Jain_Satyaprakash 1946 01

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521618/1

Page #1

ASS છે જે
તંગી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શા
IA DI BAD
BCCI (DATES
વર્ષ ૧૧ : અંક ૪]
અમદાવાદ : ૧૫-૧-૪૬
ક્રમાંક ૧૨૪
| વિ ષ ય – ૬ શું ન
૧ માહડપુરમ'sણ શ્રીધર્મજિનસ્તવન : પૂ. મુ. મ. શ્રી. રમણિકવિજયજી
-
ટાઈટલ પાનું રે ૨ ‘જલાર ચૈત્ય પરિપાટીના સંપાદનમાં ભૂલ’ સંબંધી ખુલાસો : શ્રી.અંબાલાલ છે. શાહ ,
સ, ૧૮૫૧ માં રાધનપુરનિવાસી સુરાશાહે કરાવેલ મીયાગામના શાંતિજિન મંદિરની પ્રતિષ્ઠાનું સ્તવન : પૂ. મુ. મ, શ્રી. જયંતવિજયજી : ૯૭ ૪ પ્રાચીન જૈનધામ : શ્રી. મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી ૫ નડિયાદના એક જિનમંદિરની પ્રતિમાઓના લેખ : શ્રી.ચીમનલાલ લ. ઝવેરી : ૧૦૧ ખિસકોલી સબંધી જૈન ઉલેખા : પ્રા. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા : ૧૦ ૬ जीवके कर्मबन्ध और मोक्षका अनादित्व:
- પૂ.બા.મ.શ્રી જિનરિક્ષામાં રિશી : ૧૦૮ जैसलमेर जैन ज्ञानभंडाके
અન્ય અનાથ બન્શલદી સૂજી : શ્રી. સંઘવી નાટ્ટા : ૧૧૩ ૯ અહિં સક શક્તિના અપૂર્વ વિજય (કથા ) : પૂ. મુ. મ.સી. કનકવિજયજી : ૧૨૧ નવી મદદ
ટાઈટલ પાનું ૩
લવાજમ વાર્ષિક બે રૂપિયા ? છૂટક ચાલુ અંકે-ત્રણ આના |

