Kalgyanam

Author(s): Shambhunath
Publisher: Gurjar Mudra Yantralay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020425/1

Page #1

। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरिज्ञानमंदिर
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक :१
जैन आराधना
न
कन्द्र
महावीर
कोबा.
॥
अमर्त
तु विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355
-
-
-

Page #2

www. kobatirth.org

Page #3

f

Page #4

Page #5

PRESENSSSSSSSSSSSSSSS
अष
कालज्ञानम
श्री शंभुनाथविरचितम् गुर्जरभाषार्थसनाथम् ।
तश्च
परिशोध्य
गुर्जर मुद्रा यंत्रालये मा.श्री. कैलानसागर वृरि शान मंदिर ४ श्री महावीर सेन आरामा चन्द्र, कोधा
मा. क. माद्रतम्
पन्द्र, कोया
संवत् १९४४
HAR

Page #6

Page #7

अनुक्रमाणका.
पृष्ठांकाः विषयनामानि प्रष्टकाः विषयनामानि ૧ મંગલાચરણમ્ | ૨૫ એકદિનાતે મર૦ ૧ કાલપ્રશંસા ૨૬ દ્વિદિવસમ મ
આયુર્વેદાધિકરણ ૨૬ ત્રિદિનાતે મરણ વૈદ્યવિદ્યાકથનમ ૨૯
સપ્તાહને મરણ ચિકિત્સાંગાનિ
પંચરાત્રમથે મ સâઘલક્ષણમ્ | ૩૦ પંચદિનમશે ભ૦ કુવૈધલક્ષણમ્ 1 ૩૧ એકાદશદિને મર૦ દ્રવ્યલક્ષણમ્
પક્ષાન્ત મરણ પરિચારકલક્ષણમ એકમાસિક મર૦ રેગિલક્ષણમ | સાર્ધમાસિક મરણ પ્રદેશ સમામિ ૩૭ માસિક મરણ રેગાણુ સાધ્યલક્ષ ૩૮ પંચમાસાવધિ છે હાનિ
વિત લક્ષણનું ૨૩ અરિષ્ટ સૂચકાનિ | ૩૮ વાણમાસિકાદિ લક્ષણાનિ
લક્ષo ૨૪ એકમુહૂર્તોને મર ૪૪ દશ માસિક પ્રત્યુલ.
ણ સૂચકં લક્ષણમ ૪૪ એકવાર્ષિક મરણ ૨૫ એકયામાતે મરણ ૪૭ વાર્ષિક મરણ૦.
સૂચક લક્ષણસ | પ૪ નક્ષત્રાદિભિરસાય
૨૧

Page #8

Page #9

॥ अथ श्रीकालज्ञानं सभाषांतरं
प्रारभ्यते ॥
॥मंगलाचरणम् ॥
यस्याः प्रसादमासाद्य, सद्यो विद्वान् भवेन्नरः॥ वाग्वादिनी भगवती, शारदा वरदास्तु नः॥१॥
અર્થ:--જેના પ્રસાદને પામીને પુરૂષ તરત વિદ્વાન થાય છે એવી જે વાવાદિની ભગવતી શારદા તે અમને વરદાનને આપવાવાળી થાઓ છે ?
॥ अथ कालप्रशंसा ॥ भ्रातः कष्टमहो महान्स नृपतिः सामंतचक्र च तत्; पार्वे सा च विदग्धराजपरिषत्ताश्चंद्रबिंबाननाः ॥ उन्मत्तः स च राजपुत्रनिवहस्ते बंदिनस्ताः कथाः; सर्व यस्य वशादगात्स्मृतिपथं कालाय तस्मै नमः ॥ २॥

Page #10

અર્થ –હે ભાઈ! મહા કષ્ટની વાત છે કે તે મહેક્ટ રાજા, તથા તે માંડલિક રાજાઓનો સમુદાય, તથા પડખામાં રહેલા વિદ્વાનોની અને રાજાઓની તે સમા, તથા ચંદ્રના જેવી મુખવાળી તે સ્ત્રીઓ તથા ઉન્મત્ત એવા રાજપુત્રને તે સમૂહ તથા તેઓની કીર્તિને કહેનારા તે બંદિ જનો તેમજ તે કથા, એ સર્વે જે કાળ થકી કેવળ સ્મરણમાં આવે છે તે કાળને નમસ્કાર હે છે ૨ છે साध्यासाध्यपरिज्ञानं, जीवितं मरणं तथा ॥ येन विज्ञायते सम्यक्, कालज्ञानं तदुच्यते॥३॥
અર્થજેણે કરીને સાધ્ય, અસાય, જીવણ તથા મરણનું વિશેષપણું જાણવામાં આવે છે તે કાલજ્ઞાન કહેવાય છે કે ૩ છે कालः सृजति भूतानि, कालः संहराति प्रजाः॥ कालः सुप्तेषु जागर्ति, कालोहि दुरतिक्रमः॥४॥
અર્થ -કાલ સર્વ ભૂત પ્રાણીમાત્રને ઉત્પન્ન કરે છે તેમજ તે કાલ સર્વ પ્રજાને સંહાર કરે છે અને સર્વ સુતે છતે કાલ જાગે છે તે કાલને કેઈ ઉલ્લંઘી શકાતું નથી કાં काले देवा विनश्यंति, काले चासुरपन्नगाः ॥ नरेंद्रा जंतवः सर्वे, सर्व कालेन नश्यति ॥५॥

Page #11

www. kobatirth.org
અર્થ –કાળે દેવતાઓ નાશ પામે છે, કાળેકરી દો, નાગો, રાજાઓ તથા સકળ પ્રાણિ અને સર્વ જગત વિનાશ પામે છે. જે પ છે વિનિમણે તુ પરંતશ્ચતુર્દશ છે કેनां च शतस्यांते, सोपि काले विनश्यति ॥ ६॥
અર્થ -બ્રહ્માના એક દિવસને વિષે ચાર ઈ પડે છે અને તેનાં સે વર્ષ પૂરાં થએથી તે પણ (બ્રહ્માપણું) કાલે કરીને વિનાશને પામે છે. જે ૬ છે मानुषः शतजीवी च, पुरा देवेन भाषितम् ॥ विकर्मणः प्रभावेण, शीघ्रं कालेन नश्यति ७
અર્થ–માણસનું આયુષ્ય સે વર્ષનું હોય છે, એવું પૂર્વે ભગવાને કહેવું છે; અને વિરૂદ્ધ કર્મના પ્રભાવે (આયુધ્ય પૂર્ણ થએથી) તરતજ કાલેકરી નાશ પામે છે. ૭ वर्षाः शीतं तथा चोष्णं,प्रत्यूषो मध्यमं दिन॥ अपराहुश्च षट्, कालाः कथ्यते विबुधैः किल ८
અર્થ–વર્ણકાળ, શીતકાળ, (શીયાળા) ઉષ્ણકાળ, (ઉનાળે) પ્રાતઃકાલ (પ્રભાત સમય) મધ્યાકાળ (બપોરને વખત) તથા દિનને અસ્તસમય અર્થાત સંધ્યા

Page #12

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४
કાલ એ છ સ્વરૂપેકરી કાલ કહેવાય છે. ૫ ૮ k कालेन वृक्षः फलति, काले धान्यं प्रजायते ॥ कालेन नारी द्रवति, सर्व कालेन जायते ॥ ९ ॥
અર્થઃ–કાલેકરી ઝાડામાં કળા થાય છે, કાલેકરી ધાન્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, કાલેકરી સ્રી ઋતુને પામીને ગર્ભ ધારણ કરે છે, એવી રીતે સર્વ કાલેકરીને ઉત્પન્ન
થાય છે !! ૯
कालेन तोयं पतति, काले बीजं च वापयेत् ॥ काले च कर्मसाफल्यं, विपरीते विपर्ययः ॥ १० ॥
અર્થ:કાલેકરી મેધ પાણીની વૃષ્ટિ કરે છે; કાલે કરી બીજ વાવવામાં આવે છે; કાલેકરી કમઁની સફળતા થાય છે; અને કાલની વિપરીતતાથી (ઋતુ ગયાથી) સર્વ વિ નાશને પામે છે ! ૧૦ ના क्रोध लोभप्रसंगेन, कालः कलयते जगत् ॥ ज्ञानयोगसदाभ्यासैः, कालो रक्षति सर्वदा ११
અર્થઃ ક્રોધ અને લાભના પ્રસંગેકરી કાલ સર્વ જ ગતનું ભક્ષણ કરે છે; પરંતુ જ્ઞાન અને ચાગના મુદ્દા અ ભ્યાસેકરી મનુષ્યની સર્વદા કાલ રક્ષા કરે છે । ૧૧ ।

Page #13

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧
कालाग्निर्जठरे जात, स्तस्य वांछा चतुर्विधा ॥ આહારશ્યો નિદ્રા, જામથૈવ ચતુર્થ૪:૧૨/ અર્થઃ--કાળરૂપી અગ્નિ ઉદરનેવિષે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેને ચાર પ્રકારની વાંછા ઉત્પન્ન થાય છે, આ હાર, ઉદક (પાણી), નિદ્રા તથા કામ એવી રીતે ચારેને સમૃ જાણવા ॥ ૧૨ ૫ अन्नहीनो दहेद्धातु, मंबुहीनश्च शोणितम् ॥ कामहीनो दहेज्च्चक्षु, रनिद्रा रोगकारिणी ॥ १३ ॥
અર્થ-અન્નથકી રહિત કાળ ધાતુને ખાળે છે; પાણીથકી રહિત લાહીને બાળેછે; કામથકી રહિત આંખા ને દહન કરેછે અને નિદ્રા વિના રોગની ઉત્પત્તિ કરે છે. ૧૩ अस्तमेति यथा वाताद्दीपस्तैलादिसंयुतः ॥ निवातरक्षणादेही तथैवागंतुमृत्युभिः ॥ १४ ॥
અર્થઃ—જેમ દીવામાં પરિપૂર્ણ તેલ ભરેલુ છતાં તે દવા વાયુથી એલાઇ જાયછે તેમ આગ ંતુક મૃત્યુથી પ્રાણી એનું મૃત્યુ થાય છે એમ જાણવુ. પરંતુ જેમ વાયુ વગરની જગ્યામાં રાખવાથો દીવા રહેછે, તેમ આગામિ મરથી રક્ષણ કરતા પ્રાણીએ બચી શકે છે। ૧૪ ।

Page #14

CH
जलमग्निर्विषं शस्त्रं स्त्रियो राजकुलानि च ॥ अकालमृत्यवो होते तेभ्यो बिभ्यति पंडिताः१५
सर्थ:-४७, मन, विष, शस्त्र, श्रियी मने રાજકુળ એ સર્વ અકાળમૃત્યુ છે માટે તેમાંથી વિદ્વાનૂ લેક બીતા રહે છે અર્થાત દૂર રહે છે. ૧૫ नियमाणं मृतं बंधुं शोचंते परिदेविनः ॥ आत्मानं नानुशोचंति कालेन कवलीकृतम् ॥१६॥
પશે –જે પિતાના બંધ મરતાં હોય તેનો અને મરીગએલાએ ન માણસે શેક કરે છે, પણ પોતાને કાલે કાળીઓ કરે છે તેનો શેક કરતાં નથી. તે ૧૬ . कालेन क्षितिवारिवहिपवनव्योमादियुक्तं जगद ब्रह्माद्याश्च सुराः प्रथांति विलयं विद्मो विचा रादिति ॥ पश्यामोऽपि विनश्यतोऽनवरतं लो काननेकान्मुधा मायामोहमयीं भवप्रणयिनी माशां वहामो वयम् ॥ १७॥ .
अर्थ:--ाले पृथ्वी, ११, मनि, वायु तथ આકાશસહિત જગત તથા બ્રહ્માદિક દેવે વિલયને પામે છે

Page #15

જ દવે
એવી રીતે વિચારથી જણાય છે, અને તેઓ અનેક લેકે વિનાશને પામીને પાછા ફરતા નથી માટે માયાના મેહ મય એવી ભયને ઉપજાવનારી તૃણાને આપણે વ્યર્થ વહન કરીએ છીએ એ ૧૭ ! मन एव स्थिरं कुर्यात्, मनसा मारुतः स्थिरः॥ मारुतेन स्थिरं तेजः कालः संदृश्यते तथा१८
અર્થ–પ્રથમ પુરૂષે નિશ્ચયેકરીને મનને રિરિકરવું અને કરીને વાયુ સ્થિર કરે; પવનેકરી તેને સ્થિર કરવું, તે તેજે કરીને કાળ દિઠામાં આવે છે; અર્થત તેજ જયાં સુધી શરીરમાં હોય ત્યાં સુધી મૃત્યુ આવતુ નથી, ને જયારે અગ્નિ મંદ પડી જાય છે ત્યારે મૃત્યુ આ વે છે ૧૮ ફુરિયાળ વંચિત, જનજાતિનાभ्यासन भोक्तव्यं, स्वर्गादिकफलं शुभम् ॥१९॥
અર્થ–સર્વ ઈદ્રિયને વશ કરીને મનને સ્થિર ક રવું, એવા અભ્યાસે કરીને સ્વગાદિક શ્રેષ્ફ ફલેને ભોગવ વા યોગ્ય થાય છે. ૧૯ છે

Page #16

यत्रानेके क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको यत्राप्येकस्तदनु बहवस्तत्र नैकोपि चांते ॥ इत्यं चेमौ रजनिदिवसौ लोलयन्दाविवाक्षौ कालः काल्या भुवनफलके क्रीडति प्राणिशारैः ॥२०॥
અર્થ --જે ઘરમાં કોઈએક વખર્તિ અનેક માણસે હતાં તેજ ઘરમાં પાછળ એક જ માણસ રહી જાય છે, તેમજ જે ઘરમાં પ્રથમ એક માણસ હતું ત્યાં પછી ઘણું છે ઈ ગયેલાં જણાય છે, ને પાછું અને એક માણસ પણ જે વામાં આવતું નથી. એવી રીતે આ સંસારમાં રાત ને દિવસરૂપી બે પાસાઓને નાખતો એ કાળ, પિતાની સ્ત્રી કાળી સાથે આ ત્રિલોકીરૂપી ચોપાટને વિષે પ્રાણિઓ રૂ ૫ સોગઠાથી ખેલે છે. રમે ब्रह्मा विष्णुदिने याति विष्णूरुद्रस्य वासरे; ॥ ईश्वरस्य तथा सोपि कः कालं लंधितुं क्षमः२१ ' અર્થ–બ્રહ્મા વિષ્ણુના એક દિવસમાં નિવૃત્ત થાય છે તે વિષ્ણુ મહાદેવના એક દિવસમાં લય પામે છે અને તે સદાશિવ પણ ઈશ્વરને વિષે લીન થઈ જાય છે માટે કાળને ઉલંઘવાને કોણ સમર્થ છે. ૨૧

Page #17

www. kobatirth.org
अशनं मे वसनं मे जाया मे बंधुवर्गों मे॥ इति मे मे कुर्वाणं कालवृको हंति पुरुषाजम॥२२॥
અર્થ –આ મારાં વસે છે, આ મારૂં ભેજન છે, તથા આ મારા ભાઈઓને વર્ગ છે, એવી રીતે મારું મા રૂ કરનાર પુરૂષરૂપી બકરાને કાલરૂપી નાર હણે છે. રર अद्यैव हसितं गीतं पठितं यः शरीरिभिः॥ अचैव ते न दृश्यते कष्टं कालस्य चेष्टितम्॥२३॥
અર્થ –આજે જે માણસે હસતાં હતાં, ગાતાં હ તાં અને લખતાં વાંચતાં હતાં, તે આજેજ દીઠામાં આવતાં નથી માટે કાલની ચેષ્ટા મહા દુઃખરૂપ છે. જે ૨૩ છે अप्सु प्लवंते पाषाणा, मानुषा नंति राक्षसान॥ कपयःकर्म कुर्वति कालस्य कुटिला गतिः॥२४॥
અર્થ–પાણીમાં પત્થર તરે છે માણસે રાક્ષસેને મારે છે, તથા વાંદરાઓ માણસનું કામ કરે છે માટે કાબની એવી ઊલટી ગતી છે. “એ વિષય રામાયણમાં રામ “ચ સાગર ઉપર પાજ બાંધી તથા રાવણાદિક રાક્ષસેને માર્યા અને વાંદરાઓએ લડાઈ કીધી તેને અનુલક્ષીને કહે લે છે.” મે ૨૪

Page #18

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦
प्राप्ता जरा यौवनमप्यतीतं बुध्वा यतध्वं परमार्थसिद्धयै ॥ आयुर्गतप्रायमिदं यतोऽसौ वि भ्राम्य विभ्राम्य न याति कालः ॥ २५ ॥
અર્થ:-—જરા અવસ્થા આવી પહેાતી છે; અને ચાવન અવસ્થા વ્યતીત થઇ ગઇ છે; એમ સમજી હવે પરમાર્થની સિદ્ધિને અર્થે યત્ન કરે, આ આયુ જવાવાળુ છે; માટે આવી રીતે ભટકી ભટકીને કાલ નિવૃત્ત થ વાના નથી ॥ ૨૫ ॥ पुरंदरसहस्राणि चक्रवर्तिशतानि च । निर्वापितानि कालेन प्रदीपा इव वायुना ॥ २६॥
અર્થ—જેમ દીવાઓને પવન એલવી નાખે છે તેમ હારા છદ્રોને તથા રોકડા ચક્રવૃત્તિઓને કાળે નિવૃત્ત કર્યા. ર૬ ॥
मातुलो यस्य गोविंदः पिता यस्य धनंजयः ॥ सोपि कालवशं प्राप्तः कालो हि दुरतिक्रमः २७
અર્થ; ~જૈતુ માસાળ યાદવકુળ હાવાથી સાક્ષાત્ કૃષ્ણે જેના માઞા થાય, અને જેને બાપ અદ્ભુત; એવે

Page #19

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧
અભિમન્યુ અથવા (બબ્રુવાહન) તે પણ કાળને વશ થયા; માટે દુ:ખે કરીને પણ જેનું ઉલ્લંધન કરી શકાતુ નથી भेद। आज छे. ॥ २७ ॥
भगीरथाद्याः सगरः ककुत्स्थो, दशानननो राघवलक्ष्मणौ च ॥ युधिष्ठिराद्याश्च बभूवुरेते सत्यं क याता बत ते नरेंद्राः ॥ २८ ॥
અર્થ:-ભગીરથ વિગેરે તથા સગરનામક સૂયૅવ શી રાજા (અયે ધ્યા નગરીમાં સાર્વભૌમ રાજા હતા તે) કુક થીમાં ધાતા રાજા હતા તે, દશાનન જે રાવણુ તે; રાધ ૧ જે રામચંદ્ર તથા તેના ભાઈ લક્ષ્મણ તે; અને યુધિષ્ઠિ રને આદિ ઘણા પૃથ્વીપતિઓ થઈ ગએલા છે; તેએ ખેદ્ર થાચ્ય છે કે તે નરેદ્ર કયાં ગયા ! ૨૮ ॥ शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ।
कश्चित्कल्पशतं कृतस्थितिचयः कश्चिद्युगानां शतं कश्विद्वर्षशतं तथा कतिपये जीवा दिनानां शतम् ॥ ग्रस्तान्कर्मभिरात्मनः प्रतिदिनं संक्षीयमाणायुषः कालोयं कवलीकरोति सकलान्भ्रातः कुतः कौशलम् ॥ २९ ॥

Page #20

૧૨
અર્થ-કઈક સો કો સુધી મરણ વિના સ્થિતિ કરી રહે છે, કાઇક સો યુગ સુધી જીવે છે, કેઈ સે વર્ષ સુધી જીવે છે અને કેટલાક જતુએ. માત્ર સો દિવસ સુ ધીજ આયુષ્ય ભોગવે છે. એ બધાઓ પિતપતાનાં કર્મવ ડે દિનદિન પ્રતે આયુષ્યને કાપે છે; તે બધાને કાલ પિતા નાં કળીઓ કરે છે માટે હે ભાઈ કુસલતા કયાં છે ? ૨૯ आराध्य भूपतिमवाप्य ततो धनानि भुंजामहे वयमिह प्रसभं सुखानि ॥ इत्याशया बत विमोहितमानसानां कालो जगाम मरणावधिरेव jતા . ૩૦
અર્થ –રાજાની સેવા કરી નાણાં મેળવીને આપણે અનેક પ્રકારના સુખ ભોગવીશું એવા હેતુથી મોહને પામે. લાં મનવાળા માણસોને મરણની અવધિરૂપ કાળ આવી પહોંચે છે. ૩૦ છે
__अथ आयुर्वेदाधिकरणम्। ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यानामन्यतमान्ववायं शीलशौर्यशौचाचारविनयशक्तिबलमेधाधुतिस्मृति •

Page #21

मानप्रतिपत्तियुक्तं तनुजिव्हौधदंताग्रमृजुवक्ताक्षं सुप्रसन्नचित्तवाक्चेष्टं केशुसहं च भिषक् शिष्यमुपनयेदतो विपरीतगुणं नोपनयेत् ॥१॥
અથ–બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, એમાંના કોઇપણ વંશમાં થએલે, શીલ, શૈર્ય, સંદર્ય) (પવિત્ર, શૈચપણ) આચાર, વિનય, શક્તિ, બિલ, મેધા, (ધારણાવતી બુદ્ધિ) ધૃતિ સ્મૃતિ મતિ, ઈત્યાદિકની જે સિદ્ધિ તેને વિષે જે ઉઘુકત તથા જિહા, એષ્ટ, અને દાંત, જેના ન્હાના છે કેમલ વક્તા, પ્રશસ્ત નેત્ર, નાસિકા, ચિત્ત, વચન, ચેષ્ટા, ઈત્યાદિ વિશિષ્ટ, કલેશ સહનશીલ એજ સમસ્ત ગુણયુકત પુરૂષને જ વૈઘ આયુર્વેદના પઠનને માટે ઉપનયન કરે ને એથી વિપરીત ગુણવાળાને કરે એમ જાણવું છે ?
वैद्यविद्याकथनम्, (7)ફાર્ચ, ફાઈ, વિવિતતા, भूतविद्या, कौमारभृत्यं, अगदतंत्र, रसायनतंत्र वाजीकरणतंत्रं, इत्यादि. ॥२॥

Page #22

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪
"
અર્થ-સુશ્રુત નામના સુશ્રુત ઋષિકૃત વૈદ્યક ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે તેમાં આઠ પ્રકારનાં વૈદ્ય વિદ્યાનાં અંગ કહે सांधे ते या प्रमाये;- शस्य, शासाज्य अययिङित्सा, लू ત વિદ્યા, કૈમાર ભૃત્ય, અગદતંત્ર, રસાયનતંત્ર તથા વા જી કરણ તંત્ર એ જાણવા યાગ્ય છે. ॥ ૨ ॥ दयामूलेन धर्मेण विना न स्यात् परं सुखम् ॥ सुखस्थानं शरीरं तु, रक्षणीयं प्रयत्नतः ॥ ३१ ॥ અર્થ:—ધર્મનુ મૂલ યા છે, ધર્મ વિના સુખ થતુ નથી, સુખનું સ્થાનક શરીર છે; તે શરીરની રક્ષા કરવી ચેાગ્ય છે !! ૩૧ ॥ धर्मार्थकाममोक्षाणां शरीरं साधनं यतः ॥ रोगास्तस्यापहंतारस्ततो रक्ष्यं बुधैस्तु तत् ३ २
अर्थ:- धर्म, अर्थ, अभ भने भोक्ष या यार पु३षाર્થનું સાધન શરીર છે. તેના નાશક રાગ છે, માટે તે રોગથી શરારનું રક્ષણ હંમેશ કરવું જોઇએ. ॥૩૨॥ अथ चिकित्साङ्गानि कथ्यते । भिषण द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् ॥ चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्येकं तच्चतुर्गुणम् ३३

Page #23

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૫ અર્થ—વૈદ્ય, એશડ, પરિચારક (રોગીની સેવા કરે તે) અને રાગી એ ચાર, રોગનું નિવારણ જે શાસ્ત્રમાં કહે લું છે તેના ચરણ છે, તેમાં એક પણ ચરણ જો ગુણરહીત હાયતા રાગનુ નિવારણ થાય નહીં. આ ચારમાં એકેકના ચાર ચાર ગુણ છે.(તે આગળ કહેવામાં આવશે) ના ૩૩ ૫ अथ सद्वैद्य लक्षणम् । वेदेभ्यश्च समुत्पन्नस्तस्माद्वैद्यो मयोदितः ॥ आयुर्वेदोपनयनाद्वैद्योपि द्विज उच्यते ॥ ३४ ॥
॥૩॥
અર્થ: વેદથકી ઉત્પન્ન થએલા એટલે વેદના અઘ્યયનથી પ્રાપ્ત થએલી જે વૈવિધા તેણેકરી સહિત અને આયુર્વેદના ઉપનયનથકી વૈદ્ય દ્વિજ કહેવાય છે. ૫ ૩૪ ।। व्याधेस्तत्त्वपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः ॥ एतद्वैद्यस्य वैद्यत्वं न वैद्यः प्रभुरायुषः ॥ ३५ ॥
•
અર્થ વ્યાધિનું મુળકારણ શું છે તે જાણવુ ને તેથી થતી પીડાના નિગ્રહ કરવા એટલુજ વૈધતુ વૈદ્યપણું છે કઇ આયુષ્યના ઘણી વૈધ નથી ૫ ૩૫
4

Page #24

पास्त्रं गुरुमुखोद्गीर्णमादायोपास्य चासकृत् ॥ घःकर्म कुरुते वैद्यःस वैद्योऽन्ये तु तस्कराः॥३५
અર્થ-જેણે ગુરૂના મુખથી શાસ્ત્ર શ્રવણ કરી અધ્યયન કરેલું હૈય, વારંવાર ઉપાસના કરીને જેણે હસ્તક્રિયા કરી હોય તેજ વૈદ્ય જાણવા. ને બીજા વૈદ્ય નું કામ કરનારા તરકર એટલે ચેર અથવા ઠગારાની પેઠે જાણવા.. ૩૬ છે दृष्टकर्मा च शास्त्रज्ञः स वैद्यःसिद्धि भाजनम्। एकांगहीनो न श्लाघ्यः पक्षहीन इव द्विजः।।३६
અર્થ-જે શાસ્ત્ર પણ જાણે છે અને હસ્ત ક્રિયામાં પણ સારે છે તેનેજ કીર્તિ મળે છે. તેમાં જે એક અંગ ઓછો હોય તે વખાણવા યોગ્ય નથી. તે પાંખ વિનાના પંખીની પેઠે જાણો. ૩૬ છે एकशास्त्रमधीयानो न विद्याच्छास्त्रनिश्चयम् । तस्माद्धहुश्रुतःशास्त्रं विजानीयाचिकित्सकः३७
અર્થ એક શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવાથી વૈદ્યશાસ્ત્ર ને નિશ્ચય થતો નથી. માટે બહુ શાસ્ત્રના અભ્યાસથી ચિકિત્સક થવાય છે. એમ જાણવું. છે ૩૭ છે

Page #25

रोगाणां तात्विकं ज्ञानं बहुशो दृष्टकर्मता ॥ दाक्ष्यं शौचमिति ज्ञेयं वैये गुणचतुष्टयम्॥३९॥
અર્થ –રોગનાં લક્ષણનું સારું જ્ઞાન તથા ઔષધિ નાં પરિણામનું પણ ઘણું જ જ્ઞાન, ચિકિત્સા કરવામાં ચતુ ર અને શવિશિષ્ટ, આ ચારે વૈધના ગુણ જાણવા ૩૯ उत्सृजत्यात्मनात्मानं न वैद्यं परिशंकते ॥ तस्मात्पुत्रवदेनं च पालयेदातुरं भिषक् ॥४०॥
અર્થ –-રોગ શરીરને સંહારક છે, તે એવઘ દ્વારા નિવારણ થવાને માટે રેગી પોતાનું શરીર વૈધને સ મર્પણ કરે છે, તેથી વૈઘ, રોગીના પિતાના જેવો થાય છે, તે કારણથી વૈધે રેગીનું પિતાના પુત્રની પેઠે પાલન કરવું ૪૦ છે आयुर्वेदकृताभ्यासः सर्वेषां प्रियदर्शनः ॥ आयु:शीलगुणोपेत एष वैद्योऽभिधीयते॥४१॥
અર્થ – જે સમ્યક આયુર્વેદ શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરી નિપુણ થએલે હય, જેને ચેરે બધાયને મારો લાગે એ હોય, જે આયુ અને શીલગુણએ કરીને યુક્ત હેય તે માણસ વૈધ થવાને ગ્ય છે. ૪૧

