Jain Shikshavali Vishvashanti

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022925/1

Page #1

શિશ્નાવલી
L
IN) |
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલાયોકરશી શાહ..
થઈ
છે
શ્રેણી પહેલી
વિશ્વશાંતિ
૧૧
A
A
A A
A

Page #2

જૈન તત્ત્વજ્ઞાન તથા આચારને
સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી - જૈન શિક્ષાવલી પ્રથમ શ્રેણનાં ૧૨ પુસ્તકે
૧ જીવનનું ધ્યેય ૨ પરમપદનાં સાધન ૩ ઈષ્ટદેવની ઉપાસના ૪ સદગુરુસેવા ૫ આદર્શ ગૃહસ્થ ૬ આદશ સાધુ ૭ નિયમો શા માટે? ૮ તપની મહત્તા ૯ મંત્રસાધન ૧૦ યોગાભ્યાસ ૧૧ વિશ્વશાંતિ
૧૨ સફલતાનાં સૂત્ર શ્રેણીનું મૂલ્ય રૂા. ૬-૦૦. પોસ્ટેજ ૧-૦૦ અલગ. માત્ર ગણતરીની નકલે જ બાકી રહી છે, માટે તમારી નકલ આજે જ મેળવી લે તથા હવે પછી પ્રગટ થનારી બીજી શ્રેણીના ગ્રાહક બને. . નંધ: બારમા નિબંધને છેડે આખી શ્રેણીનું શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે, - તે પ્રમાણે સુધારે કરી પુસ્તકને ઉપયોગ કરવા વિનંતિ છે.

Page #3

જૈન શિક્ષાવલી પુષ્પ અગિયારમું
વિશ્વશાંતિ
લેખક :
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ
*
* *
* *
પ્રકાશક : જૈન સાહિત્યપ્રકાશન-મંદિર
મુંબઈ-૯
મૂલ્ય : પચાસ નયા પૈસા

Page #4

પ્રકાશકઃ નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપકઃ જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન–મંદિર લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચ બંદર, મુંબઈ
પહેલી વાર ૨૦૦૦ સં. ૨૦૧૫, સને ૧૯૫૯ સર્વ હક્ક પ્રકાશકને સ્વાધીન
મુદ્રકમણિલાલ ન્ગનલાલ શાહ. નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ

Page #5

પ્રકાશકનું નિવેદન જેન મહર્ષિઓએ જીવનની સુધારણા માટે જે તત્વજ્ઞાન ઉપદેશ્ય છે તથા જે આચારની પ્રરૂપણ કરી છે, તે સહુ સરલતાથી સમજી શકે તે માટે જૈન શિક્ષાવલીની યોજના હાથ ધરવામાં આવી છે. હાલ તેમાં બાર પુસ્તક પ્રકટ કરવામાં આવે છે, પરંતુ સંયોગો વધારે સાનુકૂળ દેખાશે તો તેમાં બીજાં પુસ્તકો પણ પ્રકટ કરવામાં આવશે.
આ પુસ્તકે દીર્ધ ચિંતન-મનનનાં પરિણામે સુંદર શૈલિમાં લખાયેલાં છે, એટલે તે સહુને પસંદ પડશે એમાં શંકા નથી.
જેને શિક્ષાવલીની યોજના સાકાર બની તેમાં અનેક મુનિરાજે, સંસ્થાઓ અને ગૃહસ્થને સહકાર નિમિત્તભૂત છે. ખાસ કરીને પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી, તેમનાં વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી કીર્તિવિજયજી, પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજીનાં શિષ્યરત્નો પૂ. પં. મહારાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી, પૂ. મુ. શ્રી ભાનુવિજયજી, તથા પૂ. મુ. શ્રી કુંદકુંદવિજયજી તેમજ પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયજંબુસૂરીશ્વરજી, તેમનાં શિષ્યરત્ન મુ. શ્રી રૈવતવિજયજી અને પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજીનાં વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પં. ભ. શ્રી ધુરંધરવિજયજી તથા પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયધર્મસુરિજીનાં શિષ્યરત્ન મુનિશ્રી યશોવિજયજી વગેરેએ આજનાને સત્કારી તેને વેગ આપવામાં કિંમતી સહાય આપી છે, તે માટે તેમને ખાસ આભાર માનીએ છીએ. ઉપરાંત શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ, શેઠ ચંદુલાલ વર્ધમાન, શેઠ ચતુરભાઈ નગીનદાસ (બેલગામવાળા), શ્રીમાન બી. કે. શાહ, યોગી શ્રી ઉમેશચંદ્રજી, શ્રી નાગકુમાર મકાતી તથા જૈનધાર્મિક શિક્ષણસંધ–મુંબઈના કાર્યવાહક શ્રી પ્રાણજીવન ક. ગાંધી વગેરેએ આ કાર્યમાં સહકાર આપી અમને ઉત્સાહિત કર્યા છે, તે માટે તેમનો પણ આભાર માનીએ છીએ. આ પુસ્તકમાં વિજ્ઞાપન આપનાર દરેક સંસ્થાઓના પણ અમે આભારી છીએ.
પ્રકાશક,

Page #6

વિષયાનું કામ
૧ નિબંધ પ્રયોજન ૨ વિશ્વશાંતિને અર્થ ૩ યુદ્ધની ઉત્તરોત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા ૪ અણુશસ્ત્રો અંગે મહાજનનાં મંતવ્ય ૫ વિશ્વશાંતિ માટેના પ્રયાસો અને આપણું કર્તવ્ય ૬ “આપણે શુ?” એ વલણ હિતાવહ નથી. ૭ એગ્ય વિચારણથી અદ્ભુત પરિવર્તન લાવી શકાય છે ૮ ક્રોડપતિ શેડનું દષ્ટાંત ૯ વૈજ્ઞાનિક સાધનોની બીજી બાજુ ૧૦ વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિઓને ઉપદેશ

Page #7

॥ ૐ દી આદું નમઃ।
વિશ્વશાંતિ
૧-નિમ ધપ્રયાજન
આજે વિશ્વશાંતિ વિષે અનેકવિધ વિચારણાઓ થઈ રહી છે, અનેકવિધ પ્રવચના ચાજાઈ રહ્યાં છે તથા અનેક વિધ કાર્યક્રમ અમલમાં આવી રહ્યા છે, પણ ઘણા લા સમજે છે તેમ એ માત્ર રાજદ્વારી સમશ્યા નથી. એ માનવતાના એક મહાપ્રશ્ન છે અને ધર્મનું એક ધારી અંગ છે, તેથી તેની વિચારણા અહીં પ્રસ્તુત છે.
ર્–વિશ્વશાંતિના અથ
વિશ્વશાંતિ એ સસ્કૃતભાષાના સામાસિક શબ્દ છે. તેના વિગ્રહ એ રીતે થઈ શકેઃ (૧) વિશ્વની શાંતિ ( ષષ્ઠી તત્પુરુષ ) અને વિશ્વમાં શાંતિ ( સપ્તમી તત્પુરુષ ) તેમાં વિશ્વની શાંતિ થઈ જાય—વિશ્વની લીલા સમાપ્ત થઈ જાય એવું કેાઈ ઈચ્છતું નથી, પણ વિશ્વમાં શાંતિ રહે એવું સહુ ઈચ્છે છે, તેથી વિશ્વમાં શાંતિ એ અર્થ સંગત છે.
અહીં વિશ્વ અને શાંતિ એ અને શબ્દો વિશેષામાં વપરાયેલા છે, એટલે તેનાથી આપણે પરિચિત થવું જોઈ એ. વિશ્વ શબ્દના મૂળ અર્થ સર્વ કે અશેષ છે, એટલે

Page #8

વિશ્વશાંતિ ચરાચર સર્વ વસ્તુના સમૂહને વિશ્વ કહેવામાં આવે છે. લેક, સૃષ્ટિ, બ્રહ્માંડ જગત્ , દુનિયા, આલમ એ તેના પર્યાય શબ્દ છે. અંગરેજી ભાષામાં તેને માટે “વર્લ્ડ
world ) અને “યુનિવર્સ ” ( universe ) એ બે શબ્દ પ્રચલિત છે.
જૈન મહર્ષિઓ આ વિશ્વને અનંત આકાશના એક ભાગમાં વ્યવસ્થિત થયેલું માને છે અને તેને વિસ્તાર ચૌદ રજુ એટલે બતાવે છે. આ રજજુને ખ્યાલ આંકડાથી આપી શકાય એવું નથી, એટલે તને ખ્યાલ તેમણે ઉપમાનથી આપ્યો છે. નિમિષ માત્રમાં એક લાખ જન જનાર દેવ છ માસમાં જેટલું અંતર કાપે તેટલા અંતરને એક રજુ સમજવું. અહીં કેઈને એમ લાગે કે આ માપ તે ઘણું મોટું થયું, અર્થાત્ તે જલ્દી મગજમાં બેસે તેવું નથી, તે તેમની જાણ ખાતર અમે કહીએ છીએ કે આજના વિજ્ઞાને પણ અંતર બતાવવામાં આવા જ ઉપમાનને ઉપયોગ કર્યો છે. તે કહે છે કે “કેટલાક તાજીએ એટલી ઊંચાઈએ આવેલા છે કે એક સેકન્ડમાં ૧૮૬૦૦૦ માઈલનું અંતર કાપનાર પ્રકાશને ત્યાંથી આપણે પૃથ્વી પર પહોંચતાં ૧૦૦૦૦૦૦ લાખ વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય લાગે.” આ ઉપમાન ઉપરનાં ઉપમાન કરતાં પણ ઘણું આગળ વધી જાય છે, એ થેડી જ વિચારણાથી સમજી શકાશે.
આ વિશ્વને આકાર કેડ ઉપર હાથ મૂકીને ઊભેલા પુરુષ જે છે, એટલે ઉપરથી સાંકડે છે, પછી વિસ્તાર

Page #9

વિશ્વશાંતિના અથ
પામે છે, પછી સકાચાય છે અને પાછા વિસ્તાર પામે છે. તેના ઊલાક, તિયગૂલાક અને અપેાલાક એવા ત્રણ વિભાગેા છે. તેમાં ઊલાકની વ્યવસ્થા નીચે પ્રમાણે છેઃ સહુથી ઉપર સિદ્ધશિલા, તેની નીચે પાંચ અનુત્તર વિમાન, તેની નીચે નવ પ્રૈવેયક, તેની નીચે ખાર દેવલેાક અને તેની નીચે જ્યાતિષ ચક્ર એટલે સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા.
་
ઊર્ધ્વલાકની નીચે તિયàાક આવેલા છે કે જેને મનુષ્યલેાક પણ કહેવામાં આવે છે. આ તિયગ્ લેાકમા અસખ્ય દ્વીપ અને અસંખ્ય સમુદ્રો છે. તેમાં મનુષ્યની વસ્તી જંબૂ, ધાતકી અને અપુષ્કર એ અઢી દ્વીપમાં જ છે. એની વચ્ચે લવણ અને કાલેાદિષ એ મને સમુદ્ર પણુ આવી જાય છે. જમૃદ્વીપ બધાની મધ્યમાં છે અને તેની મધ્યમાં મેરુ પર્વત છે. તિયગ્ લેાકના વિસ્તાર ૪૫ લાખ ચેાજન જેટલેા છે. આધુનિક વિજ્ઞાન પૃથ્વીનાં વતુલની લંબાઈ આશરે ૨૨૦૦૦ માઈલ માને છે, એટલે તેના રગેરગાયેલાઓને આ માપ વધુ લાગશે, પણ એજ વિજ્ઞાન આ વિશ્વમાં ગ્રહ, ઉપગ્રહ અને તારાનાં રૂપમાં અસખ્ય પૃથ્વીઓ માને છે, તેમાં કેટલાક તારાને એવડા મોટા માને છે કે જેમાં આપણી અનેક પૃથ્વીએ સમાઈ એટલે આ માપથી કેાઈ એ આશ્ચય પામવા જેવું નથી. જૈન મહર્ષિએ આ તિયંગ લેાકને ( પૃથ્વીને ) દડા કે નારંગી જેવા ગેાળ નહિ પણ વલયાકાર માને છે, અને તેથી જ ભૂંગાળ શબ્દને બદલે ભુવલય શબ્દને પસ
જાય;

Page #10

, વિશ્વશાંતિ જગી આપે છે. અહીં અમે સ્પષ્ટ કરવા ઈચ્છીએ છીએ કે બધા વૈજ્ઞાનિકે પૃથ્વીના આકાર વિષે એક મત નથી. સમરસેટવાસી વિલિયમ એડગલ કે જેણે પિતાનાં જીવનનાં પચાસ વર્ષે આ સંશોધનની પાછળ ગાળ્યા હતાં, તેણે છેવટે જાહેર કર્યું છે કે “પૃથ્વી થાલીના આકારની ચપટી છે અને સૂર્ય તેની આસપાસ ફરે છે. કેટલાક વૈજ્ઞાનિકે પૃથ્વીને અંડાકાર પણ માને છે અને કેટલાક તેને ગોળાકાર પણ નહિ અને અંડાકાર પણ નહિ, એવી વિશિષ્ટ આકૃતિવાળી પણ માને છે. રશિયાની કેન્દ્રીય ફાટેગ્રાફી સંસ્થાના પ્રમુખ ધ્રોફેસર ઈસાકેમે જાહેર કર્યું છે કે ભૂમધ્યરેખા એક વૃત્ત (ગાળ) નથી, પણ ત્રણ જુદી જુદી જાતની રેખાઓનો સંગમ છે.
તિર્યંન્ગલોકની નીચે અધોક આવેલું છે, તે સાત રજજુ પ્રમાણ છે. તેમાં અનુક્રમે રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા અને મહાતમઃ પ્રભા એ સાત પૃથ્વીઓ આવેલી છે અને તે દરેકમાં અકેક નરક રહેલું છે, એટલે રત્નપ્રભામાં પહેલું નરક અને મહાતમ પ્રભામાં સાતમું નરક છે. વ્યંતર, વાણ વ્યંતર અને ભવનપતિદેવે તિર્યંન્ક ની નીચે તથા રત્નપ્રભાની ઉપરનાં પ્રતામાં વસે છે.
વૈદિક સંપ્રદાય આ વિશ્વના સ્વર્ગ, મત્યું અને પાતાલ એવા ત્રણ ભાગે માને છે. તેમાં સ્વર્ગનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે જણાવે છેઃ સહુથી ઉપર સાતમું સ્વર્ગ સત્યલોક કે બ્રહ્મલોક, તેની નીચે છઠું સ્વર્ગ તપલેક, તેની

Page #11

વિશ્વશાંતિના અથ
નીચે પાંચમું સ્વર્ગ જનર્ણાંક, તેની નીચે, ચેાથું સ્વર્ગ મહર્ણાંક, તેની નીચે ત્રીજું સ્વગ સ્વલક, તેની નીચે ખીજુ` સ્વર્ગ ભુવક અને તેની નીચે પહેલું સ્વ ભૂલોક. તેની નીચે મલાને માને છે કે જેમાં આપણા નિવાસ છે. આ મલેિાકને તે પણ થાળી જેવા ગેાળાકાર અને અનેક દ્વીપસમુદ્રવાળા માને છે. તેની નીચે સાત તળાવાળું પાતાળ માને છે, તે નીચે પ્રમાણે:
અતલ, વિતલ, સુતલ, રસાતલ, તલાતલ, મહાતલ અને પાતાલ.
આધુનિક વિજ્ઞાન આ વિશ્વને અનંત આકાશના એક ભાગમાં આવેલું માને છે, પણ સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા અને પૃથ્વી વિષેની તેની માન્યતાઓ જુદા પ્રકારની છે. તે સૂર્યને ક્રોડા માઈલ દૂર રહેલા, અતિ વિસ્તારવાળા તથા સ્થિર માને છે અને ચંદ્ર, તારા તથા પૃથ્વીને તેની આસપાસ પરિભ્રમણ કરતી માને છે. તેમાં પૃથ્વીને દડા કે નાર`ગી જેવી ગાળ કલ્પી તેને પોતાની ધરી ઉપર તેમ જ સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરતી માને છે. તેની ગણના પ્રમાણે ચંદ્ર આપણી પૃથ્વીથી ઘણા નજીક એટલે માત્ર ત્રણ લાખ અને પાંસઠ હજાર માઇલનાં અંતરે આવેલા છે.
પૃથ્વીની રચના વિષે તે જણાવે છે કે પ્રથમ તે એક સળગતા ગેાળા રૂપે હતી. આ સળગતા ગાળા કાળે કરીને ઠંડા પડયો અને તેના પર ધીમે ધીમે પડ બંધાયું, પછી તેમાં અમુક વખતે વનસ્પતિ ઉત્પન્ન થઇ, જ તુઓ ઉત્પન્ન થયાં, પશુ આ ઉત્પન્ન થયા અને તેમાંથી વાનર શરીરના વિકાસ થતાં મનુષ્ય

Page #12

૧૦
વિશ્વશાંતિ
નિર્માણ થયા.પૃથ્વીના ગાળાની અંદર ખૂબ ગરમી રહેલી છે, તેને એ પેાતાની માન્યતાની પુષ્ટિમાં આગળ ધરે છે.
આધુનિક વિજ્ઞાન તર્કવાદથી આપણી પ્રાચીન માન્ય તાઓને તૈાડવાના પ્રયાસ કરે છે, પણ તેણે કરેલાં આ વિધાના તર્કની કસેાટીમાં બિલકુલ ટકી શકે તેવાં નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તા પૃથ્વીની રચના વિષેની તેની આ માન્યતા એક પરીકથા જેવી લાગે છે. પૃથ્વીના ગાળા અમુક વખતે જ ઠંડા કેમ પડયો ? શા માટે તેની પહેલાં કોટા વર્ષ ઠંડા ન પડો ? પૃથ્વીનુ જે પડ નિર્જીવ હતું તેમાં એકાએક જીવન શી રીતે શરુ થયું? જે કાઈ પણ શસાયણિક પ્રક્રિયાથી જીવન શરુ થયું તે બધી વનસ્પતિ કે બધાં જંતુ એક સરખા ઉત્પન્ન ન થતાં, જુદી જુદી જાતનાં કેમ બન્યાં? એ બધાનું આયુષ્ય સરખું કેમ નહિ ? તેમનાં સુખદુઃખનાં સંવેદનમાં ભિન્નતા શા માટે ? વગેરે વગેરે પ્રશ્નો એવા છે કે જેના ઉત્તર આધુનિક વિજ્ઞાન સતાષકારક રીતે આપી શકે એમ નથી. વળી તેના સિદ્ધાંતા પણ બદલાતા રહે છે. જેમ જેમ શેાધખાળ થતી જાય છે, તેમ તેમ તેમાં પરિવર્તન આવતુ જાય છે, એટલે તે અત્યારે જે કાઈ વિધાના કરે છે, તે છેવટનું સત્ય છે અને તેનાથી ભિન્ન પરિસ્થિતિ ન હોઈ શકે, એમ માનવાનું લેશમાત્ર કારણ નથી. આજે વિજ્ઞાન પ્રત્યે માત્ર શ્રદ્ધા જ નહિ, પણ અ ંધશ્રદ્ધા પ્રકટી રહી છે અને તે જે કેાઈ વિધાના કરે તે અરામર જ હાય એવા ખ્યાલ ઘણાનાં મનમાં પેઢ થયે છે, તેથી અમારે આટલી સ્પષ્ટતા કરવી પડે છે.

