Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro solaMkIkAlIna gujarAtamAM vaidika kivA brAhmaNa saMpradAya ane jaina mata vacce paraspara sadbhAva, Adara ane sahiSNutAnI samatulA solaMkIonA AdirAja mULarAja prathama(I. sa. 942995)thI laI gUrjarezvara kumArapALa(I. sa. 1144-1176)nA samaya sudhI barobara jaLavAI rahelI. e samatolana uthalAvanAra rAjA ajayapALa traNa ja varSanuM zAsana karI vidAya thayo. ajayapALa pachI gujarAtamAM pharIne banne prAcIna darzano vaccenI snehagraMthi sthapAI rahI ne vAdhelAyuganA prAraMbhe maMtrIzvara vastupAle ene daDhatama karI. ajayapALa pahelAMnA solaMkI rAjendro ane jaina samAjanA saMbaMdha ghaNA ja mIThA rahelA. solaMkI rAjAoe jaina maMdirone dAnazAsano karI ApavA uparAMta jinabhavanonAM paNa nirmANa karAvelAM. e saMdarbhamAM joIe to mahArAja mUlarAjadevanA samayamAM gujarAtanI rAjadhAnImAM 'mUlavasahikAprAsAda' baMdhAyo hovAnuM prabhAsapATaNanA digaMbara AmnAyanA (vartamAne viccheda thayelA) caMdraprabha jinAlayane upalakSita, AcArya hemakIrtinA saM 12 x nA mahArAja bhImadeva dvitIyanA samayanA khaMDita truTita zilAlekha parathI jANIe chIe. A prAsAdanA nAmamAM kAM to digaMbara AmnAyano mUlasaMgha vivakSita hoya, athavA vizeSe to svayaM mUlarAja mahArAje e maMdira baMdhAvI ApyuM hoya ane e kAraNe e jinAlayane 'mUlavasatikA'nuM nAma prApta thayuM. AvA nAmavALA eka bIjA caityano zrIpattana(aNahilavADapATaka)nA anulakSamAM ullekha maLe che. maMtrIzvara vastupALe 13mA zatakanI vIsI-cALIsI vacce karAvela sukRtonI sUcimAM emaNe 'mUlanAtha jinadeva'nA maMdira para kalaza caDAvyAnI hakIkata jinaharSagaNie "vastupAlacaritra'(vi.saM 1497 I sa0 1441)mAM noMdhI che. A maMdira moTe bhAge uparakathita digaMbara vahikAthI abhinna hovAnI zakyatA che. e pachInA kALamAM joIe to yuvarAja cAmuMDarAye vaDasamA varNazarmaka)nA jinabhavanane vi.saM. 1033 / I sa 977mAM ApeluM dAnazAsana, mahArAja bhImadeva prathama(I. sa. 1022-26)nuM vAyaTamahAsthAnanA jinamaMdirane IsvI 1063nA arasAmAM ApeluM dAna", e kALe avaMtipati bhoja sAthe khelAyelAM meghA ane vAkzaktinAM cATutAbharyAM raNAMgaNomAM vAdivetAla zAMtisUri ane tarkacUDAmaNi surAcArye gujarAta pakSe ApelI sahAya, tyArabAda joIe to karNadeve vi. saM. 1140-I sa 1084mAM ApeluM TAkodInA jinAlayane dAnapatra ane anugAmI rAjA jayasiMhadeva siddharAjanuM ene maMjUra rAkhatuM saM 1156-I sa 1100nuM tAprazAsana, siddharAja(I. sa. 1095-1144)no vAdidevasUri, dharmaghoSasUri tema ja AcArya hemacaMdrasUri sAtheno maitrI ane Adarabharyo saMparka, enI giranAra-zatruMjayanI yAtrA tema ja eNe pATaNamAM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 nirmAvela 'rAjavihAra' ne siddhapuramAM 'siddhavihAra' ane 'suvidhijina'nA prAsAdo--e sau vAto jinadharmane solaMkI nRpatioe ApelA udAra prazraya ane samAdaranAM projvala daSTAMto che. paNa jaina dharma pratye savizeSa DhaLanAra, jaina mArge prarUpelI nirbheLa nItiniSThA ne ahiMsAno AtyaMtika Adara rAkhanAra ane jaina praNAlInI prArhasthya dharmanI AcArya hemacaMdrasUrinI pAse zikSA-dIkSA lenAra to hatA gUrjarezvara mahArAja kumArapALa. jayasiMha siddharAjanA samayamAM thayelA rajhaLATanA duHkhama samaye jaina maMtrIoe, zreSThIoe, zrAvakoe ane AcArya hemacaMdra Apela rakSaNa ane sahAya kumArapALane jaina dharmanA ane jaina samAjanA sIdhA aneM savizeSa saMparkamAM lAvI rahyAM. gujarAtanI rAjagAdI maLyA pachI kumArapALa (I. sa. 1044-74) bhUtakALanA e upakArone ane enA mAnasa para paDelA jaina saMskArone bhUlelo nahIM. AbhAravaza kumArapALa e upakArono badalo vALI ApavA banatuM karI chUTyo ane enA jaina saMskAro AcArya hemacaMdranA satata saMparka ane upadezathI vadhu ne vadhu dRDhIbhUta thayA. 152 kumArapALa 'paramamAhezvara' hato ke 'paramArhata' e muddA para sAMpradAyika jhanUnathI prerAyelA itihAsavettAonI, ane gujarAtanA aitihAsika navalakathAkAronI itihAsane keTalIka vAra viparyAsapUrvaka rajU karavAnI rItathI gujarAtanAM gaI peDhI daramiyAna vidvattAnA kSetre brAhmaNa ane jaina pakSe vAdAvAdInA mUrkhatAbharyA, aNasamaju, ane nirarthaka raNajaMgo khelAI gayA. hakIkata eTalI ja che ke somanAthano mahAmeruprAsAda baMdhAvanAra, kumArapALezvaranA nirmAtA ane kedArezvaranA avatAraka rAjA kumArapALe svakuLadharmane tyajyA sivAya jinadarzanamAMthI jeTaluM anukULa hatuM teTaluM grahaNa kareluM. sAdhucarita ane samabhAvI kumArapALa jeTalo 'paramArhata' thayo hato teTalo ja '52mamAhezvara' paNa rahyo hato e satya gaI peDhInA nahIM, paNa A peDhInA vidvAno samajyA che. trIsa-cALIsa sAla pahelAM udbhavela sAMpradAyika saritAnAM vaheNa AgaLa vadhe te pahelAM vALukApaTa jevI Rju, suvAMLI paNa aphATa ane lokahitaiSI, aMbikA-kSemaMka2I zI marugUrjara saMskRtie ene zoSI lIdhAM che. sAMpratakAlIna peDhInA agraNIo dvArA thaI raheluM gujarAtanA itihAsanuM Alekhana taTastha tema ja satyAnveSI che ane majhahabI rAgadveSane vacce lAvatuM nathI. brAhmaNa ane zramaNa e banne paraMparA AryasaMskRtinI ja abhivyakti ane samadaLa zAkhAo che tema ja bhAratanI saMskRtine bannee sAthe maLIne puSTa karI che e vAta to dharmAMdha, duSTa-prakRti ane kutsita buddhivALA raLyAkhaLyA kadAgrahI vidyAno sivAya sau koI svIkAre che. kumArapALanAM jaina dharma pratinA savizeSa Adara ane mamatAnAM be pariNAmo AvyAM : eka to enA zAsana daramiyAna ahiMsAno keTalIka vAra vyavahArabuddhino tyAga batAvato, atireka-bharyo pracAra thayo : ane jaina dharma jANe ke rAjyano dharma hoya evo ghaDIbhara dekhAva