Page #26

૧૮ ॥ अथ कुवैद्यलक्षणम् ॥ औषधं मूढवैद्यानां त्यजंतु ज्वरपीडिताः ॥ परसंसर्गसंसक्तं कलत्रमिव साधवः ॥ १२ ॥
અર્થ–જવરપીડિત માણસને મૂર્ખ વૈદ્યના હાથ નું ઓસડ આપવું નહીં; જેમ પારકા પુરૂષને વિષે આસ ક્ત થએલી સ્ત્રીને ઉત્તમ પુરૂષ ત્યાગ કરે છે તેની પેઠે જા હવું. ૪૨ છે. यस्तुकर्मसु निष्णातो धाष्टर्याच्छास्त्रबहिष्कृतः॥ स सत्सु पूजां नाप्नोति वधं चाईति राजतः ४३
અર્થ—જે વૈધ કર્મમાં નિષ્ણાત એટલે કેવલ હસ્ત કિયા જાણનાર હોય, પરંતુ દુષ્ટ થઈને શાસ્ત્રાભ્યાસ નથી કરતો તે વૈધ શ્રેષ્ઠની વચ્ચે પૂજયમાન થતો નથી અને રાજથી વધુ પામવા ગ્ય થાય છે ૪૩ છે कुचैलः कर्कशः स्तब्धः कुयामः स्वयमागतः॥ पंच वैद्या न पूज्यंते धन्वंतरिसमा अपि ॥४१॥
અર્થ–મલિન વસ્ત્ર ધારણ કરનારો, અતિશય કોપી, બુદ્ધિ રહિત, નીચગ્રામનિવાસી, વિના આવાહન

Page #27

૧૯ સ્વયમાગામી, એ પાંચ વૈદ્ય કદાચિત ધવંતરિસદૃશ હોય તે પણ પૂજય થતા નથી . ૪૪ अधीयानोऽपि शास्त्राणि तंत्रायुक्तो विचक्षणः॥ नाधिगच्छति सर्वार्थानी भाग्यक्षये यथा ४५
અર્થ-ચિકિત્સાશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરીને જે તંત્ર શાસ્ત્ર શીખેલ નથી તે વૈદ્યને ચિકિત્સાના સર્વ અર્થની પ્રાપ્તિ થતી નથી; જેમ ભાગ્ય વહિત પુરૂષને ઉપાર્જિત ધન છતાં પ્રાપ્ત થતું નથી તેની પેઠે જાણવું છે ૪૫ છે यस्तु केवलशास्त्रज्ञः कर्मस्वपरिनिष्ठितः। समुः ह्यत्यातुरं प्राप्य प्राप्य भीरुरिवाहवम् ॥ १६ ॥
અર્થ – વૈદ્ય કેવળ શાસ્ત્ર જાણનાર હેય એટલે વૈદ્યશાસ્ત્રને જાણનાર હોય, પરંતુ કર્મમાં નિપુણ ન હોય એટલે હસ્તક્રિયામાં અજાણ હોય તે વૈદ્ય જેમ કોઈ કાયર માણસ સંગ્રામમાં જઈને મેહને પામે છે તેની પેઠે તે ચિ કિત્સા કરવાના સમયમાં મુંઝાઈ જાય છે૪૬ છે
आयुर्वेद चिकित्सां च ज्योतिषं धर्मनिर्णयम्॥ विना शास्त्रेण यो ब्रूयातमाहुर्ब्रह्मघातकम ४७

Page #28

૨૦ અર્થ –આયુર્વેદ, ચિકિત્સાશાસ્ત્ર, તિષ તથા ધ ર્મશાસ્ત્ર આ સર્વ શાસ્ત્ર જે જ્ઞાન વિના કહે છે તેને બ્રહ્મ ઘાતી કહીયે છે ૪૭ છે
ગાથ દ્રવ્યહૃક્ષor I बहुकल्पं बहुगुणं संपन्नं योग्यमौषधम् ॥
અર્થ –જેના કલ્પ (રસ ચૂર્ણ ઈo) ઘણું છે, જેમાં ગુણ (ગુરૂમંદ ઈo) પણ અનેક છે, જે રસાદિ કરીને સંપ ત્ર છે અને જે રોગીને તથા દેશકાલને પણ ઉચિત છે, તે દ્રવ્યને ઔષઘ કેહવું છે
છે અથ પરિવાઢમ્ અનુરાઃ વિક્ષ વુદ્ધિમાન પરિવારકા
અર્થ-અનુરક્ત (જે રેગીને વિષે પ્રીતિ કરે,) શુચિ (પવિત્ર) દક્ષ (કષાયાદિ કાર્યો કરવામાં જે નિપુણ) અને બુદ્ધિમાન (રોગીની પ્રકૃતીમાં કે ફરક પડે છે તે તરત જાણે) એ જે હોય તેને જ પરિચારક કેહ ૪૮
_n અથ ગિલમ્ | आढयो रोगी भिषग्वश्यो ज्ञापकः सत्त्वવાનર | ૨૨ .

Page #29

www. kobatirth.org
અર્થ-દ્રવ્યવાન, વૈધને આધીન થએલ, ઉદર પીડાદિક જે થાય છે તેને કેહેનારે, અને ધીર એવાં લક્ષા છે કરીને જે યુકત છે તેને રોગી કહેવું છે ૪૯ છે इति श्रीकालज्ञाने कालप्रशंसावैद्यादिलक्षणकथनं नाम प्रथमः समुदेशः ॥ १ ॥
॥ अथ रोगाणां साध्यलक्षणानि ॥ निद्रा सुखं भवेद्यस्य, शरीरं सोद्यमं तथा ॥ इंद्रियाणि प्रसन्नानि, स रोगी न विनश्यति॥१॥
અર્થ-જે રોગીને ઊંઘ સારી આવતી હોય, તરસ જાગતી હોય, શરીરની ઉઠવાની બેસવાની ઈત્યાદિ ક્રિયા રત્નવિના થાય, ઈદ્રિ અવિકલ પણે રહેતી હોય, તે શિગી તે રોગમાં નાશ પામતો નથી ૧ છે
चैतन्यं सकलं यस्य गंधस्वादं स्फुटं भवेत् ॥ કાઢતોડ િસ વેન્નાત્ર સંગ્રાયઃારા
અર્થ–રોગીને આખા શરીરમાં ચેતનપણું વર્તતું હોય, ગંધ અને સ્વાદ જેને સારી રીતે જણાતાં હોય, તેના ગળાની ઉપર કાલ આવી બેઠા હોય તો પણ તે જીવશે જ પણ તે રેશમાં મરશે નહીં એવું સંશયરહિત જાણવું રે

Page #30

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२२
स्वदहीनो ज्वरो यस्य, नासा श्वासः प्रवर्त्तते ॥ कंठोऽपि कफहीनस्तु, स रोगी जीवति ધ્રુવમ્ ॥૩॥
અર્થઃ—જેના તાવ આવતા ઢાય પણ પચીને થતા ન હોય, ને સાસઉશાસ નાકે કરી લેતે હૈાય; ગ ળામાં ખાંસી વગેરે કફના ઉપદ્રવ ન હેાય, તે રાગી જીવે પણ તે રાગમાં મરે નહીં એમ જાણવુ ૫ ૩ ૫ सौम्या दृष्टिर्भवेद्यस्य, श्रोता वक्ता तथैव च ॥ गुदस्पंदो भवेद्यस्य, सोपि साध्यो न संशयः ४
અર્થઃ—જે રોગીની આંખ સામ્ય છતાં સારી રીતે શબ્દે ખેલતા ને સાંભળતા ઢાય, અને ગુઢ્ઢારનું સ્ફુરણ થાય તા તે રેગીના રાગ સાધ્યું છે એમ જાણવુ !! ૪ । चिकित्सितशरीरस्य निष्कृतिं न करोति यः ॥ स यत्करोति सुकृतं तत्फलं भवगश्रुते ॥५॥ અર્થ --જે માણસ ચિકિત્સિત શરીરની નિષ્કૃતિ નથી કરતા, એટલે વૈધને યથાશક્તિ દ્રવ્ય આપતા નથી તેઓના સુકૃત કર્મનું ફલ વૈદ્યને પ્રાપ્ત થાય છે, એમ જા જીવું યોગ્ય છે. ૫ ૫ ૫

Page #31

॥ अथारिष्टसूचकानि लक्षणानि ॥ (अल्पावशिष्टायुषि बुधेनापि प्रयुक्ता चिकित्सा विफला संजायतेऽतोत्रमरणसूचकान्यरिष्टानि कथ्यन्ते, येन तावद्रोगिणामायुर्जायेत।)
અર્થ-રેગિનું જીવિત જો ડું રહ્યું હોય તે સારા વૈષે પણ આપેલું ઓસડ વિફળ થાય છે. એ માટે અંહી રોગીના મરણ સૂચક એવા અરિષ્ટ (કુલક્ષણ) કહેવામાં આવે છે. सूर्योदये शिवा यस्य कोशन्त्यायाति संमुखम् ॥ विपरीतं पुरी वा सद्यो मृत्युं स गच्छति।।१।।
અર્થ-સૂર્યના ઉદય સમયે શીયાલ ઓરડતો સામે આવે અથવા જે અતિશય વિષ્ઠા નીકળી જાય તો તેને જ લદી મૃત્યુ થાય છે ? यो गौरवर्णोऽप्युपयाति काय कृष्णोऽतिगौरत्वमुपैति यत्र ॥ सोऽयं मृतिं याति नरः प्रकृत्याः शीघ्रं विकृत्या नहि संशयोऽत्र ॥ २ ॥

Page #32

૨૪
અર્થ-જે માણસ ગોરા રંગવાળે છતાં તેનું શરીર શ્યામ પડી જાય, અને જેના દેહને રંગ કાળો હોય તેમ છતાં ગેરા જે થઈ જાય, એમ જણાય તો શરિરની પ્ર કૃતિના ફેરફારથી માણસ મરણને પ્રાપ્ત થાય છે, એ માં વાર લાગતી નથી. જલદી જ વિકૃતિથી નાશને પામે છે. ૨ जानाति यो नैव रसं च गंध स वै मृतिं गच्छ ति शीघ्रमेव ॥ छायां स्वकीयां धरणी प्रपन्नां पश्येत्तथा यश्च विनैव मर्ना ॥ ३ ॥
અર્થ –-જે રોગી માણસ સારે ગંધ, શ્રેષ્ઠ રસ, અને હરેક પ્રકારનો સ્વાદ જાણી શકે નહી તે પણ તર તજ મરણ પામે, અને જે પિતાના શરીરની છાયા પૃથ્વી ઉપર પડી છતાં તેમાં માથાવિના ધડ દેખે તો તે પણ તર તજ મરે એમ જાણવું. છે 3 |
॥ एक मुहूर्तान्ते मरण सूचकं लक्षणम् ॥ शक्त्या वा नरयानस्थो यो गंतुं दक्षिणां दिशं॥ स्वप्ने प्रयाति तस्य स्यान्मुहूर्ताते मृतिઈવ 1 2 !

Page #33

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫ અર્થઃ—પગથી અથવા પાલખીમાં બેશીને દક્ષિણ દિશા વિષે જાય; એવું જો સ્વપ્નમાં દીઠામાં આવે ત એક મુત્તમાં મરણ પામે એમાં સશય નહીં ॥ ૪॥ ॥ જ્યામાતે મળમૂ॰ ||
एको वागच्छते दूतो ब्रवीति च पुनः पुनः ॥ लिखितं मरणं तस्य यामैकेन च निश्चितम् ॥५॥ અર્થ:-જો દૂત એકલા જઇને વૈદ્યની સામે વારંવાર કાંઇ પણ બાલ્યા કરે તેા જાવું કે રાણી એક પહેારમા મરણ પામશે ! પ
॥ કાયામાન્તે મળમૂ || निरक्ष्या दक्षिणे हस्ते नाडी तत्र न दृश्यते ॥ सर्वदेहे चातिशीतं दशयामं न जीवति ॥ ६ ॥ અર્થઃ—જમણા હાથની નાડી જોવી તે નાડ ૐખાય નહીં, અને સર્વે શરીર શીતલ થઈ જાય તે તે રે.ગી નું દશ પહેારમાં મરણ થાય એમ જાણવું ॥ ૬ ॥ || વિનાન્તે મળ॰ ||
જો
एक चक्षुरचैतन्यं विभ्रमः स्फुरणं न च ॥ दिनैकेन विजानीयात्तस्य मृत्युर्न संशयः ॥ ७॥

Page #34

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૬
અર્થઃ–જેની એક આંખ ચેતનાથી રહિત થઈઢા ચ, ધ્રુમતી નહીં હૈાય તથા ક્રુરતી ન હોય તે માણસ એક દિવસમાં મરણને પામે છે એમનિશ્ચયે કરી જાણવું ૭ न क्षपणकं स्वप्ने वीक्षते यो महाबलम् ॥ एकं द्वे वाहन तस्य विद्यादायुर्न संशयः ॥ ८ ॥
અર્થઃ—નાગા, સન્યાસી, તથા મહાબલવાન પુરૂષ સ્વમમાં જોવાથી એક અથવા બે દિવસામાં મૃ યુ થાય એમ જાણવું. ॥ ૮ ॥
॥ अथ द्विदिवसमध्ये मृत्युसू० ॥ नासापुटद्वयं हित्वा वायुरुष्णो मुखाइहेत् ॥ नश्येद्दिनद्वयादवग् जीवितं तस्य निश्चितम् ९
અથઃ—નાકના મતે પડેાને મૂકીને ઉષ્ણુસહિત વાયુ જો મુખમાંથી વહેવા લાગે તેા બે દિવસમાં પ્રાણ જાય ૯ ॥ અથ વિનાન્તે ૬૦ ॥
अलकरसमादाय दद्याच्च पाणिपादयोः || न लौहित्यं तेन चेत्स्यात् तदा मृत्युर्दिनत्रये १०

Page #35

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७
અર્થઃ-અળતાનું પાણી હાથ ઊપર તથા પગ ઉપર લગાડવું તેના જો રંગ લાગે નહી તા, ત્રણ દિવસમાં ભરણુ જાણવું ॥ ૧૦ ॥ स्त्रवत्यास्याद्यस्य रक्तं शिरोर्तिर्यस्य दृश्यते ॥ दारुणोपद्रवः श्वासो न जीवति दिनत्रयम् ११
અર્થઃ—જેના માઢામાંથી લોહી પડે છે, જેના માથામાં મહા દુઃખ થાય; શરીરમાં અંગેઅંગ અતિ ગ્રૂપ દ્રવ થાય, શ્વાસથાસ થઈ આવે, તે માણસ ત્રણ દિવ સમાં મરે; જીવે નહીં । ૧૧ । ललाटे यस्य तिलकं याममध्ये न शुष्यति ॥ दिनत्रयेण तस्यायुः क्षीयते नात्र संशयः १२
અર્થઃ—જે માણસે કપાળ ઉપર તિલક કીધા હૈય તા એક પહેાર સુધી જો સુકાયનહીં તેા તેનું આયુષ્ય ત્રણ દિવસનું જાણવું; એટલે તે નિશ્ચયે મરે એમાં સશય જ વા નહીં ।। ૧૨ । हुकारः शीतलो यस्य सकारो वहिसन्निभः ॥ महादाहो भवेद्यस्य, न जीवति दिनत्रयम् १३
અર્થ:રાગી જયારે પેટમાંથી શ્વાસ બાહાર કહાડે ત્યારે ગરમ હોય, ને જ્યારે અંદર શ્વાસ લિયે ત્યારે ટાઢા

Page #36

૨૮
હોય, ને જેના શરીરમાં ઘણે દાહ થતું હોય તે માણસ ત્રણ દિવસ જીતે નહીં . ૧૩ नरनासापुटयुगे दशाहानि निरंतरम् ॥ वायुश्चेत्सहसा वाति स जीवेदिवसत्रयम् १४
અર્થે-જે માણસના નાકના બંને પડોમાં દસ દિ વસ સુધી નિરંતર વાયુ અતિ વેગથી વહેતો રહે તો તે શરીરનું ત્રણ દિવસમાં મત જાણવું ૧૪ एक चक्षुर्यदारौद्रमुन्मालति निमीलति ॥ त्रिभिर्दिनैर्विजानीयात् स याति यममंदिरम् १५
અર્થ-જેની એક આંખ ભયાનક રીતે ઉઘડે ને મી થાય તે માણસ ત્રણ દહાડામાં યમરાજાના ઘેર જશે એમ નિશ્ચયે જાણવું છે ૧૫ नीला पीता तथा रक्ता त्रिरेषा यस्य मस्तके ॥ प्रयाति याति तस्यायुः षण्मास वा दिनत्रयम्१६
અર્થે નીલી, પીળી તથા રાતી એ ત્રણ રેખા મા થાની ઉપર જે જુએ તેનું આયુષ્ય છ મહીનાનું વા ત્રણ દિવસનું જાણવું છે ૧૬ ૫

Page #37

૨૯
नव भ्रूः सप्त घोषश्च, पंचरात्रेण नासिका ॥ जिहा चैकदिनं प्रोक्तमेतत्कालस्य लक्षणम् १७ અર્થા–પિતાના ભવાં ન દેખે તે નવ દિવસમાં મરે કર્ણ શબ્દ નહીં સાંભળે તે સાત દિવસમાં મરે નાક ન દેખી શકે તે પાંચ રાતમાં ભરે; અને જીભની અણી ન દેખે તે એક દિનમાં મરણને પામે. એવી રીતે કાલનું લક્ષણ કહેલું છે. જે ૧૭
છે સહાજો મ૦ છે. दंतसंध्यंतरे यस्य न विशत्यंगुलीत्रयम् ॥ अंगे धनुर्भवेद्यस्य, सप्ताहान् म्रियते ध्रुवम् १८
અર્થ:-દાંતની પંકિત સપ્ત થઈ જાય, તેમાં ત્રણ આંગળીઓ આવે નહીં; અને જેને ધનવેયની પેઠે શરીર તણાતું હોય, તે નિશ્ચયે કરી સાત દિવસમાં મરણ પામે છે ૧૮ છે
. વરાત્રમ ૫૦ उदरे शमितो वह्निरानने चाग्निरुद्यते ॥ सारणात्संचितो नित्यं, पंचरात्रं स जीवति १९

Page #38

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૦ અર્થઃ–પેટમાં અગ્નિ મં પડી જાય એટલે ભૂખ લાગે નહીં, મુખની ઊપર અગ્નિ ઉદ્દાત થએલી દેખાય એટલે મેહુ` લાલ થઇ આવે; અતિસાર વગડા ધણેા અશુદ્ઘમાં હાય, તે માણસ પાંચ રાત્ર સુધી જીવે, ॥ ૧૯ ૫ ॥ પંચનિમધ્યે મળ॰ ||
पांडुस्त्वक् पांडुरे नेत्रे, मूत्रं च पांडुरं तथा ॥ पांडुरा मुखदंताश्च मृत्युः पंचदिने भवेत् ॥ २० ॥
અર્થઃ–જે રાગી માણસની ચામડી પીળી પળી જા ય; નેત્રોમાં પીળાશ થઇ આવે, સૂતર પીળુ' થાય, માટુ પીળાચ ફીકું પડી જાય, તથા દાંતા પણ પીળા થઈ જાય તે પાંચ દિવસમાં તે મરણ પામે. ॥ ૨૦ ॥ नरो यो वानरारूढः प्रयाति पश्चिमां दिशम् ॥ स्वप्ने सोऽहां पंचकेन पश्येत्संयमनीं पुरीम् २१ અર્થઃ–જે માણસ સ્વપ્નમાં વાંદરાની ઉપર ચડીને પશ્ચિમ દિશા તરફ ગમન કરે છે તે માણુસ પાંચ દિવસમાં જમના આલયને વિષે જાય છે. ૫ ૨૧ ॥ यो न पश्येन्निजच्छायां दक्षिणाशासमाश्रितां ॥ दिनानि पंच जीवित्वा, पंचत्वं च प्रयाति સઃ ॥ ૨૨ ||

Page #39

૩૧ અજે પુરૂષ પિતાની છાયા નહી દેખે. કિંવા દક્ષિણ દિશા તરફ નમતી દેખે, તે માણસનું પાંચ દિવસમાં મરણ જાણવું. રર ! नरो यो वानरारूढो, यायात्प्राची दिशं स्वयम्॥ दिनैः स पंचभिश्चैव, पश्येत्संयमनीपुरीम् २३
અર્થ–જે માણસ વાંદરાની ઉપર ચડીને ઉગવણી દિશા તરફ જાય છે એવું જે રોગી સ્વપ્નમાં દેખે તો તે પાંચ દિવસમાં મરે. ને તે માણસ યમની પુરીમાં જઈ પહેચે છે ૨૩
॥ एकादशदिने मृत्युसू चकलक्षणम् ॥ ॥ केशांगारांस्तथा भस्म शुष्कतोयां तथा नदीम। दृष्टा स्वप्ने दशाहे वा मतैकादशकेदि ने ॥२४॥
અર્થા–વાળ, અંગાર, ભસ્મ તથા સુકાએલી નદી સ્વપ્નમાં જોવામાં આવે તે દશ દિવસ વીત્યા પછી આ ગારમેં દહાડે મૃત્યુ થાય છે ૨૪ એ
છે પક્ષો પ૦ . रात्रौ दाहो भवेद्यस्य, दिवा शीतं च जायते ॥ कफपूरितकंठश्च, पक्षमध्ये विनश्यति ॥२५॥

Page #40

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૨ અર્થ:“રાતના જેનું શરીર ઉનુ થતુ. હાય, અને દિવશના ટાઢું થતુ હાય, કફ વડે ગળુ ભરાઈ ગએલુ હાય તે રાણી એક પખવાડીઆમાં વિનાશને પામે છે. ૨૫ संपूर्णो वहते सूर्यः, सोमश्चैव न दृश्यते ॥ पक्षेण जायते मृत्युः कालज्ञानेन भाषितम् २६
અર્થ-જે પુરૂષ અથવા સ્ત્રીની સૂર્યની નાડી પરિ પૂર્ણ ચાલતી હૈાય, ને ચંદ્રની નાડો ચાલતી ક્રીડામાં આ વર્તી નહીં હૈાય, તેા જાણવું કે તે માણસનું મૃત્યુ એક પ ખવાડીઆમાં થશે, એવું કાલજ્ઞાને કરીને ભાખેલું છે. ૫ ૨૬૫
तेजे जले दर्पण के घृते च निरीक्षितव्यं प्रतिबिंबमात्मनः ॥ न चेक्षते यो यमलोकमाशु स चैव गच्छेत्खलुपक्षकेण ॥ २७ ॥ અર્થ:—જે માણસ પાણીમાં, આરીસામાં ને ધીમાં પેાતાના શરીરની છાયા જુએ પણ પેાતાનું પ્રતિબિંબ સસ્તક સહિત દેખે નહી' તા એક પખવાડીઓમાં તે તરત યમલાકમાં જાય છે. ॥ ૨૭ ॥

Page #41

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૩
सुप्रातस्यापि हृदयं, तत्कालं परिशुष्यति ॥
चरणौ च करौ वापि, मृत्युः पक्षे त्रमासिके २८ અર્થઃ–સારી રીતે નાન કરવા છતાં પહેલાં છાતી, હાથ અને પગ જલદી સુકાય તા પર વિસમાં અથવા ત્રણ મહીનામાં મૃત્યુ થાય ॥ ૨૮ । यस्य वस्त्रे स्वरे गंधो वाग्गात्राननयोरपि ॥ तस्यार्द्धमासिकं ज्ञेयं योगिनां देवि जीवनम् २९
अर्थः- द्वे हेवि, नेमोनां वस्त्राभा, स्वरभां, गात्रमा, તથા મુખાક્રિકમાં ગ ઢાય તેનું શરીર ચાગીનું છતાં પણ અરધે। મહીના જીવતુ રહીને પછી મરણ પામશે.૨૯ ॥ एकमासिकमृत्युलक्षणम् ॥
ईशान्यां तैलबिंदूनां प्रसरो यदि जायते ॥ मा सेनैकन गच्छेत्स यमराजस्य मन्दिरम् ॥ ३०॥
અર્થ:—મૂત્રમાં તેલનું ટીપું નાખવાથી જો ઈશાન દિશાની તરફ પસરી જાય તેા તે પુરૂષ એક મહીના જીવે, પછી યમરાજાના ઘેર પાાચે ॥ ૩૦॥ श्रीप्रतापविनिर्मुक्तो नित्यं सक्रोधभाषणः ॥ एकमासं स जीवित्वा पश्चाद्गच्छेद्यमालयम्॥३१॥
3

Page #42

૩૪
અથ-શ્રી એટલે શરીરની શોભા, એટલે શરીર ની કલા, અને પ્રતાપથી રહિત થએલે હોય, નિરંતર કોધનું ભાષણ કરતો હોય, તે એક મહિના સુધી જીવે છે ને પછી યમને ઘેર જાય છે. એ ૩૧ काली कुमारी यः स्वप्ने बध्नीयाद् बाहुपाशफः स मासेन समीक्षेत नगरीं शमनोषिताम् ३२
અર્થ-કાલા રંગની કુમારી કન્યા હોય, અથવા કાલાં વસ્ત્ર પહેરેલી હોય, તેવી સ્ત્રીની સાથે બાથ ભીંડે, એવું સ્વપ્ન જો રેગી દેખે તો તે એક માસમાં યમની નગ રીમાં પહોંચે છે ૩૨ છે नासिका वक्रतामेति कर्णयारेपि चोन्नतिः ॥ नेत्रे बाष्पाकुले स्यातां तयोरेव समुन्नतिः ३३
અર્થનાક વાંકું થઈ જાય, કાન ઉચાં થઈ જાય, આંખમાંથી આસું પડે, તથા આંખે ઉપાડી આવે ૩૩ आरक्त्यमेति वकं च जिव्हा हस्वायते यदा॥ तदा प्राज्ञो विजानीयान मृत्यु मासिकमाમત છે રૂ૪

Page #43

૩૫
અર્થ–મેઢાનો રાતે રંગ થાય, જીભ જીણી થઈ જાય એવાં બધાં ચિન્હ જેને થાય તેને મૃત્યુ એક મહિ. નામાં થાય છે. એમ નિશ્ચયથી જાણી લેવું. ૩૪ છે करावरुद्धश्रवणो ना शृणोति न च ध्वनिम् ॥ स्थूलं कशं कृशं स्थूलं तदा मासान्मृतिમત રૂપ .
અર્થ––જે અંતર્ધ્વનિ કાન હાથેથી ઢાંક્યા તો સંભળાતો નથી; જાડું અંગ હોય તે ઝીણું દેખાય ને ઝીણું હેય તે જાડું દીઠામાં આવે ત્યારે એક મહીનામાં તે માણસનું મરણ થાય છે જે ૩૫ स्वरहीनो गुदभ्रष्टः कासश्वाससमाकुलः ॥हिकी शोफी चातिशूली,मासेन म्रियते ध्रुवम्३६
અર્થ–જે રોગીને અવાજ બેસી ગયો હોય, ઉદ્રશ થઇ હેય, ઉપર સાસ થતો હોય, હેડકી થઈ હોય, હાંફ શુ થઇ હોય અને પેટમાં અતિશય ફૂલ થતું હોય તે તે એક મહિનામાં મરણ પામે છે . ૩૬ घृते तैले दर्पणे च तोये वा वानरी तनुम् ॥ यः पश्येदशिरःस्कंधांमासादूर्ध्व न जीवति ३७