Page #13

યુદ્ધની ઉત્તરેાત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા
૧૧
પ્રસ્તુત વિષયમાં વિશ્વ શબ્દના જે પ્રયાગ છે, તે માત્ર આપણી પૃથ્વી પૂરતા જ છે અને તેમાં પણ વમાનકાળે પ્રસિદ્ધ એવા એશિયા, યુરાપ, આફ્રિકા, અમેરિકા અને ઓસ્ટ્રેલિયા એ પાંચ ખંડમાં વસતી માનવજાતિ માટે જ છે.
હવે શાંતિના અર્થ તરફ દૃષ્ટિપાત કરીએ, ધર્મશાસ્ત્ર કષાયનાં ઉપશમનને અથવા પાપના પરિહારને શાંતિ કહે છે; ચૈાગશાસ્ત્ર ચિત્તની સમાહિત અવસ્થાને અથવા શમગુણને શાંતિ કહે છે; મંત્રશાસ્ત્ર ઉપસ્થિત ભર્ચા અને ઉપદ્રવનાં નિવારણને શાંતિ કહે છે; જ્યાતિષશાસ્ત્ર દુષ્ટ ગ્રહેાની અસર દૂર થાય તેને શાંતિ કહે છે; વૈદકશાસ્ર વ્યાધિ કે રાગ મટી જાય તેને શાંતિ કહે છે; અને આધુનિક રાજકારણુ યુદ્ધના અભાવને શાંતિ કહે છે. એટલે આજે પ્રચલિત મનેલા વિશ્વશાંતિ શબ્દ ‘યુદ્ધના ભયમાંથી માનવજાતિને બચાવ? એવા અર્થમાં વપરાય છે. ૩–યુદ્ધની ઉત્તરાત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા
યુદ્ધ . ઉત્તરાત્તર ભયાનક કેમ બન્યું? તે પણુ આપણે જાણી લેવું જોઇએ.
પ્રથમ મનુષ્યા યુગલરૂપે જન્મતા, એટલે પુત્ર અને પુત્રીના જન્મ સાથે થતા, તેથી તે યુગલિક કહેવાતા. આ યુગલિક મનુષ્ય સ્વભાવે અત્યંત સરલ હતા અને વનમાં રહીને ફળફૂલ વગેરે આરોગતા. કજિયા, કંકાસ કે ઝઘડો કાને કહેવાય ? તેની તેમને ખબર ન હતી. પણ કાળખળે ફળફૂલ આછાં થયાં અને મારું-તારું થવા લાગ્યું. આ

Page #14

વિશ્વશાંતિ વખતે એક ડાહ્યા માણસે બધાને અમુક વૃક્ષ વગેરે વહેંચી આપી ઝઘડો થતું અટકાવ્યું. આ માણસ ટેળીને-કુલ આગેવાન બને, એટલે કુલકર ગણાય.
આ કુલકરના સમયમાં મનુષ્યની સ્વાર્થભાવના ક્રમશઃ વધવા લાગી, એટલે હકાર, મકાર અને ધિક્કાર નીતિ અમલમાં આવી. કેઈ બે માણસ લડતા હોય અને કુલકર આવીને એમ કહે કે “હેં ! તમે આ શું કરે છે ?” એટલે પેલા બે શરમાઈને લડવાનું છેડી દે એનું નામ હકારનીતિ. કેઈ બે માણસ લડતા હોય અને કુલકર આવીને એમ કહે કે “આ રીતે મ લડે. એ તમને શોભતું નથી એટલે પેલા બે શરમાઇને લડવાનું છેડી દે, એનું નામ મકારનીતિ અને કઈ બે માણસ લડતા હેય તેને કુલકર આવીને એમ કહે કે “ધિ તમે આ શું કર્યું?
આ રીતે લડતા લાજતા નથી?’ એટલે પેલા બે શરમાઈને મે લડવાનું છેડી દે, એનું નામ ધિક્કારનીતિ.
કુલકરેને જમાને પૂરો થયા પછી શ્રી ઋષભદેવ પ્રથમ રાજા થયા. તેમણે લેકેને રાંધતાં શીખવ્યું, વાસણ બનાવતાં શીખવ્યું, ઘર બાંધતાં શીખવ્યું તથા બીજાં પણ નાનાં મેટાં અનેક શિલ્પ શીખવ્યાં. તે સાથે તેમને લિપિ અને અંકનું જ્ઞાન પણ આપ્યું. આ વખતે કર્મ પ્રમાણે લોકસમૂહના બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એવા ચાર વિભાગે પડ્યા. તાત્પર્ય કે આજે જેને માનવસંસ્કૃતિ કે માનવસભ્યતા કહેવામાં આવે છે, તેને આ રીતે પ્રસાર થયા.
શ્રી કષભદેવ ભગવાને લોકોને વ્યવહારનીતિ

Page #15

યુદ્ધની ઉત્તરોત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા રાજનીતિનું જ્ઞાન આપ્યા પછી પિતાના સો પુત્રોને જુદા જુદા પ્રદેશોનું રાજ્ય વહેંચી આપીને સંસારનો ત્યાગ કર્યો. અને ગસાધના કરવા માંડી. આ યોગસાધનાનાં પરિ. ણામે તેઓ કિલષ્ટ કર્મોથી મુક્ત થયા અને કેવળજ્ઞાનની.. પ્રાપ્તિ કરી સર્વજ્ઞ બન્યા. પછી તેમણે ધર્મની દેશના દીધી અને ધર્મસાધક એવા સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાનો ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપે. તાત્પર્ય કે તેમણે વ્યવહારનીતિ ઉપરાંત માનવસમાજને ધમ પણ શીખવ્યઅને જગદ્ગુરુનું પદ સાર્થક કર્યું
શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના બધા પુત્રોમાં ભારત સહુથી " મોટા હતા અને તેઓ અયોધ્યાનું રાજ્ય સંભાળતા હતા. તેમને ચક્રવતી એટલે આ જગતના સર્વ સત્તાધીશ થવાને વિચાર આવ્યે, એટલે તેમણે વિજયયાત્રા શરૂ કરી અને તે વખતના તમામ રાજા પાસે પોતાની આણ કબૂલ કરાવી. આને આપણે યુદ્ધની શરુઆત કહી શકીએ, કારણ કે તેમાં સૈન્ય પણ હતું અને શસ્ત્રો પણ હતાં.
આગળ શું બન્યું તે પણ અમે કહેવા ઈછીએ છીએ, કારણ કે તેનાથી તે વખતની મનભાવના અને
* શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના પ્રારંભમાં તેમની નિમ્ન પદ્ય વડે સ્તુતિ કરે છે –
आदिमं पृथिवीनाथमादिमं निष्परिग्रहम् ।। आदिमं तीर्थनाथं च, ऋषभस्वामिनं स्तुमः ॥
પ્રથમ રાજા, પ્રથમ સાધુ અને પ્રથમ તીર્થકર એવા શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીની અમે સ્તુતિ કરીએ છીએ.”

Page #16

૧૪
વિશ્વશાંતિ
"
યુદ્ધનીતિ પર પ્રકાશ પડશે. વિજયયાત્રા પછી ચક્રવતી – પદ્મના મહાત્સવ ઉજવાયા અને ભરતરાય ભરતેશ્વર થયા, તેમાં બધા રાજાઓએ ભાગ લીધેા, પણ પોતાના એક પણ ભાઈ સામેલ થયા નહિ. એથી તેમને ખાટું લાગ્યુ અને બધા ભાઈઓને કહેણુ માકહ્યું કે તમારે રાજ્ય સલામત રાખવું હોય તે તાખડતાખ અચૈાધ્યા આવીને અમારી સેવા કરી.’ ભાઈએ તે માટે તૈયાર ન હતા, એટલે તેમણે રાજગાદીના ત્યાગ કર્યો ને શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનાં ચરણની સેવા સ્વીકારી, પરંતુ તક્ષશિલાનું રાજ્ય ભાગવી રહેલા બાહુબલિએ ન તેા રાજ્ય છેડ્યું કે ન તે તેમની સેવા કરવાની કબૂલાત આપી. તેમણે માટાભાઈને કહેવડાવ્યું કે ‘ આપણી વચ્ચે સ્વામી અને સેવકના સંબંધ ઘટી શકતા નથી, કારણ કે આપણા અનેના સ્વામી ઋષભદેવ ભગવાન છે. વળી હું જે રાજ ભાગવું છે, તે હક્કનું ભાગવું છું અને તેનું રક્ષણ કરવાની મારી પૂરી તાકાત છે, એટલે હું આઝાદ મટીને તમારો સેવક થવાને ઈચ્છતા નથી.
'
ભરતેશ્વરને માટે આ પડકાર એક ફાયડારૂપ બન્યા. એક બાજુ સાર્વભૌમ ચક્રવતી થવાની અનન્ય મહત્ત્વા કાંક્ષા અને ખીજી ખા સગા ભાઈએ સાથે યુદ્ધ કરવાના સચાગે, તેમાં મહત્ત્વાકાંક્ષા જિતી અને ભ્રાતૃભાવ હાર્યાં. મહત્ત્વાકાંક્ષાએ આ જગમાં માનવીના હાથે કાં કા નથી કરાવ્યાં ? ન્યાય, નીતિ, ધર્મ, સદ્ભાવ, સદાચાર અષાના તેણે દાટ વાળ્યો છે તે હજીયે તે મનુષ્યનાં -

Page #17

યુદ્ધની ઉત્તરોત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા
૧૫
મનમાં પેસીને એ જ કાર્યોની પુનરાવૃત્તિ કરાવી રહી છે!
યુદ્ધની નેબતે ગડગડી અને એક જબ્બર સિન્ય લઈ ભરતેશ્વર બાહુબલિ પર ચડાઈ કરવાને ચાલ્યા. બાહુબલિને આ સમાચાર મળતાં તેઓ પણ શસ્ત્રસજજ થઈને સામા આવ્યા. ગંગાના કિનારે બંનેનાં સિને સામસામા ગોઠવાઈ ગયા. આ વખતે બાહુબલિએ વિચાર કર્યો કે
અમારા બે બંધુઓ વચ્ચે તકરાર છે. તે મને નમાવવા ચાહે છે અને મારે નમવું નથી. આ સંગોમાં હજારોલાખે નિર્દોષ માણસોનાં લેહી શા માટે વહેવડાવવાં ? જે ભરતેશ્વર માની જાય તે સામસામા લડીને જ ફેંસલે કરી લે.” આ વિચારને આ ભાવનાને અમે માનવતા કહીએ છીએ, આર્ય સંસ્કાર કહીએ છીએ કે જે મનુષ્યને ગમે તેવા વિકટ પ્રસંગે પણ હિંસા તરફ ઢળી પડતે અટકાવે છે.
તેમણે ભરતેશ્વરને સંદેશે કહેવડાવ્યું કે “સાચેક્ષત્રિય ન્યાય માટે લડે છે, નિર્દોષને ન રંજાડવા એ તેની પ્રતિજ્ઞા હેય છે, તેથી તમે જે લાખે નિર્દોષ માણસોને સંહાર કરવા ન ઈચ્છતા હે તે આપણે સામસામા લડીને ફેંસલ કરી લઈએ.”
બાહુબલિનું બળ જોતાં આ સંદેશાને સ્વીકાર કરવામાં જોખમ હતું, છતાં તે ન્યાયી અને વ્યાજબી હતું, એટલે ભરતેશ્વરે તેને સ્વીકાર કરી લીધું અને દ્વયુદ્ધ શરુ થયું. આજે આપણને ઠંદ્વયુદ્ધથી સામસામી શમશેરે ખેંચાવાને ખ્યાલ આવે છે, પણ એ હૃદયુદ્ધ

Page #18

-
વિશ્વશાંતિ જુદી જાતનું હતું. તેમાં પ્રથમ દૃષ્ટિયુદ્ધ થયું, એટલે બંને જણે સામસામી નજર માંડીને તાકી રહ્યા. તેમાં કેટલાક વખત પછી ભારતેશ્વરનાં નેત્રેની પાંપણ હાલી, એટલે તેઓ દષ્ટિયુદ્ધ હારી ગયા. પરંતુ આ વખતે બાહુબલિએ કહ્યું કે “ભરતેશ્વર! એમ ન સમજશે કે બનવા કાળ તેથી હું જિતી ગયે. જે તમારા મનમાં આ કોઈ વિચાર આવતે હેય તે ચાલે, આપણે શબ્દયુદ્ધ એટલે ગર્જનાનું યુદ્ધ ખેલીએ.”
પહેલી ગર્જના ભરતેશ્વરે કરી, તે અનેક સિંહ સાથે મળીને ત્રાડ દેતા હોય તેવી હતી. પણ બાહુબલિની ગજેના તેના કરતાં ચડી ગઈ. દશે દિશામાં તેના બુલંદ પડઘા પડ્યા. બે ત્રણ વાર આ રીતે ગજનાઓ થઈ, તેમાં ભરતેશ્વર ઢીલા પડ્યા અને બાહુબલિની ગર્જના તેટલી જ જોરદાર રહી. તાત્પર્ય કે બીજું યુદ્ધ પણ ભરતેશ્વર હારી ગયા.
પરંતુ બાહુબલિને લાગ્યું કે હજી ભરતેશ્વરને વિશેષ તક આપવી. એટલે તેમણે કહ્યું: “વડીલ બંધુ હજી કંઈ બગડી ગયું નથી. આપણે બાહુયુદ્ધ કરીએ. તેમાં પાણુ બતાવજે.” એટલે બાહુયુદ્ધ થયું, પણ તેમાં જે ભરતેશ્વર ફાવ્યા નહિ. છેવટે બંને દંડયુદ્ધ પર આવ્યા, તેમાં પણ વિજય બાહુબલિની તરફેણમાં જ ગયે. આથી ભરતેશ્વરને વિચાર આવ્યું કે “બાહુબલિએ મને બધાં યુદ્ધોમાં હરાવે છે, તેથી ચક્રવતી પદ જરૂર તેના હાથમાં જશે. એટલે તેમણે ચક્ર ઉપાડ્યું ને બાહુબલિ તરફ

Page #19

યુદ્ધની ઉત્તરાત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા
૧૭
ફૂંકયું, પણ ચક્ર કુટુંબીજન પર ચાલે નહિ, એટલે તે બાહુબલિને પ્રદક્ષિણા દઇને પાછુ કર્યું.
•
આ જોઈને માહુબલિએ વિચાર કર્યો કે ‘ભરતેશ્વર ભાઈના ધમ ચૂકી ગયા છે, કારણકે તેમણે મારા પર જીવલેણુ ચક્ર છેડયું. ભરતેશ્વર ક્ષત્રિયના ધર્મ પણ ચૂકી ગયા છે, કારણ કે તેમણે હાથમાં સમાન હથિયાર આપ્યા વિના યુદ્ધ કર્યું. અને ભરતેશ્વર યુદ્ધના ધર્મ પણ ચૂકી ગયા છે, કારણ કે અમારે પરસ્પરનાં યુદ્ધમાં ચક્રના ઉપચાગ કરવાના ન હતા. માટે હવે તે મૃત્યુદ ંડને ચેાગ્ય છે.’
આમ વિચારીને તેમણે દાંત કચકચાવ્યા અને મૂઠ્ઠી ઉગામી. એમની ભુજામાં અપૂર્વ ખળ હતું, એમની મૂઠીમાં અસાધારણ શક્તિ હતી, એટલે એ મૂઠી ભરતેશ્વરનાં મસ્તક પર પડી હાત તેા તેમનું મસ્તક ધડમાં પેસી જાત અને જરૂર તેમને મૃત્યુદંડ મળત, પણ એ જ ક્ષણે બાહુબલિનાં મનમાં એક વિચાર અમકી ગયા કે • ભાઈ એ ભૂલ કરી, પશુ હે જીવ! તું ભૂલ શા માટે કરે છે? એને મૃત્યુ દંડ દેવાથી શું?? અને તેમણે ઉગામેલી મૂડી હવામાં જ તાળાઇ રહી. પરંતુ વીર પુરુષે ઉગામેલી મૂઠી ખાલી જાય નહિ, એટલે તેમણે વિચાર કર્યો કે હવે મારે આ રાજપાટ અને પત્ની-પરિવારથી પણ સર્યુ. શા માટે જઈને શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનનાં ચરણની સેવા ન કરવી? જો મેં પૂર્વે જ તેને સ્વીકાર કરી લીધા હાત તા મામલે આટલી હદે ન પહોંચત. ’ અને તેમણે એ મૂઠીથી પેાતાનાં મસ્તના વાળના લેાચ કર્યાં. તાપ કે તેમણે યુદ્ધ અને
૨