Page #2

મુનિરાજ શ્રી કુશલહષ કૃત આહડપુરમ ડણ શ્રીધમજિન સ્તવન
સંગ્રાહક-પૂજય મુનિ મહારાજ શ્રી રમણિકવિજયજી આજ સફલ દિન મુઝતણુએ, દીઠા ધર્માજિષ્ણુદ મનોરથ સવિ ફલ્યા એ. ૧ આદુડપુરવર મંડણુઓ એ, પ્રણ મઈ સુરનર ફાડી કે ધર્માજિન વંદિએ એ. ૨ માણિક હેમ રજત તણાએ, તીન રચઈ ગઢ દેવ કે યાકિ નિકાયના એ. ૩ તીન છત્ર સરિ સોભતાં એ, ઠકુરાઈ પ્રભુ જય કે તીન ભુવન તણી એ. ૪ . ધુપ ઘટી તિહાં મહિમ૬િ એ, ચામર ઢલ ઈંદ્ર કે જિન આગલિ ખડા એ. ૪ પુલ પગર ઢીંચણ સમઈ એ, ઉધઈ બીટિ રચંતિ કે મહિમા જિન તણુ એ. ૬ ત્રિગડઈ અઈઠા જિનવરૂ એ, દીઈ દેસના જિનવાણી કે ચાજનગામણિ એ. ૭ દેવદુંદુભિ ગયણું ગણિ એ, વાજઈ વાજિત્ર કેડિ કે અણુવાયાં ઘણાં એ. ૮ મલિય સવે સુર અંગના એ, ગાઈ સરકંઈ સાદિ કે જિનપદ આલવઈ એ. ૯ કેવલ કમલા સાગરૂ એ, ધર્માજિ]સર દેવ કે અહડમંડણ એ ૧૦ કુશલહુષ સાહિબ મિલ એ, ધર્મજિણુંદ દયાલ કે આશા સિવ ફેલા એ. ૧૧ જાલોર ચૈત્યપરિપાટીના સંપાદનમાં ભૂલો ? અંગે
ખુલાસા “ શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ 'ના ૧૧ મા વર્ષના બીજા અંકમાં પૂ. પં. શ્રી. કલ્યાણવિજયજી મહારાજે “ જાલોર ચૈત્યપરિપાટીના સંપાદનમાં ભૂલ ' શીર્ષક લેખ લખી આ જ માસિકના વર્ષ ૧૦ માના છઠ્ઠા અંકમાં મેં પ્રગટ કરેલ નગાણિવિરચિત જાલોર નગર પંચ જિનાલય ચૈત્યપરિપાટી ” લેખ અંગે મારા ઉપર કેટલીક ટીકા કરી છે. એ ટીકાને મહત્ત્વ ન આપતાં, આ સંબંધમાં નીચેના ખુલાસા પ્રગટ કરવા જરૂરી સમજું છું.
હું એ કબુલ કરુ છું કે પૂ. પંન્યાસજી મહારાજના લેખમાંની કેટલીક વિગતોને મે' ઉપયોગ કર્યો છે. પણ સાથે સાથે એ પણ, જણાવવું આવશ્યક છે કે એ લેખમાંની વિગતો ઉપરાંત મેં સાક્ષરવર્ય શ્રીજિનવિજયજીના ‘ પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ ' ભાગ બીજામાંની તેમ જ “યતીન્દ્રવિહારદિગ્ગદર્શન’ પુસ્તકમાંની કેટલીક વિગતોનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે. અને આ બધી વિગતો મેં અક્ષરશઃ ઉતારા રૂપે નહીં પણ મારી ભાષાકાર ઉક્ત લેખમાં રજુ કરી છે; એ નાનાશા લેખમાં એવા અક્ષરશઃ ઉતારાને અવકાશ જ ન હતા.
વળી કોઈ પણ પ્રાચીન કૃતિના સંપાદન કે સંશોધનમાં પોતાના ઘરની વસ્તુ મૂકવાની હોતી જ નથી; તેમાં તો જે કંઈ વાંચ્યું, સાંભળ્યું કે અનુભવ્યું હોય તે જ વસ્તુ આધાર રૂપે રજુ થઈ શકે છે. અને આ બધી વસ્તુઓને ખ્યાલ રાખીને જ મેં મારું નામ ઉક્ત લેખના લેખક તરીકે નહીં, પણ સંગ્રાહક તરીકે આપ્યું છે. એટલે પછી પારકાની વસ્તુ પોતાના નામે ચડાવી દેવાનો કોઈ સવાલ જ રહેતા નથી.
આશા છે ઉપરના ટૂંકા લખાણુથી વાચકૈને જરૂરી ખુલાસો મળી રહેશે. મુંબઈ તા. ૮-૧૨-૪૫
-અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ