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAra thayo: kumArapALanA samakAlIna jaina lekhako- hemacaMdra", yazacaMdra, ane somaprabhAcArya tema ja uttarakAlIna lekhako jevA ke merUtuMgara ane rAjazekharanA graMtho cokkasa evI chApa UbhI kare che ja. jaina muniono jinamatane lAvavAno vadhu paDato utsAha, rAjayasattA sAtheno emAMnA koI koIno savizeSa saMparka, jaina dharma pALanArane karamukti, ane kumArapALa pachI jaina maMtrIonI, munionI mahecchAnI pratikriyArUpe ajayapALanuM kapardI ane AdmabhaTTa sarakhA jainAmAtyo, rAmacaMdra sarakhA jinamArgI sAdhuo ane kumArapALa ane enA sahAyakoe bAMdhelAM jinabhavano paratvenuM vaimanasya asUyArUpe pragaTa thayeluM e vAta paNa ajayapALane enAM duSkRtyo badala kSamA na ApavAnI sAthe-smaraNamAM rAkhavI ghaTe. to bIjI bAju dharmAraNya, moDhapurANa jevAM 15mA zatakamAM lakhAyelAM pustako-jemAM jaina dharmanI draSa ane kaTutAbharI niMdA, hemacaMdrAcArya sarakhI vibhUtinI nirbharsanA, ne jainonuM dharmaparivartana karAvI vaiiSNava banAvavAno Agraha jovA maLe che-evuM valaNa apanAvatA graMtho ane matAgrahIo gujarAtamAM bhUtakALamAM ati alpa saMkhyAmAM thayA che : ane e sauno pazcima bhAratanI mahAmanA maru-gUrjara saMskRti para koI UMDo prabhAva paDyo nathI. brAhmaNadharmIo ane zramaNamArgIo potapotAnI abhiruci ane anukULatA anusAra potAno janmano dharma choDI eka yA bIjA mArgano svIkAra kare to ema karavA chatAM banne AryasaMskRtinA mahAvartulamAM ja rahe che e tathyanuM vismaraNa bhUtakALamAM koIka ja vAra thayuM che e sadbhAgyanI vAta che; ane moDhapurANa jevA graMtho tema ja gaI peDhInA vidvAnonA svadharmAnurAgathI prerAyelAM pratigrahI lekhanone bAjue rAkhIne AjathI, te solaMkIkALa sudhInA gujarAtanAM sAMskRtika-aitihAsika lekhanonuM siMhAvalokana karIe to emAM ekaMdare samAdhAna, samanvaya, samAdara, ane sahapasthitino svIkAra ja jovA maLe che. rAjarSi kumArapALe potAnA pUrvajoe prasthApelI paraMparA anusAra zivAlayonI sAthe sAthe jinamaMdiro paNa nirmANa karAvelAM. jainadarzana pratyenI aMgata rucine kAraNe eNe pote, ne enA AdezathI gUrjara sAmrAjayamAM mahattvanAM ghaNAM sthaLoe enA nAma parathI kumAravihAra' abhidhAnathI vikhyAta evA judA judA tIrthakaronA prAsAda baMdhAyelA. AmAMnA keTalAka to nizcayatayA eNe pote ja baMdhAvyA hovAnAM pramANa che, jayAre koI koI e vakhatanA solaMkI sAmrAjyanA mahAmaMDalezvaro, sAmaMto, daMDanAyako dvArA gujarAta ane rAjasthAnamAM nirmAvyA haze ema mAnavAne vAddhayika pramANa che. maMtrI yazapAla viracita mohaparAjayanATaka(vi. saM. 1229-32 { Isa. 1173-76)mAM kumArapALe pote pUrve karelA mAMsabhojananI thaI Avela smRtinuM prAyazcitta AcArya hemacaMdra pAse mAgatAM enA cittanA samAdhAna mATe 32 dAMtanI saMkhyA pramANe 32 jinAlayo bAMdhavAnA upadezathI noMdhAyelI che. ni, ai, bhA. 2-20
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-2 ane eNe eTalI saMkhyAmAM 'kumAravihAra' nAma dharAvatA prAsAda baMdhAvyAnI ukti che. prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvaka carita(vi. saM 1334, I. sa. 1278) tema ja merUtuMgAcAryanA prabaMdhaciMtAmaNi vi. saM. 1361, I. sa. 1305)mAM paNa e hakIkata noMdhAyelI che. A vAta AjanI ghaDIe ApaNane vicitra tema ja vadhu paDatI Urmila lAge, e yuganA saMdarbhamAM Ama banavuM asaMbhavita na gaNAya. A vAta sAcI hoya ke na hoya, paNa kumArapALanuM nAma dharAvatAM sArI saMkhyAmAM jinamaMdiro e kALe baMdhAyelAM, jene vize have upalabdha pramANonA AdhAre joIzuM. A agAu kumArapALa vize, ane eNe karAvelAM devamaMdira vize ghaNA lekhako jUnA graMtho evaM zilAlekhonA AdhAre thoDuMghaNuM, chUTuM chavAyuM lakhI gayA che; paNa enAM tamAma pramANo ekatra karI eka svataMtra viSaya tarIke enI pUrNa carcA thayelI na hoI ahIM e prayatna karI jovA vicAryuM che. vizeSamAM keTalIka jANItI hakIkato mATe vadhAre pramANe ekaThAM karI zakAyAM che to keTalAka kissAomAM agAu ajJAta evA navA kumAravihAro vize paNa prakAza pADatA purAvAo maLyA che. 1. zrIpattana solaMkIonI rAjadhAnI aNahilavADa pATaNanA "kumAravihAra'no ullekha ApaNane dhoLakAnI I. sa. 1167-73nA gALAmAM AcArya hemacaMdranA ziSya muni rAmacaMdra dvArA racAyelI "udayanavihAraprazastimAM maLe che. emAM kahyuM che ke (maMtrIzvara udayananA putra maMtrI vAbhaTTa) nAbheya-RSabhadevanI rUpAnI pratimA zrIpattananA "kumAra-vihAramAM pratiSThAvI. e ja paMDita rAmacaMdra e jinAlaya baMdhAyA bAda enI prazaMsA karatuM kumAravihArazataka kAvya raceluM, je Aje upalabdha che. somaprabhAcArya-svaracita jinadharmapratibodha(vi. saM. 1241 I. sa. 1185)mAM noMdhe che ke rAjAe maMtrI bAhaDAvAmbhaTTa), vAyaDavaMzIya caMdra, zurAdi gagga(garga)nA putro, sarvadeva ane saMbANa zeThane Adeza ApI aSTApada samAna unnata ane covIsa jinAlayathI alaMkRta evuM "kumAravihAra' nAmanuM caitya pATaNamAM karAvyuM. prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvaka carita(vi.saM. 1334 I. sa. 1278)mAM apAyela noMdha anusAra caitya mULa maMtrI vAmbhaTTanuM maMdira kayAM hatuM te bhUmi para karAveluM : (vAbhaTTe e karAvI kumArapALane samarpita karyAno evo paNa dhvani nIkaLI zake"). somaprabhAcAryanA kathana anusAra rAjAe A sivAya paNa pATaNamAM neminAthamUlanAyakavALo vartamAna, atIta, ane anAgatanA tIrthakaronI badhI maLI 72 devakulikAovALo 'tribhuvanavihAra' prAsAda (potAnA pitA tribhuvanapAlanA puNyArthe) karAvyo. e uparAMta "trivihAra' nAmano eka bIjo prAsAda paNa tyAM karAvyo : ne 24 tIrthakaronAM Alayo karAvyAM.