Page #20

: ૧૮
વિશ્વશાંતિ સામનાને વિચાર છેડી દીધે, પિતાના રેષને શાંત કર્યો અને ભાવથી સાધુતાનો સ્વીકાર કરી લીધું. પછી તેઓ પિતાના બંને હાથ નીચા રાખીને ઊભા રહ્યા.
આ બાજુ ભરતેશ્વરની હાલત ઘણી કફેડી થઈ પડી હતી, પણ તેમને આકસ્મિક બચાવ થયે, એટલે તે હાશમાં આવ્યા ને વિચાર કરવા લાગ્યા કે “જેણે બધા યુદ્ધમાં વિજય મેળવ્યું હતું, તેણે વિજયની પરવા ન કરતાં આ રસ્તે લીધે, એટલે તેને સેંકડે ધન્યવાદ છે.” અને તેઓ બે હાથ જોડી બાહુબલિનાં ચરણે પડ્યા. પછી તક્ષશિલાનું રાજ્ય બાહુબલિના પુત્ર ચંદ્રયશાને સેંપી ભરતેશ્વર અયોધ્યા પાછા ફર્યા, એટલે દેખાવ તે એ થયે કે ભરતેશ્વર જિત્યા અને બાહુબલિ હાર્યા, પણ વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ જુદી જ હતી. ભરતેશ્વર બાહુબલિને નમાવવા ગયા હતા, પણ આખરે તેને નમીને જ આવ્યા હતા, એટલે બાહુબલિ જિત્યા હતા અને તેઓ હાર્યા હતા.
ત્યારપછી અનેક યુદ્ધો લડાયાં, તેમાં મહાભારતનું યુદ્ધ ગણનાપાત્ર છે, કારણ કે તેમાં ભારતવર્ષના ઘણા રાજાઓએ ભાગ લીધે હતા અને તેમાં આગળ કદી નહિ વપરાયેલાં શસ્ત્રો પણ વપરાયા હતાં. આ યુદ્ધ પ્રબળ સ્વાર્થલાલસા, મિથ્યાભિમાન અને કૂડકપટની પરંપરાને લીધે જખ્યું હતું. જેનું આખું રાજ્ય જુગારમાં છતી લીધું તેને જીવવા માટે પાંચ ગામ કે પાંચ ડગલાં જમીન આપવા માટે દુર્યોધન તૈયાર ન હતું. પણ પરિણામે તેને તથા આખા કૌરવકુળને નાશ થયે, એટલું જ નહિ પણ

Page #21

યુદ્ધની ઉત્તરેત્તર વધી રહેલી ભયાનકતા ભારતવર્ષના અનેક મહાપુરુષે તેમાં ખપી ગયા અને તેની ખેટ ન પૂરાણી તે જ ન જ પૂરાણું. એથી આર્યસંસ્કૃતિને જમ્બર ફટકો પડ્યો અને તેને નીતિ તથા ધર્મને આદર્શ નીચે ઉતરી ગયે.
આ યુદ્ધમાં પાંડવોને વિજય મળે, પણ એ વિજયથી તેમનું દિલ જરાયે હરખાયું ન હતું. યુધિષ્ઠિરની આંખમાંથી તે બેર બેર જેવડાં આંસુ પડ્યાં હતાં કે આ બધું શું બની ગયું ? આટલે માનવસંહાર અને તે શા માટે ? અમારી એક બીજાની જીદ માટે ? એ પાપભીરુ પાંડેએ આખરે ત્યાગને માર્ગ સ્વીકાર્યો હતો અને તેણે જ એમનાં ચિત્તને શાંતિ આપી હતી.
તે પછી પણ નાનાં મોટાં યુદ્ધો લડાતાં જ રહ્યાં છે અને વિજયની ધૂનમાં પડેલો મનુષ્ય એક પછી એક નીતિનાં પગથિયાં ચૂકતે ગમે છે. તેમાં સને ૧૯૧૪માં જે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ થયું તેણે સહુની આંખે ખેલી નાખી. તેમાં વિમાન, બેંબ તથા અઢારથી વીશ માઈલ દૂર ગોળા ફેંકી શકે એવી તેને પહેલી જ વાર ઉપયોગ થયે અને તેણે યુદ્ધમાં ભાગ નહિ લેનારા એવા પણ લાખો નિર્દોષ માણસને સંહાર કરી નાખ્યું. તેમાં આપણે નીતિ કે માનવતાને આદર્શ અત્યંત નીચે ઉતરી ગયેલે જોઈ શકીએ છીએ.
સને ૧૯૯૯માં બીજું વિશ્વયુદ્ધ શરુ થયું. તે વિસ્તાર અને ભયાનકતામાં પ્રથમ કરતાં ઘણું આગળ વધી ગયું. તેણે અનેક દેશની તારાજી કરી, ભયંકર માનવસંહાર

Page #22

२०
વિશ્વશાંતિ કર્યો અને કેની ધર્મવિષયક ભાવનાને પણ ભારે ચેટ પહોંચાડી. પરિણામે લાંચરૂશ્વત, કાળાં બજાર, અસાધારણ નફાખેરી, આર્થિક અસમાનતા, બેકારી, મેંઘવારી વગેરે અનેક પ્રશ્નો ઉદ્ભવ્યા અને તેને સંતોષકારક ઉકેલ હજી સુધી આવી શક્યો નથી.
આ યુદ્ધમાં અમેરિકાએ લડાઈનિ જલ્દી અંત આવે તે માટે જાપાનના હીરેસીમા તથા નાગાસાકી એ બે શહેર પર પહેલી જ વાર અણુબ ફેંક્યા. તેમાં હીરેસીમા પર ફેંકાયેલા અણુ બે કેટલી તારાજી કરી હતી, તેના વિશ્વાસપાત્ર આંકડા તાજેતરમાં જાહેર થયા છે. તેમાં જણાવ્યું છે કે આ બેંબથી ૨૪૦૦૦૦ મનુષ્ય મૃત્યુ પામ્યા હતા, ૧૦૦૦૦૦ મનુષ્યને મોટી ઈજાઓ થઈ હતી, ૭૦૦૦૦ માણસેને નાની ઈજાઓ થઈ હતી અને ૭૦૦૦ માણસોનું શું થયું? તે જાણી શકાયું નથી. તેમાં પશુ-પક્ષીને કેટલો સંહાર થયે હશે? તે તે આપણે અનુમાનથી જ સમજી લેવાનું છે.
આ યુદ્ધ પૂરું થયા પછી અણુઓંબમાં વિશેષ પ્રગતિ થઈ છે, એટલે હીરેસીમા પર પ્રથમ ફેંકાયેલા અણુબ કરતાં હાલને આણુબ પચાસ ગણે વધારે શક્તિશાળી બને છે અને હાઈડ્રોજન બેબતેના કરતાં પણ વધારે શક્તિ ધરાવે છે. ઉપરાંત બીજાં પણ અણુશસ્ત્રો બન્યા છે કે જે વિષે સામાન્ય પ્રજાને વિશેષ માહિતી નથી. પણ હવે પછી ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ લડાય તે તે આ બંને વિશ્વયુદ્ધ કરતાં ઘણું ભયંકર હશે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે સર્વસંહારક હશે, કારણકે

Page #23

અણુશસ્ત્ર અંગે મહાજનનાં મંતવ્યો
૨૪ તેમાં આ અણુશસ્ત્રોને ઉપગ અવશ્ય થશે. એટલે યુદ્ધની ભયાનકતા ઉત્તરોત્તર વધતી રહી છે અને તેથી જ વિશ્વશાંતિને જોરદાર શેર ચારે બાજુથી ઉક્યો છે. ૪–આણુશસ્ત્રો અંગે મહાજનનાં મંતવ્ય
અણુશસ્ત્રો અંગેની સાચી પરિસ્થિતિ આપણે મહાજનનાં મંતવ્યથી જાણી શકીશું.
સને ૧૯૫૫ ના જુલાઈ માસમાં વિજ્ઞાનશિરામણિ . આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને કહ્યું હતું કે “We appeal, as human beings, to human beings, remember your humanity and forget the rest. If you can do so the way lies open to new paradise. If you cannot there lies before you the risk of universal death.” અમે માનવ તરીકે માનવબંધુઓને અનુરોધ કરીએ છીએ કે તમે તમારી માનવતાને યાદ કરે અને બીજું બધું ભૂલી જાઓ. જો તમે એમ કરી શકશે તો તમારા માટે અભિનવ સ્વર્ગને રસ્તે ખુલ્લો છે. જે એમ નહિ કરી શકે તે તમારા માટે સર્વસંહારક મૃત્યુને ભય ઊભેલો છે.”
નેબલ પુરસ્કારના વિજેતા પ્રસિદ્ધ રસાયણશાસ્ત્રી 3. પાસિંગે કહ્યું છે કે “જે આ અણુબનું પરીક્ષણ ચાલુ રહેશે તે જગના ૧૦ લાખ મનુષ્યનું આયુષ્ય ૫ થી ૧૦ વર્ષનું ઘટી જશે અને આગામી ૨૦ પેઢીએ સુધી ૪૦,૦૦,૦૦૦ લાખ બાળકનાં મસ્તિષ્ક તથા શરીર વિકૃત થઈ જશે.*
* સને ૧૯પરમાં માર્શલ દ્વીપસમૂહની અંદર હાઈડ્રોજન

Page #24

વિશ્વશાંતિ
ભારતના પ્રતિભાશાળી પુરુષની ખ્યાતિ પામેલા શ્રી ચક્રવતી રાજગોપાલાચારીએ તાજેતરમાં બેંગલર કોલેજના શતાબ્દિમોત્સવ પ્રસંગે કહ્યું હતું કે –
“પરમ અને સર્વશક્તિમાન પ્રજ્ઞાને લગતી પરંપરાથી ચાલી આવતી સર્વ માન્યતાઓને ધકેલી કાઢીને એગણસમા સૈકાના તર્કવાદે સિંહાસન કજે કર્યું છે, પરંતુ બુદ્ધિયુગના ૧૦૦ વર્ષ પછી આપણને માલુમ પડયું છે કે સંયમ વિનાનું જ્ઞાન આફતકારી વસ્તુ છે. ઈડનના બગીચામાંનાં પેલાં જ્ઞાનવૃક્ષ અને ઇવ વિષેની “પવિત્ર દંતકથા જ્ઞાનપ્રભનના સિદ્ધાંતને એક ને જ અને ભયંકર અર્થ પામી રહી છે અને સમય જતાં માનવજાતિને કોઈ ચમત્કાર ઉગારી નહિ લે તે આ જ્ઞાન સંસ્કૃતિના વિનાશમાં પરિણમશે.
“અમેરિકન વૈજ્ઞાનિકનાં મહામંડળની સમિતિને તાજેતરમાં એવું માલુમ પડ્યું છે કે અણુશસ્ત્રો ધરાવતાં રાષ્ટ્રો આબેને જે જથ્થાઓ ધરાવે છે, તે સમગ્ર માનવજાતિને આ પૃથ્વીના પડ પરથી ભૂંસી નાખવા માટે પૂરતા છે અને આણુશસ્ત્રોના સામુદાયિક હુમલા સામે કે પણ પ્રકારનું સંરક્ષણ શેધી શકાય એવી કશી સંભાવના નથી. બેબની શક્તિનું પરીક્ષણ થયું હતું. બે મીનીટમાં કાળા તથા સફેદ ભયંકર વાદળ ચાલીશ હજાર ફીટની ઊંચાઈએ પહોંચ્યાં હતાં. પછી એ વાદળ દશ માઈલ ઊંચે અને એ માઈલ વિસ્તારમાં ફેલાયાં હતાં. જે દ્વીપમાં આ પરીક્ષણ થયું હતું તેની હસ્તી કાયમને માટે નાબૂદ થઈ છે.

Page #25

અણુશસ્ત્ર અંગે મહાજનનાં મંતવ્યો
૨૩
“કદાચ યુદ્ધ ફાટી ન નીકળે અને આપણે અણુબોંબ હથિયારોની લડાઈઓમાંથી ઉગરી જઈએ તે પણ આ બધાં અણુશસ્ત્રો બનાવવાના અને તેની સુધારણા કરવાના અખતરાઓની પ્રક્રિયાને કારણે સમગ્ર વિશ્વ તેનાં ભાવિ બાળક સહિત વિષમય બની ગયું છે. અણુબેના આ પ્રાગાત્મક ધડાકાઓથી ઉડતી કિરણોત્સર્ગ રજને લીધે માનવજાતિનું બીજ ઝેરી થઈ રહ્યું છે. નામાંકિત વૈજ્ઞાનિક કહે છે કે આ પ્રયોગથી જે કેટલાંક ત વાતાવરણમાં ફેલાયાં છે—જેવા કે કાર્બનના “આઈટેમ્સ –તેનાં ઝેરી સ્વરૂપ હજાર વર્ષ સુધી અસ્તિત્વમાં રહેશે, જેને પરિણામે મનુષ્યનાં બીજની વિકૃતિઓ સજાશે અને પરિ. ણામે બાળકો ઘણાં જ કદરૂપાં જન્મશે.”
રાષ્ટ્રપતિ બાબુ રાજેન્દ્રપ્રસાદજીએ દિલ્હીમાં યોજાયેલા વિશ્વમૈત્રીદિન પ્રસંગે કહ્યું હતું કે “વૈજ્ઞાનિક શોધખોળ ઘણી આગળ વધી જવાથી મનુષ્ય પ્રકૃતિ પર એટલો અધિકાર મેળવી લીધું છે કે વિભિન્ન પ્રકારના વિનાશકારી શસ્ત્રસ્ત્ર તેને હાથ લાગી ગયાં છે. તાત્કાલિક ચિંતાનું કારણ એ છે કે જે રાષ્ટ્રમાં પરસ્પર અણગમે ચાલુ રહ્યો અને યુદ્ધનાં કારણે દૂર કરી સ્થાયી શાંતિની સ્થાપના ન કરી શકાઈ તે માનવસમાજનું અસ્તિત્વ અને આધુનિક સભ્યતા બંને પૂર્ણ ભયમાં મૂકાઈ જશે.”
આપણુ મહામાત્ય પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ કે જે વિશ્વમાં બની રહેલા બનાના સતત સંપર્કમાં રહે છે અને વૈજ્ઞાનિક શોધળામાં ભારે દિલચસ્પી ધરાવે છે,

Page #26

૨૪
વિશ્વશાંતિ તેમણે પણ તાજેતરમાં અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીના પદવીદાનપ્રસંગે આ અણુશસ્ત્રોની ભયાનકતા પર ખૂબ વિવેચન કરીને જણાવ્યું હતું કે “અણુશસ્ત્રોને ઉપયોગ થશે તે વિનાશ નક્કી છે, કારણ કે કઈ પણ દેશ આ અણુશ
ને મર્યાદિત ઉપગ કરી શકશે નહિ.” (અર્થાત્ બીજાને અસર પહોંચશે અને પિતાને અસર નહિ પહોંચે એવું નથી.)
સંત વિનોબાજીએ ગત ડીસેમ્બર માસમાં અમદાવાદ ખાતે પ્રચંડ માનવમેદનીને ઉદુબેધન કરતાં તેમની લાક્ષણિક શૈલીમાં જણાવ્યું હતું કે “વિજ્ઞાન+હિંસા એટલે સર્વનાશ. વિજ્ઞાન+અહિંસા એટલે સર્વોદય. જે જમાનામાં કૂતરું પણ ૮૦૦ માઈલ ઊંચું ઉડે તેમાં માનવી નીચે જાય એ કેમ ચાલે ?”
આ પરથી અણુશમની ભયાનકતાને ખ્યાલ આપણને આવી શકશે. પ-વિશ્વશાંતિ માટેના પ્રયાસે અને આપણું કર્તવ્ય
પહેલાં વિશ્વયુદ્ધ સઘળા સહૃદય મનુષ્યને ભારે આઘાત પહોંચાડ્યો હતો, તેથી આવું દશ્ય ફરી ખડું ન થાય તે માટે તેમણે વિશ્વશાંતિને પિકાર કર્યો હતે. વિશ્વયુદ્ધનું પરિણામ જોઈને જગતને મુસદીઓ પણ ઍકયા હતા, તેથી ભવિષ્યમાં બીજું વિશ્વયુદ્ધ ન થાય તે માટે તેમણે “લીગ ઑફ નેશન્સ” ની સ્થાપના કરી તેની મારત મહત્વના રાજદ્વારી પ્રશ્નોને ઉકેલ આણવાને પ્રયાસ કર્યો હતા. પરંતુ કેઈ પણ તકરારી પ્રશ્નોનું સમાધાન ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે બંને પક્ષે એક બીજાને બરાબર સમ