Page #44

અર્થ –ધીમાં, તેલમાં, દર્પણમાં, પાણીમાં વાંદરી ને શરીરનું દરીન થાય અથવા માથા વિનાનું ધડ જે જુએ તો એક મહીનાની ઉપર તે માણસ જીવતો રહેતો નથી. એમ નકી જાણવું છે ૩૭ अशक्तः पांडुवर्णश्च बहुनिश्वाससंयुतः ॥ शुक्र च नित्यं पतति मासमेकं स जीवति ॥ ३८॥
અર્થગીનું શરીર શક્તિથી રહિત થઈ જાય, એટલે પરાક્રમ જેમાં ન રહે શરીરને રંગ પીળ થઈ જાય; હાલતાં ચાલતાં શ્વાસ ચડી આવે; વીર્ય નિત્ય પિશાબમાં જતું રહે તે માણસ એક મહીના સુધી જીવે છે. ૩૮
- વાર્તુમારિન મૃત્યુત્રક્ષણમ્ | यहोरात्रं त्र्यहोरात्रं वायुर्वहति संततः ॥ सा बैकमासात्तस्यापि जीवितं किल हीयते ॥३९॥
અર્થ–માણસના સંબંધમાં જેના નાકા પપડા દ્વારા બે અથવા ત્રણ રાત્રદિવસ પર્યત જે વાયુ નિરંતર પ્રબલ રૂપે ચલાયમાન હોય તો તે માણસનું દોઢ મહીના માં સ્થિત પિસ્તાલીશ દિવસમાં મરણ થાય છે, એમાં સંશય નથી . ૩૯

Page #45

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૭ ॥ त्रैमासिकमरण० ॥
लोहदंडधरं कृष्णं पुरुषं कृष्णवाससम् ॥ स्वपन् योऽये स्थितं पश्येत् स त्रिमासान लंघयत् ॥ ४० ॥
અર્થ:લાહના દંડ હાથમાં વરેલા હાય, કાલે પુરૂષ હાય, કાલાં વસ્ત્ર પહેરેલાં હેય, એવા પુરૂષ જો રોગી પા તાની પાસે ઉભેલે સ્વપ્નમાં જુએ તા તે ત્રણ મહીનામાં ભૃણને પામે ॥ ૪૦ |
यः कर्णघोषं न गृणोति किंचित् दीप्तेऽपि धौमं पटलं हि पश्येत् ॥ यो वैपरीत्याद्विवृणोति शब्द मासत्रयं प्राप्य जहाति देहम् ॥ ४१ ॥
અર્થઃ—જે પુરૂષ કાને કરી કાંઇ પણ કહ્શબ્દ સંભળે નહીં; દીવાની પેઠે પ્રગટ પદાર્થ છતાં જેમ આડા પડળ આવી ગએલાં હોય તેમ ઝાંખું દેખે, કાઇ માણસ કાંઈ બેલે ને રાગી સમઝે જુદુંજ, તે માણસને છત્ર ત્રણ મ हीनामां ते। २हे ॥ ४१ ॥
प्रत्यूषस्यपि यस्याशु हृदयं परिशुष्यति॥ चरणौ च करौ वापि त्रिमासं तस्य जीवनम् ॥ ४२ ॥

Page #46

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮ અર્થ:-પ્રભાતના સમયે જેનુ હ્રય, ચરણુ તથા
હાથ સુકાઈ જાય છે, તે માણસ ત્રણ મહીના સુધી જીવે છે એમ ની જાણવું ॥ ૪૨ ॥ अनिद्रो विद्युतं दृष्ट्वा दक्षिणां दिशमास्थिताम् ॥ तथैकं च धनुर्व्यापि जीवितं च त्रिमासिकम् ४३
અર્થ:—અનિદ્રામાં વીજલી ફ્રીડામાં આવે, તે જો દક્ષિણ ઔંશની તરફ જોવામાં આવે તથા તત્કાળ ધનુષનાં દર્શન કરવા થકી ત્રણ મહીના જીવતે રહીને પછી મરણુ તે પામે છે !! ૪૩ || वर्णहीनो निकामं च स्वादहीनस्तथैव च ॥ मासत्र गते नूनं स गच्छेद्यमशासनम् 88
અર્થઃ—(માણસના) શરીરને રંગ અતિશય પલટી જાય, તેમજ સારા નરસા સ્વાદ જાણે નહીં, એવા રાગી ત્રણ મહીના વીત્યા પછી યમની નગરીમાં જાય ॥ ૪૪ ૫ ॥ पंचमासावधि जीवितलक्षणम् ॥ काकविट्सदृशो यस्य पांशुवर्षासमोमलः ॥ स्वच्छ ः यामन्यथा पश्येत् पंच मासान् स जीવાત ॥ ૪ ॥
॥

Page #47

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૯
જે દિશાએ જાય મલત્યાગ કરે છે
અર્થઃ-કાગડાની વિષ્ઠાની પેઠે છે, ધુલની વર્ષા થાય તેની પેઠે જે તથા પેાતાના શરીરની છાયા અન્યથા ( ખીજી રીતે ) જી એ તે પાંચ મહીનાથી વધારે જીવતા રહેતા નથી ૫૪પા ॥ षाण्मासिकादिमृत्युलक्षणम् ॥
"
लक्ष्यं लक्ष्म चिकित्सकेन मनसा शुद्धस्य भा - नोश्च तत् क्षीणं दक्षिणपश्चिमादिषु तदा षट् त्रिद्विमासैककम् ॥ छिद्रं मध्यगतं दिनार्द्धमपि चेदायुः प्रमाणं ध्रुवं सर्वज्ञैः परिभाषितं स्फुटतरं दृष्टो महान्प्रत्ययः ॥ ४६ ॥
અર્થઃ—જે માણસાને શુદ્ધ સૂર્યનું મંડળ દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઉત્તર તથા પૂર્વ ભાગમાં ક્ષીણુ તથા મધ્યગત છિદ્ર જોવામાં આવે છે; તે માણસનું ક્રમેકરી છ મહીનામાં ત્રણ માસમાં બે મહીનામાં; એક મહીનામાં તથા અર્ધા દિવસમાં આયુ ક્ષીણ થાય એવું પ્રમાણ કહેલું છે. એવી રીતે ચિકિત્સકા દ્વારાએ રપષ્ટ જાણવામાં આવે છે. તેજ જ્ઞાનીઓએ તથા ચેાગીએએ પણ કહેલું છે ॥ ૪૬ ૫

Page #48

www. kobatirth.org
૪૦
॥ पाण्मासिकमृत्युलक्षणम् ॥ प्रतापेन विनिर्मुक्तः क्रुद्धभाषी निरुद्यमः ॥ षण्मासेन न संदेहः स गच्छेद्यमशासनम् ४७ ' અર્થ—જે માણસ પ્રતાપહીન થઈ જાય, ક્રોધથી જે બેલે, જેની ઉઘમની હાની થઈ જાય, તે માણસ છે મહીનામાં મૃત્યુને પામે છે૪૭ | शमनं तत्लुतं वापि यः पश्येत्स्वप्नगोचरे ॥ हतानि शुष्ककाष्ठानि षष्ठे मासि न तिष्ठति १८
અર્થ–યમ અથવા યમપુત્રનું સાક્ષાત્ કરીન અને કાપેલાં તથા સુકાયેલાં લાકડાં સ્વપ્નમાં દેખાય તો છ મહીનામાં તે નાશને પામે છે ૪૮ . निजं च प्रतिबिंब हि नीरदांबष दर्पणे ॥ उत्तमांग यो न पश्येत् षण्मासैश्च विनश्यति॥४९॥
અર્થ -પોતાના મુખનું પ્રતિબિંબ વર્ષના પાણીમાં અથવા આરીસામાં ન દેખાય તથા પિતાનું માથું પણ તે માં દેખાય નહીં તો તે માણસ છ મહીનામાં નાશ પામે છે ! ૪૯ છે

Page #49

सदा चोदरपूर्णस्य वारीच्छा चेद् दिवानिशम् । असंशयं चतुःपंचऽषण्मासान् वा स जीवति ५०
અર્થ–સદા સર્વદા પેટ ભરેલુંજ જણાય ને પાણી પીવાની ઈચ્છા હમેશ થયા કરે તેનું શરીર ચોથે પાંચમે અથવા છઠે મહીને કાલધર્મ પામે છે ૫૦ वेत्ति नीलादिवर्णस्य कटुम्ललवणस्य च ॥अकस्मादन्यथाभावं षण्मासेन हि मृत्युभाक् ५१
અર્થ જે માણસ પિતાનું શરીર તથા બીજું બધું વિપરીત રંગનું જુએ, મીઠાને કડવું તથા ખાટું જાણે, અને અકસ્માત જેને અન્યથાભાવ થઈ જાય તે છ મહિ નામાં મૃત્યુને પાત્ર થાય છે કે પ૧ છે इंद्रनीलनिभव्योनि नागव॒दं यदीक्षते ॥ इतस्ततश्च प्रसरत् षण्मासान् स तु जीवति ॥५२॥
અર્થ –જે માસ આકાશને વિષે નીલી આભાસ હિત છતાં અહીં તહીં વિસ્તરેલા સર્ષના અથવા હાથીના સમૂહને જુએ તે માણસ છ મહીના સુધી જીવે છે પરા स्वमा स्वतनौ वापि, यः पश्येत्स्वानगो नरः॥ वृणानि शुष्ककाष्ठानि, षष्ठे मासे न तिष्ठति५३

Page #50

૪૨
અર્થ–પતાના પગ અથવા શરીરની ઉપર ઘાસ તથા સુકાં લાકડાં દેખે, એવાં સ્વપ્નાં આવે તો છ મ હિનામાં મરે. પણ छाया प्रकंपते यस्य, देहबंधेऽपि निश्चले ॥ रुतांतदूता बभंति, चतुर्षे मालितं नरम्॥५४॥
અ-પિતાના શરીરની છાયા પિતાનો દેહ નિચલ છતે થકે કંપાયમાન થઈ જાય તો તે માણસનું આયુષ્ય ચોથે મહીને પુરૂં થઈ જાય છે ને તેને કાલના દૂત બાંધી લઈ જાય છે એમ જાણવું છે ૫૪ रात्री चंद्रदयं वापि, दिवा द्वौ च दिवाकरौ ॥ वितारकं व्योम दृष्टा, षण्मासे म्रियते नरः५५ ' અર્થા—જે માણસ રાતના બે ચંદ્ર દેખે, દિવસના બે સ દેખે અને જેને તારા વિનાનું આકાશ દેખાય તે નર છ મહીનામાં મરણ પામે છે પપ છે पांशुराशिं च वल्मीकं, लोहदंडमथापि वा ॥ योऽधिरोहति वै स्वप्ने, षण्मासान् स तु નીતિ પદ છે

Page #51

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૩
अर्थ:-धुजनो ढगलो, शईडेो, तथा सोहंड એટલે લાહના”ંડ સ્વપ્નમાં દેખે અથવા એટલાની ઉપર બેસે તેા રાગીનું છ મહીનામાં મેત થાય ।। ૫૬ ॥ वृक्षस्य मूलशाखायां, स्फुलिंगा वह्निसंनिभाः ॥ षट्सु मासेषु यातेषु मानवो त्रियते ध्रुवम५७
અર્થઃસ્વપ્નને વિષે વૃક્ષના મૂલમાં અને શાખાને વિષે અગ્નિના ગારા જેવું જોવામાં આવે તે તે માસ છ મહીનામાં મરી જાય ! ૫૭ ।। लक्ष्यं लक्षणलक्षितेन पयसा भानुप्रभामंडले, हीनो दक्षिणपश्चिमोत्तरपरं षट्त्रिद्विमासैककम्॥ मध्ये छिद्रयुतं भवेद्दशदिनं धूम्राकुलैस्तद्दिनं, सर्वज्ञैः परिभाषितं स्फुटतरं आयुः - प्रमाणं ध्रुवम् ॥ ५९ ॥
અર્થઃ–મધ્યાન્હ પાણીના થાળ ભરીને રાગી મા સે પેાતાના શરીરની છાયા જોવી તેમાં જમણું અંગ ન રુખાય તે છ મહીનામાં મરણુ જાણવું; પૃષ્ઠ ન દેખાય તા ત્રણ મહીનામાં મરણ થાય; ડાબું અંગ ન દેખાય તે

Page #52

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૪
બે મહીનામાં મરણુ સમજવું, શરીરને આગળના ભાગ ન દેખાય તેા એક મહીનામાં માત માનવું; છાયામાં છિદ્ર દે ખાય તે દી દહાડામાં મૃત્યુ નીપજે; અને છાયામાં ધુમાં ડૉ દીઠામાં આવે તે તેજ દિવસે મરણ થશે એમ નિશ્ચય કરવા. એવી રીતે કાળજ્ઞાનને વિષે સર્વજ્ઞ પંડિતાએ આયુ ષ્યનું પ્રમાણ પ્રકટપણે કહેલુ છે તે માની લેવું ! ૫૮ ॥ શમતિ મૃત્યુન્નનમ્ ॥
अरश्मि यदि सूर्य च वह्निं चैव मलीमसम् ॥ पश्येत् स दशमासांस्तु तथो न तु जीवति५९
અર્થ;-કિરણાથી રહિત સૂર્ય દેખે, તથા મલીનતા સહિત અગ્નિ દેખાય તે શ મહીના પછી મરણને પામે ॥ પદ
! વાર્ષિક્ષમર॰ !
वर्षेण तु भवेन्मृत्युः जाग्रतः स्वप्नदर्शनात् ॥ तस्य शांतिः सदा कार्या, मृत्युंजयस्य मंत्रकैः ६० છું. જે માણસ જાગતાં છતાં સ્વપ્ન દેખે, તેનું એક વર્ષમાં ભરણ જાણવું. તેની શાંતિ કરવાને અર્થે મૃત્યુ

Page #53

૪૫
જયના મંત્ર જાપ કરે. એ મંત્ર વડે માણસના મરણ ની શાંતિ થાય ને વિગ્ન ટળી જાય છે ૬૦ છે कुंडली पीडयते यस्य, वातेनाहारबधनम् ॥ आहारो हृदये यस्य, स वर्षेण विनश्यति ६१
અર્થ–માણસના આધાર ચક્રમાં કુંડલી એટલે ગુદાસ્થાનમાંની કુંડલી નિત્ય પીડા કરે, વાયુએ કરી આ હાર બંધ થાય અને જે કાંઈ ખાય તે છાતીમાં જ રહે નીચે ઉતરે નહીં તે માણસ એક વર્ષમાં વિનાશને પામે છે ૬૨ यस्य वै भुक्तमात्रस्य हृदये वर्द्धयेत्क्षुधा।जानीयादतवर्षे च स गतायुर्न संशयः॥ ६२॥
અર્થ—જેને જમી ઉઠતાંજ તરત ભૂખ લાગે છે તે એક વર્ષ પુરૂં નહી થતાં મૃત્યુ પામે છે એટલે તે વસ સુધી જીવે નહીં એમ જાણવું છે ૬૨ यस्य रेतो मलं मूत्रं क्षुतयुक्तं प्रजायते ॥ तथैकदा भवेद्यस्य अब्दं तस्यायरिष्यते ॥६॥
અર્થ–જેનાં વીર્ય, વિષ્ઠા, મૂત્ર ને મલ તે છીંક સહિત હોય છે તથા સ્વભાવથી અન્યથા થઈને એક કા લમાં નાના પ્રકારનાં થાય છે તે માણસ એક વર્ષ સુધી જીવતે રહે છે એમ જાણવું છે ૬૩ છે

Page #54

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૬ प्रकृत्यस्ताद्यस्य जीवो, वश्यतां नैव गच्छति ॥
तस्य संवत्सरे मृत्युः कालज्ञानेन भाषितः ६४
અર્થઃ—જ્યારે દેહની પ્રકૃતિ અસ્ત પામ્યાથી પાતાના દેહ પેાતાના તાખામાં ન રહે, તે માસ એક વર્ષમાં મરણ પામે છે, એવું કાલજ્ઞાને નાંખેલુ છે ॥ ૬૪ ૫ स्पृश्यते भक्ष्यते वापि पिशाचखरराक्षसैः ॥ भूतैः प्रेतैः श्वभिः सिंहेर्गोमायुगृधशूकरैः॥६५॥
અર્થ:પિશાચ, રાક્ષસ, ગધેડું, ભૂત, પ્રેત, કુતરૂ′′ સિદ્ઘ, શીયાલ, ગીધ તથા સુવર, દેહની ઊપર ચડતાં હાય, ૐ ખાતાં હોય, ૫ ૬૫॥
शरभैः शलभैः श्येनैरश्वैरश्वतरेर्वकैः ॥ स्वप्ने " स जीवितं त्यक्त्वा वर्षांते यममीक्षते ॥ ६६ ॥
અર્થઃ–તથા ઉથ, ફણિગણુ, સૈન ખાજ, ખચ્ચર, ડું તથા બગલા, પ્રત્યાદ્દિક દ્વારા સ્વપ્નમાં જીવતા નાથ દીઠા માં આવે તે માણસ એક વર્ષ પછી યમને જુએ છે, અર્થાત્ સરે છે !! ૬૬ ॥

Page #55

४७ ॥ त्रैवार्षिकमृत्युलक्षणम् ॥ याम्यनासापुटे यस्य वायुर्वाति दिवा निशि ॥ तदा नरस्य तस्यायुः क्षयेदव्दत्रयेण हि॥६॥
અર્થ –જેના નાકનાં જમણુ કાણામાં રાત્રિ દિવસ પવન ચાલતે હૈય તેનું આયુ ક્ષય થઈને ત્રણ વર્ષમાં મૃત્યુ થાય છે એમ જણવું છે ૬૭ છે ' यत्संख्यो विषमो बिंदुस्तत्संख्यदिवसे मृतिः। यत्संख्यश्च समो बिंदुस्तसंख्यं विनं स्मृ. तम् ॥ ६८॥
मर्थ:--मसानी २८सी विषभ संध्या याय, તેટલે દિવસે રોગી મરે, વળી સમ બિંદુઓની જેટલી સંખ્યા થાય તેટલા દિવસ રોગી જીવે છે ૬૮
॥ अथ सामान्यतो मरणसूचकलक्षणानि ॥ शक्रायुधं चार्द्धरत्रे दिवा चंद्रग्रह तथा॥ दृष्टमात्रेण संक्षीणमायुर्विद्यात्स्वमात्मवित्॥६९॥
અર્થ-અરધી રાતે ઇંદ્ર ધનુષ દીઠામાં આવે અને દહાડે ચંદ્રગ્રહણ દેખાય તે આયુષ્ય ક્ષીણ થયું એમ જાણવું ૬૯

Page #56

४८
यः शांतिमान कोधनतामुपति, यः क्रोधवान शांतिगुणं प्रपद्येत् ॥ आसन्नमृत्यू कथितौ वि. विस्तौ तु प्रकत्या विकृति प्रयातः ॥ ७० ॥
અર્થ-જે માણસ પ્રથમ શાંતિવાળો હેય અને રેગ થયા પછી ક્રોધવાનું થાય, તથા જે પ્રથમ ક્રોધવાળી પ્રકૃતિ વાળ હોય ને રોગ સમયે શાંતિગુણસંપન્ન થાય, એવા બને રોગીઓને વિષે જાણવું જે, મોતના નજીક પહોચે લા છે. એવી રીતે વિધિ જાણનારા કહે છે કે ૭૦ છે पिधाय कर्ण निर्घोषं न शृणोति निरंतरम् ॥ न पश्येचक्षुषोज्योति स्तस्यासन्नामृतिध्रुवम् ॥ ७१ ॥
અર્થકાનમાં સર્વદા શબ્દને બંધ થતો છતાં નિરતર સાંભળતા નથી તેમજ આંખની જત પણ નાશ થઈ જાય એવાં ચિન્હ થવાથી નિશ્ચય મૃત્યુ થાય છે એમ જાણવું છે ૭૧ છે दीप निर्वाण गंधं च सुहृदवाक्य मरंधतीम् ॥ न जिघ्रंति न शृवंति न पश्यति गतायुष ७२

Page #57

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૯
पिधाय कर्णनिघोषं न शृणोति निरंतरम् ॥ न पश्येच्चक्षुषोज्योतिस्तस्यासन्ना मृतिर्भुवम् ७१ ॥
અર્થ-કાનમાં સર્વા શબ્દના બધ થતા છતાં નિરતર શાંભળતાં નથી તેમજ આંખાની જાત પણ નરમ થઇ જાય એવાં ચિન્હ થયાથી નિશ્ચય મૃત્યુ થાય છે એમ જાણવું. ॥ ૧ ॥ दीपनिर्वाणगंधं च सुहृद्वाक्यमरुंधतीम् ॥ न जिघ्रांति न शृण्वंति न पश्यति गतायुषः ॥ ७२ ॥
અર્થઃ દીવા આલાઈ જાય તે વાસ, હિતવક્તાનું વચન સમજતા નથી, તથા અરૂંધતી નક્ષત્ર જે આકા શમાં છે તે, તથા નાક, કાન ને આંખ એ ત્રણ ઈંદ્રિચાના વિષયાનેજે જોએ નહીં તે પુરૂષ આયુરહીત જાણવા. રા प्रकृतिस्थ या जीवो विकृतिं चैव गच्छति ॥ स चैव कालदष्टोस्ति, कालते जोविवर्जितः ७३ ॥
અર્થઃ-જ્યારે પ્રકૃતિને વિષે રહેતા જીવ વિકૃતિને પામેછે, ત્યારે સમજવું કે તેની ઊપર કાલની દૃષ્ટિ પડીછે; કાલેકરીને તેજથી તે રહિત થયા અર્થાત્ તે અંત અવસ્થા માં આવ્યે એમ માનવું | ૭૩ ॥
૪

Page #58

५० चरणौ शीतलौ यस्य, शीतलं नाभिमंडलम् ॥ शरस्तापो भवेद्यस्य, तस्यमृत्युभविष्यति ७१
અર્થ –જે રેગીના પગ ટાઢા થએલા હોય, નાજી પણ ટાઢી થઈ ગઈ હોય, અને માથામાં ગરમી વ્યાપી થઈ હોય તેનું મૃત્યુ થાય છે કે ૭૪ છે उरगवरुणरौद्रा वासवेंद्रात्रपूर्वा यमदहनविशाखाःपापवारेण युक्ताः ॥ तिथिषु नवमिषष्टी द्वादशी वा चतुर्थी भवति च खलु योगो रोगिणां मृत्युहेतुः ॥७॥
अर्थः-3२॥ (अश्लेषा) १३ ( शतलि ) द्र ( मा२1 ) ४१, ( पनि४ ) पूर्वानुनी, पूर्वापा। पूर्वानाद्र ५६, यम, (१२९) हन, (कृति) मने विश ખા એ નક્ષત્ર તથા રવિવાર, મંગલવાર, ને શનિવાર એ ત્રણ પાપ વાર, અને નવમી; ષષ્ઠી, દ્વાદશી, અથવા ચોથ એ તિથિઓને એટલાંને વિષે રોગીને મરણ યોગ થાય છે. કેમ કે એ મૃત્યુના હેતુ કહેલા છે તે ૭૫ છે स्वात्यश्लेषारौद्रपूर्वासु शाके रोगोत्पनिर्जायते यस्य पुंसः॥ तझैषज्यं नैव देयं कदापि ज्ञात्वा मृत्यु वैद्यराजेन पुंसः ॥ ७६ ॥

Page #59

અથે-સ્વતી, અલવી,આરદ્ર, પુવા, જયેષ્ઠા, એટલાં નક્ષત્રમાં જે રોગીને રોગની ઉત્પત્તિ થાય તે મા ણશને વધે ત્યાગ કરે, એટલે તેને એશડ આપવું નહીં, તેનું મૃત્યુજ થાય છે . ૭૬ છે रासभारूढमात्मानं, तैलाभ्यक्तं च मुंडितम् ॥ नीयमानं यमाशायै, स्वप्ने पश्येत् स नष्टवत्७७
અર્થ–ગધેડા ઉપર ચડેલ, માથું મુંડેલું, તેલ ચિપડેલું અને યમની દિશાએ જતું એવા સ્વપ્ન દેખે તે તેને મરણ જાણવું ૭૭ हृदयं नाभिनासं च, पाणिपादं च शीतलम् ॥ शिरस्तापो भवेद्यस्य, स मृत्युदिनमध्यतः७८॥ ' અર્થ-જે રોગીની છાતી, નાભી, નાશિકા (નાક) હાથ, ને પગ, ટાઢાં પડી ગએલાં હોય, અને માથું ગરમ થઈ ગયું હોય તે એક દિવસમાં મરણ પામે છે ! ૭૮ शीर्षस्वेदो भवेद्यस्य, मुखे श्वासः प्रवर्त्तते ॥ अष्टनाडीष्वनिर्वाहः, सोपिकालेन वीक्षितः७९
અર્થ-જેના માથામાં પશીનું થતું હોય, મહેડામાં વાયુ ઘણે રહતે હોય, અને બે નાડી કાંડામાંની, બે

Page #60

પર.
નાડી પાની પાશેની, બે નાડી લમણા ઉપરની ને બે નાડી ગળામાંની મળી આઠ નાડીઓની ગતિ ઓછી થઈ ગઈ હેય તેની ઉપર કાલની દૃષ્ટિ પડી છે એમ જાણવું ૭૯ अंगकंपो गतेभैगो, वर्णभ्रंशस्तथैव च ॥ गंधं स्वादं न जानाति, स गच्छेद्यमशासनम्॥८॥
અર્થ-જે રોગીના આંગ કાપતા હોય, ચાલવાની ગતિ ખુટી ગઈ હૈય, સરીરને રંગ ફરી ગયે હૈય, નાકેથી ગંધ અને રસનાથી સ્વાદ નહી જાણતો હોય, તે નકી યમ લેક પ્રતે જાય છે ૮૦ છે जिव्हा कृष्णा भवेद्यस्य, मुखं च कुंकुमारुणम् कृष्णा दंताः पुनस्तस्य, शीघ्रं मृत्युभविष्यति
અર્થ-જેની જીભ કાળી પડી જાયમેટું લાલ થઈ જાય, અને દાત કાળાં થઈ જાય તેની જલદી મોત થાય એમ જાણવું છે ૮૧ છે अरुंधती ध्रुवं चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च ॥ आयुर्हाना न पश्यंति, चतुर्थं मातृमंडलम्८२॥

Page #61

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ
અર્થઃ—જે રાણી પોતાની જીભ, નાકની દાંડી અ ને આંખની પાપણુ, એવા વિષ્ણુના ત્રણ ૫૬, તેમજ આ ક્રાસમાંના તારા એટલાંને જેની આયુષ્ય પુરૂ થયુ હોય તે જોઈ શકતા નથી. ॥ ૮૨ ॥ अरुंधतीभवोज्जव्हा, ध्रुवं नासाग्रमुच्यते ॥ भ्रुवौ विष्णुपदं मध्ये, तारका मातृमंडलम् ८३
અર્થઃ–જીભના આગળા ભાગને એટલે જીભના અણીને અરૂતિ કહે છે, નાકની દાંડીની ધ્રુવ સંજ્ઞા છે, આંખના ભમરાને વિષ્ણુપદ કહે છે, અને માતૃમંડલ તારા ને કહે છે ! ૮૩ !
अनिलो याति पित्तेच, पित्तं याति कफालये ॥ कफश्च कंठमायाति, दुर्लभं तस्य जीवितम्८४
અર્થઃ–પહિલી નાડી વાયુના ઘરમાં જાય, પિત્તની નાડી કફના ધરમાં જાય, અને ટૅક્ની નાડી કંઠમાં જાય તા તે રાગીનું જીવવું દુરલભ જાણવું ! ૮૪ ૫ पूर्वमेवैकवेगार्ते यदि वेगांतरं भवेत् ॥ त्याज्यः स दूरतो वैयैः मृत्युनाखलुवी क्षितः ॥ ८५ ॥

Page #62

૫૪ અર્થ–પ્રથમ દુઃખ ઉત્પન્ન થયું હોય, ને તેના વે ગમાં બીજું દુઃખ હેય, તે રેગીને વધે દૂરથકી ત્યાગ કરે. કારણકે તે નિચે મરણ પામે એમ વદે કહેવું છે. ૮૫ तृट्श्वासकासज्वरशाफमूर्छा, हिक्कान्नविद्वेषण वातिशूलैः ॥ युक्तोतिसारी खलु मृत्युनेक्षितो गोविंद गोपाल गदाधरोति ॥ ८६ ॥ ' અર્થ–તરસ લાગે, શ્વાસ થાય, તાવ આવે, સેજે થાય, મૂછ આવે, હેડકી થાય, તે માણશ નિચે મરે, ને તે રોગને અસાધ્ય રોગ જાણો; તેને ધષધિ કરાવિયે, તે રોગીએ પરમેશ્વરનું ધ્યાન ધરવું ને ગેવિંદ, ગોપ લ ત થા ગદાધર એવું નામસ્મરણ કરવું. ૮૬
તે નક્ષત્રાલિનિરાધ્યાનમ્ भरणी च मघाऽश्लेषा, मूलं च कृत्तिकेंद्रकम् ॥ आर्द्रा शतभिषक् पूर्वा, स्तारका मृत्युकारकाः | ૮૭ |
અર્થ–ભરણી, મઘા, અશ્લેષા, મૂલ, કૃત્તિકા, જયે ઠા, આર્દ્ર, શતભિષા, પુર્વા ફાલ્સન, પુર્વાષાઢા, પુર્વાભા દ્રપદ, એ અગ્યાર નક્ષત્રમાં જે માણસ માટે પડે તેઓ મૃત્યુના પામનારા એમ જાણવું. ૮૭