Page #3

આ છે અમ || अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र
श्री जैन सत्य प्रकाश નેશનમારુંની વાડી : વીશiટારો : અમાવા (ગુઝરાત) વર્ષ ૨૨ || વિક્રમ સં. ૨૦૦૨ : વીરનિ. સં. ૨૪૭૨ ઃ ઈ. સ. ૧૯૪૬ | માં એ ! પિષ શુદિ ૧૩ : મંગળવાર : ૧૫ મી જાન્યુઆરી | ૨૪
સં. ૧૮૫૧ માં રાધનપુર નિવાસી શેઠ સુરાશાહે કરાવેલ મીયાગામના શાંતિજિનમંદિરની પ્રતિષ્ઠાનું સ્તવન
સંગ્રાહક–પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી યંતવિજયજી (સાહીબા બહુ જિનેશ્વર વિનવું, એ દેશમાં ગવાય છે) [મૂળ પ્રતમાં દેશી લખી નથી, પણ તાલમાં મળતી હોવાથી અહીં લખી છે.] શ્રી શાંતિજિસર સાહિબા, તમે મેટા છે મહારાજા જિર્ણોદ રાયા છે, દિલભરિ દરિસણ દિજિઓ (એ આંકણું) આશ કરી આવ્યો “હાં, મુઝ સારો વંછિત કાજ | જિ. એ દિo t૧ મૂરતિ મોહન વેલડી, તારા તેઝ તણો નહિ પાર છે જિએ દિ છે સુંદર રૂ૫ રસોહામણું, સહુ નિરખે વારવાર | જિ. એ દિo | ૨ | જગવલ્લભ પ્રભુ છે તમે, તમે જિવન પ્રાણઆધાર છે જિ| દિવ છે દેખી તુમ દેદારને, મુઝ હિયડે હરખ અપાર છે જિ૦ | દિવ || ૩ | જગપતિ જગમાં તું જ, થયો શાસ્વત સુખને સ્વામિ | જિ. દિ. છે તે માંહીથી તિલ દીજીયે, વલી કીજીયે એટલું કામ છે જિ૦ | દિવ છે ૪ છે ભગતિવરછલ ભગવંત તું, તું છે દાન દયાલ જ દેવ | જિ. એ દિo | રૂસે ન તુસે તું પ્રભુ, પ્રભૂ એહસિ તારી ટેવ છે. જિ. દિવ્ય છે એ છે પ્રભુ ઈણિ પરે તે નવિ કીજીએ, વતી દીજીયે વાંછિત દાન છે જિવા દિલ મેહર કરે મુઝ નાથજી, જિમ વાધે શેવક વાન છે જિ૦ | દિવ છે ૬ છે હું તે મહીં રહ્યો તુમ ઉપરે, તમે નવિ મેયા કાંઈ સૂઝ છે. જિ. પા દિવ્યા ઈમ કીમ પીત વરે પડે, એ કહ્યું મેં મનનું ગૂઝ | જિ. દિo | ૭