Page #27

વિશ્વશાંતિ માટેના પ્રયાસે અને આપણું કર્તવ્ય જવાનું વલણ બતાવે છે, એક બીજાની મુશ્કેલીઓ પ્રત્યે સહાનૂભૂતિ દર્શાવે છે અને ન્યાયની ખાતર પિતાને કંઈ જતું કરવું પડતું હોય તે તે જતું કરવાને પણ તૈયાર રહે છે. પરંતુ અહીં પરિસ્થિતિ જુદી હતી. દરેકને પિતાના હકની રક્ષા કરવી હતી, સામાને વિચાર કર નહતો, સામાની મુશ્કેલીઓ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દર્શાવવી ન હતી અને દુર્યોધનની જેમ પોતાના તાબામાં આવી ગયેલા રાજ્યને એક નાને ટુકડે પણ જાતે કર ન હતું, એટલે એ પ્રયાસનું કંઈ પરિણામ આવ્યું નહિ.
જર્મનીએ યુદ્ધ માટે માથું ઉચક્યું હતું અને છેવટે તે હારી ગયું હતું, એટલે તેના પર અસાધારણ કરને બિરે નાખી દેવામાં આવ્યું હતું, જેથી તે વર્ષો સુધી ઊભું થઈ શકે નહિ કે ફરી ચુદ્ધનું નામ લે નહિ. બીજા શબ્દમાં કહીએ તે આ રીતે વિજયી રાજ્યોએ તેના પરનું વૈર લેવાને પૂરે પ્રયત્ન કર્યો હતે. વિરથી ઘેર શમતું નથી, એ ભારતવર્ષની શ્રેષ્ઠ પ્રજ્ઞાએ ઉચ્ચારેલે અભિપ્રાય છે, પણ તે આ રાજ્યના સૂત્રધાર સુધી પહોંચ્યું ન હતું કે પહોંચે છે તો તેને હિતાવહ માનવાની તેમની તૈયારી ન હતી. પરંતુ બનેલા બનાવેએ બતાવી આપ્યું છે કે ભારતવર્ષની પ્રજ્ઞા સાચી હતી અને તેઓ ખોટા રતે હતા. જર્મની ધારવા કરતાં ઘણું વહેલું તૈયાર થઈ ગયું ને વિજ્ઞાનનાં બળ પર મુસ્તાક બનીને તેણે વિશ્વની મહાસત્તાઓ સામે ફરી માથું ઉચકર્યું. આ રીતે સને ૧૯૩૯ માં બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. તેમાં કેને

Page #28

૨૬
માટે ફરી કમર સંસ્થા સ્થાપક રાજધાની વાવ
વિશ્વશાંતિ
—કેટલે દેષ હતું, તે ચર્ચા અહીં અપ્રસ્તુત છે. આ યુદ્ધ પણ જર્મની હારી ગયું અને ઈટલી, જાપાન વગેરેને પણ કાતિલ ફટકે મારતું ગયું. તેનાં જે અનિષ્ટ પરિણામે આવ્યાં તે હમણાં જ આપણે જોઈ ગયા છીએ.
આ પરિણામથી વિશ્વની જનતા કકળી ઉઠી અને રાજદ્વારી પુરુષને પણ એમ લાગ્યું કે હવે આ જગત પર ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ થવું ન જોઈએ. તેથી તેમણે વિશ્વશાંતિ માટે ફરી કમર કસી અને ધી યુનાઈટેડ નેશન્સ ઓફ ધી વર્લ્ડ' નામની સંસ્થા સ્થાપી, જે આજે ચુ. ને. ના નામથી પ્રસિદ્ધ છે અને અમેરિકાની રાજધાની વોશિંગ્ટન ખાતે પોતાનું વડું મથક રાખીને પિતાનું કામકાજ ચલાવી રહી છે. આ સંસ્થા વિશ્વના અગત્યના રાજદ્વારી પ્રશ્નો હાથ ધરે છે અને તેને શાંતિભર્યો ઉકેલ લાવવા પ્રયાસે કરે છે, પણ હજી સુધી કઈ પણ મહત્ત્વના રાજદ્વારી પ્રશ્નને તે સંતેષકારક-સફળ ઉકેલ લાવી શકી નથી. દાખલા તરીકે કાશ્મીરને પ્રશ્ન છેલ્લા દશ વર્ષથી તેની પાસે ગયે છે, પણ હજી સુધી તે અણઉકેલ રહ્યો છે અને તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલી કડવાશ જરાયે ઘટી નથી, બલકે કંઈક વધવા પામી છે. • બીજી બાજુ વિશ્વશાંતિની વાત કરનારા આ રાજદ્વારી પુરુષે શસ્ત્રસરંજામ અને સિન્યની પાછળ ગંજાવર ખર્ચ કરી રહ્યા છે અને આણુશસ્ત્રો જેવી ભયંકર વસ્તુઓનું નિર્માણ પણ કરી રહ્યા છે, એટલે તેમને ખરેખર શાંતિ જોઈએ છે કે કેમ? એ પ્રશ્ન ઘણાનાં મનમાં ઉઠે છે. તેના

Page #29

“આપણે શું ? એ વલણ હિતાવહ નથી ઉત્તરમાં આ રાજદ્વારી પુરુષે કહે છે કે “અમે તે શસ્ત્રસ્ત્રનું આટલા વિશાળ પાયે નિર્માણ એટલા માટે કરીએ છીએ કે અમારી એ સામગ્રી જોઈને જ બીજો કોઈ અમારા ઉપર હુમલો કરવાની હિંમત કરે નહિ. તાત્પર્ય કે એ રીતે યુદ્ધ જાગવાની સંભાવના અટકી જાય અને શાંતિ જળવાઈ રહે પણ આ ઉત્તર ભાગ્યે જ કોઈ પણ સુજ્ઞજનનાં મનનું સમાધાન કરી શકે એવે છે. જે શસ્ત્રસરંજામની પાછળ કોડે–અબજો રૂપિયા ખર્ચ કરવામાં આવે છે, તે માત્ર ધાક બેસાડવા માટે જ છે અને સમય આવ્યે તેને ઉપયોગ આક્રમણ માટે નહિ થાય એની ખાતરી શું? બિલાડીઓને સમૂહ એમ કહે કે હવે અમે ઊંદરને પકડવાનું તથા મારવાનું બંધ રાખ્યું છે, તે એ વાત કેનાં ગળે ઉતરે? તાત્પર્ય કે રાજદ્વારી પુરુષની હાલની હિલચાલ જનતાનાં મનમાં શાંતિની કઈ પ્રતીતિ જન્માવી શકતી નથી અને એ રીતે તેમને પ્રયાસ નિષ્ફળ નહિ તે નિષ્ફળતાની સમીપે જઈ રહ્યો છે. આ સંજોગોમાં આપણું કર્તવ્ય શું હોઈ શકે ? એ આપણે વિચારવાનું છે ૬-“આપણે શું?” એ વલણ હિતાવહ નથી
કેટલાક એમ માને છે કે હવે પછી યુદ્ધ થશે તે. અમેરિકા ને રશિયા બે સામસામા આથડશે અને તેના છાંટા યુરોપને તથા મધ્ય એશિયાને ઉડશે, તેથી આપણે શું? તાત્પર્ય કે આ સંગમાં આપણે તેની કોઈ ચર્ચા– વિચારણા કે માથાકૂટમાં ઉતરવાની જરૂર નથી. પણ આ વિચાર ભૂલભરેલો છે.

Page #30

વિશ્વશાંતિ ઘરમાં કઈ અસાધારણ બનાવ બન્યો હોય તે તેની અસર આપણા જીવનવ્યવહાર પર થાય છે.
પાડેશમાં કેઈ અસાધારણ બનાવ બન્યું હોય તે તેની અસર પણ આપણા જીવનવ્યવહાર પર થાય છે. દાખલા તરીકે આગ લાગી હોય તે આપણે પણ આપણું - ઘર સંભાળવું પડે છે અને જરૂર પડે તે ગાંસડાપટલાં આંધી બીજે ચાલ્યા જવું પડે છે. અથવા કેઈ ચાર પિઠા હોય તે ત્યાંથી આપણા ઘરમાં ન આવે તેની તકેદારી રાખવી પડે છે અને બચાવનાં સાધને તૈયાર કરવા પડે છે.
ગામ પર વારંવાર ધાડ પડતી હોય, કેઈ દુમનને હલ્લે તે હેય, હવાપાણ બગડ્યા હોય કે પાણીનાં પુર વગેરેને ભય ઉપસ્થિત થયેલ હોય તે તેની અસર પણ આપણા જીવનવ્યવહાર પર થાય છે. એ સંગોમાં આપણે ગામ છોડી દેવું પડે છે અથવા બચાવના ઉપાયે જવા પડે છે. . | તાલુકા કે દેશમાં દુકાળ પડ્યો હોય, અતિવૃષ્ટિ ન થઈ હોય, તીડ વગેરેનાં કારણે પાકને નાશ થયે હેય, બહારવટિયા વગેરેને ત્રાસ ફેલાય હાય કે બખેડો જાગે હેય, તે પણ આપણા જીવનવ્યવહાર પર અસર થાય
છે અને એ આફતમાંથી કેમ બચવું? તેની ગંભીર વિચારિણા કરવી પડે છે.
તે જ રીતે વિશ્વના કેઈ પણ ભાગમાં અસાધારણ બનાવ બને તે તેની અસર પણ આપણા જીવનવ્યવહાર

Page #31

આપણે શું? ’ એ વલણુ હિતાવહ નથી
૨૯:
"
પર થયા વિના રહેતી નથી, તેથી ‘ આપણે શું ? ' એવું મેદરકારીભયું" વલણ બતાવવું ઈષ્ટ નથી. જે આ રીતે ખેદરકારીભર્યુ વલણ અતાવે છે, તેમની સ્થિતિ રાજમહુલના વાનરા જેવી થાય છે.
"
એક રાજમહેલમાં કેટલાક વાનરોને પાળવામાં આવ્યા હતા. તેમને રાજકુમારે સારું સારું ખવડાવતા, ખૂબ રમાડતા અને ખૂબ કુદાવતા. આથી તેમને રાજમહેલમાં ખૂબ ગમી ગયું હતું અને તેમના બધા સમય આન’દમાં પસાર થતા હતા.
તે જ મહેલમાં એક ઘેટાનું ટાળુ પાળવામાં આવ્યુ હતું, જે નાના રાજકુમારીને સવારી કરવા માટે ઉપયોગી હતુ. આ ટોળામાં એક ઘેટા વકરેલા હતા. તે પાસે આવેલા રાજાના રસેાડામાં પેસી જતા, જે તે વસ્તુએમાં માતુ નાખીને તેને એઠી કરતા અને તેમાંની કેટલીક ખાઈ પણ જતા. આથી રસાઈ ચેા તેના પર ખૂમ ગુસ્સે થતા અને હાથમાં લાકડું લાતુ જે કંઈ આવ્યું તેને છૂટા ઘા કરતા. આમ વારંવાર અન્યા કરતું, પરંતુ ન તા ઘેટા પેાતાની ટેવ સુધારતા કે ન તે રસાઈ ચ। તેના પર ઘા કર્યાં વિના રહેતા.
વાનરા આ બનાવ નજરે નિહાળતાં પણ આપણે શું?’ એમ માનીને તેની ઉપેક્ષા કરતા અને પાતાની રમતગમતમાં મશગુલ રહેતા. પરંતુ એક દિવસ તેમાંના એક સમજુ વાનરે બધાને એકાંતમાં ખેલાવ્યા અને કહ્યું. કે ‘ભાઈ આ ! જ્યાં ઘેટાની અને રસાઇયાની રાજ લડાઈ

Page #32

વિશ્વશાંતિ
૩૦
ચાલુ હોય ત્યાં આપણે રહેવું સારું નહિ. એમાં કઈ વખત આપણું નિકંદન નીકળી જાય. માટે આપણા ઉપર આફત આવે તે પહેલાં જ આપણે આ રાજમહેલને ત્યાગ કરી વનમાં ચાલ્યા જઈએ, ત્યાં આપણું જીવન સુખેથી નિર્ગમન થશે.”
આ સાંભળી એક વાનરે કહ્યું કે “ઘેટાં અને રસઈયાની લડાઈ ચાલતી હોય તેમાં આપણે શું? એ બને એમનું ફેડી લેશે, માટે આપણે તેનાથી ભય પામી ચાલ્યા જવાની કોઈ જરૂર નથી.”
બીજા વાનરે કહ્યું કે “આ લડાઈ તે ઘણા વખતથી ચાલે છે, એટલે આપણું પર આફત આવવાની હેત, તે ક્યારની યે આવી ગઈ હત.”
ત્રીજા વાનરે કહ્યું કે “ઘેટે અને રસેઈ બે લડ્યા કરે અને તેમાં આફત આપણા ઉપર ઉતરે એ વાત જ મને તે હસવા જેવી લાગે છે.”
ચેથા વાનરે કહ્યું કે “અહીં આપણને અમૃત જેવાં મીઠાં ભેજન મળે છે અને વનમાં જઈએ તે ત્યાં લૂખાંસૂકાં ફળ તથા પાંદડાં ખાવા પડશે, માટે હાથે કરીને આત શા માટે વહેરી લેવી?”
ઉત્તરમાં સમજુ વાનરે કહ્યું કે “મેં આ બનાવ પર બહુ ઊંડાણથી વિચાર કર્યો છે અને તેમાં મને આપણું જે ભાવી દેખાયું છે, તે તમને જણાવ્યું છે. માટે મારાં વચન પર વિશ્વાસ રાખો અને આ સ્થળ છેડી દે.”
પરંતુ કેઈએ તેની શિખામણ માની નહિ, એટલે

Page #33

‘આપણે શું ?” એ વલણુ હિતાવહ નથી
૩૧ એ સમજુ વાનર રાજમહેલ છેડીને એકલો જ વનમાં ચાલ્યો ગયો અને બીજા વાનરે તેને મૂર્ખ માની તેની મૂર્ખાઈ પર હસવા લાગ્યા.
* આ બાજુ ઘેટા અને રસોઈયાની લડાઈ ચાલુ જ હતી. તેમાં એક દિવસ અત્યંત ક્રોધાવેશમાં આવેલા રસેઈયાએ પેલા ઘેટાને સળગતું લાકડું માર્યું, તેથી ઘેટે સળગી ઉઠયો ને બરાડા પાડતે પાસેની અશ્વશાળામાં પડે. ત્યાં જમીન પર આળેટીને પિતાનું સળગતું શરીર બુઝાવા લાગ્યું. એમ કરતાં ત્યાં પડેલું ઘાસ સળગી ઉઠયું અને જોતજોતામાં પ્રચંડ આગ ભભૂકવા લાગી. આથી તે અશ્વશાળામાં બાંધેલા ઘણુ ઘડાઓ દાઝી ગયા ને કેટલાક મૃત્યુ પણ પામ્યા.
આ ઘોડાએ ઘણા કિંમતી હતા અને રાજાને ખૂબ પ્રિય હતા, એટલે તેણે અશ્વચિકિત્સકને બેલાવ્યા અને દાઝી ગયેલા ઘડાઓને સારા કરવાને ઉપાય પૂક્યો. એ અશ્વચિકિત્સકોએ કહ્યું કે “જે વાનરની તાજી ચરબી આ દાઝેલા ઘડાઓનાં શરીર પર લગાડવામાં આવે તે તેમને તરત સારું થઈ જાય. માટે જેમ બને તેમ જલ્દી વાનરની ચરબી મેળવે.”
રાજાએ કહ્યું કે “એ કામ સરલ છે, કારણ કે આપણા રાજમહેલમાં વાનરેનું એક ટેળું પાળેલું છે.” પછી રાજાના હુકમથી રાજસેવકે એ બધા વાનરેને લાકડી વગેરેના પ્રહારથી મારી નાખ્યા અને તેમના મૃત દેહમાંથી ચરબી કાઢીને દાઝેલા ઘોડાનાં શરીરે લગાડી, મરતી વખતે

Page #34

સર
વિશ્વશાંતિ
દરેક વાનરને લાગ્યું કે પાતે પેલા વાનરની શિખામણ ન માનવામાં ગંભીર ભૂલ કરી હતી, પણ હવે કાઈ ઉપાય હાથમાં રહ્યા ન હતા.
તાત્પર્ય કે નજીક યા દૂરના કાઈ પણ ભાગમાં યુદ્ધ ચાલતું હાય તા ‘આપણે શું? ’એવું બેદરકારીભયુ વલણ બતાવવું ઈષ્ટ નથી. તે માટે આપણે પણ ચેગ્ય ચર્ચા-વિચારણા કરવી જોઇએ.
આજે તાર, ટેલીફાન અને રેડિયા જેવાં સાધનાદ્વારા વિશ્વના સ ંદેશવ્યવહાર ઝડપી અન્યા છે અને અવરજવરનાં સાધનામાં પણ ઘણી ગતિ આવી છે, તેથી વિશ્વના જુદા જુદા ભાગમાં ખનતા મનાવાની અસર આપણા જીવનવ્યવહાર પર જલ્દી થાય છે અને તે આપણી નીતિ તથા ધર્મવિષયક ભાવનાને પણ સ્પશી જાય છે. તેમાં ચૈ એ મનાવ વિશ્વયુદ્ધ જેવા મહાન હાય તા તેની અસર આપણાં સમસ્ત જીવનવ્યવહાર પર ખૂબ ઘેરી પડે છે, એ આપણે લડાઇ ગયેલાં એ વિશ્વયુદ્ધોથી ખરાખર અનુ બન્યુ છે.
છ-ચેાગ્ય વિચારા અદ્દભુત પરિવતન લાવી શકે છે. કેટલાક કહે છે કે • વિશ્વયુદ્ધની અસર આપણાં જીવન ઉપર થવાની હાય તે પણ આપણી વિચારણાથી શુ થવાનુ છે ? એના છેવટના આધાર તેા જગતની મહાસત્તાઓ ઉપર જ છે.' પરંતુ આ કથન વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ સમજ્યા વિનાનું છે. જો વિચારણા ચાગ્ય હાય અને તેની પાછળ સ૫ તથા પ્રચારનું બળ હોય તા તે