Page #63

૫૫ भामरुतिकयोनँदा भद्रा च बुधनागयो॥जया गुरौ मघायां च रिक्ता शुक्रधनिष्ठयोः ॥८८॥ જ અર્થ–મંગલવાર, કૃત્તિકા નક્ષત્ર, નંદા તિથિ, બુધવાર, અલેષા નક્ષત્ર ને ભદ્રા તિથિ, બહસ્પતિવારમ ઘા નક્ષત્ર ને જયા તિથિ અને શુક્રવાર, ધનિષ્ઠા નક્ષત્રને રિકતા તિથિ છે ૮૮ છે भरण्यां शनिवारे च पूर्णाख्यतिथिपंचके ॥ योगेस्मिन्च्याधिरुत्पन्नो न सिध्यति कदाचन८९॥
અર્થ–શનિવાર, ભરણી નક્ષત્ર, ને પૂર્ણ તિથિ એ બધા ગેમાં રેગની ઉત્પત્તિ થયાથી રેગ અસાધ્ય થાય છે. એમ જાણવું છે ૮૯ नंदा च वृश्चिके मेषे भद्रा मिथुनकन्ययोः ॥ कर्के चैव जया सिंह कुंभे रिक्ता तुले वृषे॥९॥
અર્થ–વૃશ્ચિક તથા મેષ લગ્ન ના તિથિ, મિથુન તથા કન્યા લગ્ન ભદ્રા તિથિ, કર્ક સિંહ લગ્ન જયાં તિથિ કુંભ તેલાને વૃષ લગ્ન રિક્તા તિથિ છે ૯૦ धने युग्मे च मकरे पूर्णा तिथिरुदाहृता ॥ विरुद्धा रोगिणां नूनं नंदादिस्थितिपंचकम्

Page #64

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૬ અર્થ:—ધન લગ્ન મિથુન લગ્ન મકર લગ્ન પૂર્ણા અને નંદા તિથિ યુકત થાય ત્યારે રાગની ઉત્પત્તિ થાય તા અનિષ્ટ જાણવું ! ૯૧ ૫ पूयाभमरुणश्यावं हरितं नीलपीतकम् ॥ष्ठीवति श्वासकासार्तो न जीवति हृतस्वरः ॥ ९२ ॥
અર્થ:—લાળ જે મુખમાંથી પડે છે તેના રંગ અર્ છુ, કાલા, નીલેા, રિત તથા પીલા ઢાય, શ્વાસ કાસ સહિ ત વહે ને સ્વર બેશી જાય તેા તે માણસ જીવે નહીંકરા हीनस्वरो भ्रष्टगुदः कासश्वासमाकुलः ॥ ही - काशाषसमायुक्तः कुक्षिशूली न अविति ॥ ९३ ॥
અર્થ:—સરહીન થાય, ગુદા ભ્રષ્ટ થાય, ખાંસી થાય, સાસ થાય, હેડકી થાય, શોષ થાય, તથા કુક્ષિમાં શૂલ થાય એ બધા રોગો મળેલા હેાવાથી માણસને મૃત્યુ ની પ્રાપ્તિ થાય છે ૫ ૯૩ ।।
कालं ज्योतिर्विहीनं च गताभ्यंतरलोचनम् ॥ मंददृष्टिं विशेषेण मृतप्रायं समादिशेत् ॥ ९४ ॥ અર્થઃ—જેના કાલા રંગ થએલા હાય, તેજહીન થઇ ગએલા હાય, આંખ અંદર પેશી ગએલી ઢાય અ
-

Page #65

૫૭
ત ખાડા પડી ગએલા હોય, અને જેની નજર મંદી, પડી ગએલી હોય એવા માણસને વિશેષે કરી કાલ પ્રાપ્ત થાય છે ૯૪ दिवा वा ताराकाश्चंद्रं रात्रौ व्योम वितारकम्।। युगपञ्च चतुर्दिक्षु शककोदंडमंडलम् ॥ ९५ ॥
અર્થ—દિવસે તારાઓ સહિત ચંદ્ર તથા રાત્રે આકાશ તારા એકરી રહિત અને એકજ સમયે ચારે દિશાઓમાં ઈંદ્ર ધનુષ મંડલની પેઠે દીઠામાં આવે તે આ સાધ્ય ગણવું છે ૯૫ शुक्ला शुष्का गुरुः श्यावा लिप्ता लुप्ता च ना. सिका ॥ तथा साचापि विकता संवृता पिटका જિતા . ૨૬ છે.
અ--જેના નાકનો રંગ ઘેળો થાય, કાળે થા ય, નાક સુકાઈ જાય, જાડું થઈ આવે, વાંકુ થઈ જાય, બેશી જાય, સુંઘવાની ઇંદ્રિયને નાશ થઈ જાય, અથત વાસ આવે નહીં ફાટી જાય અથવા બીજી પીડા વાળું થાય, તથા નાકમાં તનખ મારે એવા માણસનું જરૂર મરણ થાય છે. ૯૬ છે

Page #66

૫૮
वृद्धस्यापि च बालस्य, यूनोतिविकलस्यच ॥ सर्वांगशोफो यस्य स्यात् , शोफी स म्रियते ध्रुवम् ॥ ९७॥ અર્થ–ગરડે હોય, બાલક હેય, કે જુવાન હોય અથવા વ્યાધિ પીડિત હેય તેના શરીરની ઉપર સર્વે અંગમાં સજા થાય તો તે સેજાવા રોગી નિચે મરણને પામે પણ કદાચિત્ જીવે નહીં. ૯૭ | इति कालज्ञाने मृत्युसंविज्ञानं नाम द्वितीय
उद्देशः ॥२॥
॥अथाष्टविधपरीक्षा दर्शनस्पर्शनप्रश्नैाधेर्ज्ञानं त्रिधा मतम् ॥ दर्शनान्मूत्राजव्हाद्यैः स्पर्शनान्नाडिकादिभिः प्रश्नभूतादिवचनादिति त्रेधा तदुच्यते ॥ १ ॥
अर्थ:-नवाया 243याथी तथा पूछयायी व्याધિનું નિરૂપણ થાય છે. તેમાં મૂત્ર તથા જીભ વગેરેની જેવાથી પારખ થાય છે; અડકવાથી નાડી વગેરેની પરી ક્ષા થાય છે, અને પૂછવાથી દુતાદિક પરખાય

Page #67

પ૯ છે અર્થાત વાત પિત્ત તથા કફે કરિ ઢંદજ તથા સન્નિપા તાદિ લક્ષણને બોધ થાય છે, સુખસાધ્ય, કૃણ સાધ્ય તથા અસાધ્ય જ્ઞાન નાડિકાદિ સ્પરીથી થાય છે; ત થા દૂતના વચન થકી લક્ષણનો બોધ થાય છે. ૧ | रोगाकांतशरीस्य स्थानान्यष्टौ परीक्षयेत् ॥ नाडी मूत्रं मलं जिव्हां शब्दं स्पर्श च रूप છે . ૨ |
અર્થ – રગથકી પોડાયેલા માણશના શરીરની ૫ રીક્ષા નાડી, મગ, મલ, જીભ, શબ્દ, સ્પર્શ, નેત્ર તથા રૂપ આ આઠ સ્થાનોથી થાય છે કે ૨ करस्यांगुष्ठमूले या, धमनी जीवसाक्षिणी ॥ तच्चेष्टया सुखं दुःखं, ज्ञेयं कायस्य पंडितैः ३
અર્થ– જમણા આંગુઠાના મૂલમાં જે નાડી વહે છે તે જીવની સાક્ષી આપવાવાળી છે અને તેની ચેષ્ઠાથી શરીરનું સુખ તથા દુઃખ જણાય છે, તે પંડિત જાણે છે ૩. उत्ताला च तथा लंबा, मंदा शुभतरा तथा ॥ कठिना च स्थिरा सूक्ष्मा, मृद्दी रौद्री तथो તે છે ? .

Page #68

અર્થ--ઉત્તાલા, (ઉતાવલી) લંબા, (લાંબી) દા, (મંદા) શુભતરા (વધારે સારી) કઠિના (સપ્ત) થિર, (કાયમ વહતી) સૂક્ષ્મા (બારીક) મુદ્દી, (સુકે મલ) દ્રિી, (ઉગ્ર) એવા નાડીઓનાં નામ જાણવા મૂલ નાડી તો એક જ છે. આ રોગોની વિચિત્રતાથી તેની ગતિમાં ફેરફાર થાય છે તેથી અનેક ગતિનું નામ જુદુ રાખીને નવ નામ કરેલાં છે. એમ છે. ૪ માં वातः पित्तं कफश्चैव ज्ञायते नाडिदर्शनात् ॥ भेदाभेदविभागेन, जानीयात् मृत्युजीविતે પ .
અર્થ-વાત, પિત્ત અને કફ એ નાડી જેવાથી જાણવામાં આવે છે. ભેદ અને અભેદના વિભાગે કરી એ ટલે સાબતથા અસાધ્ય વગેરે વિચાર કરીને પિતાનું આયુ દય તથા મૃત્યુ વગેરે જાણવું પડે साम्ग निरामा सात्युग्रा,ज्ञातव्यं नाडिलक्षणम्॥ त्रिविधं चेितयत्प्राज्ञस्ततः कर्म समाच

Page #69

અર્થ --સામા એટલે મલસહિત તાવ હોય તે સામવર જાણ; અને નિરામા એટલે મલ વિના નાડી વહે તો નિરામ જવર જાણ, અને જે અતિ ઉગ્રા એટલે ઘણી જ ઉતાવલી ચાલે તે મત્યુ કરનારી જાણવી. એવી રીતે નાડીનાં ત્રણ લક્ષણો જાણીને પંડિત પુરૂષ વધ કર્મનું આચરણ કરવું, એટલે ઔષધ કરવું તે તે વિઘ જરૂર પિતાના ઉદ્યમમાં યશ મેળવે એમાં સંશય નથી ૬ છે मंदा स्पंदति चाहारे, कफवातन पूरिता ॥ स्यादुष्णाच तथा रक्ते,चपला च विशेषतः॥७॥
અર્થ –-મંદ મંદ ચાલે તે આહારની નાડી કહી એ; તે કફવાતે કરી 'યુક્ત થાય છે અને લેહિની નાડી બહુ ગરમી કરી સહિત છતાં ઉતાવલા ચાલે છે તે જામુવી ૭ आदौ च वहते पित्त, मध्ये श्लेष्मा तथैव च ॥ अंते प्रभंजनः प्रोक्तो, ज्ञातव्यं च चिकित्सकैः८
અર્થ--તર્જની મધ્યમાં ને અનામિકા એ ત્રણ આંગળીઓમાથી નાડી જેવી; તેમાં પહેલી નાડી પિત્તની

Page #70

૬૨
જાણવી; વચલી નાડી શ્લેષ્મની એટલે એ નાડી વધારે ઉસલે ત્યારે કફની પ્રકૃતિ જાણવી; અને છેલ્લી નાડી અ નામિકા આંગળી નીચેની જ્યારે વધારે ચાલતી હાય ત્યારે વાયુ પ્રકૃતિ જાણવી એવી રીતે ચિકિત્સક એટલે વૈદ્ય, તે જાણવા ચેાગ્ય છે !! ૮ वातनाडी प्रगल्भा च, वहते पित्तसंयुता ॥ कफं भेदयते वायुः, वातपित्तं तदुच्यते ॥ ९ ॥ અર્થ:--વાયુની નાડી જોરથી ચાલતી ઢાય ને પિ ત્ત સહિત જણાય. અને જ્યારે કફને ભેદી નાખે ત્યારે તેને વાતપિત્ત નાડી કહિયે ॥ ૯॥ वातनाडी प्रगल्भा च, वहते कफसंयुता । पित्तं च कफसंयुक्तं, वातश्लेष्मा प्रकीर्तितः ॥१०॥ અર્થ:-વાયુની નાડી ખલવાન થઇ ચૂકી કફ સંયુ કત વધે, ત્યારે વાત શ્લેષ્મા કહેવાય છે; તે વિદ્વાન પુરૂ બાએ જાણવા યોગ્ય છે ! ૧૦ ॥ पित्तनाडी प्रगल्भा च, वहते कफसंयुता ॥ साधारणा च विज्ञेया, पित्तश्लेष्मा चिकित्स
જૈઃ
www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥ ૩૩ ॥

Page #71

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩ અર્થ:—વાયુની નાડી ધણી ચાલતી હોય ને કક્ સહિત હોય તેને સાધારણ કહે છે. તે પિત્ત શ્ર્લેમા નાડીને વૈધે સારી રીતે જાણવી જોઇએ । ૧૧ । स्तोकं वातकफे नष्टे, पित्तं वहति दारुणम् ॥ पित्तप्लावं विजानीयात् भेषजं तत्र कारयेत् १२
અર્થ:—-ચેડા વાત કફના નાશ થયાથી ઉતાવલી વહે તેને પિત્તપ્લાવ કહિયે, તેને આષધ આપવું ॥ ૧૨ ॥ स्कंधे च स्कंधते नित्यं, पुनर्लगति चांगुलम् ॥ असाध्या सा विनिर्दिष्टा, नाडी दूरेण वर्जिता ॥ १३ ॥
अर्थः--नाडिना भूलने विषे त्रिदोषनी नाडी घरभां हेप्पाय नहीं, मने मांगसीने नाडी लागे, ने उछળથીઢાય તે રોગ અસાધ્ય જાણવા; તે રાગીની નાડ છે.થી વૈધે મુકી દેવી, ને એસડ કરવું નહીં કારણ કે તે જીવનાર નથી । ૧૩ ।
वातः पित्तं कफश्चैव, यस्यैकत्र समाश्रिताः ॥ तस्य मृत्युं विजानीयात् इत्येवं नाडिलक्ष. णम् ॥ १४ ॥
,

Page #72

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪ અર્થ:--વાત પિત્ત ને કફ એ નાડીએ પેાત પે1
તાનુ સ્થાનક મુકીને બીજી નાડીઓના સ્થાનકે જાય, એ ટલે એક નાડી ઘડીકમાં વાયુના ધરમાં જાય, ઘડીકમાં પિત્તના ધરમાં વઢે ને ઘડીકમાં કફના ઘરમાં ચાલે, તે ઘડીકમાં ક્ષીણ થઈ જાય તે રાગી માણસનું મરણ જાણવું. એ લક્ષણા જ્ઞાનીઓએ કહેલાં છે ॥ ૧૪ ૫ वाते वक्रगता नाडी, चपला पित्तवाहिनी ॥ स्थिरा श्लेष्मवती प्रोक्ता, सर्वलिंगा च सવે ॥ ૩૬ ॥
અર્થ:વાયુની નાડી વાંકી ચાલે છે, પિત્તની નાડી ઉતાવલી ચાલે છે; કફની નાડી સ્થિર હોય છે અ ચૈતુ મળિ વાળી હોય છે; અને સર્વ લક્ષણે કરી યુકત જે નાડી તે સનિપાતથી જાણવી । ૧૫ ।। वाते च सर्पवदका पित्ते मंडूकवद्भवेत् ॥ शिखिवच्छ्रलेष्मणि स्थैर्य, ज्ञातव्यं नाडिलक्ष
નમ્ || ૬ ||
અર્થઃ—વાયુની નાડી સર્પની પેઠે વાંકી ચાલે છે; પિત્તની નાડી દેડકાની પેઠે ચાલે છે, અને કફની

Page #73

www. kobatirth.org
નડી મિરની પેઠે ચાલે છે એવી રીતે નાડીની ગતિ જાણવી છે ૧૬ છે ज्वरकोपेन धमनी, सोष्णा वेगवती भवेत् ॥ कामात्क्रोधावेगवहा,क्षीणापित्ता भयाप्लुता१७ - અર્થ--તાવ વાળાની નાડી ઉતાવલી વહે ને ઉની વહે છે કામાતુરની તથા ક્રોધવાલાની નાડી ઉતાવલી વ હે છે; અને જેનું પિત્ત ક્ષીણ થઈ ગયું હોય તથા જે જય યુકત હોય તેની નાડી ક્ષણ વહે છે. ૧૭ स्थित्वा नाडीमुखे यस्य, विद्युत्पातेव दृश्यते॥ दिनैकं जीवितं तस्य, दिनार्द्ध विषमज्वरे॥१८॥
અર્થ-નાડીની ઉપર આંગળી મુકીને જોવી, તે જે વીજલીની પેઠે ચમતો હોય, તો એક દીવસમાં મ રણ થાય, અને જે આગના જે તાવ શરીરે હોય તે અડધા દિવસમાં મરણ થાય એમ જાણવું. ૧૮ निरीक्ष्या दक्षिणे हस्ते, नाडी यदि न दृश्यते। सर्वदेहे चाति शीतं दशयामं न जीवति॥१९॥
અર્થ– જમણા હાથની નાડ જોવી ત્યાં જે નાડી દિસે નહીં અને સર્વ. શરીર ટાડું થઈ જાય તે તે

Page #74

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬
રાગી દેશ પ્રહર સુધી પણ જીવે નહી' અર્થાત દશ પ્રશ્ન રનીઅંદર મરી જાય એમ જાણવું ।। ૧૯ । ૫ અથ મૂત્રપરીક્ષા ॥ चरमे रजनीयामे, घटिकानां चतुष्टये; उत्थाय रोगिणां वैद्यो, मूत्रोत्सर्गतुकारयेत् २० અર્થઃરાતના પાછલે પેઢારે એટલે પાછલી ચાર ઘડી રાત ઢાય ત્યારે વૈઘે રોગીને ઉઠાડવા,ને રોગીને પેશાબ કરાવવા. ને કાચ અથવા ચીનીના વાસણમાં લેવા ૫રના आद्यधारांपरित्यज्य, मध्यधारासमुद्भवम्; शुभ्रेकाचमयेपात्रे धृत्वा मूत्रपरीक्षयेत् ॥ २१ ॥
અર્થ:--શરૂઆતમાં જે ધાર પડે તેને મુકી દેવી જોઇએ અને જે બીજી ધાર આવે તે સફેત કાચના વાસણુ માં લઇને મુત્રની પરીક્ષા કરવી. ૫ ૨૧ ॥ संगृह्य रोगिणां मूत्रं सूर्यरश्मिषुधारयेत्; तस्यमध्येक्षिपेतैलं ततोरोगंविचारयेत् ॥ २२ ॥
અર્થ:-રાગીનું મૂત્ર સારી રીતે લઇને સુરજના તે જમાં રાખવું, અને તેમાં તેલ નાખવું; ત્યાર પછી રેગને વિચાર કરવા. ॥ ૨૨ ।।

Page #75

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૬૭
श्वेतधारातदामोहः, पीतधारातदाज्वरः रक्तधारादीर्घरोगः कृष्णधाराचमृत्युदा ॥ २३॥
જવરને વિ મૃત્યુકારક
અર્થઃ—જેની મૂત્ર ધારા ધાળી હાય તેને મેહને વિકાર જાણવા, જેની પીળી ધારા હોય તેને કાર જાણવા ને જેનીકાળી ધારા હોય તેને જાણવી ॥ ૨૩ ॥ तैलविदुर्यदामूत्रे नराकारः प्रजायते ॥ ग्रहदोषश्चदेव्याश्च विचार्योयंविचक्षणैः ॥ २४ ॥
અર્થઃ-મુત્રમાં તેલનું ટીપુ નાખવાથી જ્યાંરા પુરૂષના આકારે દીઠામાં આવે ત્યારે ગ્રહેનેા દેષ ત થા દેવીના દાષ હોય એમ વિચક્ષણ પુરૂષે વિચારવુંાર૪ા सौवीरेण समंशस्तं मातुलिंगरसप्रभम्; પાનીયન સમમૂત્ર, પરિવાહિતાાવેત્ ॥૨॥
અર્થઃ—આછણ સરખું મૂત્ર હાય, તેા રૂડું જાણવુ બીજોરાના રસના જેવું હેાય, પાણીનાં જેવુ હેાય, તેા અ ગલા પરિપાકને વિષે તે હિતકારી જાણવું. ૫ ૨૫૫ सन्निपाते तु कृष्णं स्यादेतन्मूत्रस्यलक्षणम् २६ અર્થઃ–જ્યારે માણસને સનિપાત રોગ થાય છે ત્યા

Page #76

રે કાળું મુત્ર આવે છે એવી રીતે મુત્રનું લક્ષણ કહેવાય છે કે ૨૬ છે पित्तेनपांडुरंमूत्रं कफेनं कफरोगिणाम् रक्तवर्णभवेद्वाते बंदजेमिश्रितंभवेत् ॥ २७॥
અર્થ–માણસને જે પિત્તને વેગ હોય તે ઘેલું મૂત્ર થાય છે. કફ રેગીને મુત્રમાં ફીણ થાય છે; વાયુ રેગ વાળાને મુત્રને રંગ રાતે થાય છે અને મિશ્ર રેગ વાળાને એ ત્રણેય રોગો સાથે હેય ત્યારે ત્રણેના લક્ષણો વાળું મુત્ર જાણવું. ર૭ समघातोःपुनःकूप, जलतुल्यंचदृश्यते ॥ उर्ध्वनीलमधारक्तं, रुधिरेणप्रजायते ॥२८॥
અર્થ-સમધાત એટલે વાયુ, પિત્તને કફ સમાં ન પણે હૈય, તેનું મુત્ર કુવાના પાણીના જેવું જાણવું, અને જેને લેહીને વિકાર હોય તેનું મૂત્ર ઉપર નીલુ ને હેઠે રાતું દેખાય છે એમ જાણવું છે ૨૮ છે पीतंतथोपरिच्छाये, कृष्णंबुबुदसंयुतम् ॥ मप्रभूतदोषेण, जायतेनात्रसंशयः ॥ २९ ॥
અથં-જેનું પીળા રંગનું મુત્ર થાય, ઉપર છાયા જેવું થઈ આવે તથા કાળા રંગ વાલું ને ઉપર પપિટા થ

Page #77

ઈ આવે તો તે મુત્ર દોષ વાળું છે પણ એ એક ચોકસ રો મનું લક્ષણ નથી એવો સંશય છે તો પણ નષ્ટ જાણવું છે ૨૯ છે मलेनपीतवर्ण च, बहुलं च प्रजायते; पीतमच्छंप्रजायेत, मूत्रपित्तोदयेसति ॥३०॥
અર્થ ––મલ રેગ હોય ત્યારે પીશાબ પીળા રે ગને થાય અને ઘણું મુત્ર થાય તેમજ પિત્તવિકાર હોય તે પણ પીલું જ મુત્ર થાય છે એમ જાણવું. . ૩૦ છે कफात्पल्वलपानीय, तुल्यमूत्रंप्रजायते । वातान्मूत्रंचरक्तस्यात्, कौसुंभादिकसन्निभम्३१
અર્થ-ખાબોચિયાના ઓળાં પાણીની પેઠે ડોળું મુત્ર થાય તે જાણવું કે તે કફનું છે. વાયુને વિકાર હેય તે રાતા રગ વાળું મુત્ર થાય તે કસુંબાના પાણી જેવું થાય. ૩૧ છે वाताजलसमानस्यात् अ बहुलमेवच ॥ तैलतुल्यंभवेन्मूत्रं नित्यंसहजपित्तजं ॥ ३२ ॥
અર્થ-વાયુના રોગ વાળાને પીશાબ પાણીના જે થાય મુતરતાં અર્ધ સૂટ થાય ત્યારે ઘણું આવે

Page #78

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૭૦
તેને પિત્ત સ્વભાવવાળા જાણવા, તે મુત્ર તેલ જેવું ચાખુ
હાય છે. ૫ ૩૨ ।
वायुश्लेष्मवशान्मूत्रं तक्रतुल्यंप्रजायते ॥ मूत्रंजलोदरोद्भूतं स्वतः स्वच्छंप्रजायते ॥३३॥ અર્થઃ–વાત અને કફ્ એ બે રાગ હોય તેનું મુત્ર છાસના જેવું તેમજ જલાદર રોગવાળાનું મુત્ર સહેજ પેાતાની મેળે સ્વચ્છ હૈાય છે. ॥ ૐ ૐ ।! उर्द्धपतिमधारेक्तं मूत्रंवैद्यवरस्तदा ॥ पित्तप्रकृतिसंभूतं सन्निपातस्य लक्षयेत् ॥ ३४ ॥
અર્થ:-—ઉપરના ભાગમાં પીળું દેખાય, અને ની ચલા ભાગમાં રાતું દેખાય તે તે રોગને વૈદ્યાને વિષે શ્રેષ્ટ પુરૂષો પિત્ત પ્રકૃતિથી ઉપજેલા સન્નિપાત રોગ અથવા ક્રિ દાનું લક્ષણ કહે છે. એમ જાણવુ. ૫ ૩૪ ॥ ईषद्रक्तंच फेनाढ्यं तथैवेक्षुरसोपमम् ॥ भवेत्पित्तेक फेमूत्रं निरामेचज्वरेभवेत् ॥ ३५ ॥
અર્થઃ–કાંઇક રાતા રંગ, તથા પીળા રંગ હોય, ઉ પર ફીણ આવે શેરડીના રસના જેવુ ઢાય, તે પિત્ત, કફ્ ને મલદેષ થકી જાણવું. અથવા મલ વિનાના તાવને

Page #79

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧ વિષે શેરડીના રસ જેવું મુત્ર જાણવુ. ૫ ૩૫ ॥ पित्तश्लेष्मद्वयोद्भूतं मूत्रघृतकणोपमम् ॥ वातज्वरसमुद्भूतं मूत्रंकुंकुमपिंजरम् ॥ ३६ ॥ અર્થઃ—જેને પિત્ત તથા કફના રાગ હોય તેના પીશાળ ધીના જેવા જાવા અને વાત જ્વર બાળાનું મુ ત્ર કેશરના જેવું જાણવું ॥ ૩૬ ૫ पीतं च बहुलंचैव, आमवातात्प्रजायते ॥ रक्तपीतं स्वच्छमूत्रं ज्वराधिक्ये विनिर्दिशेत् ३७ અર્થો મુત્ર પીળું તથા ધણુ આવેતેા આમ વાયુના રાગ જાણવા, અને રાતું પીલું સ્વચ્છ મુત્ર જો થાયતા તાવનું જોર જાણવુ ॥ ૩૭ धूम्रवर्णयदामूत्रं ज्वराधिक्यंवदेत्तदा ॥ कृष्णमच्छंविजानीयात् सन्निपातज्वरोद्भवम् ३८
અર્થઃ—ધુમાડાના રંગ જેવા પીશાબ થાય ત્યારે અધિક જવર જાણવા; ને જો મુત્રમાં શ્યામતા હેય તા તે ને સન્નિપાત જ્વર જાણવા. ॥ ૩૮૫ वातज्वरसमुद्भूतं मूत्रं कुंकुमपिंजरं ॥ मलेनपीतवर्ण च बहुलंचप्रजायते ॥ ३९ ॥

Page #80

www. kobatirth.org
૭૨.
અર્થ –વાતના રોગથી જે તાવ આવતો હોય તે, મુત્રને રે કંકુના વર્ણ જેવો થાય છે, અને જે મળને રોગ હોયતો બહુધા મુત્રને પીલે રંગ હોય છે એમ જાણવું ૩૯ છે अजामूत्रसममूत्रं अजीर्णज्वरसंभवम् ॥ मूत्रं च कृष्णमायाति क्षयरोगोदयात्किल ४०
અર્થ–જ્યારે અજીર્ણ જવર આવે ત્યારે બકરી ના મુત્રના જેવું મુત્ર થાય; અને જ્યારે ક્ષય રોગને ઉદય થાય ત્યારે શ્યામ વર્ણ વાળું મુત્ર આવે. ૪૦ છે पितंतथोपरिकृष्णच्छायं बुदबुदसंयुतम् ॥ मूत्रप्रसूतिदोषेणसंशयो नात्रवैद्यराट् ॥४१ ॥
અર્થ–પીળું હોય તથા ઉપરના ભાગમાં કાળું હેય તથા પપેટા સહિત જેનું મુત્ર હોય તો તે પ્રસુતિ દોષ જાણે એમ વૈદ્યરાજે કહેલું છે. તેમાં સંશય જાણ નહીં. જે ૪૧ છે जलोदरसमुद्भूतं मूत्रंघृतकणोपमम् । आमवातेवसातुल्यं तकतुल्यंतुजायते ॥४२॥
અર્થ-જો ઘીના કણના જેવું મુત્ર દેખાય તે જ