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 kumArapALa ane kumAravihAro (pATaNanA "kumAravihAra' vize kumArapAlapratibodha, prabaMdhaciMtAmaNi, ane kumArapAla viSayaka anya sAdhana sAhityamAM koI koI prasaMgonA anulakSamAM chUTAchavAyA ullekha paNa maLe che, jenI ahIM noMdha levI jarUra nathI mAnI, paNa maMtrIzvara tejapALa (13mA zatakanA dvitIya caraNamAM) e maMdira para sAta tAmrakalazo caDAvyAnI vAta jinaharSagaNie vastupAlacaritra(vi. saM. 1497 ! I. sa. 1441)mAM noMdhI che teno ullekha karavo joIe. A 'kumAravihAra' tema ja kumArapAlanAM baMdhAvela anya jinamaMdirono 13mA zatakanA aMte thayelA muslima AkramaNa samaye vidhvaMsa thayo hovo joIe ke pachI kadAca ajayapALe e pUrve nAza karAvI nAkhyAnI zakyatA paNa che. 2. tAraMgA parvata tAraMgAnA DuMgara para kumArapALe dvitIya tIrthakara ajitanAthanuM uttuMgabhavana karAvyAnAM sArA pramANamAM vAmayika pramANo maLe che. tad viSayaka kadAca sauthI jUno ullekha jinadharmapratibodhamAM maLe che. emAM kahyuM che te pramANe jazadevanA putra daMDAdhipa abhayanI dekharekha nIce e maMdira tAraMgA-parvata para rAjA kumArapALe karAveluM. prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvanacarita(saM. 1334 { I. sa. 1278)mAM jaNAvyA mujaba kumArapALane ajitanAthanI pratimA pUjavAthI ajameru(ajamera)nA rAja zAkaMbharinAtha arNorAja para vijaya maLelo. e kAraNasara AcArya hemacaMdranA upadezathI tAraMgA para ajitanAtha mUlanAyakanuM biMba sthApeluM. A vAta upAdhyAya jinamaMDananA kumArapAlaprabaMdha (vi. saM. 1492 | I. sa. 1436)mAM paNa ApI che. A maMdira bAMdhyAnuM varSa vIravaMzAvalImAM vi. saM. 1221 I. sa. 116pa ApyuM che, je vizvasta mAnavAmAM harata jevuM nathI. A sivAya ratnamaMdiragaNinA upadezataraMgiNI(A. saM. 1517 ! A I. sa1461)mAM tAraMgAmAM mahArAja kumArapALe bhavya maMdira banAvI emAM ajitanAtha sthApyAno ullekha che. paMdaramA zatakanA madhyabhAgamAM racAyela paMDita meghanI "tIrthamAlA"mAM paNa rAjA kumArapALe tAraMgA para sthApela ajitanAthanI hakIkata noMdhI che. ne chelle 17mA zatakanA yAtrI zIlavijaye paNa potAnI tIrthamAlAmAM e ja hakIkata kahI che. tAraMgAnA maMdiramAM kumArapALano koI lekha hajI sudhI nathI maLyo, paNa maMtrIzvara vastupAle tAraMgA parvatanA "ajitanAtha caitya' vize neminAtha tema ja AdinAthanA biba vi. saM. 1284! I. sa. 1228mAM sthApyAnA lekha maLI AvyA che. e ja pramANe AbUnA delavADAnA maMtrI tejapAla-nirmita lUNavasahInA varahuDiyA kuTuMbanA deharI 38nA saM. 1240nA lekhamAM e kuTuMbe tAraNagaDhanA zrI ajitanAthanA gUDhamaMDapamAM AdinAtha biMba karAvyAno ullekha maLe che. jo ke A banne utkIrNa lekhomAM kumArapALe e maMdira karAvyAno
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-2 ullekha nathI, paNa upara carcA te purANAM sAhityika pramANo lakSamAM letAM, tema ja meru jAtinuM bhavya maMdira kSatriya rAjA sivAya bIjo koI baMdhAvI na zake evuM vAstuzAstranuM vacana jotAM tAraMgAnuM maMdira kumArapALe ja baMdhAveluM emAM koI zaka nathI. maMdiranI sthApatya tema ja zilpanI zailI paNa kumArapALano kALa sUcave che. tAraMgAnuM kumArapALanirmita A ajitanAtha svAmI caitya haju UbhuM che. zreSThI goviMda somasuMdarasUrine hAthe emAM puna:pratiSThA karAvyAnuM pratiSThAnoma potAnA somasaubhAgyakAvya(vi. saM. 1554 ! I. sa. 1498)mAM noMdhe che. A pratiSThA karyAnuM varSa vi. saM. 1479 ke I. sa. 1423 hovAnuM anya sAdhana dvArA jANavA maLyuM che. jIrNoddhAramAM jo ke nava bhArapaTTa caDAvavA sivAya ane mUlanAyakanI ArAsaNanA paththaranI navI pratimA karAvyA sivAya bIjo koI khAsa sudhAro vadhAro karyo hovAnuM jaNAtuM nathI. lagabhaga 74 phUTano vyAsa dharAvatA, sAMdhAra chaMdanA mUlaprAsAdavALA ajitanAthanuM A bhavana pazcima bhAratamAM mara-gurjara zailInAM astitvamAna maMdiromAM sauthI moTuM ane prota che. enI pIThamAM jo ke azvapIThAdinI racanA nathI, paNa maMDovara ghaNo UMco, bevaDI jaMghAvALo che. emAM dikSAlo, surasuMdarIo uparAMta jaina yakSapakSIonAM rUpa kaMDArelAM che. 3. ilAdurga IDaranA DuMgara para paNa kumArapALe jinabhavana nirmAveluM. emAM AdinAtha pratiSThita hatA. kharataragacchIya jinapatisUri(vi. saM. 1210-77 ! I. sa. 1154-1223)nI aSTottarI tIrthamALAmAM ullekha maLe che ke rUrI niviSTa vaunukyAdhiparataM ninuM kathanam * paNa A caulukyAdhipa koNa-siddharAja, kumArapALa ke anya koI solaMkIrAjaenI vizeSa spaSTatA to e pachInA kALanA sAhityamAM maLe che, jema ke munisuMdarasUrie 15mA zatakanA dvitIya caraNamAM racela IDaranA RSabhadevanA stavanamAM e maMdira kumArapALe karAvyAnuM ane sAhu goviMde eno jIrNoddhAra karAvyAno ullekha karyo chee ja pramANe pratiSThAsomanA somasaubhAgyakAvya(vi. saM. 1524 I. sa. 1468)mAM paNa goviMda zreSThIe IDaragaDhamAM mahArAja kumArapALe baMdhAvela jinamaMdirano jIrNoddhAra karAvyo evo ullekha maLe che. (A saMghapati govida e ja che ke jemaNe tAraMgAmAM ajitanAtha caityano uddhAra karAvelo.) A sivAya lakSmIsAgarasUrinA praziSya somacAritre visaM. 1541 ( I. sa. 1485mAM racela guruguNaratnAkarakAvyamAM saMghapati ratnAe karela tIrthayAtrA daramiyAna saMgha IDara Avyo ne tyAM kumArapALe karAvelA prAsAdanAM darzana karyA evo ullekha maLe che.... lakSmIsAgarasUrinA samudAyanA sudhAnaMdanasUrinA koI ziSya IDaragaDhacaityaparipATI racI che temAM kumArapALe gaDha para prAsAda karAvI emAM AdinAthanI pratimA bharAvI ne jANe-ajANe sau koI e kAraNasara e