Page #35

અગ્ય વિચારણા અદ્ભુત પરિવર્તન લાવી શકે
'
વિશ્વના એક છેડાથી ખીજા છેડા સુધી પહોંચી શકે છે, લાખા મનુષ્યના યુદ્ધવિષયક વિચારામાં પરિવર્તન કરી શકે છે અને એ રીતે જે લેાકમત તૈયાર થાય છે, તેની અસર જગતની મહાસત્તાઓ ઉપર પણ પડે છે. તાત્પય કે તે અદ્દભુત પરિવર્તન લાવી શકે છે. વળી આજે તે જગતનાં લગભગ બધાં જ રાષ્ટ્રો પ્રજાતંત્રવાદી છે, એટલે પ્રજામત, જનમત કે લેાકમતની અસર રાષ્ટ્રના માવડીએ ઉપર ઘણી માટી પડવાના સંભવ છે. યુદ્ધ અને શાંતિ એ અને વિચારાથી સર્જાય છે, એ આપણે ભૂલવાનું નથી. યુદ્ધ અને શાંતિ એ મને વિચારાથી શી રીતે સજાય?' એ ઘણાને સમજાતુ નથી, એટલે તે વિષે પણ અહીં ચાહું સ્પષ્ટીકરણ કરીશું. જગત પર જે જે યુદ્ધો થયા, તે અમુક વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓના વિચારાને લીધે જ થયા છે. ભરતેશ્વરનાં મનમાં ચક્રવતી થવાની મહાકાંક્ષા જાગી, એટલે શસ્રો તૈયાર થયા, સૈન્ય તૈયાર થયું અને આક્રમણ ચાલુ થતાં જગત્ પર યુદ્ધ સજાયું. કૌરવાનાં મનમાં સ્વાર્થ લાલસા પ્રમળ મની, ઇર્ષ્યાના વેગ વધી ગયા અને કપટે જોર પકડયુ, એટલે જગત્ પર બીજું મહાભારત સર્જાયું. તે જ રીતે જર્મનીના સરમુખત્યાર અડક્ હીટલરનાં મનમાં એવા વિચાર આવ્યા કે અમારી પાસે વૈજ્ઞાનિક સાધનાનું ખળ છે, શિસ્તબદ્ધ સૈનિકે છે અને આક્રમણ કરવાની આવડત પણ છે, તા અમે જગતની સાર્વભૌમ સત્તા શા માટે ન બની શકીએ ? અને તેણે તૈયારી કરી, તેમાંથી બીજું વિશ્વયુદ્ધ સર્જાયુ. આ રીતે ·
"
૩૨.

Page #36

૩૪
વિશ્વશાંતિ
જગત પર ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ આવશે તે તે પણ સ્વા, ઇર્ષ્યા, વૈરવૃત્તિ, ભય, શંકા વગેરે માનસિક વૃત્તિઓને લીધે જ આવશે, તેથી યુદ્ધ વિચારાથી સર્જાય છે, એમ કહેવું ઉચિત છે.
જો ઉક્ત વિચારમાં પરિવર્તન આવે તે યુદ્ધની મનેાવૃત્તિ દૂર થાય અને શાંતિ જળવાઈ રહે, એટલે શાંતિ પણ વિચારથી સજાય છે, એમ માનવું જોઈએ. માહુબલિના વિચારમાં પરિવતન થયુ, એટલે અને પક્ષનાં સન્યા વચ્ચે તુમુલ યુદ્ધ થતુ અટકી ગયું. અને વિચારમાં પરિવર્તન થયું, તેથી જ દ્વંદ્વયુદ્ધના અંત પણ શાંતિભર્યું વાતાવરણમાં આન્યા. એટલે વિશ્વશાંતિના પ્રશ્ન એ વિચારપરિવર્તનના જ પ્રશ્ન છે.
તીર્થકરા, તથાગતા તેમજ અન્ય ઋષિ-મહિષ જગતને ઉપદેશ આપે છે, તેનુ કારણ શું ? તેનું કારણ એ જ કે જે વિચારે મનુષ્યને પાપપ્રવૃત્તિ તરફ ધકેલે છે અને જેના લીધે તે પોતાનું તથા પારકાનું હિત બગાડે છે, તેમાં પરિવર્તન કરવું.
"
કેટલાક કહે છે કે · વિશ્વ પર આ અભૂતપૂર્વ આકૃત સર્જનારા વૈજ્ઞાનિકા છે. તે અણુશઓ મનાવવાના કે તેનું સંચાલન કરવાના સ્પષ્ટ ઈનકાર કરી દે તા રાજ~ સત્તાઓ શું કરી શકે ?' પરંતુ આ પ્રશ્ન પણ વિચાર પરિવર્તનના જ છે. આજના વૈજ્ઞાનિકાએ જે વિજ્ઞાનની દીક્ષા લીધી છે, તેમાં આત્માં નથી, પુણ્ય-પાપ નથી અને પરલેાક જેવી કાઈં વસ્તુ નથી. એટલે તે પણ કામ

Page #37

કોડપતિ શેઠનું દષ્ટાંત
૩૫ સુખનાં મુખ્ય સાધનરૂપ ધનની પાછળ પડયા છે અને તેથી તેમણે રાજ્યાશ્રયને સ્વીકાર કર્યો છે. જે તેમનાં દિલમાંથી આ ધનલાલસા નીકળી જાય તે જ તેઓ રાજ્યાશ્રયને ત્યાગ કરે અને પિતાની શક્તિને ઉપયોગ માનવહિતનાં અન્ય કાર્યોમાં કરે. - અહીં પ્રસંગવશાત એ પણ જણાવી દઈએ કે આજના વિજ્ઞાને ઘણા લોકોને ધનલાલસાને ચેપ લગાડે છે, નીતિનું રણ ખૂબ નીચું ઉતરી ગયું છે અને તેઓ પિતાનાં વ્યક્તિગત જીવનમાં પણ શાંતિનો અનુભવ કરી શકતા નથી. તેમનાં એ વિચારોનું પરિવર્તન થાય તે જ તેઓ શાંતિ અનુભવી શકે. આ વિષયમાં અમને એક ક્રોડપતિ શેઠનું દૃષ્ટાંત યાદ આવે છે. ૮-કોડપતિ શેઠનું દષ્ટાંત
એક રાજાએ વિચાર કર્યો કે મારા નગરમાં કેટલા ક્રોડપતિઓ છે અને તેમની પાસે કેટલું ધન છે? તે મારે જાણવું. આથી તેણે ઢઢેરો પીટાવ્યું કે “જેની પાસે જેટલા કોડ રૂપિયા હોય તેટલી ધજાઓ તેણે પિતાનાં ઘર પર ફરકાવવી અને તે ધજાએ રાજ્યની મુખ્ય કચેરીએથી લઈ જવી. તેમાં જેની પાસે છપ્પનઝાડ રૂપિયા હશે, તેને ખાસ ધજા મળશે અને તેનાં ઘરે રાજસેવકે આવીને નિત્ય લેરી વગાડશે. ?
આ ઢઢેરે સાંભળીને ધનપાળ શેઠે વિચાર કર્યો કે “હાલ તે મારી પાસે બેક્રોડ રૂપિયા છે, પણ વિશેષ પ્રયત્ન કરું તે છપન કોડ રૂપિયા થઈ જાય અને મારાં ઘરે

Page #38

૩૬
વિશ્વશાંતિ
ખાસ ધજા ફક્ર તથા રાજસેવકે આવીને ભેરી વગાડે આથી વધારે રૂડુ ખીજું શું હોઈ શકે? એટલે તેમણે ચાપન ક્રાડ બીજા મેળવવાના નિશ્ચય કર્યાં.
લક્ષ્મીને વધારવાના મુખ્ય ઉપાય વ્યાપાર છે, એટલે તેમણે વ્યાપારમાં ખૂબ વધારા કર્યાં અને પુણ્ય પહેાંચતું હતું તેથી તેમાં નફા પણ સારી રીતે થવા લાગ્યુંા. મીજી માજી શેઠે ખર્ચમાં કાપકૂપ કરવા માંડી કે જેથી પેાતાના છપ્પન ક્રાઢ રૂપિયા ભેગા કરવાના સંકલ્પ જલ્દી પાર પડે. આ રીતે કેટલાંક વર્ષો વ્યતીત થયા પછી ધનપાળ શેઠ પાસે પચાવન ક્રડ રૂપિયા થઇ ગયા અને માત્ર એક *ડ રૂપિયા કમાવવાના જ બાકી રહ્યા ! એ તે હમણાં કમાઈ લઈશ ઃ એવા શેઠને દૃઢ વિશ્વાસ હતા, પણ તેમનું છેલ્લું સાહસ નિષ્ફળ નીવડ્યું. અને એ કાડ રૂપિયા ઓછા થયા ! પરંતુ શેઠ હિંમત હારે તેવા ન હતા. તેમણે ફરી માંયા ચડાવી, એક બીજો દાવ નાખ્યા અને તેથી ગયેલાં એ ક્રાડ પાછા મેળવી લીધા.
6
શેઠને છપ્પન ક્રાડની પૂરી લગની લાગી હતી, એટલે સૂતાં, ઉઠતાં, બેસતાં એ જ વિચાર આવતા અને એમાં જ તે આખા. દિવસ રચ્યાપચ્યા રહેતા, પણ જે એક કાઢ ભુટતા હતા, તે પૂરા થયા નહિ. પંચાવનના ચાપન થાય, ત્રેપન થાય, ખાવન થાય ને વળી પાછા પંચાવન થાય, પણ સરવાળા છપ્પન સુધી પહેાંચે નહિ. આથી શેઠનાં મનમાં ભારે ચિંતા પેઠી.
રાજ ભાતભાતનાં ભાજન તૈયાર થાય અને શેઠાણી

Page #39

જાપતિ શેઠનું દષ્ટાંત પિતે પીરસવા બેસે, પણ શેઠનું ચિત્ત ખાવામાં કે નહિ. સૂવા માટે મેટા છપ્પર પલંગ અને રેશમની તળાઈઓ છતાં અનેકવાર પડખાં બદલે ત્યારે જ શેઠને થોડી ઊંઘ આવે. કેઈમળવા આવે તે શેઠને વાત કરવાનું દિલ થાય નહિ. દેવદર્શન અને સેવા પૂજા તે ધન કમાવાની ધૂનમાં ઘણા દિવસથી છૂટી ગયા હતા. વળી દાન દેતાં ધન ઓછું થાય, એટલે તેમણે ગરીબગરબાને દાન દેવાનું બંધ કરી દીધું હતું અને સાર્વજનિક તથા ધાર્મિક કાર્યો અંગે જે રીપ કે ફાળા થતાં તેમાંથી પણ પિતાને હાથ પાછા ખેંચી લીધો હતો.
લેકે એમ માને છે કે આપણી પાસે પુષ્કળ પૈસા હેય તે મનમાન્યું સુખ ભોગવીએ અને દુનિયામાં આપણાં નામને ડંકે વગાડીએ, પણ ધનલાલસામાં ફસેલા પંચાવન ઝાડના માલીકની સ્થિતિ આવી હતી !
આ ચિંતાથી શેઠની ચતુરાઈ તે ન ઘટી, પણ શરીરનું વજન ઘટી ગયું અને તબિયત લથડી. ચાર ચાર પાંચ પાંચ ડીગ્રી તાવ આવવા લાગ્યો. વિદ-હકીમોએ દવા આપવા માંડી, પણ મનમાં ધનરાગ પેઠો હતો, એટલે એ દવાઓએ કરી કરી નહિ.
આવી બિમાર હાલતમાંયે શેઠ છપન કોડને ભૂલ્યા નહિ. “છપ્પન કોડ' એ તેમને મંત્રજપ બની ગયો હતે, એટલે તેનું રટણ તેમનાં મનમાં ચાલુ જ હતું. - ધનપાળ શેઠને ચાર પુત્ર હતા, તે ચારે સંસ્કારી અને સમજુ હતા. તેમણે ધનપાળ શેઠની આ હાલત જોઈને

Page #40

વિશ્વશાંતિ
૮
કહ્યું કે “પિતાજી! ભગવાનનું નામ લે. એનાથી બધાં સારાં વાનાં થશે.” ત્યારે ધનપાળ શેઠે કહ્યું કે “હું ભગવાનનું નામ ભૂલ્યા નથી. તેને સારો માણસ માનતે હતા, તેથી જ તેની જોડે ખૂબ લેવડદેવડ કરી, પણ તેણે આપણા હિસાબના પાંચ હજાર રૂપિયા હજી સુધી આપ્યા નથી. માટે તેની પાસે જલદી ઉઘરાણી કરે ને એ પૈસા કેઈપણ રીતે વસુલ કરે, નહિ તે છપ્પન કોડ પૂરા શી રીતે થશે??
પુત્ર વિચારમાં પડ્યા કે “હવે શું કરવું! પિતાજીને તે છપ્પન ક્રેડની પૂરી ધૂન લાગી છે. તેઓ જે આ ધૂનમાં જ પરલોકે સિધાવશે તે તેમની દુર્ગતિ થશે અને પુત્ર તરીકે આપણી ફરજ છે કે તેમને સદ્ગતિ પમાડવી. પરંતુ તેઓ આપણી કે કઈ સામાન્ય મનુષ્યની વાત માનશે નહિ, તેથી કેઈ ત્યાગી મહાપુરુષ મળી આવે તે તેમને લઈ આવવા. તેઓ એમને હિતશિક્ષા આપીને જરૂર ઠેકાણે લાવી શકશે.”
આ રીતે પુત્રએ ત્યાગી મહાપુરુષની શેધ કરવા માંડી. ત્યાં સદ્ભાગ્યે એક પંચ મહાવ્રતધારી નિગ્રંથ મહાત્મા મળી આવ્યા, એટલે તેમને વંદન કરીને બધી હકીકત જણાવી ને પિતાને ત્યાં પધારવાની વિનંતિ કરી. પરોપકાર એ મહાપુરુષોનું પણ હોય છે, એટલે તેમણે વિનંતિને સ્વીકાર કર્યો.
બે પુત્રએ આગળથી આવીને ખબર આપી કે “પિતાજી! આપણે ત્યાં એક ત્યાગી મહાત્મા પધારે છે!” એ સાંભળી શેઠે કહ્યું કે “આપણે ત્યાગી મહાત્માનું શું

Page #41

ક્રોડપતિ શેઠનું દૃષ્ટાંત
૩૯
કામ છે? એ ૫ચાવનના ચાપન કરાવશે, પણ છપન્ન નહિ કરાવે.' પછી તે માથે કપડું' ઓઢીને સૂઈ ગયા.
પેલા મહાત્મા શેઠનાં ઘરે પધાર્યાં અને તેમના પલંગ પાસે ગયા. પુત્રાએ તેમની પધરામણીની ખખર આપી, પણ શેઠ ક'ઈ. એલ્યા નહિ, એટલુ જ નહિ પણ તેમણે શ્વાસ જોરથી લેવા માંડયો અને તબિયત વધારે બગડી હેાય એવા દેખાવ કર્યો, જેથી મહાત્મા તેમને દાનપુણ્યની કાઈ વાત કરે તેા જવાબ આપવા પડે નહિ. ધનલાલસા મનુષ્યને કયાં લઈ જાય છે? તેના આ નાદર નમૂના છે.
મહાત્મા જ્ઞાની હતા, એટલે બધી પરિસ્થિતિ આંખના પલકારામાં જ સમજી ગયા અને તેમણે ધીરેથી કહ્યું કે શેઠજી ! હવે છપ્પન ક્રોડમાં કેટલા ખાકી રહ્યા? તે મને જણાવેા. ' જ્યાં છપ્પન ક્રોડની પૂર્તિની વાત આવી, ત્યાં શેઠ સાવધ થઈ ગયા અને મેઢાં પરથી કપડુ કાઢી નાખીને પધારો પધારો!' કહેવા લાગ્યા. તે સાથે પુત્રાને આજ્ઞા કરી કે ‘મહાત્માજીનું જલ્દી પૂજન કરશ.' એટલે પુત્રાએ મહાત્માજીનું પૂજન કર્યુ. પછી એ હાથ જોડીને કહ્યું કે પ્રભુ! હવે છપ્પન ક્રોડમાં માત્ર એક ક્રોડ જ ખૂટે છે, તે જલ્દી મળી જાય એવા ઉપાય બતાવા!?
'
<
મહાત્માએ કહ્યું: એ કંઇ માટી વાત નથી, પણ તમે એક કામ કરેા તા જ એ બની શકે એમ છે.'
6
શેઠે કહ્યું: એ કામ હું જરૂર કરીશ. ફરમાવે.કે મારે શું કરવાનું છે?'
મહાત્માએ કહ્યું: ‘ જુએ, હવે મારી ઉમર થઈ છે