Page #81

દર રેગ જાણો; અને આમ વાયુને રોગ હોય તે ચરબીના જેવું અથવા છાસના જેવું મૂત્ર રોગીને દી ઠામાં આવે છે કરે છે क्षयरोगेभवेत्श्वेत मसाध्यंतद्विनिर्दिशेत् ॥ प्रजायतेतदामूत्रं स्निग्धंतैलसमप्रभम् ॥ ४३॥
અર્થ––ક્ષય રોગ વાળાને જે છેલ્લું મુત્ર થાય તો અસાધ્ય જાણવું; અને જે તેના જેવું ચીકણું પીશાબ થતું હોય તો પણ અસાધ્ય જાણવું. ૪૩ છે अधोबहुलमारक्तं मूत्रमालोक्यते यदि। वदंति तदतीसारं लिंगन्तल्लिंगवेदिनः॥४१॥
અર્થ-મુત્રની નીચે જે રતાસ માલમ પડે અર્થાત મુત્ર રાતું દીઠામાં આવે તે તેને અતિસાર રેગ જાણો. એમ અતિસાર આદિ રોગોના ચિહને જાણનાર વિશે કહે છે. ૪૪ છે यस्येक्षुरससंकाशं मूत्रं नेत्रांतपिंजरं ॥ रसाधिक्यविजानीयात् निर्दिशेत्तत्रलंघनम् ४५
અર્થ-જેનું મુતર શેરડીના રસના જેવું થાય અને આંખના ખુણા જેવું પીંજરું થાય, ત્યારે રસવૃદ્ધિ જા ણવી, એને લાંઘણું કરાવિયે તે રોગ જાય. ૪૫ છે

Page #82

૭૪
तृणेन तैलमादाय, बिंदु मूत्रे तु निक्षिपेत् ॥ अथवाअंगुलेतक बिंदौमत्रेयुतेसति ॥ ४६॥
અર્થ એક ધાસની સળી વડે તેલનું ટીપું મુત રમાંનાખવું અથવા હાથની આંગલીએ કરી છાસનું ટી પું તે મુતરમાં નાખવું, ને તેની પરીક્ષા કરવી. ૪૬ છે तैलाबिंदुर्यदामूत्र विकारानकुरुतेस्वयम् ॥ स्वरूपंतस्यवक्ष्यामि शुभाशुभचिकित्सितं॥४७॥
અર્થ–મુતરમાં તેલનું ટીપું નાંખીએ તે જ્યા ફે પિતાની મેળે વિપરને પામે તેનું જે શુભ અશુભપણું વૈદને જણાય છે તેને હું કહું છું ૪૭ तैलबिंदुर्यदामूत्रे चालणीसदृशोभवेत् ॥ प्रेतव्यंतरयोदोषा ध्रुवंज्ञेयाश्चिकित्सकैः॥ १८॥
અર્થ–મુત્રમાં તેલનું ટીપું નાખવાથી ચાલણની પેઠે દીઠામાં આવે, ત્યારે પ્રેત વ્યંતરને દોષ જાણ; એમ વિશે નિશ્ચય કરે. तैलबिंदुर्यदामत्रे त्रिकोणांगःप्रजायते ।। शाकिन्यागोत्रदेव्याश्च द्वाभ्यांदोषसमुद्भवः४९
અર્થ-જયારે મુત્રમાં તેલનું ટીપું નાખ્યાથી ત્રણ

Page #83

૭૫.
ખુણાના અંગવાળું દેખાય ત્યારે શાકિની દેવી તથા ગોત્ર દેવીને દોષ થએલે છે એમ માનવું ૪૯ છે मत्रमध्ययदातैलं पुरुषाकतिदृश्यते ॥ गृहदोषं च देव्याश्च विजानीयाविचक्षणः॥५०॥
અર્થ-મુત્રમાં તેલનું ટીપું નાખ્યાથી જ્યારે પુરૂષ ના આકારે દીઠામાં આવે ત્યારે એ લક્ષણથી ગ્રહનો દોષ તથા દેવીઓનો દોષ જાણ છે ૫૦ છે जायतेबुबुदायर्हि विकारःसोष्णपित्तजः ॥ स्निग्धं तु श्यामलच्छायं वातेमूत्रप्रजायते॥५१॥
અર્થ ટીપું નાખ્યાથી તેમાં જો છુટાં કણ કણ થાય, તે પિત્તજવરનો વિકાર જાણ, જે ચીકણે ને કે લે વર્ણ થાય તે વાયુ વિકારને રેગ જાણ. . પલ છે मूत्रोपरिकणविद्यात् तक्राबिंदुयुतेतथा ॥ विषमेमृत्युविज्ञेयं. समे साध्यं न संशयः॥५२॥
અર્થ-પીશાબની ઊપર કણી કણી જેવું થઈ જા ય, તે જે વિષમ હેય તે અવષ્ય તે રેગી રે, ને જે સમસંખ્યા થાઓ તો તે રેગી જીવે છે પર છે

Page #84

पित्तरोगीभवेदुष्णो वातरोगी च शीतलः ॥ आर्द्रःश्लेष्मातिविज्ञेयो देहस्तस्यैवलक्षणम्५३
અર્થ-પિત્ત રોગવાળાનું શરીર સદા ગરમ રહે છે; વાયું રેગવાળાને દેહ સદા શીતલ રહે છે અને કફના રે ગવાળાની કાયા સદા પરશેવાવાળી અથવા ભીના સવા ળો રડે છે એવી રીતે ત્રણેનાં લક્ષણે જાણી લેવાં પડા मूत्रमध्येयदातैलं मंडलंबंधयेत्ध्रुवम् ॥ निदोषं च ततोज्ञात्वा औषधंचैवकारयेत्॥५४॥
અર્થ-મુત્રમાં તેલ નાખ્યાથી જ્યારે બાંધેલા મંડ લની પેઠે દેખાય ત્યારે તેને નિર્દોષ જાણીને આધ કરવૂ યોગ્ય છે કે ૫૪ છે पूर्वस्यांवर्द्धतेतैलबिंदूनांप्रसरोयदि । आरोग्यतातदानूनं नाशोनैवायुपस्तदा॥ ५५॥
અર્થ–મુત્રમાં નાખેલા તેલનું બંદ પૂર્વ દિશામાં પસરી જાય તો નિશ્ચયે કરી આરે પણું થાય, રેગ રહે નહી ને આયુષ્ય લાંબું જાણવું . પપ છે कौबेरीवारुणींचैव तैलबिंदु :प्रसर्पति आरोग्यं च तदानूनं पुरुषस्य प्रजायते ॥५७॥

Page #85

અથ–મુત્રમાં તેલનું ટીપું નાખવાથી જે તે ઊ ત્તર પશ્ચિમ દિશાની તરફ પસરે તે નિશ્ચયપૂર્વક તે પુરૂષ ને આરેગ્યતા ઉત્પન્ન થાય એમ જાણવું છે ૫૬ છે
છે સાથે મંત્ર છે भद्रपीठपृथु दर्पणपद्म ॥ छत्रशंखसमचामरवीMr પણ શું ઢાતિમવિભૈિરું - गवानसतु भवेत्सुखसाध्यः ॥ ५८॥
અર્થ-રોગીના મુત્રમાં તેલનું ટીપૂ નાખવાથી ભદ્રપીઠ એટલે તેલની ઊપર ચિત્રાકારની પેઠે દી ઠામાં આવે, પૃથુ એટલે ચપટા આકારનું, અરીશાના આકારનું, ફુલને આકારે છતરીને આકારે શંખને આ કારે, ચામરને આકારે, વીણાને આકારે તથા કુંડલ ની આકૃતિવાલું, મુત્ર દીઠામાં આવે છે તે રોગીને રેગ સાધ્ય જણ એટલે ઓસડ કમીથી મટી જાય છે ૫૬ છે हसकारंडवैःपूर्ण तडागंदृश्यतेयदा ॥ पक्षरूपंफलाकारं तैलमात्रेप्रजायते ॥ ५९॥ सर्वदासकलंगात्रं प्रासादंगव्यचामरं ॥ छत्रं च तोरणंचैव तैलबिदुश्चिरायुषः ॥ ६ ॥

Page #86

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૭૮ અર્થ:–હંસ, બતo, તલાવ પાણીથી ભરેલુ હોય તેવુ મુત્ર જયારે દેખાય, અને ફુલના રૂપે ફળના આકા રે તેલ નાખવાથી જણાય; સર્વદા શરીરરૂપે મંદિરના આકારે, ચમરી ગાયા ચામરને આકારે, છત્રની પેઠે તથા તારણની પેઠે તેલના બિંદુ નાખવાથી દેખાય ત્યારે તે માણસનું આયુષ્ય માહાટુ જાણવું ! ૬૦ ll रक्तंश्लेष्मवशान्मूत्रं कृष्णं चासाध्यमेवच ॥ पीतवर्णयदापश्येत् तैलतुल्यं स सबुद्बुदं ६ ॥ १ ॥
અર્થઃ–કફ રાગવાળાને પીશાખ રાતા આવે છે, અ સાધ્ય રોગવાળાને મુત્ર કાળાસ પર આવે છે; જયારે પીળો રંગ દીઠામાં આવે, તેમજ તેલના જેવા રંગવા લુ તથા પરપેટા સહિત દેખાય તે પણુ અસાધ્ય રોગ જાવા ॥ ૬૨૫
मूत्रं च कृष्णतां याति क्षयरोगाकुलस्यच ॥ क्षयरोगोभवेद्यस्य तमसाध्यविनिर्दिशेत् ६३
અર્થઃ——ક્ષયરોગ વાળાનુંમુત્ર કાલા રગાલુ દીઠામાં આવે છે, જેને ક્ષયરોગ થાય તેને તે અસાધ્ય ગ જાણો ॥ ૬૩ ॥

Page #87

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૯
पक्षिकूर्मवृषसिंहशूकरैः । सर्पवानरविनानवृश्चिकैः ॥ कक्कुटैश्वसदृशंतुरोगिणो । यस्यमूत्रમિñવ ગતાયુઃ || ૬૪ ॥
અર્થ-રાગીના મુત્રમાં તેલનું ટીપુ નાખ્યાથી જે પક્ષીને આકારે થાય મેલને આકારે થાય, સિંહને આ કારે થાય સુવરને આકારે થાય, સાપને આકારે થાય, વાંદરાને આકારે થાય, બિલાડાને આકારે થાય, વીંછીને આકારે થાય, તથા ટુકડાને આકારે થાય તે તે રોગો તુ આયુષ્ય પુરૂ થએલું જાણવું અર્થાત્ તે શાંતિના ઊપાયથી રહિત જાણવા ॥ ૬૪ ॥ ॥ મૃત્યુ વિશે ॥
शस्त्रं खड्गं धनुर्दंड मूशलं वज्रशूलकम् ॥ लकुटाकारंयदातैलं तत्क्षणं वावसानिकम् ६५
અર્થઃ-મુત્રમાં નાખેલ જે તેલનું ટિપુ તે હથી આર, તલવાર, ધનૂબ, દંડ, વજ્ર, શુલ, મુશલ, તથા લાકડીને આકારે થાય તા રાગીનું મૃત્યુ થાય છે ।૬૫ ॥ दक्षिणस्यां यदा ज्ञेयं तैलबिंदुः प्रसर्पति ॥ कियद्भिर्वासरैस्तस्य मृत्युरेव न संशयः ॥ ६ ॥६

Page #88

www. kobatirth.org
અર્થ-મુત્રમાં તેલનું ખુદ નાખવાથી તે જે દક્ષિણ દિશા તરફ પસરી જાય તે થોડા જ દિવસોમાં તેનું મેં ત થાય એમાં સંશય સમજ નહીં ! ૬૬ છે
| ઉમાળે મૂત્ર છે वाथवीदिशमाश्रित्य तैलस्यप्रसरोभवेत् ॥ एवंभवेद्यस्यमत्रं तमसाध्यं विनिर्दिशेत् ॥६७॥ આ અ-મુત્રમાં તેલ રેડવાથી તેનો પ્રસાર જે વાય વ્ય ખુણાની દિશા તરફ થાય છે તે રોગી અસાધ્ય જા ણ છે ૬૭ तैलबिदौतत्रक्षिप्ते बुबुदाश्चेद्भवंतिहि ॥ तथाविकाशमायांति तदासाध्यविनिर्दिशेत्६८
અર્થ-જયારે તેલનું ટીપું મુત્રમાં નાખીએ; ને ? પર પપેટા થઇ આવે ને પછી વિકાશને પામે તો તે અસાધ્ય રોગ જાણો.. દા मूत्रमध्येयदाबिंदु रधोगच्छतिशोगणः ॥ तस्यमृत्युःरितिज्ञेयं दिनेसप्तमकेध्रुवं ॥ ६९ ॥ - અર્થ–મુત્રમાં તેલનું ટીપું નાખીએ તે જો તળે જઈ બેશે તો તેનું મત્યુ જાણવું તે સાત દિવસમાં જ રૂર મરે છે ૬૯ છે

Page #89

तैलबिदुर्यदामूत्रे मस्तकद्वयसान्निभः ॥ क्षेत्रपालोद्भवो दोषस्तथा ज्ञेयःपिशाचजः॥७॥
અર્થ–મૂત્રને વિષે તેલનું ટીપુ નાખ્યાથી જે બે માથા દીઠામાં આવે તે ક્ષેત્રપાલને દોષ જાણ, તથા પિશાચનો દોષ જાણે છે ૭૦ वातेन मंडं बध्नाति पित्तेन बुहुदायते ॥ कफेन बिंदुमायाति निमजति त्रिदोषके॥७१॥
અર્થ-વાયુરોગવાળાનું સૂત્ર જામી જાય છે પિત્ત દોષવાળના મૂત્રમાં પરકોટા થાય છે; કફરોગવાળાના મૂ ત્રમાં વિંદુ થઈ આવે છે, અને ત્રણેય દોષવાળાને એટલે સનિપાતવાળા રોગીના મૂત્રમાં તેલ તળે જાય છે ૭૧ श्वेतधारा शुभा ज्ञेया पित्तधारा च मध्यमा ॥ रक्तधारा दीर्घरोगा, कृष्णधारा च मृत्युदा ७२
અર્થ –જે રેગીના પીશાબની ધાર જોળી થાય, તે શુભ જાણવી, પીલી ધાર થાય તો તે મધ્યમ જાણવી, જે રાતી ધાર થાએ તો તે ઘણે દિવસનો રંગ જાણુ, અને કાલી ધાર થાય તે મલ્યુ જાણવું. અને તે અસાધ્ય રોગ હોવાથી તે નિરોળ મરે એમ જાણવું છે કરે છે
R

Page #90

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
८२ अच्छं च रूक्षं च सितं च वाता, दुष्णारुणं पीतमथातिपित्तात् ॥ स्निग्धं धनं शुक्लतरं कफाच्च, मित्रैस्तु मिश्रं सकलस्य चिह्नम् ॥७३॥
અર્થ:--વાત રાગીનું મૂત્ર નિર્મલ, સુકુ તથા સફેદ રંગવાલુ હાય છે, પિત્ત રોગવાળાનું મૂત્ર લગાર ઉત્તુ હામ છે, રંગ રતાસ ઉપર હાય તથા પીલાસ ઉપર ઢાય છે; કફ રોગવાળાનું મુત્ર ઢાંઇક ચીકણું હોય છે, તથા ઘાટું ડાય છે, તથા વધારે ધેાલુ હાય છે. તથા જેને વાત પિત્તને એ ત્રણે રાગા થયા હાય તેને ત્રણે રેગીનાં મળેલાં ચિ
न्हा थाय छे ॥ ७३ ॥
तैरेवासाध्यमादेश्यं मूत्रं वैद्यकवेदिभिः ॥ अजीर्णेन भवेन्मूत्रं, श्वेतं चापि तथारुणं ॥ ७४ ॥ અર્થઃ-ઉપર કહ્યા પ્રમાણે અસાધ્ય રોગ જાણવા. અને જૈતુ મૃત્ર ધાળાં રગવાલુ તથા કાંઇ રતાસ ઊપર થાય છે, તેને અજી રાગવાલા જાણવા ૫ ૭૪ ૫ ॥ इति मूत्रपरीक्षा संपूर्णा ॥ ॥ अथ मलपरीक्षा ॥ वाते बद्धं धूम्रवर्णं रूक्षं चापि मलं भवेत् ॥ पित्ते पीतं च शिथिलं श्वेतं च बहुलं कफे ॥ १ ॥

Page #91

मिश्रिते मिश्रवण स्याकृष्णमेव त्रिदोषके ॥ अतिकृष्णं चातिपीतमतिश्वेतं सचंद्रिकम् ॥२॥ अत्युष्णं चातिरक्तं च मलं स्यान्मृत्यवे नृणाम्॥
અર્થ–વાત રોગ હોય તો બાંધલે, ધસર રંગને અને રૂક્ષ એ મલ થાય છે, પિત્તરોગ હોય તો પીલા રંગ ને અને ઢીલ મલ થાય છે, કફ રોગ હોય તો પીલા ને બકુલ એટલે વધારે થાય છે કેંદ્વજ રોગ હોય તો મિશ્ર લક્ષણે કરી યુકત થાય છે. વિદેષથી કૃષ્ણવર્ણ થાય છે, ઘણો કાલે, ઘણે પીળ, ઘણે ધોલે, ચંદ્રિકા યુકત (મેરના પીછાની વચમાં ડાગ છે તેવો) ઘણે ઉષ્ણુ ઘણે રાતો એ મળ હેય તે મરણનું લક્ષણ જાણવું લારા
છે અથ લિદાપરતા जिहा पीता खरस्पर्शा स्फुटिता मारुताधिके । रक्ता श्यामा भवेत्पित्त कफाच्छुक्ला द्रवा घના | ૧
અર્થ-જ્યારે વાતને વધારે હોય ત્યારે જીભને રંગ પીલે થાય છે, અડકવાથી કાંટા કાંટા દેખાય, તથ ફાટેલી જણાય છે; પિત્તની વૃદ્ધિ થએથી સ્તા સહિત

Page #92

www. kobatirth.org
८४ કાળા રંગવાળી થાય છે; અને કફને વધારો થએથી ઘેળા રંગવાળી, દ્રવિત તથા સખત હોય છે; અર્થાત્ જાડી થાય છે. ૧ છે वातेन स्फुटिता जिहा सुप्ता शालदलोपमा ॥ रक्ता श्यावा भवेत् पित्ते कफे सुप्ता च लिप्तका॥ मिश्रलिंगे बंदता च सर्वे सर्व विभावयेत्॥२॥
અર્થ–વાત રેગથી જીભ ફાટેલી જણાય, જડતા વાળી દેખાય તથા સાગના પાંદડાને જેવી ભાસે પિ રોગને વિષે રાતા રંગવાળી થાય છે; તથા કાટાના જે વી થાય છે, કફના રોગથી શિાથલ તથા લીંપાયલની પેઠે થાય છે, અને મિશ્રિત છેષમાં બે રંગનાં ચિહે થાય છે, એમજ સનિપાતના સમયે ત્રણેનાં ચિહેવા ળી થાય છે ૨ कृष्णा सकटंका दग्धा सन्निपाताधिके मता ॥ मिश्रिते मिश्रिता ज्ञेया रिष्टे लक्षणवर्जिता ॥ मनुष्याणां भवेद् घोरा जिव्हा विष विसर्पिળ છે ? .

Page #93

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૮૫ અર્થ—સન્નિપાત જ્યારે વધે ત્યારે જીભ કાળી પ
ડી જાય છે; કાંટા વાળી થઈ જાય છે; તથા મળેલી,જેવી થાય છે. મિત્ર એટલે કજ દાણને વિષે બન્ને ચિન્હાવા ળી થાય છે; અને ષ્ટિ એટલે મરણ સમયની જીભ ખ ધા લક્ષણાથી રહિત થાય છે, અર્થાત્ તે વખતે જુદાંજ ચિન્હા થાય છે; એટલે બીહામણી થઇને લાંબી ચૂકી મેઢાથી બાહાર નીકળી પડે છે; અથવા જીભ ઉંધી થઇ જાય છે; ઈત્યાદિક જુદાં જુદાં ચિન્હા વાળીને અસાધ્ય કહે છે !! ૩ ૫
200
जिद्दा वातात् प्रसुप्ता स्फुटितविकसिता शुष्कपत्रोपमावा, पित्ताद्रक्ता सदाहा भवति तु परितः कंटकैर्य्या परीता ॥ गुर्वी स्थूला च सांद्रा : श्रित बहुलकफा शाल्मलीकंटकाभा, सवै स्यात् सर्वलिंगा सितरुधिरवहा चित्रवर्णाति ક્ષા ॥ ૪॥
અર્થ—વાત રાગ થકી જીભ રસસ્વાદ જાણવાપણુ મુકી આપે છે; ફાટી જાય છે, પાહેાળી થઈ જાય છે તે સુકેલા પાંદડાનાં જેવી થઇ જાય છે. પિત્ત વિકારથી,

Page #94

બળતરાવાળી થાય, શતા વર્ણવાળી થાય, બધાં ઠેકાણે કાંટો કાંટો જેવું થઈ જાય, કફ રેગમાં ઝાડી થઈ જાય ટાઢી પડી જાય, બહુ ચિકાશવાળી થાય, તેમ સેમરના ઝાડની પેઠે હોટાં કાટાં સહિત થઈ જાય છે. તેમજ સનિપાત રેગમાં કહેલાં બધાં લક્ષણો સહિત થાય છે. ઝાલું લેહી વહેતું રહે, ઈત્યાદિક નાના પ્રકારના વણે સ હિત છતાં સુકેલી જીભ થઈ જાય છે કે ૪ છે
| થ ફાપરા છે. गंभीरश्च भवेच्छ्रेष्मा स्फुटवक्ता च पित्तलः। उभाभ्यां हीनतो वातस्तेषां च स्वरलक्षणम् १
અર્થ --કફવાળા માણસને સ્વર ગંભીર થાય છે ઉત્તરગવાળા માણસને એવાજ ખુલ્લો હોય છે અને વા ત વિશિષ્ઠનેક સમસ્વર એટલે ઉભય મિલિત ફુટમંદ સ્લર યુકત લક્ષણ થાય છે એમ જાણવું ૧ છે
| મધ વપરીક્ષા છે वातेन रूक्षगात्रः स्याच्छयावः पिंगश्च वा भवेत् ॥ पित्तेन पीतगात्रश्च तैलाभ्यक्त इवापित

Page #95

૮૭ ॥१॥ कफात्स्निग्धश्च शुक्लश्च वर्णतोऽयं वि નિશ્ચયઃ |
અર્થ-વાત રેગવાળાનું શરીર રૂક્ષ, ધુસર વણનું એવું થાય છે, પિત્તરોગવાળાનું શરીર પીલું ને તૈલાય કત (તેલ લગાડેલું) જેવું થાય છે, કફ રેગવાળાનું શરી ૨ સિનગ્ધ ને ઘેલું એવું થાય છે કે ૧ છે
છે અથ નેત્રક્ષા , नत्रं धूम्रं सजलमनिले रात्रिवर्णेन तुल्यम्, नी लं दीपासहं तत्सरुधिरमसितंदाहयुक्तंचपित्ते॥ मंद मंदं च पश्येत् ससितजलमतः कांतिहीनं कफाच, ज्ञेयं इंद्वाद्विलिंगं त्रिमलजनयनं श्यामभुग्नं सरौद्रम् ॥ १॥
અર્થ–વાયુ રોગને વિષે ને ધૂમાડા જેવા રંગ વાળાં, રૂખાં, વળી પાણીથી ભીંજાયેલાં થાય છે; પિત્ત ગમાં આખે હળદરના જેવા પીળા રંગવાળા, થાય છે; તથા નીલા રંગવાળી થાય છે, દીવાને દેખે શકી નહીં, રાતા રંગવાળાં, કાળા રંગવાળાં થાય છે, તથા બળતરા સહિત થાય છે; કફ રોગને વિષે થોડું થોડું દેખી શકે,

Page #96

૮ નેત્રને ઘેળે રંગ થાય છે, તથા કંદથી એટલે બે દેશથી ઉપદ્રવ પામેલું જે નેત્ર તે ઉપર કહેલા દેશના લક્ષણે કરી યુક્ત થાય છે, અને સંનિપાત દેષથી વિકાર પામેલ જે નેત્ર તે કૃષ્ણવર્ણને વક્ર એવું થાય છે. ૧ अरुणं धूम्रवर्ण च सरौद्रं च सुचंचलं ॥ अभ्यंतरे कियदाहं वातनेत्रं तदुच्यते ॥२॥
અર્થ–વાતરોગને વિષે આંખ રાતી થાય છે, તે થા ધુમાડા જેવા રંગની થાય છે; ભયાનક રૂપવાળી થાય છે; ચંચળ થાય છે, અને કાંઇક બળતરા સહિત થાય છે ? हरिद्रावर्णसंकाशं रक्तं वा नीलवर्णकम् ।। दीपदेषि ससंतापं पित्तनेत्रं तदुच्यते ॥ ३॥
અર્થ–હળદના જેવી પીળા રંગવાળો, રાતા ર ગવાળા, અથવા નીલ રંગ મિશ્રિત અને દીવાના દેખવા થી સંતાપ સહિત આંખે પિત્ત રોગની ઉત્પત્તિ થવાથી થાય છે એમ જાણવું છે ૩ છે सजलं विद्वलं श्वेतं ज्योति-नं च चंचलम् ।। वीक्ष्यते मंदमंदं च तच्चक्षुः कफजं विदुः॥४॥
અર્થ-કકરેગની વૃદ્ધિ થએથી આંખમાંથી પાણી

Page #97

આવે છે વ્યાકુલ થઇ જાય છે, તેજ નીકળી જાય છે, ચંચળ થાય છે તથા ડું દેખી શકે છે. અર્થાત્ ટુંકી નજર થઈ જાય છે. ૪ शुक्ले कफेऽक्षिणीज्ञेये रक्ते पित्ते सपतिके ॥ सक्षे धूने तथा वातेऽलसे पद्मदलोपमे ॥५॥
અ–કફથી આંખે જોળી થાય છે, પિત્તરોગ થી રાતી થાય છે, તથા પીળા રંગની થાય છે, વાયુરોગ થી ધુડાંના રંગ જેવી થાય છે, રૂક્ષ થાય છે; સુસ્ત થાય છે, તથા કમલના દલની પેઠે થાય છે. પણ श्यामं निमग्नसंकाशं तंद्रामोहसमन्वितम्॥ सरौद्रं रक्तवर्ण च भवेच्चक्षुस्त्रिदोषजम् ॥ ६ ॥
અર્થ-–વાત પિત્ત ને કફ એ ત્રણ દોષને વિષે એ ખો કાળા રંગવાળી થાય, જલમાહે પેશી ગએલી મગ્ન જે વી થાય, સુતવાળી થાય, મેહસહિત થાય, તથા રાતા રંગવાળી જણાય છે. ૬ છે
છે અથ સૂતળદૂ છે आतुरोपक्रमार्थी च दूतो याति भिषगाहे ॥ पक्षिणं तस्य कार्य येन संलक्ष्यते गदः ॥१॥