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 kumArapALa ane kumAravihAro jinAlayane "rAjavihAra" kahe che evI hakIkata noMdhI che. IDaranA A "kumAravihAra'nA bIjA be jIrNoddhAra noMdhAyA che. hemavimalasUrinA parivAranA anaMtahaMse vi. saM. 1570 | I. sa. 1514 AsapAsa racela IlAprAkAramaityaparipATImAM caMpaka zreSThIe eno uddhAra karAvyAnI hakIkta noMdhI che. A maMdirano musalamAnoe bhaMga karavAthI emAM vi. saM. 1681 I. sa. 1625 AsapAsa tapAgacchIya zrI vijayadevasUrie punaH pratiSThA karAvyAno vijayaprazastimahAkAvyamAM ullekha maLe che". - IDaragaDhanA vartamAna maMdiramAM kumArapALanA samayanA koI ja avazeSo rahyA nathI. mukhacatuSkI ane devakulikAono nIcalo bhAga zreSThI goviMdanA samayano lAge che, jayAre mUlaprAsAda ityAdi AMtarika racanAo pachInA jIrNoddhAro daramiyAnanI che. vartamAna jIrNoddhAramAM A pAchalA yuganA avazeSonuM vizeSa saMgopana thayuM che. 4. arbudagiri arbudAcala AbU-para paNa kumArapAla narezanuM karAveluM eka maMdira hatuM. 13mA zatakanA aMtabhAga ane 14mA zatakanA prathama caraNa sudhInA gALAmAM lakhAI pUrNa thayelA, kharataragacchIya jinaprabhasUrinA kalpapradIpamAM Apela "zrI arbudagirikalpa"mAM arbuda zikhara upara kumArapAla bhUpAle karAvela "zrI vIracaitya'no ullekha che 1. somasuMdara sUrie upamA zatakanA madhyabhAge racela zrI arbudagirikalpamAM paNa AbU upara gUrjarezvara mahArAja kumArapAle nirmAvela zrI mahAvIra svAmInuM maMdira zobhI rahyAnuM jaNAvyuM che. A maMdira te acalagaDhanI taLeTI pAsenI nAnI TekarI paranuM vartamAne zAMtinAthanuM maMdira hovAnuM munizrI jayaMtavijayajIe sUcavyuM che. A vAtanuM samarthana karatI eka hakIkata koraMTagacchIya nannasUrinI vi. saM. 1554 Isa. 1498mAM racAyela arbudatyapravADImAM noMdhAyelI maLe che. tyAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke "giriparanA uddhArelA "kumAravihAra'mAM zrI zAMtijinane praNamuM."44 AbUnA "kumAravihAra'nA e pachInA kALanA paNa beeka ullekho maLe che. emAM eka to che "zIlavijayanI (vi. saM. 1746 { I. sa. 1990) pahelAM racAyelI tIrthamAlAmAM Avato ullekha ne bIjo che jJAnavimalanI(vi. saM. 1755 I. sa. 1699) "tIrthamAlA"mAM Avato kumArapAla nRpatie gAma bahAra karAvela vIranA maMdirano ullekha. A maMdiranI vAsturacanA tapAsatAM emAM jUno bhAga, khAsa karIne mUlaprAsAdanA gajapIThAdithI alaMkRta mahApITha ane yakSayakSIo-apsarAovALA jaMghAyukta maMDovara, bAramAM zatakanA uttarArdha jeTalo purANo jaNAya che. AthI A maMdira te ja AbU parano "kumAravihAra" hovA aMge zaMkA rahetI nathI.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-2 5. thArApadra moDhavaMzIya jaina maMtrI yazapAle mohaparAjaya nATaka thArApadrapura(tharAda)nA kumAravihAra' kroDAlaMkAra zrI vIrajinezvaranI yAtrA prasaMge vi. saM. 1229-33 | I. sa. 1173-76 vacce racyuM hovAno ullekha maLe che. e uparAMta maMtrIzvara vastupAla (ke pachI tejapAle) tharAdamAM 'kumAravihAra'nA sahodara samuM navIna jinamaMdira karAvyAno jinaharSe vastupAlacaritra(vi. saM. 1497 | I. sa. 1441)mAM ullekha karyo che. tharAdanA kumAravihAra'nA astitvanuM pramANa A be ullekhothI maLI rahe che. A maMdirano bhUtakALamAM nAza thaI gayo che. tharAdamAM Aje purANAM jaina maMdiro nathI. 6. lATApallI lADolamAM eka 'kumAravihAra' hovAnuM sUcana karato ullekha AbunA delavADAnI lUNavasatInI deharI 38 paranA varaduDiyA kuTuMbanA vi. saM. 1296 I. sa. 1240nA utkIrNa lekhamAM prApta thAya che. e parivAra dvArA lADolanA e 'kumAravihAra'nA jIrNoddhAra prasaMge tyAMnA agramaMDapamAM khattaka sAthe pArzvanAtha biba bharavAmAM AveluM. 7. karkApurI caudamA zatakanA aMte vinayaprabhopAdhyAye racelA "tIrthayAtrA stavana"mAM kAkaranA 'kumAravihAra'nA pArzvanAthane vAMdhAno ullekha maLe che*. 8. jAbAlipura jAloranA kAMcanagirigaDha para paramAIta kumArapAla bhUpatie pArzvanAthanuM caitya vi. saM. 1221 I. sa. 1165mAM karAvyAnuM tyAMnA zilAlekha parathI jANI zakAya che. AbunA zilAlekhavALA varaduDiyA kuTuMbe jAbAlipuranA suvarNagiri para pArzvanAthanI jagatI paranA aSTApadaprAsAdamAM be khattaka karAvyAnI noMdha che. e maMdira te upara kathita "kumAravihAra' hovuM joIe. A maMdira vidyamAna che. emAM bhamatInA derIono nAza thayo che, paNa mUlaprAsAda trivihAranA maMDorAnA jUnA bhAga jaLavAI rahyA che. vi. saM. 1268 ! I. sa. 1212mAM emAM maMDapa umeravAmAM AvelAnI hakIkata tyAMnA zilAlekha para noMdhelI che. e maMDapane sthAne Aje 15mI sadIno maMDapa Ubho che. maMdira vizALa ane alaMkRta ane rAjakartRka hovAnuM svameva jAhera kare che. 9. staMbhatIrtha khaMbhAtamAM paNa 'kumAravihAra' hovAnAM pramANo maLe che. maMtrIza vastupALe RSabhasvAmInA kumAravihAramAM mUlanAyaka karAvyA evI vastupAlacaritramAM ullekha maLe
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro 259 che. A pahelAMno ullekha vastupALanA samakAlIna zrI narendraprabhasUrie racela prazastimAMthI maLe che. emAM kahyA pramANe vastupAle tyAM "kumAravihAramAM pArzvanAtha ane mahAvIranI pratiSThA karAvelIpara. saurASTra ane gujarAtanI sarahada para AvelAM be'eka gAmomAM 'kumAravihAra' baMdhAyAnA parokSa ullekha prApta thAya che. 10. maMDali sacivezvara vastupAle mAMDalanA 'kumAra vihAra'no uddhAra karAvyAnuM jinaharSe noMdhyuM che. 11. dhaMdhukka AcArya hemacaMdranI janmabhUmi dhaMdhukAmAM kumArapALe "jholikAvihAra' karAvyAno merUtuMgAcArye ullekha karyo che. jinaharSa'nA kathana anusAra vastupAle dhaMdhukAnA kumAravihAra'no uddhAra karI emAM mUlanAyakanI pratiSThA karAvI prAsAdanA zikhara para hemakuMbha mukAvelA5 : saMbhava che ke A 'jholikAvihAranuM ja aparanA 'kumAravihAra' hoya. saurASTra-paMthakamAM paNa keTalAMka gAmomAM 'kumAravihAromAM sthapAyelA. ahIM zatruMjayanA "kumAravihAra'nI paraMparA vize thoDo vicAra karavo prApta che. jaina tIrthomAM pavitratama manAtA zatruMjaya tema ja giranAra parvata para kumArapALe jinabhavano kAvyAM hovAnI apekSA rAkhI zakAya ane paraMparA pramANe zatruMjaya para hAthIpoLa pAse ane giranAra parvata para jaina sUkomAM chellI kumArapALanI TUka batAvavAmAM Ave che, paNa A banne maMdiro pAchotarA kALanAM che ane utkIrNa lekha ke purANA sAhityamAMthI giranAra para 'kumAravihAra' hovAnuM