Page #4

૯૮ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧
॥
તે માટે તુમને કહું, દાય પખ્ખતણુ હાઇ હેત ! જિ॰ ॥ દિ એક પખી પ્રિત નવિ હાઇ, એ સાચા છે સંકેત! જિ॰ ॥ દિ॰ ૫ ૮ ૫ ઈમ જાણીને સાહિમ, ધરા, સેવક ઉપર પ્રીત ! જિ॰ ! દિ॰ u તેા મુઝ જસ હાઈ જગ વાધે, વાધે વલી ખમણી પ્રિત ॥ જિ॰ા દિòu પ્રીત વધાર પ્રભુ તુમે, આપે। સુઝ અવિચળ રાજ ! જિ॰ ॥ દિ॰ ॥ ભવ ભવના પ્રભુ ભય હૅરી, કરી મુઝ મનવંછિત કાજ ॥ જિા દિ॥ ૧૦ ! તુમ તુઃ સિવ સુખ લહે, દહે વલી સઘલાં પાપ ૫ જિ॰ ॥ દિ ॥ મેાક્ષ મારગ । નડે નહિ, જબ હેાયે જગગુરૂની છાપ ૫ જિ॰ ॥ ૦િ ૫ ૧૧ ।। ચેાડે કહે ઘણું જાણુજ્યેા, બહું સુ કહું ગુણુના ગેહ ! જિ॰ ॥ દિ॰ I સુઝ મનીષ્ઠત સવિ ફલ્યા,મેહ માગ્યા વરસ્યા મેહ ! જિ॰ ॥ ટ્વિ॰ ।। ૧૨ । આજ માહ માગ્યા પાસા ઢળ્યા, વલ્લ્લા દિવસ અનેાયમ આજ !! જિ૰ા િ આજ સુરતર્ ફલીયાં આંગણે, આજ સરીયાં સઘલાં કાજ । જિ૦ ૫ દિ॥ ૧૩૫ રાધનપુરનાં સેઠીએ, કાંઇ ધન ધન સૂરાસાહ ! જિ॰ ॥ ક્રિ॰ L તાસ પુત્ર અતિ દીપતા, વલી ૨ગજી રૂપ વિખ્યાત ૫ જિા દિ॰ । ૧૪ । વલી જસરાજે જસ બહુ લીયા, ભાઇયેા કેરી જોડ !! જિ॰ ૫ દિ॰ u મેાટી વહુના કહળુથી, પુર્યા છે મનના કાડ જિ॰ા દ્વિ ॥ ૧૫ ॥ વલવિજય પંડીત ભલા, ગીતારથ ગુણવંત | જિ૰ ॥ દિ॰ | ૧૬ ॥ કીધી પ્રતિષ્ઠા પ્રભુતણી, હરખ્યા બહુ સાજન સંત ૫ જિ॰ ॥ દિ॰ ॥ ૧૬ u સંઘભગતિ સખલી કરી, સહુ સાજનને બહુ માન ા વરઘેાડા બહુ વિશ્વભલા, દીધાં જાચકને વલી દાન ૫ સંવત્ અઢારએકાવને, સુદિ વૈશાખ છઠ્ઠી સેામવાર ॥ જિ॰ ॥ ટ્વિ॰ ॥ દેહરે શિખર ચઢાવીએ, થયા દેવલ અતિ સુખકાર ॥ જિ॰ ॥ દિ॰ ॥ ૧૮૫ પ્રભુ પધરાવ્યા તેહી જ દીને, ધજા ચડી મહુવિધ માન । જિ॰ાદિ॰ ॥ વાયુ વેગે અતિ હાલતી, કરે સ્વર્ગાદેવાને સાન । જિ॰ ૫ દિ॰ ॥ ૧૯ ॥ મીયાંગામે ભગતસંગ રાજમાં, કીધે સાલમા જિનના પ્રાસાદ ॥ જિ॰ ! દિ॰ ॥ ધ્રુવલ અતિહિ દીપતા, કરતા મેરૂ સમેાવડ વાદ ૫ જિ॰ ! દિ॰ ॥ ૨૦ ॥ પતિ એમાવિજય તા, આણી મનમાંડી ઉલ્લાસ ॥ જિ॰ ॥ દિ॰ ॥ લખમોવિજય ઇણી પ૨ે વદી, સહુ સઘની પુરજો આસ ા જિ॰ દિ૦ ૨૧ા ઇતિ શાંતિનાથસ્તવન
જિ॰ ॥ દિ॰ ॥ જિ॰ ॥ દિ
૧૭ ॥
પાટણનિવાસી ભેાજગિરધરભાઇ હેમચંદના હસ્તખિલિત પુસ્તાના સ ંગ્રહમાંથી ઉતાયું.