Page #98

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૦
અર્થ-રાગીની ચિકિત્સાના કામવાલેા માણસ. વધના ધરમાં ગમન કરે તે કૃતની પરીક્ષા કરવાથી રાગ दक्षित थाय छे. ॥ १ ॥
॥ अथ शुभदूतलक्षणम् ॥ शुकं वासो वसानः शुचिरपि धवलः श्यामलो वा सुरूपः स्वज्ञातिर्वा स्वगोत्रो धृतिमतिसहि तोऽलरुतो मंगलाढयः ॥ पद्भयां वा गोश्वयानै वहनमधिरुह्यागतः स्विंगितश्च प्राज्ञे तुष्टः स्व तंत्रः सच वर उदितः कार्यकर्ता विधिज्ञः ॥ १ ॥
२. ६ - धातु वस्त्र परिधान असो, पवित्र, गौरवरी, अथवा श्य. भवर्यु, ३पवान, आपण ज्ञातीनी, अथवा मा पण गोत्रो, धीर, बुद्धिभानू, असं डारयुक्त, पुष्पभासा કિ ધારણ કરનારી, પગથી આવેલા, બલદની ગાડીમાં કિવા ઘેાડાની ગાડીમાં બેસી આવેલા, અથવા પાલખી भां मेसीने यावे, अनु गित ( येष्टा ) साई छे, સંતુષ્ટ, સ્વતંત્ર એવેા દૂત હાય તા કર્મની સિદ્ધિ અવશ્ય થાય એમ નવું ૫૧ ॥ शुक्लांबराः फलकरा दूताश्र प्रियवादिनः ॥ अद्वितीयाश्च भक्ताश्व वैद्याव्हाने प्रपूजिता ॥ २ ॥

Page #99

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૧ અર્થ—ધેલાં લુગડાં પેહેરીને, કાંઈ ફલ લઇ આવે, મીઠું' બાલનાર હાય, તથા અદ્વિતીય ભકત હોય એવે ડૂત વૈદ્યના આ∞ાનમાં ગમન કરે તેા તે શ્રેષ્ઠ જાણુ વે. ॥ ૨ ॥
॥ अथ अशुभदूतलक्षणम् ॥ अर्द्राश्लेषामघा मूलज्येष्ठासु भरणीषु च ॥ उपसर्पति ये वैद्यं दूताश्व तेपि गर्हिताः ॥ १ ॥ ॥ ॥ અર્થ:આર્દ્રા, આશ્લેષા મધા મૂલ જ્યેષ્ઠા અને ભર ણી અટલા નક્ષત્રામાંના ગમે તે નક્ષત્રમાં દૂત વૈદ્યને ત્યાં પૂછવા આવે, તે તે અશુભ જાણવા, અર્થાત્ નિ ંદિત જાણવા । ૧ ।।
aौ त्रयश्चैव चत्वारः स्त्रीबालवृद्धपंडकाः ॥ दुष्टवाक्यप्रवक्तारो रक्षोनियमदिस्थिता ॥२॥
અર્થ:—બે, ત્રણ ત્રણ, ચાર ચાર શ્રીએ, માલ ગરઢાએ!, તથા નપુંસક દક્ષિણૢ દિશામાં અગ્નિપુણે, તથા નૈઋતાદિક દિશાઓમાં સ્થિત થઇને દુષ્ટ ભાષણ કરે અને ॥ ૧ ॥
खरोष्ट्रमहिषारूढः प्लुतो गद्गदकृच्छ्रवाक् ॥ पाखंडी स्त्री च रोगार्तो न शस्तो दूतकर्माणि

Page #100

पर्थः-अधेड, , पा31, 22सा पशुयानी ७५२ ચડેલે આ થએલે, ગ ગ ઠ થએલે, પાખંડી રોગ યુકત હેય, તે દૂતના કામમાં સારે કહેવાય નથી. વળી તે દૂત અશુભ કારક જાણવું. ૩ છે शस्त्रास्त्रधारिणो भस्मपाषाणास्थिसमायुतान।। एवं न गच्छेत्सुभिषक् यशःप्राप्तिर्न विद्यते॥४॥
અર્થશાસ્ત્ર તથા અસ્ર, ભસ્મ ધારણ કરણ એ બધાના દેખાવાથી વૈદ્ય યશની પ્રાપ્તિ થાય નહીં એવું જાણવું છે ૪ एको वा गच्छते दूतो गृहीत्वा वंशयष्टिकाम्॥ मरणं तस्य जानीयादिवसे सप्तमे तथा ॥५॥
અથ–એકલે દત વાંસની લાકડી લઈને ગયે હોય તે તે રોગીનું સાત દિવસમાં મરણ જાણવું પા षडांध मूढबधिरं रुजपीडितं वा, बालं स्त्रियं च विकलं तृषितं च दीनम् ।। श्रांतं क्षुधातुरमपि भ्रमितं च जीर्णम् , दूतं न शस्तमपि वेदविदो वदंति ॥ ६॥

Page #101

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૯૩
અર્થઃ—નપુંસક, અંધ, મૂર્ખ, ભધિર, રાગી, બાલ *, શ્રી, વિકલ, તૃષાયુકત, ખે-વિશિષ્ટ, ક્ષુધાતુર, મત્ત, છણે દેહ, એટલા પ્રકારના દુતા વેદ જાણનારા પડિતે એ પ્રશસ્ત હેલા નથી એમ જાવુ ।। ૬ ।! चर्मादिहस्ताः परिषेककाले, निशि प्रिये भोजनकालएव ॥ पृष्ठप्रदेशे दिशि चापि या म्या, मत्युच्च भागेोभिषजो विशेषात् ॥ ७ ॥
અર્થ:—હાલમાં ચામડાં સહિત, પરિષેક કાલ, ભા જન કાલ, તથા રાતના વખતે વૈદ્યની પુઠે પાછલ, દક્ષિણ દિશામાં, તથા અતી ઉંચા સ્થાનમાં રહીને પ્રશ્ન કરે વગે રે એવા દૂતના આગમનથી અર્થની યશની પ્રાપ્તિ થાય નહી. ।। ૭ ।।
नपुंसकस्त्र बिहवश्व नया, पाशायुधाः पाणि विषाणिनो वा; सितेतरैश्वापि पटैर्वृतांगाः स्निग्धार्द्रदेहास्तृणखंडिनश्च ॥ ८ ॥
અર્થ:—નપુંસક, સ્ત્રી, ઘણાં નાગાં માણસે, પાશ દિ યુકત એટલે ફાંસી આદિ યુક્ત હાય, હાથ બાંધેલા હાય, સીંગડાવાળાં બેલ વગેરે સામા આવે, ધેાળાં લુગ

Page #102

૪ ડિ વિના આછાદિત એટલે વીતેલાં લુગડાં, સિનગ્ધ એટ લે આદ્ગ છે દેહ જેમને અને તૃણ ખંડીઓ સારા નહીં ૮ अग्रभागेपि चायुष्यं कष्टं पृष्ठेविभाव्यते ॥ वामे च शिरसः पीडा मृत्युर्भवति दक्षिणे॥९॥
અર્થ –ની પાસે આગલા ભાગમાં સ્થિત થઈને કુશળ ઊચ્ચાર કરે તો તેના આયુષ્યની વૃદ્ધિ થાય, પાછળ ભાગમાં બોલે તો કષ્ટ થાય, ડાબી બાજુએ બેલે તો મા થાની પીડા થાય, અને જે દક્ષિણ ભાગમાં ળાલે તે નિ થયે મરણની પ્રાપ્તિ થાય છે ૯ છે
વૈદ્યોત્તમાને છે भेरीमृदंगमृदुपल्लवशंखवीणा, वेदध्वनिर्मधु. रमंगलगीतघोषाः॥ पुत्रान्विता च युवतिः सुरभिः सवत्सा, धौतांबरश्च रजकोऽभिमुखः प्र. રાતઃ || ૧ |
અર્થભેરી, મગ પલ્લવ શંખ, વીણુ, (માઇલ) પુત્ર સહિત સ્ત્રી, વાછડાવાળી ગાય, વેદ દવનિ, મંગલ ની તશબ્દ, ધોલાં વસ્ત્ર સહિત, ધોબી એટલા સામા આ વુિં તો શુભ છે. એમ જાણવું ૧

Page #103

८५ मयं मांस मधुच्छत्रं चामराक्षतदर्पणाः॥ गोरोचनलता पुष्पवस्त्रालंकरणानि च ॥ २ ॥
सर्थ:-~भध, मांस, भय, छत्र, याभर, अक्षत, દર્પણ, ગોરેચન, વેલ, પુષ્પ, વસ્ત્ર તથા અલંકાર એટલાં સામાં મળે તે શુભ છે ૨ राजा विप्रः सुहृद्वेश्या कुमारी वरवर्णिनी॥ दधिचंदनदूर्वाश्च गजाश्च सुरभिषः ॥ ३ ॥
मर्थ:--२१, प्राम, सन, वेश्या, ध्रुवारी न्या, उत्तमा श्री, ४ी, यन, वी, हस्ति, 23, गाय તથા એલ એટલાં સામાં મળે તે શુભ છે . ૩ || फलं परिणतं वीणा, पंकजानि नृपासनं ॥ दृष्वैतानि नरः कुर्य्या, दक्षिणेन विशेषतः॥४॥
अर्थ:- स, वी, भस, सिंहासन, मेसी વસ્તુ બધી વિના આગળના ભાગમાં અથવા જમણી ત રફ દેખાડવામાં આવે તો સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે ૪ रूप्यताम्रमणिस्वर्णप्रतिमागोमयध्वजाः ॥ मृतिकाशस्त्रशाकानि घृतमीनप्रदीपकाः ॥५॥

Page #104

અર્થ-રૂપું, ત્રાંબુ, મણિ, સોનું, પ્રતિમા, ગમય, ધજા મોટી, હથીઆર, શાક, ઘી, માછલું તથા બલતે દી, એ સામાં મળે તો શુભ છે. ૫
' છે વૈચ નિષિદ્ધરાવનાને છે तृणतुषफणिचांगारकर्णासपकैलवणगुडवसास्थितीवतैलौषधश्च ॥ रिपुविडसितधान्यव्याघिसंयुक्ततक्रैः पतितजटिलमुंडोन्मत्तवातै સિદ્ધિઃ ૧ છે
અર્થ-ઘાસ, તુસ, સર્ષ, ચામડું, અંગાર, કપાસ, કાદવ, લવણ, ગોલ, ચરબી, હાડકાં, નપુંસક, તેલ, આ ષધ શત્રુ, વિષ્ઠા, કાળું ધાન્ય, રોગી, છાસ, પતિત, જ ટાવાળા, મુંડાયલે ઉન્મત્ત, એટલાના શકુનથી કાર્યસિ દ્ધિ થાય નહિ છે संन्यासिनः पाणिविमईकाच, घ्राणस्टशः प्रस्तरभेदिनश्च ॥ नखद्विजोगिकघर्षशीलाः शोकाकुलाश्चापि गदाभिभूताः ॥ २ ॥ ' અર્થ–સન્યાસી, હાથને મર્દન કરવાવાળો, ને કને ચેળનારે, પથરને ભેદવાવાળા, શોકથી આકુળ થ

Page #105

એલે, અને રેગથી પીડાએ સામે આવે તો તે ખરાબ જાણવા છે ૨. द्वारघातो दृशां संघो विलंबः पाणिपादयोः ॥ एतानि दुर्निमित्तानि वर्जनीयानि सर्वदा॥३॥
અર્થ–દરવાજામાં હિંસા થતી હોય તે, નેત્રનો બંધ, પાણિ પાદ સ્તંભ, એ બધા દુનિમિત્તે ત્યાગ કરી ને વૈદે ચિકિત્સાને માટે ગમન કરવું. એ બધાં અશુભ છે ૩ मुंक्त केशास्थिकासमार्जारोरगपन्नगाः ॥ रोदनं हदमानस्य वाहनस्य पलायनम् ॥४॥
અર્થ છુટેલા બાળવાળે પુરૂષ અથવા મુકત કે શવાળી સ્ત્રી, હાડકાં કપાસ, બિલાડું, સર્પ, પન્નગ, રેદન, પુરીષેત્સર્ગ, વાહન, તથા નાશને જતો હોય છે. એ અશુ ભ છે. ૪ रजो भस्म तुषांगारगुडतैलखलोपलाः ॥ गुर्विणी तैलस्निग्धांगनग्नमुंडरजस्वलाः॥ ५॥
અર્થ—-રજ, ભમ, ભૂસ, અંગાર, ગોળ, તૈલ; બાળ, પથરે, સગર્ભ, તેલથી ચીકણું અંગવાળ, નગ્ન મુડવાળા, રજસ્વલા, એટલાંના શકુન શુભ નથી ! ૫ છે
॥ इति कालज्ञाने दूतादिलक्षणम् ॥

Page #106

www. kobatirth.org
el
॥ अथ ज्वरनिदानम् ॥ मिथ्याहारविहाराभ्यां दोषा ह्यामाशयाश्रिताः। बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरदाः स्यूरसानुगाः॥१॥
અર્થ-મિથ્યાહારથી (વખત વગરનું જમવું, ખ રાબ ભેજન કરવું, કુપથ્થ ખાવું વગેરે મિથ્યા આહાર) અને મિથ્યાવિહારથી આમાશયમાં ઉત્પન્ન થયેલા દે જ ઠરાગ્નીને પેટમાંથી બાહર કાઢીને રસ ધાતુમાં આવે છે, તેથી શરીર તપ્ત થાય છે, તેને લેકમાં તાવ કહે છે કે
॥ ज्वरस्य पूर्वरूपम् ॥ श्रमोऽरतिर्विवर्णस्वं वैरस्य नयनप्लवः ॥ इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु ॥२॥ ज़ुभांगमर्दो गुरुता रोमहर्षोऽरुचिस्तमः ॥ अप्रहर्षश्च शीतं च भवेत्युत्पत्स्यति ज्वरे॥३॥ सामान्यतो विशेषात्तु जंभात्यर्थ समीरणात् ॥ पितान्नयनयोर्दाहः कफान्नान्नाभिनंदनम् ॥४॥

Page #107

૯૯
અર્થ––મેહનત કરયા વગર શ્રમ, ઉદાસીનપણું, નિસ્તેજપણું, મુખને અરૂચિ, આખો પાણીમાં ભરાયેલા, શીત, વાત અને ઉષ્ણ એની ઉપર ઘડી ઘડીમાં ઈચ્છા ત થત ષ થાય છે, બગાસાએ, અંગનું ભાંગવું, અંગનું ભા રે થવવું, રોમાંચ, આંખની સામે અંધારૂ આવવું, મન માં આનંદનો અભાવ અને ટાઢનું વાગવું. આટલા લક્ષણે
જ્વર ઉત્પન્ન થવાને હેય તે થાય છે. જવર ઉત્પન્ન થવા ને હોય તે તેનાં વિશેષ લક્ષણે આવી રીતે જાણવા કે વાતજવર આવવાને હેય તે બગાસાઓ ઘણી આવે છે, પિત્તજવર આવવાનો હોય તે નેત્રને દાહ ઘણે થાય છે, કફ જવર આવવાને હેય તે અન્નની ઉપર ઘણી જ અરૂ ચિ થાય છે, એમ જાણવું છે ૨ ૩ ૪
એ વાતવરહૃાામ છે देहः कंटकितः सवारि नयनं हृत्कंप आतोदनं; कंडूश्च श्वसनं सशोफवमनं मूत्रं सुवर्णप्रभम् ॥शैथिल्यं कटिरोधदंतरुधिरं कुक्षौ च वातग्रहः, स्यान्मिष्टं मुखमम्लमिच्छति गणैरे મિશ્ર વાતવઃ

Page #108

www. kobatirth.org
૧૦૦ અર્થ-દેહરેમાંચિત થાય, આખ જલજલી થાય, હૃદય કંપે, હર્ષ આવે, શરીરે પાંજ હોય, વાસ ચઢી આવે,શરીર ઉપર સેજે થાય, ઉલટી થતી હોય, મુત્રનો રંગ સોના જે હોય, શરીર શિથિલ થાય, કેડ દુખે, દાંત થી લેહી નીકળે, પેટમાં વાયુ સંગ્રહ ધરે; આંખ દુખે, વાયુ વ્યાપે, મુખ મીઠું લાગે, અને ખાટી વસ્તુ ઉપર ખાવાનો ઘણે ભાવ થાય, એટલા લક્ષણથી વાતાર જા ણ છે ૫ शीतं कंपो भ्रमो रोम, हर्षः स्फोटः शिरोव्यथा। कषायमुखता शोषः, कासो वातोद्भवे ज्वरे॥६॥
અર્થ–જેને ટાઢ ઘણી વાગતી હોય, કોપરાએ કરી ડીલ ધ્રુજતાં હોય; ભ્રમ થાઓ, રેગ ઉભાં થાય, હર્ષ ઉપજે, આંગમાં ફેડ ઘણી થાય; માથામાં ઘણી પીડા થાય, કષાયલું મુખ થાય, કંઠને વિષે શેષ પડતો જાય, અને ઉદ્રસ થાય. એટલાં ચિહેકરી યુકત જે પ્રાણી હોય તેને વાતજવર છે એમ જાણવું. ૬ છે
॥पित्तज्वरलक्षणम् ॥ पित्ते संभ्रमता मुखे कटुकता श्वासोष्णतारकता, मूत्रे क्षिप्रशिरोतिरंगदहनं पाश्र्वास्थि.

Page #109

૧૦૧ बाधारूचिः ॥ शोषः पश्यति नीलपीततिमिरे रक्ते च नेत्रे भ्रमः, कोपो विस्मयरोदनानि लपते पित्तज्वरे लक्षयेत् ॥ ७॥
અર્થ --પિત્તજવરને વિષે દેહને બ્રભાવે, મુખ કડ વું કરે, શ્વાસ ઉને આવે, રાતે ઘણું મુને, માથાની પીડા થાય, અંગ રાતા થાય, શરીર બેલે, ફાસળીઓ દુખે, આ રૂચિ થાય, શોષ પડે, નીલાં પીલાં પડલાદિ તમર દેખે, આંખ રાતી રહે, ભ્રમ થાય, કેપ ચડે, વિસ્મયે રૂવે, મુખે ઘણું બેલે, એ પિત્તજવરનાં લક્ષણે જાણવાં . ૭ છે शिरोर्तिश्च भ्रमो मूर्छा, प्रतापो रकमूत्रता ॥ अक्षिदाहः कटु मुखं, पित्तज्वरस्य लक्षणम् ८
અર્થ–માથામાં ભાર ઘણો લાગે, ને પીડા પણ થા ય, બ્રમણા જેવું લાગે, મુછા થાય, તાપ ઘણે થાય, મૂ ત્ર રાતું થાય, મુખ કડવું થાય. આ લક્ષણથી પિત્તજવર, જાણો | ૮ |
! વરહૃક્ષણમ્ | नेत्रे वारियुते गलो ग्रहयुतो श्वासो मुखे क्षारता; पादौ दाहयुतौ करौ च कुटिलं मूत्रं शिरोरोध;

Page #110

૧૦૨ नम् ॥ शोषः सर्वशरीरसंधिषु तथा बाधा च संजायते, सप्रस्वेदमिदं कलेवरमहो सोऽयं कफारख्यो ज्वरः॥
અર્થ:--આંખે પાણીના જેવી જલજલી રહે, ગલું રહેલું રહે, શોખ લાગે, પાસ થાય, મેટું ખારૂંને કડ હું થાય, પગે દાહ થાય, મૂત્ર દુખથી આવે, માથું દુખે, કંઠ સુકાય, શરીરના સર્વે સાંધાં દુખે શરીરમાં પસીનું થા ય, એવા લક્ષણથી કફવર જાણે છે
જે વાતપિત્તવરણમ્ . तृष्णा मूर्छा भ्रमो दाहो निद्रानाशः शिरोरुजा ॥ कंठास्यशोषो वमथूरोमहर्षोऽरुचिस्तमः॥ पर्वभेदश्च मुंभा च वातपित्तज्वराकृतिः॥९॥
અર્થ –તરસ, ઘણી લાગે, મૂછ, ભ્રમ ને બળતર, થાય, હુંધ નહીં આવે, માથું દુખે, કંઠ, મેટું સુકાય, ઉલટી થાય, કેસ ઉભા રહે, મુખને અરૂચી આવે, આંખ ની ઉપર પડળ આવે, હાથના સંધીમાં ફુટણી થાય, બ ગાસાઓ ઘણી આવે, આટલા વાતપિત્તવરનાં લક્ષણો છે છે ૯ છે

Page #111

૧૩ ॥अथ वातश्लेष्मज्वरलक्षणम्।। स्निग्धं क्षारमुखं शिरो व्यथयते सर्वांगपीडा भवत: नेत्रे वारियुते करोति वमनं रोमांचता श्लेष्मणि॥ दीर्घ निश्वसनं तथार्तिदहनं चानिद्रदोषाकुले, मूत्रं फेनसमाकुलं निगदितं वातज्वरे इलेष्मणि ॥ १०॥
अर्थ:--मोटु यीशु, पा३ तथा माटु थाय, मा થું દુખે, સર્વ અંગે પીડા થાય, આંખ પાણીથી ભરાય, વમન છર્દિ કરે, રામાવલિ ઉભી થાય, ઘણે શ્વાસ ચડે, દાહ થાય, નિદ્રા આવે, અંદર ડીલ દાજે રેગ વડે ઘ શું આકુલ વ્યાકુલ થાય, તથા મૂત્ર ઉપર ફીણ આવે. એટ લાં લક્ષણોથી વાતમજવર જાણે છે ૧૦ છે
॥ पित्तश्लेष्मज्वरलक्षणम् ॥ लिप्ततिक्तास्यता तंद्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा॥ मुहुर्दाहो मुहुः शीतं पित्तश्लेष्मज्वराकतिः॥११॥
–કફેકરી લિંપીને કડવું થાય, અળસ भावे, भूस यावे, असे थाय, भुमने २५३यि सावे,

Page #112

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१०४
તરસ ધણી લાગે, ફરી ફરીથી બળતર થાય, અને તાડપ ણુ વાય, એવાં લક્ષણ થયાં તે પિત્તજવર જાણવા ૧૧ ॥ संनिपातज्वरलक्षणम् ॥
चक्षुर्भ्रमो मनः शून्य, मघोरं चित्तशून्यता ॥ विव्हलं जायते वाक्यं, सन्निपातस्य लक्षणम् १२
અર્થઃ——આંખ ભરમે, મનમાં શૂન્યતા થાય, અધે ૨ ચિત્ત શૂન્યતા, વચન વિલ બોલે, એ લક્ષણોથી સ ત્રિપાત જાણવા । ૧૨ ।
पीते वा लोहिते नीले, लोचने शीतलं वपुः ॥ भ्रमः कालो मुखं तप्तं, सन्निपाते स्वरो गतः १३ અર્થઃ——આંખથી નીળું પીળું દેખાય, શરીર ટા ढुं थाय, शरीर, पांसी थाय, मुख्य तथे, से सन्नि રાતનાં લક્ષણ જાણવાં ૫ ૧૩ ॥ क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसंधिशिरोरुजा ॥ सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि लोचने १४ सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कंठः शूकैरिवावृतः ॥ तंद्रा मोहः प्रलापश्च कासःश्वासोऽरुचिर्भ्रमः ॥

Page #113

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૫
परिदग्धा खरस्पर्शा जिला स्रस्तांगता परम् ॥ १५ ॥ ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च ॥ शिरसो लुंठनं तृष्णा निद्रानाशो हृदि व्यथा ॥ १६ ॥ स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्श नमल्पशः ॥ कशत्वं नाति गात्राणां सततं कंठकूजनम् ॥ १७ ॥ कोठानां श्यावरक्तान मंडलानां च दर्शनम् ॥ मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्यच ॥ १८ ॥ चिरात्पाकश्च दोषाणां संनिपातज्वराकृतिः ॥
અર્થ:ક્ષણ માત્રમાં ખલતરા થાય, ક્ષણમાત્રમાં ટાઢ વાય, (શરીરની) સધિ અને માથામાં પીડા થાય. આખામાંથી પાણિ પડયા કરે તથા લાલ નેત્ર રહે અને ત્રાસી આપ્યા થાય, કાનમાં પીડા અને શબ્દ થયા કરે, ગળુ ખરસહ થાય, આલસાથી શરીર ભાગે, મનમાં બે लान, प्रेम तेभोवु, अस, श्वास, म३थी, यहुरी, ल કાલી પડી જવી, તેના ઊપર છારા પડી જાય, શરીર શીતળ જેવું રહે. રક્ત, પિત્ત અને કફની સાથે બડખા નીકળે,

Page #114

www. kobatirth.org
૧૦૬ માથે ડગ્યા કરે, તરસ લાગે, નિદ્રા આવે નહી, છાતિમાં પીડા થયા કરે, ઘણે વખતે પરસેવો, મત્ર, અને ઝાડે આવે, તે પણ શેડો દેખાય, શરીરનાં અવયવ ઘણી સુ કાઈ જાય નહી, હમેશાં કંઠમાં જાળની પેઠે શબ્દ થાય, શરીર ઉપર કાળાં તથા રાતાં ચાંભા દેખાય, બેલેજ ન હી, નાક મોટું વગેરે છીદ્રામાં પાક થાય, પેટ વધે, અને ઘણે કાલે દેષ એટલે વાત પિત્ત અને કફનો પાક થાય. તે સન્નિપાત જવરનું રૂપ જાણવું. છે ૧૪ ૧૫ ૧૬ ૧૭ ૧૮ ! आहारात्सितमूत्रं च, वृद्धिं याति यदा किल॥ उर्ध्व पीत मधो रक्तं, मूत्रं चे द्रोगिणां तदा॥ पित्तप्रकृतिसंभूतं, सन्निपातस्य लक्षणम् ॥१९॥
અથા–અજીર્ણ રોગવાળાને ઘેલું મુત્ર થાય, ને તે પછી જ્યારે વૃદ્ધિને પામે ત્યારે તે ઉપર પીલું ને નીચે રાતું એ રોગીને પેશાબ જયારે થાય, ત્યારે પિત્ત પ્રકૃતિ થકો ઉત્પન્ન થએલે સન્નિપાત રેગ તેણે જાણ, એ લક્ષણ છે ૧૯ છે
॥ विषमज्वरलक्षणम् ॥ यः स्यादनियतात्कालाच्छीतोष्णाभ्यां तथैव च। वेगतश्चापि विषमो ज्वरः स विषमः स्मृतः२०

Page #115

૧૦૭ અર્થ-જે જવર પ્રથમ તાડ વાગીને અને પશ્ચાતું ષ્ણતા ઉત્પન્ન થઈને આવે છે, જે જવરનો આવવાને વ ખત નિયમિત નથી, અને જે આવે છે ત્યારે શરીરમાં વે ગ આવે છે, તેને વિષમજવર કહે છે ૨૦ |
અથ વિપક્વતા છે संततःसततोऽन्येास्तृतीयकचतुर्थकौ ॥ २१ ॥
અર્થ–સંત, સતત, અન્યધુ, તૃતીયક અને ચતુ શૈક આ પાંચ પ્રકાર વિષમજવરનાં છે ૨૧ છે
૩થ તવરામ છે त्वस्थौ श्लेष्मानिलौ शीतमादौ जनयतो ज्व रम् ॥ तयोः प्रशांतयोः पित्तमन्ते दोहं करोति
૨ ૨
અર્થ જે મુકરર વખત શિવાય ટાઢ અને પાછલ તાવ એવી રીતે આવે, તેનો વેગ પણ કાઈ જુદા પ્રકારના હેયે તે વિષમજવર કહેવાય છે૨૨ છે
છે વિરહૃક્ષણમ્ | चतुर्दशभ्य ऊर्ध्वं च तिष्ठेद्वातज्वरो यदि ॥ दिनानां विंशतरूज़ तथा पित्तज्वरोऽपि च२३

Page #116

www. kobatirth.org
૧૦૮ कफज्वरस्तथाष्टाविंशतेरूषं च यः स्थितः ॥ जीर्णज्वरं तमाहुश्च चिकित्सिकवराः खलु २४
અર્થ દ દિવસ ઉપર જો વાતજવર રહે, વીસ દિવસ ઉપર જે પિત્તજવર રહે, તથા અઠાઈ દિવસ ઉપર જો કફ જવર રહે તે તેને જીર્ણજવર કહે છે ર૩ ૨૪
છે પક્ષન્ ા निद्रा विāभणं स्फोटा, अंगस्वेदस्तथैव च ॥ एतानि यस्य चिहानि, सस्वेदज्वर उच्यते २५
અર્થ-જે માણસને નિદ્રા થયું આવે, બગાસાં ઘ ણ આવે, આંગમાં ફુટણ થાય, અને શરીરમાં પરસે ઘણો આવે એટલાં ચિહેએ કરી સહિત જે માણસ હોય તેને દવર જાણ છે ૫ છે
! પોઢક્ષામાં ઉમંગભંગ મુકવરવારો, માત્રછાયાક્ષરતા एतच्चिन्हं भवेद्यस्य, स रक्तज्वर उच्यते॥२६॥
અર્થ-જેનું અંગ ભંગાતું હોય, મેઢામાંથી થા સ ઘણું નીકળે શરીરની છાયા રાતી થાય, અને આંખે