pramANa hajI sudhI to jaDyuM nathI. ane zatruMjaya parano 'kumAravihAra' to kumArapAla nAmaka zreSThI kArita hoya tema jaNAya che. paNa saurASTramAM bIje keTaleka sthaLe "kumAravihAra' saMjJaka maMdiro hatAM ke nahIM ene vize have joIe. 12. pAdaliptapura pAlItANAmAM 'kumAravihAra' hovAnA traNa ullekho tIrtha saMbaMdhI sAhityamAMthI prApta thAya che. ratnAkaragacchanA hemacaMdrasUriziSya jinatilakasUrinI 14mA zatakanA aMtabhAge racela "caityaparipATIstavana"mAM pAlItANAnA 'kumAravihAra'nA pArzvanAthano ullekha thayelo che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya-2 e pachI 15mA zatakamAM eka anAmI racayitAnI "caityaparipATImAM eno ullekha karelo maLe che ". chevaTe mugalayuganA yAtrika paMbhAnucaMdranA ziSya pada devacaMdra (vi. saM. 1655 I. sa. 1639) racela tIrthamAlAmAM paNa pAlItANA gAmamAM rahelA pArzvaprabhunA kumAravihAramAM vaMdana karyAnI noMdha karI che. paNa maMtrI vAmbhaTe ahIM kumArapura vasAvI temAM tribhuvanapAlavihAra baMdhAvyo evI vizeSa jUnI noMdho che. kumArapALanA pitA tribhuvanapAlanA nAmathI bAMdhelo vihAra pachI uttara-madhyakALamAM 'kumAravihAra' kahevAvA lAgelo tema jaNAya che. pAlItANAnAM prAcIna maMdirono saMpUrNa nAza thayo che. 13. dvIpa nivRtigacchIya pAsaDasUrinA ziSya aMbadevasUrie zatruMjaya tIrthanA uddhAraka samarasiMhanuM caritra nirUpato graMtha samarorAsu vi. saM. 1371 | I. sa. 1315mAM racyo che. emAM samarAzAe dIvabeTanI yAtrA karI tyAre tyAMnA varNanamAM jinamaMdiromAM zobhatA suMdara evA "kumAravihAra'no ullekha karyo chedeg. A jinAlaya saMbaMdhI eka bIjo ullekha 14mAM zatakanA aMtabhAge thayelA upAdhyAya vinayaprabhanA "tIrthayAtrAstavana'mAM paNa maLe che. muslima AkramaNo daramiyAna dIvanAM prAcIna maMdirono dhvaMsa thayelo temAM A 'kumAravihArano paNa nAza thayo haze. 14. devapattana prabhAsapATaNamAM kumArapALe pArzvanAthanuM caitya baMdhAvyAnuM AcArya hemacaMdra cAzrayakAvyamAM kahyuM che. merUtuMgAcArye somezvarapattananA kumAravihAra'no je ullekha karyo che te hemacaMdra kathita pArzvanAthanuM maMdira hoI zake. A maMdiranA raMgamaMDapa ne vitAna tema ja staMbho tyAMnI jumA masjidamAM che ja. 15. maMgalapura mAMgaroLamAM paNa "kumAravihAra' baMdhAyo hato. hAla enA avazeSo tyAMnI masjidomAM hoya ema lAge che. atyAre koTamAM rAvaLImasjida pAse derAsara che tenA bhotAnI UMcAI batAve che ke e ja sthaLe mULa derAsara hoya. jyAM jyAM "kumAravihAra baMdhAyelA enA maLI zakayA teTalA ullekho ekatra karI ahIM carcA karI che. amArA dhyAna bahAra gayA hoya tevA paNa ullekho upalabdha sAhityamAM haze. A uparAMta sAhityamAM noMdha na levAI hoya ke labhya sAhityamAM ulikhita na hoya tevAM sthaLonA kumAravihAro' vize bhaviSyamAM kaMI patto maLe tyAre kharuM. amane lAge che ke karNAvatI (amadAvAda), caMdrAvatI, karpaTavANijaya (kapaDavaMja), bhRgukaccha (bharUca), dhavalakakka (dhoLakA) vagere sthaLoe "kumAravihAra' baMdhAyA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro 16 1 hovAnI zakyatA che. Ama batrIsa to nahIM, paNa badhuM maLIne enAthI ardhA-soLeka jeTalA 'kumAravihAra'nI to bhALa maLe che. emAM paNa tAraMgA ane pATaNanAM maMdiro vizALa kadanAM hatAM. jayasiMha siddharAje karAvelAM zaiva-jaina maMdironI sAthe kumArapALe karAvelAM e banne dharmonAM maMdironI ekatrita saMkhyA sarakhAvatAM e cokkasa vadhI jAya che. e kALanA bhAratavarSamAM ATalI moTI saMkhyAmAM koI rAjavIe devamaMdiro baMdhAvyAM hovAnuM jANamAM nathI. e jotAM rAjA kumArapALanuM sthApatyakSetre eka moTuM yogadAna gaNAya. kumArapALayuganI zilpa-sthApatya kalAno khyAla prabhAsanA somanAtha, tAraMgA, jAlora, ane AbUacalagaDha)nAM jinamaMdironA avalokanathI maLI rahe che. lekhanI samApana noMdharUpe kumAravihAronA ajayapAle karAvela nAza saMbaMdhI upalabdha sAghana-sAhitya ane e pravAda satya che ke nahIM e vize tapAsI joIe. jinaprAsAdapatananI vAta prabaMdhaciMtAmaNi, prabaMdhakoza tema ja purAtana prabaMdhasaMgrahamAM apAyelA ajayadeva saMbaMdhI prabaMdhamAM noMdhAyelI che. e badhAno sAra e che ke ajayadeve ajayapALa) gAdIe beThA pachI TUMka samayamAM ja jaino para julama gujAravo zarU karyo. mahAmAtya kapardIne telanI kaDAImAM taLAvyA. maMtrI AjhabhaTTanI sainiko pAse hatyA karAvI. bAlacaMdranI zikhavaNIthI muni rAmacaMdrane tAMbAnI dhagadhagatI pATa para jIvatA jalAvyA ne taduparAMta pUrvajoe bAMdhela (khAsa karIne kumArapALe baMdhAvela) jinaprAsAdo paDAvavA zarU karyA. ane e silasilAmAM chevaTe tAraMgAnA mahAnuM jinAlayane toDavA pravRtta thayo. jaina zreSThI "abhayaDa (AbhaDa vasAha) ke je rAjayavArasanA prazna aMge kumArapALanA mRtyu pachI cAlela khaTapaTomAM ajayapALanI tarapheNamAM rahyo hato teNe tAraMgAnA prAsAdane bacAvI levA vicAryuM. (A prAsAda enI potAnI dekharekha nIce taiyAra thayAnuM ApaNe agAu joI gayA chIe.) rAjAnA kRpApAtra sIlaNa bhAMDane A kArya mATe dravya ApI eNe taiyAra karyo. sIlaNe ajamAvela nusakhAnuM varNana karatAM prabaMdhakAro kahe che ke rAjAne eNe potAne ghera AmaMtrIne enI samakSamAM sAMThIkA ne IMTa-cUnAnuM eka maMdira banAvyuM : pachI pote tIrthayAtrAe javA saunI rajA laI bahAra nIkaLavA pravRtta thayo. jevo e bAraNAmAMthI jAya che ke lAgalA ja enA putroe e malokhAnuM maMdira DAMga mArIne dhaDAdhaDa toDavuM zarU karyuM. toDavAno avAja sAMbhaLatAM sIlaNa pAcho pharyo ne upAlaMbhabharyA svare putrone saMbodhatAM kahyuM ke, re duSTo ! tamArA karatAM to A kunRpati sAro ke jeNe derA toDavAnuM potAnA pUrvajanA maraNa pachI zarU karyuM : tame to eTalIye rAha joyA vinA, mArI hayAtImAM ja mAruM banAveluM deharuM pADavA mAMDyA ! A sAMbhaLIne bhoMThA paDelA rAjAe prAsAdo toDavAnI pravRtti baMdha karI. prabaMdhaciMtAmaNikAra kahe che A yuktithI tAraMgA ane bIjAM keTalAMka sthaLoe ni, e. bhA. -21