Page #42

?
* વિશ્વશાંતિ
અને તમારી માફક હું પણ પરલોક સીધાવવાની તૈયારી કરી રહ્યો છું, એટલે આપણે અને પરલોકમાં સાથે જ સીધાવવાના. આ પરલોકને રસ્તે ઘણું કઠણ છે, ખાસ કરીને તેમાં કાંટા વિશેષ હોય છે, એથી હું તમને એક સોય આપું છું, તે તમારે પરલેકમાં સાથે લેતા આવવી અને જ્યારે મારા પગમાં કાંટે લાગે, ત્યારે તેને કાઢવા માટે મને પાછી આપવી.”
શેઠે કહ્યું: “એ કેમ બને ?' - મહાત્માએ કહ્યું: “હાલ તમારી તિજોરીમાં રાખો. તિજોરી સાથે એ પણ પરલોકમાં આવશે.”
શેઠે કહ્યું: “તિજોરી તે અહીં પડી રહેવાની.”
મહાત્માએ કહ્યું, “તે તમે પરલોકમાં જે ખાસ કપડાં પહેરી લેવાના છે, તેમાં રાખો. .
શેઠે કહ્યું: “કપડાં પણ અહીં જ પડી રહેવાનાં.' મહાત્માએ કહ્યું: “તે પછી તેને તમારી મૂડીમાં
રાખી લે
શેઠે કહ્યું: “એ રીતે પણ સોય પરલોકમાં સાથે આવી શકશે નહિ. જ્યાં શરીર જ અહીં પડયું રહેવાનું ત્યાં મૂઠી શું કામ આપી શકે ?”
મહાત્માએ કહ્યુંઃ “જો તમે એક નાની સરખી સોય પણ સાથે લઈ શકવાના નથી, તે છપ્પન ક્રોડ સાથે શી રીતે લઈ શકશે? કદાચ હું તમને મારા અનેક શ્રીમંત ભક્તો પિકી કેઈ પાસેથી એક કોડ અપાવી દઉં ને તમારી પાસે છપન કોડ પૂરા થાય તે તમારા ઘર પર ખાસ વજા ફરકે અને રાજ્ય તરફથી ભેરી વાગે એ જ કે બીજું

Page #43

જાપતિ શેનું દષ્ટાંત
૪૧ કંઇ? એથી તમને વિશેષ લાભ શું થવાને ? હાલ તમારા -જીવને પંચાવન ક્રોડ રૂપિયા પાસે હોવા છતાં શાંતિ નથી
અને આ જ રીતે પરલોક સીધાવશે તે પરલેક પણ હારી -જવાના. ધનની અતિ મૂચ્છને લીધે પ્રાણીઓની ગતિ બગડે
છે, તે તિર્યંચ કે નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં અનેક વિધ દુઃખ ભોગવે છે. માટે આ પંચાવન કોડથી સંતોષ માની તેને સદુપયોગ કરે અને પરલોકનું ભાથું બાંધી લો.” ' એ તે નિઃસ્વાર્થ સંત પુરુષની વાણ, એટલે શેઠનાં મહદયમાં આરપાર ઉતરી ગઈ ને છપ્પન કોડને સંકલ્પ તે જ વખતે છૂટી ગયે. આથી તેમના જીવને જે શાંતિ થઈ, તેનું વર્ણન કેણ કરી શકે? | શેઠ એ માંદગીમાંથી થોડા જ વખતમાં સાજા થયા અને પિતાની પાસે જે દ્રવ્ય હતું, તેને સન્માર્ગે વ્યય કરવા લાગ્યા. તેઓ જેમ દ્રવ્ય વાપરતા ગયા, તેમ ચિત્તની શાંતિ વધતી ગઈ અનેક દીન-દુઃખીની આંતરડી ઠરે અને તેના આશીર્વાદે મળે એથી શાંતિની અભિવૃદ્ધિ કેમ ન થાય? છેવટે શુભ લેશ્યામાં શેઠ મૃત્યુ પામ્યા, એટલે તેમની સદ્ગતિ થઈ. | તાત્પર્ય કે અમર્યાદિત ધનલાલસા એ માનસિક અશાંતિનું મોટું કારણ છે, એટલે સુજ્ઞજનેએ તેને છોડવી ઘટે. ૯-વૈજ્ઞાનિક સાધનોની બીજી બાજુ
વિજ્ઞાનિક સાધનો વિષે આપણાં મનમાં જે વિચારો અંધાયા છે, તેમાં પણ પરિવર્તન લાવવાની જરૂર છે. કેટલાક તેની એક સરખી પ્રશંસા કરી રહ્યા છે, પણ તેની

Page #44

• વિશ્વશાંતિ બીજી બાજુ જોવાની દરકાર કરતા નથી. - વિજ્ઞાને આપણને ઝડપી અવરજવર માટે આગગાડી, મોટર અને વિમાન જેવાં વાહનોની ભેટ ધરી એ વાત સાચી, પણ તેણે આપણું સ્વાભાવિક પાદસંચારની શક્તિ હરી લીધી તેનું શું? દરરોજ દશ બાર માઈલ ખુશીથી ચાલી શકનાર આજે માઈલ-દેઢ માઈલ દૂર આવેલા સ્ટેશને, પહોંચવાને અર્ધો કલાક મોટરબસની રાહ જોતા ઊભા રહે છે.
વિજ્ઞાને આપણને વિદ્યતને પ્રકાશ આપે તેથી રાત્રિદિવસ કામ થવા લાગ્યું, પણ સામેથી નેત્રની તિ હરી લીધી તે કેમ ભૂલીએ? જ્યાં સીત્તેર કે એંશી વર્ષ સુધી આંખે ઝાંખ આવતી ન હતી, ત્યાં આજે અનેક નવયુવકે અને વિદ્યાથીઓ ચમાં ચડાવીને કામ કરતા જણાય છે.
વિજ્ઞાને આપણને અતુપરિવર્તનકારી એરકન્ડીશનની ભેટ ધરી, પણ બદલામાં આપણી ટાઢ-તાપ સહન કરવાની શક્તિને હરી લીધી, એ ઓછું નુકશાન નથી. આજે સામાન્ય ગરમીમાં પણ ઘણાને ચોવીસે કલાક વીજજળીને પંખે ચલાવવું પડે છે. તે જ રીતે થોડી ઠંડીમાં પણ હાથે-પગે મોજાં પહેરવા પડે છે અને મફલર, શાલ વગેરેને આશ્રય લે પડે છે. ઋતુમાં થોડું પણ પરિવર્તન થાય તે પણ ઘણાને શરદી થઈ આવે છે ને તે એમને પિછે છેડતી નથી.
વિજ્ઞાને આપણને ધ્વનિવર્ધક યંત્ર આપ્યું પણ બદલામાં આપણે સ્વરશક્તિ હરી લીધી, તે શું ઓછું ખેદજનક છે? જે પુરુષે પિતાના બુલંદ અવાજથી દશ

Page #45

વૈજ્ઞાનિક સાધનોની બીજી બાજુ દશ કે પંદર પંદર હજાર માણસેની મેદનીને ગજવી મૂકતા. તે આજે બસો માણસેની સભામાં બેલવા માટે ધ્વનિવર્ધક યંત્રની માગણી કરે છે!
પ્રથમ આપણે સ્ત્રીવર્ગ વહેલે ઉઠીને અધમણ કે પંદર શેર દળણું દળતું. હવે દળવાના સંચા થયા પછી. કેટલી સ્ત્રીઓ અધમણ કે પંદર શેર દળણું દળી શકે છે? પ્રથમ આપણે સ્ત્રીવર્ગ કૂવા કે તળાવમાંથી પાણીનું મેટું બેડું ભરીને માથે ઉચકી લાવતે. હવે પાણીનાં નળ થયા પછી કેટલી સ્ત્રીઓ એવું બેડું માથે લાવી શકે છે? . તાત્પર્ય કે વૈજ્ઞાનિક સાધનેએ આપણને કેટલીક સગવડ આપી છે, પણ બદલામાં આપણું સહજ સ્વાભાવિક શક્તિ હરી લીધી છે.
વૈજ્ઞાનિક સાધનેને વપરાશ વધતાં આપણું જીવનનું ધોરણ કેટલું વધી ગયું ? તે પણ વિચારવા જેવું છે. પહેલાં જે માણસે દશ કે બાર રૂપિયામાં પોતાનાં કુટુંબને માસિક ખર્ચ સારી રીતે ચલાવતા, તેઓ આજે પણે સે કે તેમાં પણ પૂરું કરી શકતા નથી. વિજ્ઞાને રચેલાં અર્થતંત્રથી મેંઘવારીનું પ્રમાણ વધતું રહ્યું છે અને વિજ્ઞાન પ્રેરિત શિક્ષણથી આપણે જીવનની જરૂરીઆ વધારતા રહ્યા છીએ, તેનું જ આ પરિણામ છે.
પ્રથમ દશ ગાઉનું ગામતરું કરવું હોય તે આપણે આનંદથી ચાલ્યા જતા અને તે માટે ખાસ ખર્ચ થતો નહિ. રસ્તામાં જે ભાતું વાપરવું પડે તે સાથે બાંધી લેતા. આજે દશ ગાઉને પ્રવાસ કરવો હોય તે ગાડી, બસ કે
વધારતા ર
ગાહનું ગામ માટે ખાસ
પી લેતા

Page #46

વિશ્વશાંતિ મોટરની જરૂર પડે છે અને રસ્તામાં ચાહપાણી, પાનસેપારી, બીડી સીગારેટ તથા હટેલને ખર્ચ થાય છે. -
પ્રથમ મોટા પ્રવાસે પણ કેવી સાદાઈ અને કરકસરથી થતાં તેને અહીં થડે ખ્યાલ આપીશું. અમે સેળસત્તર વર્ષની ઉમરે અમદાવાદથી કેસરિયાજીને પ્રવાસ કર્યો હતે. તેમાં ઈડર સુધીની અવરજવર રેલ્વે મારફત કરી હતી અને બાકીનું બધું અંતર પગરસ્તે કાપ્યું હતું. તેમાં સામાન જાતે જ ઉચકયો હતો અને રાઈ હાથે નજ બનાવી હતી. આ પ્રવાસમાં અમે ૧૬ જણ સાથે હતા અને દરેકને ખર્ચ રૂ. ૩–૧૪-૬ આવ્યું હતે.... ત્યાર બાદ અમદાવાદથી ઊંટડિયા મહાદેવ, (દહેગામ નજીક) કપડવંજ, ઉમરેઠ, ટુવા, ચાંપાનેર રોડ, પાવાગઢ, શી- રાજપુર, તણખલા થઈ સુરપાણેશ્વરની યાત્રા એવી જ રીતે
કરી હતી અને ચાદ-વડોદરા થઈ અમદાવાદ પાછા ફર્યા - હતા, તેનું ખર્ચ વ્યક્તિ દીઠ રૂા. પાંચથી વધારે આવ્યું ન હતું. ત્યાર બાદ ડાંગનાં જંગલો ઓળંગીને નાશિક ગયા હતા અને ત્યાંથી અજંતા-ઈલેરાની પગરસ્તે યાત્રા કરી હતી, તેને ખર્ચ પણ વ્યક્તિ દીઠ રૂા. ૧૮ કે ૨૦ થી વધારે આવ્યો ન હતે.+ સને ૧૯૨૪માં અમે કાશમીર
૪ આ પ્રવાસનું વર્ણન અમે “અરવલ્લીમાં અગિયાર દિવસ “ નામની એક લેખમાળામાં કર્યું હતું અને તે મુંબઈથી પ્રકટ થતાં હિંદુસ્થાન પત્રમાં પ્રકટ થઈ હતી.
+ આ પ્રવાસનું વર્ણન અમે “કુદરત અને કળાધામમાં વીસ દિવસ” નામનાં પુસ્તકમાં કર્યું છે. તેની પ્રસ્તાવના આપણું બહુશ્રુત્ત વિદ્વાન કાકા કાલેલકરે લખેલી છે.

Page #47

વૈજ્ઞાનિક સાધનોની બીજી બાજુ
૪૫?
ગયા અને ત્યાંનાં ઘણાં સૌંદર્યસ્થળે જોયા. તે પ્રવાસ રૂ. ૧૧૦ માં પૂરો કર્યો હતે. સને ૧૯૩૨ માં અમે સાહસિક પ્રવાસ અર્થે અમદાવાદથી કલકત્તા થઈ રંગુન ગયા હતા. ત્યાંથી દક્ષિણમાં મેલમીન વગેરે સ્થળે જોઈ માંડલે જોયું હતું અને ત્યાંથી મિમિ હીલનું મથક જોઈ લાશિયે ગયા હતા અને ત્યાંથી શાનસ્ટેટને પ્રવાસ કરતાં નામખમ એટલે ચીનની સરહદ પર પહોંચ્યા હતા. ત્યાંથી ત્રણ દિવસ સુધી એક સરખે જંગલને પ્રવાસ કરી. ભામે પહોંચ્યા હતા અને ત્યાંથી બેટ મારફતે માંડલે. આવ્યા હતા. ત્યાંથી ચેનન જાંવ (તેલના કૂવા) વગેરે જોઈ રંગુન થઈ, કલકત્તાના માર્ગે અમદાવાદ પાછા આવ્યા. હતા. આ બધે પ્રવાસ અમે રૂા. ૧૪૦-૦-૦ માં પૂર કર્યો હતો. આ પ્રવાસમાં અમારી સાથે એક પ્રવાસી મિત્ર હતા કે જેમણે અમારા આ કરકસરિયા સાદા પ્રવાસને સારી રીતે અનુભવ લીધેલ હતો. આજનાં ચાલુ ધેરણે આ પ્રવાસ કરે હોય તે રૂપિયા ૧૦૦૦ થી ૧૨૦૦ ઓછામાં ઓછા જોઈએ. ખાસ કરીને લાશિયથી આગળના ભાગમાં પ્રવાસ કરવા માટે અનેક જાતની સગવડ કરવી પડે અને હથિયાર પણ રાખવા પડે. અમારી પાસે માત્ર અમારી લાકડી હતી અને વધારામાં આત્મવિશ્વાસ સાથે વીરપ્રભુનું નામ હતું
૯ આ પ્રવાસમાં અમારે અનેક સાહસ ખેડવા પડ્યા હતા. . તે બધાનું વર્ણન સ્વતંત્ર પુસ્તકાકારે કરવાની ઈચ્છા હતી. પણ સગવશાત તેમ બની શકયું નથી. અમે શાન દેશના જે ભાગોને

Page #48

વિશ્વશાંતિ
વૈજ્ઞાનિક સાધનાથી માર્યાં કારખાનાં ઉત્પન્ન થયાં અને જથ્થાબંધ માલ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા, પણ તેણે નાના પાયે ચાલતા ઉદ્યોગાના નાશ કર્યાં અને તેથી લાખાક્રોડા માણુસની સ્વતંત્ર રાજી ઝુંટવાઈ ગઈ. પરિણામે આ માણસાને પોતાની રાજી રળવા માટે આ કારખાનાઓમાં કારીગર કે મજૂર તરીકે જિયાત જોડાવું પડ્યું. આ કારખાનાં ચલાવવા માટે ઘણું નાણુ શકવું પડે અને તે શ્રીમત કે મૂડીવાળા જ રાકી શકે, એટલે તેએ આ કારખાનાના માલિક અન્યા અને પોતાની બુદ્ધિ તથા લાગવગ લડાવીને તથા નાણાંના જોરે વધારે નાણાવાળાં થતા ગયા. આ રીતે આધુનિક વિજ્ઞાને યંત્રાની ભેટ ધરીને મજૂર અને માલેતુજારના એ સ્પષ્ટ વર્ગો ઊભા કર્યાં. તેની વચ્ચે આજે કેવી અથડામણા ચાલી રહી છે, તે કાઈથી અજાણ્યુ' નથી.
૪
કારખાનાં મેટા ભાગે શહેરમાં જ સ્થપાયાં, એટલે ગામડાંની વસ્તીને ઘણા ભાગ ત્યાં ખેંચાઇ આવ્યે, આથી શહેરમાં વસ્તી વધતી જ રહી અને ગામડાં ભાંગતાં ગયાં. આજે શહેરમાં રહેઠાણની કેવી તંગી ઊભી થઈ છે, તે સહુ કાઈ જાણે છે. મુખઈ જેવા શહેરમાં એક નાનકડી ખાલી મેળવવી હોય તેા રૂા. ૧૦૦૦ થી માંડીને પ્રવાસ કર્યાં તે પ્રવાસ કરવા માટે એક અંગ્રેજ મુસાફરને કુલી વગેરેના મળી કુલ ૪૦૦૦૦ રૂપિયાના ખર્ચે થયા હતા અને તેને ઇંગ્લાંડની ધીરાયલ જ્યાગ્રાફિકલ સાસાયટી તરફથી · સાહસવીર ’ ના સુવણ ચંદ્રક એનાયત થયા હતા. અમારા પ્રવાસનુ વર્ણન વડેદ્વરા સાહિત્યસભાએ પ્રેમથી સાંભળ્યું, એ અમને આશ્વાસન હતું.