Page #117

૧૦૯ પણ રાતી થઈ આવે. એવાં ચિહે જે રોગી માણસને દી ઠાનાં આવે તો તેને રકતજવર છે એમ જાણવું છે ૨૬
! મહત્તરાગામ છે शोषो दाहः प्रलापोंग, देहभंगः शिरोव्यथा ॥ एतानि यस्य चिहानि, स विज्ञेयो मलज्वर २७
--કંઠને વિષે શેષ થાય, શરીરને વિષે દાહ આવે; પ્રલાપ થાય; શરીર તૂટે માથું દુખે, એટ લાં ચિહે જેનામાં દીઠામાં આવે, તે માણસને મલ જવર છે, એમ માનિયે છે ર૭ છે
કે છરિ૦ક્ષણમ્ | जंभोदरव्यथा स्फोटा, ह्यशक्तिश्छईनं तथा ॥ एतानि यस्य चिन्हानि,सोपिछर्दिज्वरःस्मृत२८
અર્થ-જે માણસને બગાસાં ધણાં આવે, પેટમાં ઘ થી પીડા થાય; આંગ ફુટે; શરીરમાં શકિત ન રહે, અને છઈિ ઘણી હેય; એવાં ચિહેવાળાંને છર્દિ જવર ક હિયે છે ૨૮ છે
पित्ते तृष्णा च मूर्छा च, वाते शूलं प्रजायते॥ कफे निद्रा हृदि दाह, एवं त्रितयलक्ष गम् २९

Page #118

૧ ૧૦
અર્થ ––પિત્તજવર હેાય ત્યારે તરશી ઘણી લાગે, મૂ છો આવે, વાયુરોગ હોય, ત્યારે શૂલ આવે, અને કફરેગ હેય ત્યારે નિદ્રા ઘણી આવે, હૈયું દાજે, એ સર્વે દેહીનાં લક્ષણે જાણવાં છે ૨૯ છે
अंगस्वेदः शिरस्तापः, शीतता हस्तपादयोः ॥ एनानि यत्र चिन्हानि,स कालज्वर उच्यते३०
અર્થ–જે માણશના આગમાં મશીનું આવે, ઉપર તાવ આવે, હાથ અને પગ ટાઢા થઈ જાય. એ ત્રણ ચિન્હ વાળા રેગીને કાલેજવર છે એમ માનવું છે ૩૦
છે તારરુક્ષણમ્ | आरंभाद्विषमो यस्तु, ज्वरो वा दीर्घरात्रिकः॥ गंभीरतीक्ष्ण वेगात, ज्वरितं परिवर्जयेत्॥३१॥
અર્થ -જે તાવ આદિમાં વિષમ દીઠામાં આવે. અને ઘણા દિવશે સુધી કાયમ રહે, અને ગંભીર તથા તીક્ષણ વેગવાળો હોય તો તેવા જવરનો ત્યાગ કર વિ જોઈએ, કારણ કે તે અસાધ્ય છે કે ૩૧

Page #119

૧૧૧
॥ पच्यमानज्वरलक्षणम् ।। ज्वरवेगोऽधिका तृष्णा, प्रलापः श्वसनं भ्रमः ॥ मलप्रकृतिरुत्क्केदः पच्यमानस्य लक्षणम् ॥३२॥
અર્થ-જે માણશને જવરને વેગ અધિક હોય, તર શ ઘણુ લાગતી હોય, આળ પંપાળ ઘણું કરતા હોય, સીસ ચઢનું હેય, શરીર ભમતું હોય, મત પ્રકૃતિનો કલેશ થતું હોય તેને મલ પાકે તાવ કહિયે છે ૩ર છે
॥ ज्वराणांकालमानम् ॥ वातके सप्तरात्राणि, दश रात्राणि पित्तके ॥ कफे द्वादश रात्राणि, ज्वरमानस्य लक्षणम् ३३
અર્થ-વાતજ્વર સાત રાતમાં પાકી જાય છે, પિત્ત જ્વરની મુદત દશ દિવસની છે; કફજ્વર બાર રાત્રિ સુ ધી રહે છે, એવી રીતે તાવમાં માનનાં જુદાં જુદાં લક્ષ હું જાણવાં . ૩૩ છે विरेको विरसोद्गार, छर्दिः पीडा व्यथोदरे ॥ भवंत्येतानि चिन्हानि, दुष्टान्याजीर्णके ज्वरे३३

Page #120

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૨
અર્ચ—(ખાટા) રસ વગરના ભૂંડા ડકાર આવે, ઝા
ડા થાય, ઊલટીએ કરયા કરે, અને પેટમાં પીડા થાય, એટલાં ચિન્હો જે માણસને થતાં ઢાય, તેને અણુ જ્વરના રાગ જાણવા ॥ ૩૩ ૫
पर्वते नास्ति निर्वातं, न पथ्यं नैव लंघनम् ॥ क्रिया साधारणी कार्या, मानुषे ज्वरसंयुते ३४
અર્થ:--ડુંગરાની બૂમીમાં તાવ ચડે તા પવન ન હાય તહાં રહેવું, તે ઠેકાણે લાંધણ કરવાનું કામ ન થી. સાધારણ ક્રિયા, તાવવાળા માણશને માટે કરવી ચે ગ્ય છેલ્લા ૩૪૫
व्याध्युत्पत्तिर्यस्य पौष्णे समैत्रे प्राणत्यागो जा यते तस्य कृच्छ्रात् ॥ वैश्वे सौम्ये रोगमुक्तिस्तु मासाद्विंशत्या स्याद्वासराणां मघासु ॥ ३५ ॥
અર્થ;–રેવતી, અનુરાધા, એ બે નક્ષત્રોમાં વ્યા ધિની ઉત્પત્તિ થાય તા બહુ કષ્ટ કરી મૃત્યુ થાય, તેમજ ઊત્તરાષાઢા, તથા મગશર એ બે નક્ષત્રામાં રાગની ઊત્પતિ થાય, તે એક મહિનામાં રાત્રી રાગથી મુકત થાયછે, અને

Page #121

www. kobatirth.org
૧૧૩ મઘા નક્ષત્રમાં જે રોગ થયે હોય તે વીશ દિવસમાં રે ગ મટે છે એમ જાણવું ૩૬ अथार्शाद्या नृणां रोगा अतिपापाद्भवति हि ॥
અર્થહરશારિ રે, અતિ પાપથી ઉપજે છે. તે આ જન્મમાં તથા જન્માંતરને વિષે ભોગવવા પડે છે. તે વગર ૫૫થી માણસ મુક્ત થતું નથી.
માતાજો નિર્ણયો कुष्ठं च राजयक्ष्मा च प्रमेहो ग्रहणी तथा ॥ मूत्ररुच्छाश्मरीकासा अतीसारभगंदरौ ॥३६॥
અર્થ કે, રાજ્ય પરમે, સઘણી, મૂત્ર ક, પથરી, કાસ, અતિસાર તથા ભગંદર, એ મહાપાત કથી થયેલા રગે જાણવા છે ૩૬ છે दुष्ठं व्रणं गंडमाला पक्षाघातोऽक्षिनाशनम् ॥ इत्येवमादयो रोगा महापापोद्भवाः स्मृताः३७
દુછવૃણ, ગંડમાલા, પક્ષાઘાત તથા અંધત્વ એટલા મિડ્ડપાપથી ઉત્પન્ન થાય છે તે ૩૭ છે

Page #122

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૪ शतेषु जीवते कुष्टी, सहस्त्रेषु जलोदरी ॥ मेही शतसहस्रेषु, राजयक्ष्मा न जीवति ॥ ३८ ॥
>
અર્થઃ–શા ગલત દાઢીઆમાં એક જીવે; એક હજાર જલે.દર રાગીઓમાંથી કાઇ એક જીવે; એક લક્ષ શાક રીઆ પ્રમેહમાંથી કાઇએક જીવે; પણ રાજયમા એટલે ક્ષ ય રોગવાળા લાખમાંથી પણ કોઇએક જીતે નહી ૫૩૮ાા ॥ उपपातकजन्यरोगनिर्णयः ॥ जलोदरं यत्प्लीहागूलरोगव्रणानि च ॥ श्वासाजीर्णज्वरच्छर्दिश्भ्रममोहगलग्रहाः ॥ रक्तार्बुदविसर्पाद्या उपपापोद्भवागदाः ॥ ३९ ॥
इयर्थः- नोहर, यकृत, प्लीहा, शूयरोग, प्रभु, श्वास अलरी वर, वमन रोग, श्रम, भोड, गाय, ર તાર્બુદ, વિસર્પ ઈત્યાદિક રોગ ઉપપાપથી ઉપજે છે ૩૯ सामान्यपापजरोगाः
दंतापतानकश्वित्रवपुः कं पविचर्चिकाः ॥ वल्मीकपुंडरीकाद्या रोगाः पापसमुद्भवाः ४०

Page #123

૧૧૫ અર્થ-તાપતાનક (દંતરૂજ ) શ્વિત્ર, શરીરમં૫, વિચર્ચિકા, વહેમીક પુંડરીક, ઇત્યાદિ રોગ સામાન્ય પા પથી ઉત્પન્ન થાય છે૪૦ છે
शरीररक्षणोपदेशः। सर्वमन्यत्परित्यज्य शरीरमनुपालयेत्॥ तदभावे हि भावानां सर्वाभावःशरीरिणाम १
અર્થ –-બીજા બધાને ત્યાગ કરીને શરીરની પ્રતિ પાલના કરવી ગ્ય છે; કારણ કે, શરીરનો અભાવ થી એથી સમસ્ત શુભ અને અશુભ રૂપી ભાવનો અભાવ થઇ જાય છે. ૧ विदुषांतःशरीरस्थान् नित्यं सन्निहितानरीन् । जित्वा वानि वानि चिरंजीवितुमिच्छतार
અ-ઇરછા રાખનાર પંડિતજને નિત્ય શરીરની અંદર રહેલા વૈરીઓને (કામ ક્રોધ વિગેરેને ) અથવા રે ગ જીતીને વર્જવા યોગ્ય વસ્તુઓને ત્યાગ કરે છેરા हिताहारविहाराणां सदाचारनिषेविणाम् ॥ लोकद्वयव्यपेक्षाणां जीवितं त्वमृतायते ॥३॥

Page #124

www. kobatirth.org
૧૧૬
અ યોગ્ય આહાર વિહાર તથા સારા આચર ણને સેવનારા આ લેક અને પરલેક એ બંને લોકોની આ પક્ષાવાલા તે લેકેનું જીવવું અમૃતતુલ્ય જાણવું છે ૩ नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी सदा ॥ स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत्॥४॥
અર્થ–જેમ નગરવાસી નગરનું પાલન કરે છે, તે થા જેમ રથમાં બેસનાર રથની સંભાળ કરે છે, તેમ બુદ્ધિ ભાન માણસે શરીરના કાર્યમાં હિતકારી હોય છે. ૪ છે आहितानि च संत्यज्य दोषमप्याप्नुयायदि ॥ तथाप्यानृण्यमायाति साधूनात्मवान्यतः ॥५॥
અર્થ – પિતાને હિતકારી ન હોય તેને ત્યાગ કરીને રેગની પ્રાપ્તિ થાય તે પણ સાધુ પુરૂષના દોષને પાત્ર થતો નથી, કારણ આત્મવાન (જીતેંદ્રિય) છે પણ हितमभ्यस्यतः पुंसो नाकाले कालदंष्ट्रया ॥ संजायते परामर्शो बलोत्साहेंद्रियायुषाम् ॥६॥
અર્થ–બલ, ઉત્સાહ, ઈદ્રિય અને આ યુગ

Page #125

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૭ સરીરનું કલ્યાણ કરનાર અભ્યાસી પુરૂષને અકાલમાં કા લદૃષ્ટિના સ્પર્શ થતા નથી ॥ ૬ ॥ यावत्कंठगताः प्राणा यावन्नास्ति निरिंद्रियम् || तावच्चिकित्सा कर्त्तव्या कालस्य कुटिला गतिः ७ અર્થઃ—જહાંસુધી ગળામાં પ્રાણ રહેલાં હાય, જ્યાં સુધી ઈદ્રિયો નાશ થઇ નથી, તહાં સુધી ચિકિત્સા કરવા ચેોગ્ય છે, કેમકે કાલની અવલી ગતિ છેડા ૭ | ॥ ય વિવિધતા સ્તુતિઃ ॥
क्वचिदर्थः क्वचिद्धर्मः क्वचिन्मित्रं क्वचिद्यशः। कर्माभ्यासः क्वचिन्नित्यंचिकित्सानास्तिनि
હળ॥ ૩ ॥
અર્થઃ-કદાચિત અર્થે, કદાચિત્ ધર્મ, કાઈ વખતે મિત્ર, કાઇ વખતે યશ તથા કદાચિત્ નિત્ય કર્માભ્યાસ એ બધાની એથી પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે ચિકિત્સા નિષ્ફલ થતી નથી. ॥ ૧ ॥
ज्वरस्य प्रथमे स्थाने, लंघनं च दिनत्रयम् ॥ तत्रैव क्वथितं तोयं भेषजं चापि रोगिणाम् &

Page #126

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧૮
અર્થ:--જે પુરૂષને પ્રથમ તાવ આવે, ત્યારે તેને ત્ર દીવસ સુધી લાંધણુ કરાવવી, પછી તેને ઉનું પાણી ત થા એશડ આપવું; તે તે રાગ સમી જાય ને તાવ ઉતરી
જાય !! ૨૫
वातज्वरचिकित्सा |
मरिचं संचलं शुंठी, किरातं च हरीतकी ॥ पिप्पली कटुका चैव, वातज्वरविनाशनम् ॥ १ ॥ અર્થ:——મરી, સંચલ, સુંઠ, કરીયાતું, હરીતકી લ, પીપર, કડુ, એ સર્વના કાઢા કરી પીએ, તેા વાતવર ના નાશ કરે ॥ ૧ ॥ मुस्ताटरूषः सुरदारुकुष्ठ, निदिग्धिकानागरका - कजंघाः ॥ द्राक्षामृतापिप्पलिकाकषायं पिबे આ વાતન્વરયુ તંતુઃ ॥ ૨ ॥
અર્થ——માથ, અરડુસા, દેવદાર, ક્રુડ, રીંગણી, બે ટી, બીજી ઉભી, સુંડ, કાકજ ધા, દ્રાખ, ગલા પીપર, એ સર્વે એશડા ખાંડીને અધકચરા કરી કાય કરીને પીએ તા તેથી વાતજ્વર ટલે ॥ ૨ ॥ काकोली बृहती मुस्ता, कुष्ठं दारुविषामृताः ॥ ગુંડાવાય તઃપીતો, તિ વાતવર પમાા

Page #127

૧૧૯ અર્થ–બીર કલી, મહટી રીંગણી, મેથ, કે ક, દેવદાર, અતિવિષને ગલે, સુંઠ, એ સર્વેનું કાથ કરી પીઈએ, તે વાતજવર નાશ પામશે ૩ છે . किरातादामृताविश्वा, वृहतीदयगोक्षुराः॥ स्थिरा च कलशी चैव, क्वाथो वातज्वरापहः४
અર્થ –કરીયાતું, મોથ, ગલે, સુંઠ, રીંગણી બેઠા તથા ઊભી, ગોખરૂં, અરણી અને કલશી એટલી જણસે ને સમ ભાગે કાળે કરી પીજે તે વાત જવરનો નાશ થાય पटोलं च गुडूची च, मुस्ता चैव तु निंबकम्।। पर्पट स्तिक्तभूनिंबो, त्रिफलावृहतीवृषाः ॥५॥ पटोलादिरयं क्वाथो वातज्वरहरःस्मृतः॥
અર્થ પટેલ, ગુડુચી. મોથ, નીંબછાલ, પીતપાપ ડું, કડુ, કરીયાતું, ત્રિફલા, રીંગણી, અરડુસે, એટલા વા નેને પલાદિકાથ કહે છે. તે પીવાથી વાતજવરને ન શ થાય છે ૫ છે कटुत्रयं किरातं च कटुका च हरीतकी ॥ तथा च कृष्णलवणं वातज्वरहरं मतम् ॥६॥

Page #128

૧૨૦ અથ–મરી, પીપર, સુંઠ, કરીયાતું, કડુ હરડા દળ અને સંચળ એ સર્વે આષધ સમમાત્ર થકી દીજે તો વાતજવરને વિનાશ કરે છે ૬
રૂતિ વાતવરવિત્તિ છે
पित्तन्वरचिकित्सा द्राक्षाभयापर्पटकादतिक्ताक्वाथः कृतः स्यात् बहुरोगहंता ॥ प्रलापमूर्छाभ्रमदाहमोहैः , तृषान्विते पित्तभवे ज्वरे च ॥ ७॥ ' અર્થ-કાખ, હરડાં, પીતપાપડું, મોથ, કડુ, એ અવષધે સમ ભાગે લઈ કાથ કરી પાઈએ તે બહુ રોગને મટાડે છે તેમ પણ પ્રલાપ, મૂછ, શ્રમ, કંઠશોષ, દાહ તૃષા, ને પિત્તજવર એટલા રોગોને અવશ્ય સમાવે છે ૭ चंदनं च सुगंधं च, धान्यकं पीतपर्पटम् ॥ मुस्ता गुंठी किरातं च उशीरं पित्तनाशनम् ८
અર્થ–સુકડ, રતાં જણ, ઘાણાં, પીતપાપડું, મે થ, સુંઠ કયાતું, વાળે, સમ માત્ર કાથ કરી પી જે તે પિત્તજવર નાશ કરે છે ૮

Page #129

૧૨૧ मुस्ता कुटुः पर्पटकं किरातं, छिन्नोदवा रिंग णिका समा च॥ क्वाथो निपीतो हरते, विलं बितं पित्तज्वरं दाहवृषाभ्रमांश्च ॥ ९॥
अर्थ:-भाय, ४, पाता५i, रियातु', લે. રીંગણી, એ સર્વે ઓશડ સમ માત્રામાં લઈ કાથ ક રી પાઈએ, તે પિત્તજવરને હરે તથા દાહને, તષાને, ભમ લને, સમાવે છે કે હું त्रिफला वालकं यष्टी, घटरूषः पटोलकम् ॥ क्वाथो मधुप्रतीवासः, पीतः पित्तज्वरापहः१०
अर्थ:-त्रिका, वात, हीमय, सरस। २ पटस એ સરખે ભાગે લઈ ખાંડી કાથ કરી તેમાં મધ પ્રતિવાસ આપી પીયે તે પિત્ત જવર મટી જાય છે ૧૦ છે यवान्याश्च पटोः क्वाथो मधुना प्रतिवासितः॥ पित्ततीव्रज्वरामर्दी, पीतश्च दाहनाशकः ॥११॥
અર્થ-ન્યવાન ને પટોલ એ વસ્તુઓને કાઢે કે રી પીયે તે પિત્ત તીવ્રજવર ને દાહ મટી જાય છે. ૧૧ त्रायंती पर्पटोशीरं, तिक्ताभूनिंबदुःस्टशाः ॥ कषायो मधुसंयुक्तः, पित्तज्वरविनाशनः॥१२॥

Page #130

www. kobatirth.org
૧રર.
અ–ત્રામાણ, પીતપાપડું, ચતવાળા, કડુ, ક રીયા, ધમાસે, એટલી જણસેને કાથે સમયાત્રાએ કે રીમેં, ને તેમાં મધને પ્રતિવાસ મુકીએં તો પિત્તજવરને નાશ થાય છે ૧૨ છે क्वाथः किरातकं मुस्ता, धन्वयासं सपर्पटम्॥ हंति पित्तज्वरं दाह, भ्रमं शोषं क्षणादपि १३
અર્થ-કરીયાતું, મોથ, ધમાસ, પીતપાપડે એ સર્વે વસ્તુઓ સમ માત્રા ખાંડી અઘ કચરા કરી કાઢો કીજે, ને કાઢો પીવાથી, પિત્તજવરને, દાહને શ્રમને તથા શેષને મટાડે ૧૩ છે
कफज्वरचिकित्सा दारुमुस्तामृताकृष्णा, दुर्लभैरंडमूलकम् ॥ किरातं च समः क्वाथः श्लेष्मज्वरविनाशनः
અર્થ-–દેવદાર, મેથ, ગ, પીપર, ધમાસો, એ રંડમૂલ, તથા કરી આતું એ જણશો સમ ભાગ લઈને તેનું કાથ કરી પીયે તો લેમેજવર વિનાશને પામે છે ૧૪ अनंता वालक मुस्ता नागरं कटुरोहिणी ॥ एतत् श्लेष्मज्वरं हंति दीपयेच हुताशनम् १५

Page #131

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૩
અથૅધમાસા, વાળા, માથ, સુંઠ, કંડુ, એ એ શડા લઈ સત્ર માત્રાએ, કાડા કરી પીએ તેા શ્લેષ્મજવર ને હુણે, અને જઠરાગ્નિને દીપાવે માં ૧૫ कंटकार्यमृतादारुवृषविश्वाः समांशकाः ॥ क्वाथः कणायुतः पीतः श्लेष्मज्वरविनाशनः १६ અર્થ:રિ‘ગણી, ગળા, દેવદાર, અરડુસા, સુ' એ બધાં વસાણાં લક્રને સરખે ભાગે કાય કરવા, તેમાં પીપર પ્રતિવાસ નાખીને પીએ તેા શ્લેષ્મ જ્વરના નાશ કરે ૧૬ दारूपर्पटभार्ग्यश्च वचा यान्यं च कट्फलम् ॥ अभयाविश्व भूनिंबाः क्वाथो हंति कफोत्कटं १७
અચ્ઃ——દેવદાર, પીતપાપડાં, ભારંગી, વજ, ધાણાં, કાયફલ, હરડાં, સુંઠ, ને કરીયાતુ એટલી અષધોના સ રખે ભાગે કાય કરી પીએ તે કફજ્વરને સમાવે ॥ ૧૭ ।। मारचं पिप्पली चैव, शुंठी कट्फलमेव च । एतेषां दयिते नस्यं, कफज्वरविनाशनम् १८ અર્થ:——–મરી, પીપર, સુંઠ, કાયલ, સર્વે અષધ સમમાત્ર ચૂર્ણ કરી તેને સુગાવીએ તા કજવરને સમાવે !! ૧૮

Page #132

૧૨૪ अथ वातपित्तज्वरचिकित्सा निदिग्धिकामृतारास्ना, त्रायमाणामृतायुतः॥ मसूरविदलक्वाथो, वातपित्तज्वरं जयेत् ॥१९॥
અર્થ-રીંગણી, ગલે, રાસના, ત્રાયમાણુ, ગળે મસુરની દાળ, એટલા વાનાને સમ ભાગે લઈને તેને કવાથ કરે તે પીધાથી વાતપિત્તજવરને મટાડે છે ૧૯ निदिग्धिका त्रायमाणं, गडूचीसारिवाबलाः ॥ मसूरविदलक्वाथो, वातपित्तं ज्वरं जयेत् २० ' અર્થ-રીંગણી, ત્રાયમાણ, ગલે, સારિવા, બીલ બીજ, મસૂરની દાલ એ જણશોને સમ ભાગે કાઢે કરી પીવાથી વાતપિત્તજવરને મટાવે છે ૨૦ છે त्रिफला शाल्मली रास्ना, राजवृक्षाटरूषकैः ॥ તરમાયુ જૂ, વાતપિત્તવર પહં . ૨૧ .
અર્થ–ત્રિફલા, ચરસ, રાસના, ગિરમાલે, અડુ રસે, એટલાં ઓશડ સરખે ભાગે લઈ ચૂર્ણ કરી કાઢે જે પીએ તે વાતપિત્તજવરને સમાવે છે ૨૧

Page #133

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨૫
त्रिफला त्रिवृतारास्ना, ह्रीबेरं पिप्पलीद्वयम् ॥ काकजंघा च दुस्पर्शा, चूर्ण स्याद् वातपित्तहृत् અર્થઃ–ત્રિફલા, નિશાત્તર, રાસના, વાલા, પીપર, ગજપીપર, કાકુજ ધા, તથા ધમાસે એ જણસે સરખે ભાગે લઈ ચૂર્ણ કરીને કાઢા પાણીની સાથે ફાકી ભરાવી એ તે વાતપિત્તજવરને ટાળે ॥ ૨૨ ॥ अथ वातश्लेष्मज्वरचिकित्सा । पथ्याकुस्तुंधरीमुस्ता, शुंठीकटुकपर्पटम् ॥ सकर्चुरं वचा भार्गी, पेयं चैतद्धिहिंगुयुक् ॥ २३ ॥ અયઃ—હરડાં, ધાણાં, મેાથ, સુંઠ, કડુ, પીતપાપ ડું; કચરા, વજ્ર, ભારગી, દેવદાર એ સમભાગ લઈ કવાથ કરી તેમાં હિંગ પ્રતિવાસ મૂકી ( વગાર આપી ) પીધાથી વાયરલેષ્મજવર મટી જાય !`૨૩ ।। कफवाते वचा तिक्ता, पाठारग्वधवत्सकाः ॥ छिन्नोद्भवायुतः क्वाथः पिप्पली कणयुक्भवेत् २४
અર્થઃ—કફ વાયને વિષે વજ્ર, ક્રૂડું, પાઠ, ગરમા લા, કુડા, તથા ગલાના કાથ કરી પીપરના પ્રતિવાસ ના ખી પાઈએ તા કફવાતજવરને સમાવે ॥ ૨૪ ૧

Page #134

૧૨૬ कटफलांबुधरधान्यकभार्गी; शृंगिपर्पटकविश्ववचाभिः ॥ साभयः सुरदारुकणाभिः क्वाथ एष कफवातगदन्नः ॥ २५॥
અર્થ –કાયફલ, મેથ, ધાણા, ભારંગી, કાકડા શું ગી, પીત પાપડું, સુંઠ, વજ, હરડાં, દેવદાર, પીપર, એટલાં બાનાં લઈ સમ ભાગે કાથ કરી પીએ તે કફ વાત જવરની પીડાને નાશ કરે ૨૫ दशमूलभवः क्वाथो मधुना च समन्वितः ॥ वातश्लेष्मज्वरं हन्यादनुभूतं सहस्रशः ॥२६॥
અર્થ-દશ મુળને કાથ કરીને તેમાં મધ નાખીને પીયે તો વાતલેષ્મજવર નાશ પામે રદ છે व्याघ्रीशुव्यमृताक्वाथः पिप्पलीचूर्णसंयुतः ॥ वातश्लेष्मज्वरश्वास, कामपित्तविकार જિત ૨૭
અર્થ–રગણી, સુંઠ, ગલે, આ ત્રણ વાનાને સ મ ભાગે કાથ કરીને તેમાં પીપર ચૂર્ણને પ્રતિવાસ મુકીને પીએ તે વાયુમજવર જાય, તથા ઉપરવાસ, છીદ્રસ ને પિત્તવિકાર જાય છે ૨૭

Page #135

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२७
मधुत्वक चंदनं व्याघ्री, पाठा पिपलिकोष्टके ॥ निशोत्तरं चित्रकं च वातश्लेष्मज्वरं जयेत् २८
अर्थ:- भडुडासास, सूड, रींगणी, पाछा, पीपर, કાર્ડ, નિશાત્ર, તે ચિત્રક એ ચીજોનું કાય કરી પાઈએ તા વાતશ્ર્લેષ્મજવરને સમાવે ॥ ૨૮ ।
॥ अथपित्तश्लेष्मज्वरचिकित्सा ॥ किरातस्तिक्तकं मुस्ता, गुडूची विश्वभेषजम ॥ चातुर्भद्रकमित्याहुः, पित्तश्लेष्मज्वरापहम् २९ अर्थः- दुरीमातु, 83, भोथ, गो, सुंठ, यातु चंद्र, भेटते तत्र, तभावपत्र, मेथी, ने नागडेशर मे ટલી ચીજોને સરખે ભાગે લઇ ખાંડી કાથ કરી પીએ તા પિત્તશ્લેષ્મજવરના નાશ થાય ।। ૨૯ । कणाविश्वामृतादारुकिरातैरंडमूलकैः ॥ निदिग्धिकावृषाक्वाथः, पित्तश्लेष्मज्वरा
---
पहः ॥ ३० ॥
अर्थः - पीपर, भुंडं, गयो, देवहार, उरीयातु मे રંડમુળ, રીંગણી, અને ડુરસા એ બધાં વસાણાં સમ