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 2 nirjhantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 avaziSTa rahelA kumAravihAro bacI gayA (sva) durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI sarakhA gaI peDhInA dhuraMdhara vidvAnoe ajayapALanA pizAcika, AryadharmalopI kRtyo upara TIkA nathI karI ane UlaTuM e rAjA jaina-virodhI hovAmAM zaMkA vyakta karI che"* ! paNa jaina prabaMdhakAronI A vAto TADhA pahoranAM gapoDAM samAna nahotI. bIjA koI solaMkI rAjA vize AvA Aropo-apavAdo prabaMdhakAroe karyA nathI, paNa ajayapALa mATe ja karyA che. ane ajayapALanuM traNa varSamAM khUna thAya che, e batAvI Ape che ke e amukAze avicArI, duzcarita, ane julamI rAjA hato. vizeSamAM kumArapALe baMdhAvelAM jinamaMdiro tema ja anya koI koI eNe toDyAM hovAnAM parokSa pramANa cokkasa maLe che, enI vigato have joIe. (1) maMtrIzvara udayananA nAme baMdhAyelA dhoLakAnA udayanavihAranI prazastinA zilAlekhanA zilAkhaMDano upayoga vi. saM. 1266 | I. sa. 1209mAM viSNunI mUrti kaMDAravAmAM thayo che. zilAlekha rajhaLato to ja thAya, jo e maMdiranI koI rUpamAM durdazA thaI hoya. dinezacaMdra sarakAra tema ja dAva rameza majamudAra ene mATe kumArapALanA anugAmIonI jaina virodhI pravRttine kAraNabhUta TharAve che9. udayana maMtrI ane enA putro kumArapALanA aDIkhama TekedAro hatA : AthI ajayapALano roSa "udayana vihAra "para Utaryo haze. (2) sacivezvara vastupALe khaMbhAtanA "kumAravihAra'mAM mUlanAyaka navA karAvelA. kumArapALe e maMdira I. sa. 1160 AsapAsa baMdhAvyAnuM anumAnIe ane vastupAle emAM puna:pratiSThA Isa. 1230mAM karAvI hovAnuM aMdAjIe to e sittereka varSanA gALAmAM evuM zuM banyuM hatuM ke "mUlanAyaka'nI pratimA pharI karAvavI paDI ? ane e paNa khaMbhAtamAM bIje kayAMya nahIM ane "kumAravihAra'mAM ja? AnI pAchaLa ajayapALanA AsurI kRtyanuM sUcana saheje maLe che. (3) mAMDalanA 'kumAravihArano vastupALa uddhAra karAve che. zA kAraNe ? (4) e ja rIte dhaMdhukAnA "kumAravihArIne paNa maMtrIza uddharAve che. (hemacaMdranI janmabhUmimAM kumArapALe karAvela jinamaMdira para ajayapALano vizeSarUpe khopha UtaryAnuM kalpI zakAya.) (5) AbUno vahuDiyA kuTuMbano I. sa. 1240no tulyakAlIna lekha paNa jaNAve che ke lADolanA "kumAravihAra'nA jIrNoddhAra prasaMge emaNe tyAM gokhalAmAM pratimA karAvelI. ATalAM badhAM sthaLoe "kumAravihAra'nA jIrNoddhAra thayAnuM kAraNa zuM? kAraNamAM amane
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro 163 to ajayapALanI prabaMdhakAro kahe che te "prAsAdapAtanapravRtti ja lAge che. pAchalA kALanA utkIrNa lekhomAM niSkalaMkAvatAra' gaNAvela (brAhmaNIya dharmano uddhAra karanAra, viSNuno kalki' avatAra) ajayapALane purAtana prabaMdhasaMgrahamAM "dharmasthAnakapAtana pAtakI'nuM biruda ApeluM che. enI yathArthatA vize. have zaMkAne koI kAraNa rahetuM nathI. have eka prazna e Ubho thAya che ke ajayapALanA mUA pachI tarata ja jIrNoddhAro kema thayA nahIM ane e maMdiro tUTyA pachI cheka sATheka varSa bAda-vastupALanA samayamAM-thAya che ! kumArapALanA samayamAM ghaNA zaiva-vaiSNavo jainadharmI banelA. enI pratikriyA rUpe ajayapALanA jaina-virodhI zAsana daramiyAna ane vyutpanna brAhmaNAcArya devabodhi ke devaprabodhanA prabhAva nIce ghaNA jainoe jaina dharma choDI vaidika mata svIkAryo hoya ema lAge che. jaina dharmanI glAninA ane jainonI asalAmatInA e divasomAM jIrNoddhAro, ane emAMye rAjAe toDelAM jaina maMdironA jIrNoddhAra karAvavAnuM sAhasa jainasaMgha-samAje lAMbA samaya sudhI nahIM karyuM hoya ema mAnI zakAya. vastupAla-tejapAlanA jainadharmAlyudayanA kALe saheje zakya banyuM haze. bIjI eka vAta e che ke ajayapALa toDAvelAM maMdiro TheTha nIcethI toDavAmAM AvelAM ke mAtra mUlanAyakanI pratimA uthApI pheMkI daI, emAM pUjA karAvavAnuM baMdha karAvavAmAM AvatuM ? prabaMdhakAronuM kathana evI asara UbhI kare che ke e maMdiro mAtra khaMDita ja karAvavAmAM AvatAM nahIM, sadaMtara toDI pADavAmAM AvatAM. vastupAlanA "kumAravihAra'nA uddhAronI vigato vAMcatAM amane ema lAgyuM ke keTalAka kissAomAM mAtra mUlanAyakanI mUrti ja uThAvI devAmAM AvI haze ne daMDakaLazo utArI nAkhavAmAM AvyA haze. jyAM pUrI vigato nathI maLatI tyAM samULagA yA moTA bhAganA bAMdhakAmano ajayapALanA hukamathI nAza karavAmAM Avyo haze ema mAnI zakAya. ajayapALa, ane muslima AkramaNothI tema ja jIrNoddhAranA pratApe kumArapALanAM baMdhAvelA maMdiromAM Aje have tAraMgA, jAlora, ane AbUnAM maMdiro ja bacyAM che. tamAma 'kumAravihAro" Aje vidyamAna hoya to gujarAtanI kumArapALayuganI sthApatya-samRddhinAM Aje pUrNarUpe darzana thAta5. TippaNo : 1. juo D. B. DISKALAKAR, Poona Orientalist Vol II, No. 4 (1938), p. 222; ane e QIELLM 4-912 HE V. P. JHOHRAPURKAR, Epigraphia Indicu, Vol. XXXIII, July 1959, pp. 117-120. 2. lekhanI paMktio amuka amuka sthaLe khaMDita thayelI hovAthI A muddAno ekadama ane AkharI nirNaya karavo muzkela bane che. 3. pra. 7 77, A graMthanA saMpAdaka tema ja mudraNasthAna ane varSa saMbaMdhI mAhitI amArI noMdha A kSaNe