Page #49

૪૭
વિજ્ઞાનિક સાધનોની બીજી બાજુ ૫૦૦૦ સુધી પાઘડી આપવી પડે છે. અથવા તે એવા રહેઠાણેમાં રહેવું પડે છે કે જ્યાં કઈ જાતની સગવડ હેતી નથી અને ગંદકી તથા અંધકારનું પ્રમાણ મેટું હોય છે. આ પરિસ્થિતિનું નિવારણ કરવા માટે જે ઉપા લેવામાં આવે છે, તે એક અનિષ્ટને સ્થાને બીજા અનિછિને જન્મ આપે તેવા હોય છે, એટલે સરવાળે પરિસ્થિતિ સુધરતી નથી અને જીવન મુશ્કેલીભર્યું જણાય છે. - હવે ઉદ્યોગનું વિકેન્દ્રીકરણ કરવાની તથા “ગામડામાં પાછા ફરે” ની હિલચાલ શરૂ થઈ છે, પણ ક્યાં ? સુધી આપણને વૈજ્ઞાનિક સાધને તરફને મેહ ઘટે નહિ અને સાદાઈ તથા સંતેષનાં સિદ્ધાંત સ્વીકારવામાં આવે નહિ, ત્યાં સુધી પરિસ્થિતિ સુધરવી મુશ્કેલ છે. - કેટલાક સ્પતનિક, બાલચંદ્ર અને નિમિષ માત્રમાં હજારો માઈલનું અંતર કાપી નાખે એવા રેકેટની વાત સાંભળીને આભા થઈ ગયા છે! વળી વર્તમાનપત્રોમાં આજે જે પ્રચાર ચાલી રહ્યો છે, તે પરથી તેઓ એમ પણ માનવા લાગ્યા છે કે હવે થોડા વખતમાં જ ચંદ્રલોકમાં પહોંચી શકાશે અને ત્યાંની જમીન પર મનુષ્યને વસવાટ શરૂ થઈ જશે. અમેરિકા અને જાપાનમાં તે ચંદ્રલેકની જમીન વેચવા માટે પેઢીઓ પણ ખુલી ગઈ છે અને એ પેઢીઓએ લોકોની પાસેથી ડીપોઝીટ લઈ જમીનનાં વેચાણ પણ કર્યો છે. પરંતુ સ્પતનિકે અને બાલચંદ્રો ધારવા કરતાં ઘણું વહેલા તૂટી પડયા છે અને રોકેટ છેડી જ વારમાં સળગી ઉઠયા છે કે ધારી દિશા પકડી શક્યા નથી! આ રીતે કેટલા પ્રાગ થશે અને તેની

Page #50

૪૮
વિશ્વશાંતિ પાછળ કેટલાં ધનને વ્યય થશે, તેની અટકળ અત્યારે આપણે કરી શકીએ તેમ નથી, પણ તેની પાછળ અબજો રૂપિયા ખર્ચાશે એ નિશ્ચિત છે. એમ છતાં ય ચંદ્રલોકમાં પહોંચી શકાશે કે કેમ? એ શંકાસ્પદ છે. ચંદ્રલોકમાં વાતાવરણ કેવું છે? જમીન કેવી છે? તે આપણા વસ વાટને યોગ્ય છે કે કેમ? અને ત્યાં વસીએ તે આપણે સુખી થઈએ કે દુઃખી? એ બધા પ્રશ્નો વિચારણીય છે. તે સંબંધમાં અત્યાર સુધી જે વિધાને થયાં છે, તે બધાં આનુમાનિક છે. તેની ખરી ખબર તે ત્યાં ગયા પછી જ પડી શકે. પરંતુ ઘડીભર માની લઈએ કે આજનાં વૈજ્ઞાનિક સાધનેએ કેટલાક સાહસિક પુરુષને ચંદ્રલેકમાં પહોંચાડી દીધા અને ત્યાં ઘણુ ભેગે આપ્યા પછી કેટલાંક ઘરે બાંધી શકાયાં, તે તેથી માનવજાતિનું કલ્યાણ શી રીતે થવાનું? બસે માણસે ચંદ્રમાં વસે કે ચાર માણસે મંગળમાં વસે તેથી આપણે ઉદ્ધાર થવાને નથી. આપણે તે એ ઈચ્છીએ છીએ કે આ વિશ્વમાં શાંતિ જળવાઈ રહે અને દરેક મનુષ્ય પોતાનાં જીવનમાં સુખ અને શાંતિને અનુભવ કરી શકે. શું આધુનિક વિજ્ઞાન આપણને આ વસ્તુઓ આપી શકે છે ખરું? અમને સ્પષ્ટ કહેવા દે કે આધુનિક વિજ્ઞાને સ્થળ અને કાળનું અંતર કાપ્યું છે, પણ સુખ-શાંતિની પ્રાપ્તિ વચ્ચેનું અંતર ઘણું વધારી દીધું છે, એટલે તે માટે આપણે પરમેપકારી મહર્ષિઓના ઉપદેશ તરફ જ ધ્યાન દેડાવવું પડશે. એ જ આપણે માટે વિશ્વશાંતિનું મોટું આશ્વાસન છે.

Page #51

વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિઓને ઉપદેશ ૧૦–વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિએને ઉપદેશ
વિશ્વશાંતિ માટે જૈન મહર્ષિએને ઉપદેશ સબળ છે. તેમણે એની ભિન્ન ભિન્ન બાજુઓને સ્પર્શ કર્યો છે, એટલે તે આપણે પુનઃ પુનઃ વિચારવા જેવું છે. - જેઓ એમ માને છે કે યુદ્ધ અમારે ધર્મ છે, માટે : અમારે લડવું જોઈએ, તેમને ઉદ્દેશીને તેઓ કહે છે : ___अप्पाणमेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ। .
અgવમા કરા કુપ - “હે પુરુષ! જે ચુદ્ધ જ કરવું હોય તે તારા આ ત્માની અંદર રહેલા શત્રુઓ સાથે કર. તું બહારના શત્રુઓ સાથે કેમ લડે છે? તાત્પર્ય કે તેનાથી તને કશે લાભ થવાનું નથી. જે આત્મા વડે આત્માને જિતે છે, તે જ સુખને પામે છે.” ... अप्पा चेव दमयन्वो, अप्पा हु खलु दुद्दमो । ____ अप्पादन्तो सुही होइ, अस्सि लोए परत्थ य ॥ ..
“જે તારે દમન જ કરવું હોય તે તારા આત્માનું કર. જે તું એમ સમજતું હોય કે એમાં શું? તે તે તારી ભૂલ છે. આત્માને દમ ઘણું કઠિન છે. જે આત્માનું દમન કરે છે, તે આ લેકમાં અને પરલેકમાં સુખી થાય છે.”
जो सहस्सं सहस्साणं, संगामे दुज्जए जिए । एग्गं जिणेज्ज अप्पाणं, एस से परमो जओ ॥ જે દુર્જય સંગ્રામમાં સહસ્ત્ર-સહસ્ત્ર એટલે દશલાખ

Page #52

૫૦.
વિશ્વશાંતિ ચોધાની સાથે લડીને જય મેળવે છે, તે સાચું કે શ્રેષ્ઠ જય નથી. એક આત્માને જિત, તે જ પરમ જય છે.'
કેટલાક કહે છે કે “અમુકે અમારું અમુક અનિષ્ટ કર્યું છે, અમારી પ્રગતિમાં અંતરાય નાખે છે, અમને ખૂબ સતાવ્યા છે, માટે અમે તેમને જોઈ લઈશું. અર્થાત તેમની સાથે યુદ્ધ કરીને તેમને હરાવીશું અને અમારું વર વાળીશું.” કેટલાક કહે છે કે “અમારું કુળ કયું? અમારી જાતિ કઈ? અમે તે રાજ્ય કરવાને જ જન્મ્યા છીએ, એટલે અમારી શક્તિથી અમે બધાને નમાવીશું અને રાજ્ય લઈશું.” કેટલાક કહે છે કે “અમે ઘણા ચતુર છીએ; અમને શામ, દામ, ભેદ અને દંડની નીતિથી રાજ્ય મેળવતાં આવડે છે, માટે અમે અમારી એ શક્તિને ઉપયોગ કરીને વધારે પ્રદેશ મેળવીશું, વધારે સંપત્તિ મેળવીશું અને એ રીતે સાર્વભૌમ બનીશું. કેટલાક કહે છે કે “અમારી પ્રગતિ માટે, અમારા વિકાસ માટે અમારી પાસે જે પ્રદેશ છે, તે પૂરતા નથી. તે માટે નવા પ્રદેશ અને નવા વિસ્તારની જરૂર છે. માટે બીજા પર ચડાઈ કરીને કે બીજા સાથે યુદ્ધ ખેલીને તેની પ્રાપ્તિ કરીશું.’ આ બધાને ઉદ્દેશીને જૈન મહર્ષિઓ કહે છે કે –
कोहं च माणं च तहेव माय,
लोभं चउत्थं अज्झत्थदोसा । “ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ અધ્યાત્મદે છે, અર્થાત્ વિચારનાં રૂપમાં આપણા ભયંકર શત્રુઓ છે. તેમને જ આપણે જિતવા જોઈએ.

Page #53

વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિઓને ઉપદેશ
कोहो य माणो य अणिग्गहिया, माया य लोभो य पवडढमाणा। चत्तारि ए ए कसिणा कसाया, .
सिंवन्ति मूलाई पुणब्भवस्स ॥ “અનિહિત અને માન તથા વૃદ્ધિ પામતા માયા અને લેભ એ ચાર કુત્સિત કષાયે પુનર્જન્મ રૂપી સંસારવૃક્ષનાં મૂળનું સિંચન કરે છે. અર્થાત તેનાથી મનુષ્યને ફરી ફરીને જન્મ લેવું પડે છે અને અનેકવિધ દુઃખ ભેગવવા પડે છે.”
આ ચાર અંતરશત્રુઓને શી રીતે જિતવા? એને ઉપાય પણ તેમણે બતાવ્યું છે
उवसमेण हणे कोहं, माणं महवया जिणे। मायं चाज्ज्वभावेण, लोभ संतोसओ जिणे ॥
“ક્ષમાથી ક્રોધને જિત, મૃદુતાથી માનને જિતવું, સરલતાથી માયાને જિતવી અને સંતોષથી લેભને જિત.”
ક્ષમા વિષે તેઓ કહે છે કે – क्षमाखड्गः करे यस्य, दुर्जनः किं करिष्यति । अतृणे पतितो वह्निः, स्वयमेवोपशाम्यति ॥
“જેના હાથમાં ક્ષમા રૂપી તરવાર છે, તેને દુર્જન શું કરશે? ઘાસ વગરની જમીન પર પડેલા અગ્નિ પિતાની મેળે જ ઓલવાઈ જાય છે.” તાત્પર્ય કે દુર્જન મનુષ્ય આપણા પર ક્રોધ કરે અને આપણે તેને પ્રતિકાર કરીએ તે મામલો વિફરે છે, પરંતુ ક્રોધ ન કરતાં ક્ષમા ધારણ કરીએ તે પેલે દુજેન એની મેળે શાંત થઈ જાય છે.”

Page #54

-
પર
વિશ્વશાંતિ
ક્રોધને જિતવા માટે ખાસ જરૂર સમજણ સુધારવાની છે. “અમુકે મારું અનિષ્ટ કર્યું, અમુકે મારી પ્રગતિમાં અંતરાય નાખ્યો કે મને ખૂબ સતા એ વિચાર કરવાને બદલે જે એમ વિચાર કરવામાં આવે કે “મારું ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ કરનાર હું પિતે જ છું. મારી પ્રગતિમાં જે કંઈ પણ અંતરાય તે હેય તે તે મારા પિતાને દેને જ છે. મને દુઃખ દેનારે પણ હું પોતે જ છું. બીજાં તે માત્ર નિમિત્ત છે.” તે કેધ શાંત થઈ જાય છે.
કેટલાક એમ કહે છે કે “સામિાન મત સાધુ–જે લકોમાં વૈર લેવાની તાકાત નથી, તેઓ ક્ષમા ધારણ કરે છે અને એ રીતે પોતાની પ્રતિષ્ઠા જાળવી રાખવાનું એક નિમિત્ત શોધી કાઢે છે. પણ તેમની આ માન્યતા ભૂલ– ભરેલી છે. ક્ષમા એ કાયરને ધર્મ નથી, પણ વીરને ધર્મ છે. બાહુબલિમાં ભરતેશ્વરને શિક્ષા કરવાની પૂરી તાકાત હતી, છતાં તેમણે ક્ષમા ધારણ કરી અને વૈર લેવાને વિચાર જો કર્યો, તે તેઓ સાચા વીર ગણાયા. તે જ રીતે જે પુરુષ છતી શક્તિઓ વૈર લેવાને વિચાર માંડી વાળે છે અને ક્ષમા ધારણ કરે છે, તે સાચા વીર ગણાય છે. क्षमा वीरस्य भूषणम्।
જો આ સિદ્ધાંતને અમલ કરવામાં આવે તે અનેક પ્રકારના કંલહકંકાસને અંત આવે તથા યુદ્ધના ધમ. સાથે ધસમસતા અટકી જાય અને ક્ષમાની સુવાસથી એક બીજાની ભૂલ સુધરતાં શાંતિનું વાતાવરણ સર્જાય. તેથી જ જૈન મહર્ષિઓએ પ્રત્યેક મુમુક્ષુને પ્રતિદિન એવી ભાવના

Page #55

રામતીર્થ બ્રાહ્મી તેલ
[ સ્પેશીઅલ નં. ૧] .
રજીસ્ટર્ડ
વાળ વધારવા, મગજ શાંત રાખવા, યાદશક્તિ સારી કરવાશાંત નિદ્રા માટે શરીરને માલીસ કરી તિમાં લાવવા માટે દરેકડતુમાં દરેકને માટે ઉપયોગી છે. કિંમત મોટી બાટલીના રૂ. ૪-૦૦,
નાની બાટલીના રૂા. ૨-૦૦
શરીર નીગી રાખવા માટે આકર્ષક યોગાસન ચિત્રપટ અમારે ત્યાંથી મંગાવશે. કિમત પિસ્ટેજ
સાથે રૂા. ૨-૫૦
શ્રી રામતીર્થ યોગાશ્રમ
દાદર, સેન્ટ્રલ રેલવે, - મુંબઈ-૧૪ *

Page #56

ન્યૂ ઇન્ડિયા માં ઉતરાવેલી પોલીસી ગમે તેવી નાની કે ગમે તેવી મોટી હોય તે આપને સલામતી અને સેવાની ખાત્રી આપે છે!
ન્યૂ ઈન્ડિયા કંપનીની દોરવણી, મદદ અને વર્ષોના અનુભવને લાભ ઉઠાવે! દરિયાઈ અને આગથી માંડીને અકસ્માત અને ચારી સુધીના દરેક પ્રકારના જનરલ વિમાનું કામકાજ ન્યૂ ઇન્ડિયા કરે છે. તે તમારા દાવાઓની પતાવટ ઝડપથી કરે છે અને તમને . સલામતી અને સેવાની ખાત્રી આપે છે. પૂર્વના દેશમાં સર્વત્ર સન્માનિત અને વિશ્વાસપાત્ર એવી ન્યૂ ઇન્ડિયા માં તમારે વિમે ઉતરા!
ધી ન્યૂ ઈન્ડિયા એશ્યોરન્સ
કંપની લીમીટેડ મહાત્મા ગાંધી રોડ, મુંબઈ

Page #57

વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિ આના ઉપદેશ
ભાવવાના આદેશ કર્યો છેકે-
खामि सव्वजीवे, सव्वे जीवा स्वमंतु मे । मित्ती मे सब्वभूपसु, वेरं मज्झ न केाइ ॥
૫૫
6
હું સર્વજીવાની તેમના પ્રત્યે કરેલા અપરાધા માટે ક્ષમા માગું છું, સર્વ જીવા મને ક્ષમા આપે. મારે સર્વ જીવાથી મૈત્રી છે, કાઈથી પણ વૈર નથી. ’
આ ભાવનાના સમાજમાં યથાર્થ પ્રચાર થાય તે માટે સંવત્સરીનું મહાપર્વ નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. તે દિવસે દરેક મુમુક્ષુએ આગળપાછળના સર્વ ઝઘડાઓ ભૂલીને ક્ષમાનું આદાનપ્રદાન કરવાનું છે અને વિશ્વમૈત્રીની ભાવનાને જોર આપવાનુ છે. આ દિવસની ઉજવણી અમુક ગચ્છ કે સંપ્ર દાય પૂરતી જ મર્યાદિત રાખવાની નથી, પણ તેને ગામ, જિલ્લા, પ્રાંત, દેશ તથા વિશ્વ સુધી પ્રસારવાની છે, જેથી મનુષ્યા અરસપરસના વૈર ભૂલીને એકબીજાને પોતાના મિત્ર માને, તેમની સાથે હાથ મિલાવે અને જે કંઈ ઝઘડાઓ ચાલતા હોય તેના સમાધાનીભર્યાં અંત આવે. વિશ્વ શાંતિ માટે શુ આ સચાટ ઉપાય નથી ?
•
મૃદુતા, સરળતા અને સતાષના લાભા પણ જાણીતા છે. તેથી મનુષ્યનાં મનની કામલતા વધે છે અને કાર્યનું અનિષ્ટ કરવાની ભાવના થતી નથી.
યુદ્ધમાં મુખ્ય આશ્રય હિંસાના લેવાય છે, તે અંગે જૈન મહિષએ કહ્યું છે કે—
एवं खु नाणिणो सारं, जं न हिंसइ किंवण । अहिंसा समयं चैव पयावन्तं वियाणिया ॥

Page #58

૫૬
વિશ્વશાંતિ “જ્ઞાનીઓનાં જ્ઞાનને સાર એ જ છે કે કેઈપણ જીવની હિંસા કરવી નહિ. અહિંસા-સમતા-સવું છે પ્રત્યે આત્મવત્ ભાવ એને જ શાશ્વત ધર્મ સમજે.”
जे य बुद्धा अतिकता, जे य बुद्धा अणागया । . संति तेसिं पइट्ठाणं, भूयाणं जगई जहा ॥
“જેમ પ્રાણીઓને આધાર પૃથ્વી છે, તેમ જે બુદ્ધ -અને-તીર્થકર થઈ ગયા, જે બુદ્ધ-અહંતેતીર્થકરે થવાના છે, તે બધાને આધાર શાંતિ છે. શાંતિ એટલે સમતા કે અહિંસા.
જૈન મહર્ષિએ કહે છે કે “જેમ આપણને જીવવું ગમે છે, મરવું ગમતું નથી, તેમ બધા પ્રાણીઓને જીવવું ગમે છે અને મરવું ગમતું નથી. સુખ સર્વને પ્રિય છે, દુઃખ સર્વને પ્રતિકૂળ છે, તેથી ન્યાયી મનુષ્ય કોઈને દુઃખ આપવું નહિ. કેઈ પણ જીવની હિંસા કરવી નહિ.”
કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવાની પ્રતિજ્ઞાને અભય કહેવામાં આવે છે. આવાં અભયનું દાન કરવાથી પ્રાણીઓ ભયમુક્ત થાય છે, તેથી જ જૈન મહર્ષિઓએ રાજા-મહારાજાઓ પાસે અભયસૂચક અમારી પડહ વગડાવ્યા છે અને “મા હણે, મા હણે” એટલે કેઈ પણ જીવની હિંસા ન કરે એવી ઘેષણાએ કરાવી છે.
લૌકિક શાસ્ત્રોમાં પણ કહ્યું છે કે – नेह भूयस्तमो धर्मस्तस्मादन्योऽस्ति भूतले । प्राणिनां भयभीतानामभयं यत्प्रदीयते ॥ .. મરણના ભયથી ત્રસ્ત થયેલાં પ્રાણીઓને અભયદાન

Page #59

HU
H
: 1031
Elegance in Velvet
Rich, smooth, feminine velvet. Such luxury
near you. Cholis in ‘ASHOK' velves will bring you many pretty compliments.
ASHOK VELVET MANUFACTURING CO. PRIVATE LTD.
Selling Agents: Messrs. V. Chatrabhuj & Co. Private Ltd.
M. J. Market, Bombay 2.