Page #136

१२८ ભાગે લઈને તેને કાથ કરી તે પીધાથી પિત્તલેષ્મજવરને ઉપસમાવે છે ૩૦ છે शर्करा सममात्रा तु, कटुकामुस्तवारिणा ॥ पित्तश्लेष्मज्वरं जंतोः कफपित्तसमुद्भवम् ३१
અર્થ-નકડું અને મેથ એ બેને જલમાં નાખીને તેમ, મેથને પ્રમાણથી ખાંડ નાખીને પીધું તે કફપિત્તથી ઉ ત્પન્ન થએલે જવર નાશ કરે છે. ૩૧ છે निशाइयं घनोशीर, मधूकारग्वधोद्भवः॥ निशादिकः कषायोऽयं, कफपित्तज्वरांतकत्३२
અર્થહલદર, દારૂહલદર, મેથ, વાલે, જેઠીમધ, ને ગિરમાલે, એ પદારને કાઢે કરી પીયે તે કફપિત્ત જવરને સમાવે ૩૨ - कृतमालो वचा हिंगु, वालकं धान्यकं निशा॥ मुस्ता यष्टिस्तु भार्गी च, पर्पटं समभागकम्३३
અર્થ-ગિરમાલે, વજ, હિંગુ, વાલે, ઘાણાં, હલા દ્ર, મેથ, જેઠીમધ, ભારંગી, પીતપાપડું એટલાં વાનાં સમમાત્રા ચૂર્ણ કરી ખાયે તે લેખ પિતજવરને નાશ થાય ૩૩ ૫

Page #137

૧૨૯ आष्टावशेषिकः क्वाथो, मधुना प्रतिवासितः॥ श्लेष्मपित्तज्वरं हंति, कासमूलं च दारुणम्३४
અર્થ-અષ્ટાવશેષ કાથ કરીએ, મધુ યુક્ત પ્રતિવા સ મુકીને પાઈએ, તો શ્લેષ્મ પિત્તજવરને નાશ થાય; ને ઉદ્રસને મૂલમાંથી કાઢી નાખે છે ૩૪ છે वित्तपर्पटकं धान्यं, पटोली रिष्टकं तथा ॥ पिबेत्सशर्करक्षौद्रं, पित्तश्लेष्मज्वरापहं ॥३५॥
અર્થ–-પીત પાપડાં, ધાણા પટોલ, નીંબછાલ, એ પદાર્થને સમભાગે કાઢે કરીયે અને શાકર ને મધને પ્ર તિવાસ કરીને પીવે તે પિત્ત લેમ જ્વરનો નાશ કરે૩૫ पटोलं निंबपत्राणि, पथ्या कटुकरोहिणी ॥ श्लेष्मपित्तज्वरं हति, क्वाथ एष निषेवितः३६
અથ–પટેલ, નીંબડાના પાનડાં, હરડા, કડુ, ને શહિણી એટલી જશોને સમ ભાગે લઈને કાઢે કરી પીએ તે શલેષ્મપિત્તવરને નાશ થાય છે ૩૬ त्रिफला त्रायमाणं च, मृद्दीका कटुरोहिणी ॥ पित्तश्लेष्मज्वरहरः, कषोयोऽयं प्रकीर्तितः॥३७॥

Page #138

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૦
अर्थः-- त्रिइसा, त्रायभान, द्राम, उड्ड, भेटली ણાના કાઢા પીધા થકી પિત્ત લેમજ્વર, સમાવે ૩૭ गडुच्यतिविषामुक्ता, मंजिष्ठाधन्वयासकैः वासाबदर निंबत्वक्, क्वाथः पित्तकफज्वरे ३८
अर्थः--गो, यति विष, भोथ, मं, पाणी, नवासो, मरडुसो, पेरसार, नमछाल, मे मधा गोराडे । ના કવાથ કરી પીચે તા પિત્તકફજ્વરના નાશ થાય ૩૮ हरीतकी कट्फलं च ह्यनंता कृष्णजीरकम् ॥ भूनिंबतिक्ते च वचा, कल्कोऽयं कफपि
तहा ॥ ३९ ॥
अर्थ:-रडी, डायइस, पभासा, असे
कुरी
આતુ, વજ્ર, કડુ, એટલાં વાનાંના કાથ કરી આપીએ તા કપિત્તજ્વર જાય । ૩૯ ૫
॥ इति कफपित्तज्वरचिकित्सा ॥
अथ संनिपातज्वरे कषायः ।
कट्फलाब्दवचापाठापुष्कराजाजिपर्पटः ॥ शृंगकिलिंगधान्याकं शठीभृंगकणाहूयम् ॥१०॥

Page #139

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૧
तिक्ताभयांबुकैरांतभागीरामठकं बला || दशमू ली कणामूलं निक्वाथ्य क्वाथमुत्तमम् ॥ ४१ ॥ हिंग्वार्द्रकरसोपेतं संनिपातविनाशनम् ॥
अर्थः-डायइस, भोथा, वन, पाठा, पुष्पर भुस, ३. पित्तपापडा, डडरांगी, चंद्रयव, धणी, लागरी, पीपर, डुडी, हरडे, सुगंधीवाणी, यिरायता, लारंगी, અરિઆરા, દશમુળ, અને પીપરમુલ આ જણસેાના કષાય કરીને તેમાં વધામણી હીંગુ અને આદૂનારસ નાખીને પીયે તા સનિપાત દૂર થાય છે ! ૪૦ ૫ ૪૧ I ॥ इति संनिपातचिकित्सा ॥
॥ अथ विषमज्वरचिकित्सा ॥ मुस्तामलगुडूची, विश्वौषधकंटकारिकाक्वा थः ॥ पीतः सकणाचूर्णः समधुर्विषमज्वरं हंति ॥ ४२ ॥
अर्थः - भोथ, भाभसा, गणो, सुंह, ટલી ચીજોના સમ ભાગે કાઢા કરવા, તેને પીપર હિત મધુ પ્રતિવાસ આપીને પીયે તેા વિશ્વમ માવે ॥ ૪૨ ॥
गली, भे
ચૂણૅ આ જ્વરને સ

Page #140

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૨
॥ अथ तृतीयज्वरे क्वाथः ॥ सनागरोशीरघनाश्व धान्यकं, सपिप्पलीकैश्य सचंदनैश्व ॥ तृतीयकं हंति कृतः कषायः, समा क्षिकश्वापि सशर्करश्च ॥ ४३ ॥
अर्थ:-सुंड, वासो, भोथ, धाणा, पीपर, सूड, એ બધાં સમભાગે લઈ.કાય કરી તેને શાકરના અને મધ ને પ્રતિવાસ આપીને પોએ તે વેઈએ તાવ જતા રહે૪૩ सुवर्णासुमनाबजै, चूर्णितैर्गुटिका कृता ॥ तृतीयादिज्वरान् सर्वान्,
नाशयेन्नात्रसं
शयः ॥ ४४ ॥
अर्थ:-पीत धतुरा जी, कुपड छाडग करी, यु ર્ણ ક્રીકે, તે ચુર્ણની ગુટિકા ભરી પ્રમાણે કરવી; તે ગોળી ખાધાથી તૃતીયવર આદિ ઇ સર્વ જ્વરને નાશ
४२ ॥ ४४ ॥
महौषधामृतामुस्ता, चंदनोशीरश्रान्यकैः ॥ क्वाथस्तृतीयकं हंति, शर्करामधुयोजितः ४५ अर्थ:-सुंड, गणेो, भोथ, सुड, उशीर, धा, मे

Page #141

૧૩૩ નો સમ ભાગે કાથ કરે, ને તેને શાકર તથા મધનો પ્રતિ વાસ આપો, પછી તે પીવે, તો તૃતીય જવરને સમાવે છે છે ૪૫ . पथ्यास्थिरानागरदेवदारु, धान्यं विषा च क्क थितः कषायः ॥ सितोपला माक्षिकसंप्रयु क; श्चातुर्थिकं हंत्यचिरेण पीतः॥ ४६॥
सर्थ -९२, १२थी, सु४, १२, पायां, मात વિષ, એને સમ ભાગાએ કોથ કરી, ને તેને સાકર તથા મધને પ્રતિવાસ આપીને પાઈએ તે ચેથી તાવ તરત જાઈએ ૪૬ છે
॥ अथ शीतपित्तज्वरचिकित्सा ॥ गडूची पद्मलोध्राणां, सारिवोत्पलयोस्तथा ॥ समधुक्वाथवासेन, शीतपित्तज्वरापहः ॥४७॥
अर्थ:-गणी, ५भाष, २, सांशिवा, तथा ५५ ડી એનો કાથ સરખા ભાગે કરી મધુ સહિત ચારને પ્ર તિવાસ આપી પોયે તો શીત તથા પિત્તજવર મટે ૪૭.
॥ अथ शीतज्वरचिकित्सा ॥ यधिक पर्पटं धान्यं, जलदं चतुरंगलं ॥ द्राक्षाभया च तिक्ता च, क्वाथः शीतज्वरापहः ४८

Page #142

૧૩૪
અર્થ -પીપરી મુલ, પીતપાપડું, ધાણાં, મથ, ગિ ૨માલે, દ્રાખ, હરડાં, કડુ, એઓન સમ માત્રક કાઢે ક રી રેગી પીએ તે શીતજવરને સમાવે છે ૪૮ છે
॥ अथ जीर्णज्वरचिकित्सा ॥ अपहरति रक्तपित्तं, कंडूं गुल्मं च पित्तकं हंति॥ जीर्णज्वरं च शमयेन्, मृद्दीकासंयुता पथ्या ॥
અર્થ—રત પિતને દૂર કરે, સરડાને, પિક મ ટાડે છે, ગુમને નાશ કરે છે જીર્ણજવર સમાવે છે; એવી હરડા ને કાખની ગેળી છે . निदिग्धिकानागरकामृतानां क्वार्थपिवेन्मिश्रितपिप्पलीकम् ॥जीर्णज्वरारोचककासशूलश्वासानिमांद्यार्दितपीनसेषु ॥ ४९॥
અર્થ-રિંગણી, સુંઠ, અને ગલે એ ત્રણ જણસે ને સમભાગે કાથ કરી પીએ તો જીર્ણજવર, અરૂચિ, ઉધરસ, શૂલ, શ્વાસ, અગ્નિમાંદ્ય, અને સલેખમ એ રોગો મટી જાય છે ૪૯ છે

Page #143

૧૩૫ ॥ अथ मलज्वरचिकित्सा ॥ कटुका पिप्पलीमलं, मुस्ता चैव हरीतकी । गिरिमाला समक्वाथो मलज्वरविनाशनः ५०
सर्थ:--४, पिणी मुख, भय, २७, गिरिमा છે આ પાંચ ઓષધીના કવાથ પીએ તો મલજવરને નાશ થાય છે પ૦ છે
॥ अथ दाहज्वरचिकित्सा ॥ मुस्तापर्पटकोशीर, चंदनोदीच्यनागरैः ॥ शीतं च शीतलं दद्यात्, दाहज्वरहरं परं ॥५१॥
अर्थ:-भोथ, पात ॥५९, पायो सू, वासी २५ ને સુંઠ એ બધી ઓષધી સમ ભાગે કરી શીતલ જલમાં સમે નાખીને સવારે પીયે તો હજવરને સમાવે પીપા
॥ अथ सकलज्वरचिकित्सा ॥ दुरालभा वालकतिक्तरोहिणी, पयोधिविश्वौषधकल्कितं जलम् ॥ प्रपीतमुष्णं सकलज्वरा पहं, प्रवर्द्धनं जाठरजातवेधसः॥ ५२ ॥
सर्थ:-मासी, पाणी, , २॥हिणी, भाथ, ने

Page #144

૧૩૬ સુંઠ એ ચીજને સમભાગે કાઢે કરી પીયે તે બધા પ્રકાર ને તાવ મટાડે, અગ્નિ વધારે પેટમાંના સર્વ રણ જાય ને બલ વધે છે પર છે गुडूची निंबकं स्तुंब, तथा चंदनपद्मके ॥ एष सर्वज्वरं हंति, गडूच्यादिस्तु दीपनः॥५३॥
અર્થ –ગળો, નીંબછાલ, ઘાણાં, રતાંજણી, મદ ભાષ, એ ગડુચાદિ કાથ પીધે થકે સર્વ જવરને સમાવે, તથા જઠરાગ્નિ વૃદ્ધિ કરે છે પરૂ છે गुडुची धान्यकं निंब, चंदनं पद्मकान्वितम् ॥ तृष्णादाहारुचिछर्दिसर्वज्वरविषापहम् ॥ ५४ ॥
અર્થ-ગળ, ઘાણા, નિબછાલ, સૂકડ, મદમાખ, એણે યુક્ત પીએ તે તષા, દાહ, અરૂચી, છરદિ, એ બે ધા પ્રકારના જવરને નાશ કરે છે ૫૪ છે हरीतकी चामलको पिप्पली चित्रकं तथा ॥ आमलक्यादिकं चैतत् , चूर्ण सर्वज्वरापहं५५
–આભલાં, હરડ, પીપર, ચિત્રક, એનું, સમમાત્રક ચુર્ણ કરીને પાઈએ ત્યારે સર્વ જવરને
t

Page #145

૧૩૩ ॥ अथ अजीर्णाचकित्सा ।। अजमोदाभया चैव संचलेन समन्विता ॥ कर्चुरेण समायुक्ता, अजीर्णज्वरनाशनी ॥१॥
मथ:--, १२i, संयम, सेत्रए यान ભેળી કરીને પછી કયુરે સમ ભાગે નાખી તેનું ચુર્ણ કર વું. તે ખાવાથી અજીર્ણ તાવ મટી જાય છે ૧
॥ अथ उषःपानगुणाः ॥. कासश्वासातिसारज्वरपिटककटीकुष्ठकं च प्रमेहान्मूत्राघातोदराशेःश्वयथुगलशिरःकर्णनासाक्षिरोगान् ॥ ये चान्येवातपित्तक्षयजकफभवा व्याधयः संति जंतो, स्तानप्यभ्यासयोगादपनयति पयः पीतमंते निशायाम्, ॥ १ ॥
અર્થ –-જે માણશ પ્રાણીને ઉદ્રશ હેય, અતિસાર હોય, તાવ હોય, પટકાવી હૈય, કેડ દુખે, કુષ્ઠરોગ થાય, પ્રમેહ થાય, મૂત્રાઘાત થાય, પથરી હોય, જ
દર થાય, કઠોદર થાય, ગુર્ભાદર થાય, ઇત્યાદિક ઉદર FOR तरस, स, HD, शिरा, अशा

Page #146

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૮
નાસિકારાગ, આંખને રાગ, વળી બીજા અનેક વાત પિ ત્ત ને કફના ક્ષય થયાથી પ્રાણીને જે વ્યાધિ થાય છે, તે જો રાતના અંતે વાણામાં ઉઠી પાણી પીએ તા બધા શગનો નાશ થાય છે ! ૧ ।।
न संपत्तिः क्रियाशक्तिः, भेषजं च न विद्यते ॥ सर्वरोगविनाशाय, निशांत च जलं पिबेत् ॥ २ ॥
અર્થ:--જે માણશની પાસે લક્ષ્મી ન હેાય, ક્રિય રાખવાની શક્તિ ન ઢાય, એશડ કરવાની શકિત ન હા ય, ઐધિ પણ મળે નહીં, ત્યારે માશને રાગ કેમ જાય ? તે રોગ મટાડવાને માટે રાતના અંતે એટલે પ્રાતઃ કાલના સમયે ઉઠીને તે વખતે પાણી પીવું, તેથી કરી મા શના ગમે તેવા રેાગતી શાંતિ થાય છે; એવું વૈદ્યક શાસ્ત્ર માં કહેલું છે તે અનુભવ સિદ્ધ છે તે માટે નિશ્ચય જા ણવા ॥ ૨ ॥
"
वर्जयेत् द्विदलं शूली, कफी मांसं ज्वरी घृतम् ॥ कर्णरोगी शिरः स्नानं चक्षूरोगी च मैथुनम् ॥ ३॥ અર્થ:-શુલ રામવાળાને ક્લીઓનુ અન્ન વજેવુ કે ક્ રોગવાળાએ માંસનું ભોજન ખાવું નહીં; તાવવાળાએ ધી ખાવું નહીં, કાનમાં જેને રોગ થયા હૅચ તે ન્હાવું

Page #147

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૯
નહીં, અને જેને આંખમાં દરદ થયા હૈાય તેણે મૈથુન સેવ
વું નહીં !! ૩ ।। अजीर्णप्रभवा रोगास्तदजीर्ण चतुर्विधम् ॥ आमं विदग्धं विष्टब्धं रसशेषं चतुर्थकम् ॥ ४॥ અર્થ:સર્વ રાગે અજીર્ણથી ઉપજે છે, તે અછ ચાર પ્રકારનું છે; આમ વિદગ્ધ, વિષ્ટબ્ધ, રસ શેષ. એ ચાર પ્રકારનાં અજીર્ણ કહેલાં છે ॥ ૪૫
॥ अथ तेषां पृथग्लक्षणानि ॥ तत्रामे गुरुतोक्दो विदग्धे तु तृषादयः ॥ विष्टब्धे शूलमाध्मानं रसशेषे भ्रमादयः ॥ ५ ॥
અર્થ: --માછણું થયું હોય તેા પેટમાં જાય, ઉત્કલે વગેરે થાય છે, વિગ્ધાણું થયું હોય તેા તરસ, ભ્રમ, મુા ઇત્યાદિ લક્ષણા થાય છે. ત્રિષ્ટધાજીર્ણ થ યુ હોય તે શૂલ તથા આર્કમાન (આફ્રા ) થાય છે, રસા છણું થયું હૅાય તા ફૂલ ઈત્યાદિ થાય છે ! ૧ ! ૫ અનાિિજલ્લા
आमेषु लंघनं कुर्याद्, विदग्धे उदकं भवेत् ॥ विष्टब्धे मर्दनं स्वेदो, रसशेषे दिवाशयः ॥ ६ ॥

Page #148

૧૪૦ અ–આમ અજણ હોય ત્યારે લાંધણું કરીયે તેથી પાચન થાય છે; વિપક્વ અજીર્ણ હોય ત્યારે પાણી પીવરાવિ યે તેથી પણ પાચન થયા વિષ્ટબ્ધ અજીર્ણ હોય ત્યારે વેદ કાઢો, મરદિયે તેથી પાચન થાય; અને રસ અજીર્ણ હેય ત્યારે દિવસમાં નિદ્રા કરવી; તેથી કરી પાચન થાય છે ॥ इति कालज्ञाने निदानचिकित्साकथनं नाम
તૃતીય વફા રે ? ॥ लघुभोजनविधिः तथा निवातसाम्यम्।। सज्वरो निज्वरो वापि, लध्वन्नं परिजोजयेत्।। निवातसेवनं यादक, ताहक स्यात् कर्णबंधनं
અર્થ –જે રેગી માણસને તાવ આવતો હોય અથ વા ઊતરી ગયેલ હોય, તેણે હલકું ભેજન ખાવું; અને જેવું વાત વગરના સ્થાન ગુણકારક છે તેવું જ પવનમાં કાન બાંધી રાખવા તે પણ ગુણકારી છે કે ૧
છે હાવરો કરાર अजीर्णे भेषजं वारि, जीणे वारि बलप्रदम् ॥ अमृतं भोजने वारि, भुक्तस्योपरि तद्विषम् ॥७॥
અથે-જમ્યા પહેલાં પાણી પીવું તે ઓસડ રૂપે જા ણવું; અને પચી ગયા પછી જે પાણી પીયે બલને

Page #149

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૧
કરવાવાળું જાણવું; જમતાં વચમાં પાણી પીયે તે અમન સમાન જાણવુ, માટે પાણી વચમાં જરૂર પીવું જોઇએ; અને જમીને ઊપર તત્કાલ પાણી પીએ તા વિશ્વના જેવુ જાણવું ॥ ૧ ॥
॥ अथ बलवर्धकवस्तुकथनम् ॥
सद्यस्कान्नं घृतं सद्यः, बाला स्त्री क्षीरभोजनम् ॥ नित्यस्नानं वटच्छाया, षडेते बलवर्द्धनाः ॥३॥
અર્થ—તાનું અન્ન, તથા ધી ખાલા એટલે સેાલ વરસ નીં !, દુધ સહિત ભાજન જમવું, દરરોજ નહાવું, તથા વડના ઝાડની છાયા, એ છ ખલને વધારવાવાળા જા યુવા ૫ ૧ ૫
॥ अथ वलहारकवस्तुकथनम् ॥ शुष्कं मांसं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि ॥ प्रभाते मैथुनं निद्रा, सद्यः प्राणहराणि षट् १
અર્થ:-કુ` માંસ, ધરડી સ્ત્રીની સાથે સંગ કરવું, ઊગતા સૂર્ય એવું, સવારમાં દહી મેળવ્યુ હોય તે સાંજ ના ખાવું, પ્રભાતમાં મૈથુન કર્મ કરવું, અને સવારના ધ લેવી, એવા છ પ્રકારની ક્રિયા તરત પ્રાણને હરણ કરે છે ! ૧૫

Page #150

૧૪૨
॥ अथ लंघननिषेधः ॥ गुर्विणीबालवृद्धश्च, कामशोकनवज्वरे ।। लंघनं नैव कर्त्तव्यं, पूर्वाचार्या वदंति हि ॥१॥
स:-निवासी श्री, ५स, तथा वृक्ष भी, शे કવાન નવજ્વર, અને એકાંતરાદિક, એટલે તાવવાળા રાણીને લાંઘણે ન કરાવીએ, એવું પુર્વચાર એ કહેલું छ ॥ १ ॥
॥ अथ वेगधारणफलम् ॥ मूत्ररोधाद्भवेदंधो, बधिरो वायुरोधनात् ॥ कुष्ठीस्याच्छुक्रसंरोधात्, मृत्युःसंधारणादपि १
અર્થ–મુત્રને રેધવા થકી આંખે આંધળે થા, વા યુના રઘવાથી કાન બહેર મારી જાય, વીર્યના રોધવાથી કેડિયે થાય, અને મલને રધવા થકી નિશ્વયે મરણનીરૂ प्रात्५ि थाय छ. ॥ १॥
॥अथ ऋतुपरत्वेनापथ्यकथनम् ॥ मधौ मधुरमनाति निदाघे ह्यतिमैथुनी ॥ पिबेन्नयंबु वर्षासु दधिभोका शरद्यपि ॥७॥
અર્થ–વસંત ઋતુમાં મિષ્ટાન્ન ખાય, ગ્રીષ્મત

Page #151

૧૪૩ માં અતિ મૈથુન કરે, વર્ષારૂતુમાં નદીનું પાણી પીયે, તથા શરદરૂતુમાં દધિ ખાય છે તેને રેગ થાય છે૧ છે हिमागमे तु निद्रालुः शिशिरे लघुभोजनी ॥ यः करोति च मूढत्वात्स न रोरोगवान् भवेत् २
અર્થ – જે મનુષ્ય મુઢપણાથી, હેમંત રૂતુએ વિ પિ દિવસની નિદ્રા કરવી, શિશિર ઋતુએ હલકું ભજન કરવું તે નર રેગવાનું થાય છે જે છે ' पिबेटसहस्त्रं च, यावन्नास्तमितोरविः॥ अस्तंगते दिवानाथे बिंदुरेको घटायते ॥३॥
અર્થ-કઈ માણસ હજાર ઘડા પાણી પીવે, પણ તે જહાં સુધી સૂર્ય આથ ન હાય તિહાં સુધી બિંદુના જેવું જાણવું, ને સૂર્ય આથમી જાય પછી પાણી એક બિં દુપીએ તો તે ઘાડાના જેટલું સમજવું છે ૩ પિત્ત પંગુ, ગુરુ વંશવ મરધાતા ! वायुना यत्र नयिंते, तत्र वर्षेति मेघवत् ॥४॥
અર્થા–પિત્તરોગ પાંગલ છે તેમજ કફરે છે મુ પાંગળ જાણે; મલ તથા ધાતુનો રોગ પણ પાંગળો જ જાણે; વાયુએ કરી જહાં લઈ જાય તહાં તેને મેઘ બી પઠે વરષાવ થાય છે ૪

Page #152

१४४ हेमंतवशिशिरेषु वायुः, पित्तस्य ग्रीष्मे च घ. नात्यये च। कफस्य कोपः कुसुमागमे च, भजेश पथ्यं विधिवत् विधिज्ञः॥५॥
सर्थ:-हेमंत, शिशिर भने १२५॥ ये वर *तु નો રાજા વાયુ જાણે. તથા વસંત તુને રાજા કફ જા છે. એ હતુઓને વિષે વિધિએ કરી પંડિત જે વૈધ તે છે અઉષધ તથા પથ્યને યત્ન કરી કરવા યોગ્ય છે પણ मार्गे पौषे तथा माघे, आषाढे श्रावणेऽपि च। नभस्ये च भिषक श्रेष्ठै, तो राजा प्रकीर्ति तः ॥ ६ ॥
અર્થ-માગશરમાં, પશ મહીનામાં, માઘ માસમાં આષાઢમાં શ્રાવણ મહીનામાં તથા ભાદવ મહીનામાં એ છ મહીનામાં વૈએ વાયુ રાજ જાણે ૬ . आश्विने कार्तिके मासे, वैशाखज्येष्ठयोधुर्वम् ।। सर्वशास्त्रविचारः, पित्तं राजा प्रकीर्तितः॥७॥
थ:--|शुभां. तिभा, शासभा, मां નિશ્ચયે કરી સર્વ શાસ્ત્રના વિચાર જાણનારાએ પિત એ રાજા કહેલા છે. ૭ માં फाल्गुने चैत्रमासे च, जंतुपीडाकरो मतः । शीतलांबुसमुत्पन्नः, श्लेष्मा राजा प्रकीर्तितः ८

Page #153

૧૪૫ અથ-ફાગણ, અને ચિત્ર મહીનામ છે જ. નોને પીડા કરે છે, તેણે કરી શરદી ઉત્પન્ન થાય છે માાં તે વખતેં કફ રાજા છે, એમ નિશ્ચયૅ કરી સાંભળવામાં આવેલું છે ૮ છે
છે કાજ સંવારિરથનમ્ | त्वयोगे क्षयश्वासाक्षि, वक्ररोगे तथा ज्वरे ॥ संसर्गो नैव कर्त्तव्यो, संचारो दृश्यते यतः॥९॥
અર્થ-ચામડીને શગ, ક્ષય રોગ, શ્વાસ રોગ, આ ખનો રંગ, મુખને રોગ, તથા તાવને રેશમ, એટલા રોગ વાળને સંસર્ગ કરે નહીં. કારણ કે એના સહવાસથી બીજાને તે રોગ ઉપજે છે. ૯ છે
॥ अथ लंघनादिसादृश्यलक्षणम् ॥ लंघने ये गुणाः प्रोक्ता, स्ते गुणा लघुभोजने॥ निद्रायां ये गुणाःप्रोक्ता,स्त गुणा नेत्रमीलने. निवाते ये गुणाः प्रोक्ता,स्त गुणाः कर्णमीलन।। ब्रह्मचर्ये गुणा ये स्यु,स्ते गुणाः कामवर्जने११
અર્થ-લાંધણમાં જેટલા ગુણે છે તેટલાં લધુભોજન માં છે, નિદ્રામાં જેટલા ગુણે છે તેટલા આંખ મીંચ્યાથી

Page #154

www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૪૬
થાય છે, વાયુ વગરની જગામાં રહેવામાં જેટલા ગુણ છે તેટલા કાન ઢાંકવામાં છે, બ્રહ્મચર્યરાખવામાં જે ટલા ગુણે છે, તેટલા મનમાં કામ ન રાખવામાં છે
॥ इति श्रीशंभुनाथविरचिते कालज्ञाने संकीर्ण विषयकथन नामा चतुर्थ उद्देशः ॥ ४॥ ૫ કૃતિ જાજ્ઞાન સંપૂનમ્ ॥

Page #155

www. kobatirth.org
FEE
8.
de
et
2133

Page #156

MICROIRES
www. kobatirth.org
POSTES
BESTE
ES
***
1234

Page #157

Page #158
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org