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 sulabha na hoI ApI zakatA nathI. (A graMtha jAmanagarathI pragaTa thayo hovAnuM smaraNa che.) 4. merutuMgAcArye mUlarAja mahArAje 'mUlavasahikA' karAvyAno spaSTa ullekha karyo che jenI noMdha ahIM levI ghaTe : nigrantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 tena pajJA zrIpattane zrImUnAnavAdita ritA, zrInuAhiyevasvAmina: prAsAtha ! (juo prabaMdhaciMtAmaNi, 'mUlarAjaprabaMdha,' saM, jinavijayamuni, siMghI jaina graMthamAlA, graMthAMka 1, vizvabhAratI vi. saMdra 1989 2 17.) 5. A hakIkata gujarAtano rAjakIya tema ja sAMskRtika itihAsa lakhanAra tema ja aitihAsika sAdhana carcanAra ghaNA vidvAno prabaMdhaciMtAmaNi vagere mUla graMthonA AdhAre karI gayA che. ahIM enI vigatomAM UtaravuM aprastuta che. 6. juo, aMbAlAla premacaMda zAha, jaina tIrthasarvasaMgraha, bhAga pahelo; khaMDa pahelo, amadAvAda 1953, pR- 68-69, prastuta tAmrapatro mULe buddhiprakAza saM- 2007nA aMkamAM chapAyA hovAnuM zAha noMdhe che. amane e mUla aMka saMdarbhArthe sulabha nathI banyo, eTale enA saMpAdaka vize ke emaNe je avalokano karyAM hoya te vize kazuM noMdhavA asamartha chIe. 7. somaprabhAcAryanA jinadharmapratibodha(vi. saM. 1241 I. sa. 1185)mAM ahilapATaka tema ja siddhapuranA anulakSamAM siddharAjakArita prAsAdonI A pramANe noMdha ApI che : tato tethi pure rAvihAro vigo ramyo ghaTa-{naLaDima--miDo siddhavijJAo = siddhapure | Ed. Muniraj Jinvijaya, G.O.S. No, XIV Baroda 1920, A sivAya hemacaMdre cAzrayakAvyamAM siddharAje 'mahAvIra' ane 'suvidhijina'nA prAsAdo karAvyAnI vAta noMdhI che. A graMtha saMdarbhArthe amArI pAse hAjara na hoI enA mUlapATha ane anya AnuSAMgika vigato ahIM darzAvI zakatA nathI. (moTe bhAge e 15 60-96mAM AvatA haze. graMthanuM saMpAdana A. V. Kathvate dvArA Vol I, Bsps, XIX (1915) ane Vol II, B$ps LXXVI (1921)rUpe thayuM che. 8. juo rAmalAla cunIlAla modI 'devaprabodhAcArya' sva rAmalAla cunIlAla modI lekhasaMgraha bhAga-2, saMH puruSottamadAsa bhIkhAbhAI zAha tathA DaoN. bhogIlAla je. sAMDesarA, pATaNa 1965, pR 120-140, 9. prAkRta- cAzrayakAvya. (12mI zatAbdIno madhyakALa), 10. mohaparAjaya ane kumArapAlapratibodha (vi. saM- 1241 ! I. sa. 1185). 11. prabaMdhaciMtAmaNi (vi. saM. 1361 : I. sa. 1305). 12. prabaMdhakoza (vi. saM. 1401 : 1355). hemacaMdra, ane rAjazekhara saMbaddha prastuta mudrita graMthonuM Avazyaka TippaNa noMdhavuM jarUrI che, paNa hAla e saMbaMdhI mULa noMdho najara sAme hAjara na hoI e ApI zakyA nathI. 13. juo, kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave, ''gujarAtanAM jJAtipurANo," tathA ''tIrthamAhAtmyo," svAdhyAya, pu, pa. aMka 1, pR. 91, 14. kumArapAla pratibodhamAM eno thoDo zo modhama izAro karelo che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro 165 15. mUlagraMtha saMdarbha mATe labhya na banI zakavAthI ahIM mUlapAThano bhAga uddhata karI zakAyo nathI. 16. ahIM paNa A paLe mUlagraMtho jovA maLI zakayA nathI, paNa amAro parokSa AdhAra munizrI nyAyavijayajIe jainatIrthono ItihAsa amadAvAda 1949)mAM kareluM avalokana che. 99.D. C Sircar, and M. R. Majumdar, "Fragmentary Inscription From Dholka", Epigraphia Indica, Vol. XXXV. PP. 91 and 93. 18. emAM to 'kumAravihAra'nA saudaryanuM amaryAda varNana ja ApyuM che; enAM sthApatyAMga-viSayaka lakSaNonI vigato khAsa maLatI nathI. 19. prastAva 4, prakaraNa 4. AcArya hemacaMdra paNa A "kumAravihAra'no ullekha karatAM kahyuM che ke emAM pArzvanAthanI sphaTikanI pratimA hatI. (juo prAkRta racAzrayakAvya 20 + 98-100 } : Ed. P. 1. Vaidya, BSPS, LX, Bombay (1936, 22 / 603-609). 20. A graMtha be vAra prakAzita thayo che. (juo H. M. Sharma, NSP. Bombay 101 tema ja Muni Jinavijaya SJS, X Ahmedabad 1940. 21. jayasita sata-parItAmAM tathA sumArapAmpAtreDa nAM cadhAt 72 prastAva 7, 22. carcA mATe juo. mohanalAla dalIcaMda dezAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, muMbaI 1932 pR. 264. 23. ahIM paNa mUla graMtha tapAsI zakyA nathI; amAro AdhAra nyAyavijayajIno jainatIrtho, pR 193 para Apela noMdha che. 24. ejana, pR 194. 25. ejana, pR. 195, pAdaTIpa. 26. ejana, 27. tAraNagaDhi zrI ajita jiNiMda, haraSiI thANA kumaranariMda; caudasa-cumAla jiNabhUyaNi avara rAyatuM jAmali kavaNa l/2 rA (juo prAcIna tIrthamAlA-saMgraha, bhAga 1 lo. saMzodhaka zrI vijayadharmasUri, bhAvanagara vi. saM. 1978, pR. 57). 28. gaDhatArigi ajitajida tIratha thANuM kumaranaraMda 29l (ajana pR. 103). 29paNa maMdiranA prAMgaNamAM rahela eka derImAM Avela kIrtistaMbha para kumArapALanA chellA varSanAM vi. saM. 1238 ; I. sa. 1174no lekha hovAnuM pa, aMbAlAla premacaMda zAhe noMdhyuM che : (juo jaina tIrtha sarvasaMgraha, bhAga pahelo, khaMDa pahelo, amadAvAda 1953, pR. 147) 10. A lekho judA judA graMthomAM punaHpragaTa thayelA che juo zAha, jainatIrtha, pR. 148. jinaharSe vastupAla kArApita e pratimAonI noMdha letAM ajitanAthanA e caityane 'kumAravihAra' spaSTa zabdomAM kahyo che : zrIkumAravihArelI tAnamArane nAiijhanamorganayAmAsa vetta Ir644il (81) prastAva 8.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 31. juo zrI arbuda-prAcIna-jaina-lekhasaMdoha (AbU-bhAga bIjo), saM. munirAja zrI jayaMtavijayajI, ujjaina vi. saM. 1994, lekhAMka 352, pR. 142-143, 166 32. The Aparajitaprccha of Bhuvanadevacarya, Ed. Popatbhai Ambashankar Mankad, G .O. S. CXV, Baroda 1950, 183 / 3-8. 33. zAha, jainatIrtha, pR. 149, 34. juo M. A. Dhaky, "The Chronology of the Solanki Temples of Gujarat," Journal of the Madhya Pradesh Itihas Parishad `No. 3 1961, pp. 58-60. * mULa graMtha maLyo nathI, paNa A avataraNa nyAyavijayajIe (pR, 206) tema ja paM, aMbAlAla zAhe (pR. 84) ApyuM che te u52thI noMdhyuM che. 35. juo nyAyavijayajI, pR. 206 tathA zAha, pR. 85. 36. nyAyavijayajI, pR. 207. 37. dezAI, jaina sAhityano, pR. 502. 38. gaDha upari girisamI suI prAsAda karAvI; kumara naresara AdinAha DimA saMThAvI. 10. jANa ajANa sahu koI, "rAvihAra' vihArakaMti iNi kAraNi kahII. 