Page #60

Telegram PLATINUM
66
with Best Compliments CHIMANLAL MANCHAND & CO.
Jewellers.
99
Appointed Jewellery Valuers to Union Govt
of
INDIA
Office :
7, Dhanji Street, Bombay.
Phone: 28749
卐
Show Rooms:
New Queen's Road,
opp. Opera house, Bombay.
Phone: 30321
eng

Page #61

વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિઓને ઉપદેશ
૫૯ દેવું તેનાથી વધારે શ્રેષ્ઠ ધર્મ આ જગતમાં બીજે કંઈ નથી.”
वरमेकस्य सत्त्वस्य, दत्ता ह्यभयदक्षिणा । न तु विप्रसहस्रम्यो, गोसहस्रमलंकृतम् ।
“બ્રાહ્મણને શણગારેલી હજાર ગાય દાનમાં દેવી તેના કરતાં એક પ્રાણીને અભય-દક્ષિણ (અભયદાન) દેવી. તે ઉત્તમ છે.”
कपिलानां सहस्रं तु, द्विजेभ्यः प्रयच्छति । एकस्य जीवितं दद्यात् , कलां नार्हति षोडशीम् ॥
જે મનુષ્ય બ્રાહ્મણને હજાર ગાય દાનમાં આપે છે, તે જીવિતનું દાન કરનાર મનુષ્યની સરખામણીમાં કંઈ વિસાતમાં નથી.”
हेमधेनुरादीनां, दातारः सुलभा भुवि । दुर्लभः पुरुषो लोके, यः प्राणिष्वभयप्रदः ॥
આ જગતમાં સુવર્ણ, ગાય અને જમીનનું દાન કરનારા દાતારે ઘણા છે, પણ પ્રાણીઓને અભયનું દાન કરનાર દાતાર તે કેઈક જ છે.'
महतामपि दानानां, कालेन क्षीयते फलम् । भीताभयप्रदानस्य, क्षय एवं न विद्यते ॥
મોટાં મોટાં દાનેનું ફલ કાળે કરીને ક્ષય પામે છે, પણ ભયભીત પ્રાણુઓને આપેલાં અભયનું ફળ ક્ષય પામતું નથી.”
सर्व वेदा न तत्कुर्युः, सर्वे यक्षा यथोदिताः । सर्वतीर्थाभिषेकाच, यत् कुर्यात् प्राणिनां दया ॥

Page #62

વિશ્વશાંતિ - “સર્વે વેદનું અધ્યયન કરે, સ યનું અનુષ્ઠાન કરે કે સર્વ તીર્થોને અભિષેક કરે પણ તે કેઈનું ફળ જીવદયા જેટલું મળતું નથી.”
અહિંસા અને અભયની આ ઘોષણા આજના યુગને અનુસરી નવાં રૂપે, નવી રીતે કરવામાં આવે તે ઘેર હિંસા અટકી જાય અને વિશ્વમાં શાંતિ જળવાઈ રહે.
આજે વિશ્વશાંતિ માટે બૌદ્ધોના પંચશીલને ઘોષ ગાજતે થયો છે, પણ અહીં પ્રસંગવશાત્ એ સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે બૌદ્ધોનાં પંચશીલ કરતાં જૈનોનું પંચશીલ વધારે ઉત્તમ છે.
બદ્ધોનાં પંચશીલમાં નીચે પ્રમાણે પાંચ સિદ્ધાંત આવે છે :
पाणी न हन्तव्यो। अदिन्नं नादातव्वं । कामेषु {च्छा न चारितव्या ।। भूषा न भासितव्वा ।
મ જ રહ્યું છે. '
પ્રાણીઓની હિંસા ન કરે, ચેરી ન કરે, કામાસક્ત ન બને, અસત્ય ન બેલો, મદ્ય ન પીએ.”
જ્યારે જેનેનાં પંચશીલમાં “પ્રાણુઓની હિંસા ન કરે, અસત્ય ન બેલે, ચોરી ન કરે, કામાસકત ન બને અને પરિગ્રડની મર્યાદા કરે” એ પાંચ સિદ્ધાંતે આવે છે.
આ બંનેની તુલના કરવાથી જોઈ શકાશે કે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય અને બ્રહ્મચર્ય બંનેમાં સમાન છે, પણ

Page #63

PHONE: 20898
Modified
DESIGN
BOMBAY
Diamona
FINEO
LAS9950
Fine
.....
Gold
"Diamond"
PURE GOLD BARS
OF
MANILAL CHIMANLAL & CO. AVAILABLE IN 5, 1, 1/2 & 1/4 TOLA
WE BUY OLD GOLD AND SILVER ORNAMENTS AND OTHER ARTICLES.
MANILAL CHIMANLAL & CO.
TF8 8, S H R OFF BAZAR B O M BAY 2
GRAK. “KAKALJI*
નેશનલ રીફાઈનરી પ્રાઇવેટ લીમીટેડ ની N. R. છાપ ચાંદી
રીઝ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, મુબઈ, એ ખુલીયન એસોસીએશન લી. મુંબઈ ૨
તેમજ
ઇન્ડિયા ગવનમેન્ટ મીન્ટ મુંબઇએ માન્ય રાખેલ છે. N. R. છાપ સીલ્વર નાઇટ્રેટ મનાવનાર અને વેચનાર. લેરેટરી અને રીફાઈનરી મન્ટસ ખુલીયન મેલ્ટીંગ એન્ડ એસેઈંગ ડીપાટ મેન્ટ. ધનજી સ્ટ્રીટ, મુંબઇ, ૩ તાર : ARGOR
૮૭, તારદેવ રાડ, મુંબઈ નં. ૭
ફોન ન. ૪ર૯૯૫

Page #64

અપૂર્વ મહિમાશાળી રાજસ્થાનનું એક રમણીય તીથ શ્રી જીરાવલાજી
શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં તીર્થાંમાં વિશિષ્ટ સ્થાન પામેલું આ અપૂર્વ મહિમાશાળી તીર્થ રાજસ્થાનની હકુમતમાં આવેલું છે. આબૂરાડથી મોટર રસ્તે અણુાદરા અને ત્યાંથી મેટર રસ્તે અહી પહેાંચી શકાય છે. ગામની ચારે બાજુ પહાડી અને ઝાડી હેાવાથી દૃશ્ય ધણું રમણીય છે. ધર્મશાળાની સુંદર સગવડ છે.
બ્રાહ્મણપુરના ધાંધલ શેઠની ગાય હંમેશા સહેલી નદીની પાસેના પહાડમાં જઈને એક ગુફામાં દૂધ ઝરી આવતી. શેઠને સ્વપ્ન આવ્યું કે ત્યાં શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની એક પ્રાચીન ચમત્કારિક મૂર્તિ છે. ત્યાં જમીન ખાદાવતાં મૂર્તિ પ્રકટ થઈ, પણ તેને કયાં લઈ જવી ? એ બાબતમાં બ્રાહ્મણપુર અને જીરાવલના ગામલે વચ્ચે વિવાદ થયા. છેવટે નક્કી થયું કે આ મૂર્તિને રથમાં પધરાવી તેને એક ખુળદ બ્રાહ્મણપુરા અને એક બળદ જીરાવલને જોડવા. જ્યાં તે લઈ જાય ત્યાં મૂર્તિ પધરાવવી. એ રથ જીરાવલ આવતાં ધાંધલ શેઠે ત્યાં મૂર્તિ પધરાવી અને બાવન જિનાલય નિર્માણ કરાવ્યું.
અહીં મુસલમાની સૈન્યનું આક્રમણ થતાં સૈન્યમાં ઉપદ્રવ થયેલા. તે વખતે દિવાનને સ્વપ્ન આવેલું કે જો તમારે! ખાદશાહ અહીં આવી માથું મુંડાવે તો ઉપદ્રવ શાંત થાય. એ રીતે બાદશાહે માથું મુંડાવતાં ઉપદ્રવ શાંત થયેલા તે તેણે અહી' ઉત્સવ કરેલા. પેથડશાહ, ઝાંઝશાહ વગેરેએ અહીં સધ સાથે યાત્રા કરેલી છે.
જીર્ણોદ્ધાર વખતે અહીં નેમિનાથ પ્રભુની મૂર્તિ બિરાજમાન કરવામાં આવી છે. તે બાજુ સહસ્ત્રફણા પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ છે, જે અત્યંત ભવ્ય અને ચમત્કારિક છે.
મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા વખતે આજે દરેક સ્થળે શ્રી જીરાવલા પાર્શ્વનાથનુ સ્મરણ કરવામાં આવે છે, તે જ એના અપૂર્વ મહિમાના પૂરાવા છે. આ તીની યાત્રાથી જીવનને સફળ કરશે.

Page #65

વિશ્વશાંતિ માટે મહર્ષિઓને ઉપદેશ
૬૩ બૌદ્ધોમાં પાંચમું શીલ મત્યાગ છે અને જેમાં પાંચમું શીલ પરિગ્રહની મર્યાદા છે. પતંજલિ વગેરે ચોગ વિશારદોએ પણ પાંચમું શીલ પરિગ્રહની મર્યાદાને જ માન્યું છે. મદ્યત્યાગ જરૂરી છે પણ તે ભેગોપભેગની મર્યાદામાં આવી શકે, જ્યારે પરિગ્રહની મર્યાદા એ ઘણે ઉચ્ચ સિદ્ધાંત છે અને તે આર્થિક અસમાનતા તથા ધનલાલસા મટાડી શકે એમ છે. અહિંસા પર ભાર મૂકે ને પરિગ્રહની મર્યાદા ન કરે તે એ અહિંસા નામ માત્રની જ રહેવાની, એટલું જ નહિ પણ બીજું, ત્રીજું ને ચોથું શીલ પણ લંગડું બની જવાનું, તેથી પરિગ્રહની મર્યાદા ખાસ જરૂરી છે.
શ્રી વિનેબા ભાવે આજે ભૂદાન અને સંપત્તિદાનની જે ચળવળ ચલાવી રહ્યા છે, તેનું મૂળ પ્રેરણાસ્થાન આ પરિગ્રહની મર્યાદા છે, એમ કહેવામાં કંઈ અત્યુકિત નથી.
જૈન મહર્ષિઓએ ધર્મનાં બીજ સમાન મિત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ એવી જે ચાર ભાવનાઓ પ્રબોધી છે, તેમાં પહેલું સ્થાન મિત્રી ભાવનાને અપાયેલું જોઈએ છીએ. આ ભાવનાનું પ્રતિબિંબ નિમ્ન ગાથામાં સુંદર રીતે પડયું છેઃ शिवमस्तु सर्वजगत :, परहितनिरता भवन्तु भूतगणा:। दोषाः प्रयान्तु नाश, सर्वत्र सुखी भवतु लोक : ॥
અખિલ વિશ્વનું કલ્યાણ થાઓ, સર્વ પ્રાણીઓ બીજાનાં હિતમાં તત્પર બને, દે નાશ પામે અને લેક સત્ર સુખી થાઓ.”

Page #66

१४
વિશ્વશાંતિ
શાંતિ-પ્રતિષ્ઠા વખતે બોલાતી આ ગાથાના ભાવને જ જે આપણે ધ્યેયમંત્ર બનાવીને ચર્ચા-વિચારણા, પ્રવચને તથા કાર્યક્રમ યેજીએ તે વિશ્વશાંતિ એ સ્વપ્ન નહિ પણ સિદ્ધિ અને અને દુનિયા પર ત્રાટકી પડનારી યુદ્ધની આફત અટકી જાય. તે માટે સહુ કમર કસે એ ભાવના સાથે અમે આ નિબંધ પૂરે કરીએ છીએ.
. . ઉતિ રાણી

Page #67

ફોન ન. ૭૦૫૬૬
અમારા માનવંતા કદરદાન ગ્રાહકાને * સમયસરની સૂચના
જુની અને જાણીતી બુઢીમાઈ સ્થાપિત ૧૦૦ વર્ષની પુરાણી પેઢી મુંબઈ, ડુંગરી, પાલાગલીના જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા
૨ જી સ્ટ ડે
ગ્રામ : “Budhisurma” Bombay
--
કરો
કે ડે મા
સુરમા ખરીદતાં પહેલા માનવંતા ગ્રાહકાનું લક્ષ દોરીએ છીએ કે ભીંડીબજાર, મદનપુરા, શેખમેમન સ્ટ્રીટ, મુલજી જેઠા મારકીટ કે ઝવેરી બજારના લત્તામાં કાઈ પણ દુકાને અમારા સુરમા વેચાતા મળતા નથી. નોંધી રાખશેા કે અમારી જુની જાણીતી દુકાન ડુંગરી મધ્યે ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, પાલાગલી, મુંબઈ નં. ૯ એ ઠેકાણે આવેલ છે. ~: નકલી સુરમાએથી સાવધાન રહેા ઃસમયસરની ચેતવણી
-
૧ અમારી ખાટલીની પેકીંગ ‘ગાળ’ તેમજ બેઉ બાજુ કાગળની રજીસ્ટર્ડ માર્કની સીલ તથા અમારૂ' નામ જોઈ તપાસી ખાત્રી કરી લેવી. ૨ અમારા કાઇ કેન્વાસર કે એજન્ટ નથી. ફક્ત અમારી એક જ દુકાને નીચેનાં ઠેકાણે મળે છે.
૩ બહાર ગામના આશ ઉપર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવે છે. ૪ ફેશન નં. ૭૦૫૬૬ કરશેા તે સુરમા ઘેરબેઠા પહેોંચાડવામાં આવશે. ૫ ડાકટરની મફત સલાહ મેળવા.
સામવારે પુરુષા માટે, ગુરુવારે સ્રીઓ માટે સવારે ૧૦ થી ૧૧ ~~~ અમારૂં એક જ ઠેકાણું જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા
૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, ડુંગરી પાલાગલી, મુંબઈ નં. ૯
-:

Page #68
ཨེཏུ་ཨུ་དུམེད་ཡུམེ་གསེབ་ཏུ་དུ་བ་བྱས་པ་ཀེ་ལ་ཤེར་དེ་:དགེ་ལུལེ་པལི་སུ་ལ་ལེ་ཡཱ་ཚེ་ལས་བྱའི་ જન તત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી જૈન શિક્ષાવલી બીજી શ્રેણીનાં 12 પુસ્તકો အ ားလုံးပဲအဆုံးအဖြတ် કરો છોણારyrોજ બ્લેક્તિજીકિન્તનોનોઈignajarોડ રોજીરોઈને નજીકના જેતપુન અનીશા સંવત 2016 ના માહ સુદિ પૂનમે પ્રગટ થયો. અગાઉથી લવાજમ ભરનાર માટે સ્થાનિક રૂા. 5-00. બહારગામ માટે રૂા. 6-00. તમારું લવાજમ આજે જ મ. એ. થી મોકલી આપે. પુસ્તકોનાં નામ 1 સારું તે માર 2 જ્ઞાનજાતિ 3 દાનની દિશા 4 કમસ્વરૂપ ‘પ નયવિચાર 6 સામાયિકની સુંદરતા 7 મહામંત્ર નમસ્કાર 8 કેટલાંક યંત્રો 9 આયંબિલ રહસ્ય 10 આહાશુદ્ધિ 11 તીર્થયાત્રા 12 સુધાબિન્દુ ? * જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન-મંદિર * લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીચ બંદર, મુંબઈ-૯ ဖြစ်ဖဝါးပြင်၏အစ်ကဲအဖြစ်လဲသက်သကဲပုပ်အဲလစ်ကဲကြပုံများလည်း ဖယ်ထဲယ့်ကဲဖြတ်မှုများသည် အကဲဖြတ်မှုများ 'પી નવપ્રભાત પ્રેસ અમદાવાદ,