the| mahopAdhyAyajI ne jIvana kAla meM thAvaccAputra aNagAra coDhAliyA, aimattA sajjhAya, sudarzana seTha sajjhAya, jinAjJA sajjhAya, bhagavatI sUtra sajjhAya, guruvaMdana ke battIsa doSa kI sajjhAya, sthUlibhadra sthApanA gIta, hitazikSA battIsI sahita aneka upadezaka gItoM kA nirmANa kiyA hai| jisameM mahApuruSoM ke jIvana kI aneka aitihAsika ghaTanAoM kA varNana haiN| zatAdhika paramAtma bhakti stavana, caityavaMdana bhI upalabdha haiM jinase ApakI vihAra yAtrA, aneka nagaroM meM huI pratiSThA va tIrtha yAtrAoM kA varNana Adi aneka sUcanAoM kA jJAna hotA hai| mahopAdhyAyajI ne bIkAnera meM jJAnabhaMDAra kI sthApanA bhI kI thI jo saMprati vRhad jJAna bhaMDAra bIkAnera meM saraMkSita hai| pAThakapravara kA vicaraNa kSetra rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, mahArASTra, uttarapradeza, madhyapradeza Adi meM pramukhatA se huA / vartamAna meM kharataragacchIya sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMta jisa vAsakSepa cUrNa kA upayoga karate haiM, use saMpUrNa vidhi-vidhAna ke sAtha pAThakapravara ne hI abhimaMtrita kiyA thaa| vahI vAsacUrNa guruparaMparAnusAra Aja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 maNiguru caraNaraja Arya mehulaprabhasAgara SAMBODHI taka dIkSA, baDI dIkSA, yogodvahana, padArohaNa Adi pratyeka vidhi-vidhAna meM ApakA nAma lekara nikSepa kiyA jAtA hai| aisA udAharaNa samagra jinazAsana meM virala hI hai| mahopAdhyAyajI kA svargavAsa bIkAnera meM vi.saM.1873 pauSa vadi 14 ko huA thaa| isa varSa pauSa vadi 14 budhavAra tA.28 disambara 2016 ko unake svargavAsa ke do sau varSa pUre huye / durga nagara meM a.bhA.kharataragaccha yuvA pariSad ke adhivezana meM kharataragacchAdhipati zrI jinamaNiprabhasUrijI mahArAja dvArA kI gaI ghoSaNAnusAra pUre bhArata meM vividha jinabhakti va guNAnuvAda ke kArya kiye gaye / Apake dvArA racita aneka racanAe~ adyAvadhi aprakAzita haiM / adyAvadhi prApya samagra 180 kRtiyoM meM se 121 laghukRtiyoM kA saMkalana mere dvArA kiyA gayA haiN| mahopAdhyAyajI ke svargArohaNa dvizatAbdI ke avasara para unake pavitra caraNoM meM bhAvoM ke suMdara sumanoM kI aMjaliyA~ sAdara samarpita haiN|