11. ane kumara naravaraI kumara naravarai guru avihAra, giri upara kAravIA, AdinAha jiNa biMba ThAva a, 13 (juo dezAI, jainayuga, pu. 4, aMka 6-7-8, 1985, pR. 342.) 39. juo zAha, pR. 85. 40. jinaprabhasUrie A pramANe noMdha lIdhI che. mAtapAtapUpAla cautuyabuta caMdramA:| zrIvI caitya masyozco: zire nirmAyavat // (jinavijaya. pR 164) somasuMdara sUrino 'kalpa' jovA nathI maLyo. ahIM noMdha jayaMtavijayajIne AdhAre lIdhI che. 41. jayaMtavijayajI, AbU, bhAga pahelo, ujajaina 1933, pR. 189. 42. kumaravihAra mAlA giri Uri, tihAMpraNAuM zrI zAMti 2 / 2.' (juo dezAI jainayuga, pu. 5. aMka 11-12, 1986 pR. 144.) dezAI upalI gAthA para TippaNa karatAM kahe che ke munizrI jayaMtavijayajInI aTakaLane e anumodana ApI rahe che. 43. zIlavijaya : bhANavasahII nemijiNaMda te paNi kIdhI kumara riMda, acalesa2mAni zivadAsa tetrIsa koDi devAnuvAsa-jJAnavimala gAmamahi zAMtivihAra vAhira juhArI kumara nRpati e karyuM e; jina bibe bharyuM e. (juo vijayadharmasUri, anukrame pR- 105 ane 139.) 44. ame A maMdira rUbarU joyuM nathI, paNa tasavIranI vigato parathI upara kathita anumAna doryuM che. juo dezAI, pR. 335 kaMDikA 480.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapALa ane kumAravihAro 45. tharAdrapura prApa maLa chAta ! hemakumma dhvajabhrAji - jaina caitya manohare // 51 // kumArapAlabhUpAla puNya zrI kAlimaMdiraM / tatra nendra !............ 4pa6 vuiM naine navInaM tava narma maMtrI kumArabhUpAla vihArasya sahodaram // 62 / / prastAva dvitIya 46 zrI abda-prAcIna-jaina-lekhasaMdoha (AbU-bhAga bIjo) ujajaina, vi. saM. 1994, lekha kramAMka upara, pR 142. 47. kakari kaMurivihAri pAsa thArAdri pAso . (zrI jaina satyaprakAza, varSa 17, aMka 1, kramAMka 193, amadAvAda 1951 : stavananA saMpAdaka che bhaMvaralAlajI nAhaTA.) 48. juo zAha, jaina tIrtha sarvasaMgraha, bhAga pahelo, khaMDa bIjo, amadAvAda 1953, pR. 189. 49. jayaMtavijayajI, pR 142. 50. zrI rAmavihAravArthInUtanavaM ! tathA hii vaij temunno chuSa zradhAtu ujhA prastAva rU. 51. puNyArthaM vairisiMhasya yastIrthezaM nyavovizat zrI kumAravihAre'tra, vRtAtinatakamau / pArzvanAtha-mahAvIrau, prItyA ja: pratyutakayat 67 (juo sukatakIrtikallolinyAdi vastupAla prazasti saMgraha, siMghI jaina graMthamAlA, graMthAMka , muMbaI 1961 : saMpAdanakartA zrI puNyavijayasUri.) 52. asAvAdi jinendrasya maNDalyAM vasati vyadhAt moDhArhadyasato mUlanAyakaM ca nyayIvizata // 658 // zrI kumAravihArAkhya muddhArArtha jinAlayaM-dhvajA bhujAlatotkSipta tAMDavaM viTadhe navaM // 659 // 43. prabhUNAM janmagrahabhUmau svayaM kAritasaptazahastapramANe [ na ] jholikAvihAre prabhAvatA vidhitsarjAti fjanAnAM....... ityAdi, mArapAtari praveba pR. 23. 54. kumArapAna mUpAtra vasata mULanAya che nidhAya kArayAmAsa hemakumbhaM punarnavaM // 48 // udadhAra punarjanma-vasati vihurAgraNIH / / navIna kAJcanaM kumbhaM tasya zrRGge nyavIvizat / / 49 / / -prastAva 6 55. hAla e graMtha amane upalabdha na hoI mULa saMdarbha ApI zakatA nathI. pada . talAjhai aIzadevI malhAru pAlItANA e pAsa (pheyara ? kuMvara)vihAra 5. (juo nyAyavijayajI, pR. 568.) 57. pAlitANaI talahaTiyA narahaM mAhi vihAro-naravai kumara karAviyau pAsa juhArisu sAraze roke (saMpAdaka : sArAbhAI navAba, "paMdaramA saikAnI bIjI zatruMjaya paripATI," zrI jaina satyaprakAza, varSa 12, aMka 4 kramAMka 136, pR 100). 58. nagarImAhi kamaravihAri jinapAsa namIjai; lalitapAli prabhuvIra vaMdI bhavapAra lahI jai; (juo
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 nigraMtha aitihAsika lekha-samuccaya-2 vijayadharmasUri, pR. 40.) pa9 juo gAMdhI, jainayuga pR 1 aMka 9, vaizAkha 1982 pR. 304. 60. dIvihi e jaMyari-vihAri, risahajiNa aMdabuda AdiNi juo zrI jaina satyaprakAza varSa 17, aMka 1, kramAMka 193, amadAvAda 15-10-51, pR. 21 : saMpAdaka bhaMvaralAlajI nAhaTA, 61. saMdarbhagraMtha labhya na hoI mULa pATha TAMkI zakavA asamartha chIe. 62. atha zrI somezvarattine vAraMvahAraWAre bRdaspatinA 6:............ityAdi -mArapAnAvinya, p. 62. 63. juo amAro "prabhAsapATaNanAM prAcIna jainamaMdiro" nAmaka lekha, svAdhyAya rU. 3, aMka 3 vi. saM. 2022. 64. AnuM pramANa koI prAcIna sajajhAya yA tIrthamALAmAMthI ame utAreluM, paNa hAla noMdha maLatI nathI. nyAyavijayajIe paNa saMdarbha dIdhA sivAya mAMgaroLamAM 'kumAravihAra' hato evI noMdha karyAnuM smaraNa che. 65, samayAbhAve tema ja hAtha dharela anya kAmo varSo sudhI cAlu rahevAthI vizeSa tapAsa thaI zakI nathI. 66. prabaMdhakArono ajayadeva" te utkIrNa lekho ane vaMzAnupUrvIono "ajayapAla' che. 67. prabaMdhaciMtAmaNimAM noMdhyuM che ke e pramANe avaziSTa rahelA (bacI gayelA) kumAravihArA Aje joI zakAya che. jinavijayajI pR. 96) jayAre purAtanaprabaMdha saMgraha uparathI evI chApa paDe ke jANe A eka tAraMgAno ja prAsAda bacyo haze; paNa merUtuMganI vAta vadhAre sAcI lAge che. sImADe ane gujarAtanI sIdhI hakUmata nIce nahIM hoya tevA pradezomAM "kumAravihAra' prAsAdo bacI gayA haze. jemake amukAze jAlora, ane acalagaDha, Abu. 68. A aMge temano suprasiddha graMtha gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa jovo. e graMtha hAla amArI pAse mojUda na hovAthI mudraNasthAna, varSa ane pRSTha kramAMka TAMkI zakatA nathI. 69, "Fragmentary," p. 89. 70. modI, pR 136-37. 71 ejana. 72. prabhAsapATaNanA 'kumAravihAra'nA avazeSo tyAMnI eka vakhatanI jumA masjidamAM chupAyelA che. (juo amAro svAdhyAya, pu rU aMka 3, vi. saM. 2022mAM chapAyelo "prabhAsapATaNanAM prAcIna jainamaMdiro" nAmaka lekha.) 73, khaMbhAta, dhoLakA, prabhAsapATaNa AdinI masjidomAM kayAMka taMbho to kayAMka chatA jaLavAyelI hovAnuM sAMprata lekhake zailIgata lakSaNothI nirNaya karyo che.