Page #5

66
પ્રાચીન જૈનધમ લેખક-શ્રીયુત મેાહનલાલ દીપચં ચાકસી.
વૈદિતર પથમાં શ્રમણાને મુખ્ય સ્થાન આપવું જોઈએ, એમનું મુખ્ય ધ્યેય ઐહિક દુઃખમાંથી મુક્ત થવું એ છે; તશિપ આ મુક્તતા મેળવવી કેવી રીતે? એ બાબતમાં મતભેદને લીધે તેમનામાં જુદા જુદા બાસઠે મતભેદ થયા. એમાંથી છ મહત્ત્વના છે. ને યુદ્ધના વખતમાં તેમને માન પણ સારું મળતું હતું. અક્રિયા, સંસાર શુદ્ધ, ઉચ્છેદ, અપેાન્ય, ચાતુર્યો. સવર્ ને વિક્ષેપ, આ છ વાદ્યનાં નામ છે. હમણાં આ પૈકી ચાતુમ સ ંવર અથવા ‘નિગ્રંથી’ સિવાયના બીજા બધા પંથ નામશેષ થયેલા છે. ‘ સામગલસુત્ત ’ નામને બૌદ્ધ ગ્રંથ એમ જણાવે છે કે, આ પથ મહાવીર સ્વામીએ સ્થાપ્યા છે; તથાપિ જૈન ગ્રંથૈાની અંદર આ બાબતમાં જુદાં જ વિધાના કર્યાનું જણાય છે. તેમના મત પ્રમાણે મહાવીરનીયે પહેલાં આશરે અઢીસે વર્ષ અગાઉ પાર્શ્વનાથ તીર્થંકરે આ પથ સ્થાપ્યા. હિંસા, અસત્ય, ચૌય ને પરિગ્રહમાંથી નિવૃત્તિ, આ એ પથના મૂળ મંત્ર, આ નિયમચતુષ્ટયને જ ચાતુર્યામ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. મહાવીરે આ ચતુષ્ટયને મૈથુનનિવૃત્તિ (નામા) પાંચમા યામ (નિયમ) ની જોડ દીધી. ’
**
“ ઉત્તરાયન સૂત્રમાં પાર્શ્વ મહામુનિએ ઉપદેશેલે યામચતુષ્ટ જ વમાન મુનિએ પંચ શિક્ષારૂપે નિરૂપ્પા ” એવું વર્ચુન છે. સુત્તપિટક ગ્રંથમાં આ મત સંબધે પુષ્કળ માહિતી મળે છે. પુનર્જન્મના તત્ત્વ પર આ મતના અનુયાયીએને વિશ્વાસ હતા. સંયમ અને તપની સહાયતાથી મૃતક`મ ધેાઈ નાખી મુક્ત થવાના માર્ગોને તે અનુસરતા હતા. બાકીના પંથને છેડી દઈ આ એક જ જૈન પથની આટલી સવિસ્તર ચર્ચા કરવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે, એ ધર્મ બૌધમનીયે પહેલાંથી ચાલતા આવ્યા છે, એ વાચડ્ડાને રપષ્ટપણે બતાવી આપવું. ભગવાન મુદ્દે આ પથનાં જ અહિંસા, અસ્તેય, સત્ય વગેરે તત્ત્વા સ્વીકાર્યા છે ને તેમાં ઘેાડે! ઘણા ફેરફાર કરીને પેાતાના પંથ પ્રસ્થાપ્યા છે. એમાંનાં અપરિગ્રહ, મૈથુનવિરતિ, આ તત્ત્વોને કિંચિત્ બદ્દલીને બૌદ્ધ ગ્રહસ્થ ધર્મીએ સારુ પરસ્ત્રીવિરતિ આવું તેનુ પરિવર્તન કર્યું. ઉપર જણાવેલા બાસઠ મતે પૈકી આજની ઘડી સુધી ચ્યા એક જ પ્થ સારી રીતે જીવતા રહ્યો છે. હમણુાં અસ્તિત્વમાં છે તે જૈનધમ જ એ પથ છે. તેમાંનાં અમૂલ્ય એવાં પાંચ તત્ત્વને આધારે જ એ જીવી શકયા છે.”
ઉપરના ઉતારા · ચિત્રમય જગત 'ના અંકામાંથી સંગ્રહીત કરાયેલા છે. અમદાવાદના સસ્તુ સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલય તરફથી શ્રી બુદ્ધચરિત્ર તથા અન્ય સતપુરુષા ' એ નામનું પુસ્તક સ્વસ્થ મણિલાલ નથુભાઇ દાસી તથા સ્વ. શિત્રપ્રસાદ દલપતરામ પંડિત દ્વારા ચેાાયેલ તેમાં મૂકવામાં આવેલ છે. અહીં તા કહેવાનું એટલું જ છે કે લેખક અને પ્રકાશક ઉભય વજનદાર છે એટલે લખાણમાં શંકાને સ્થાન નથી જ. આખાયે લખાણના નિ એ છે કે જ્યારે બુદ્ધ ભગવાને પંથની સ્થાપના કરી ત્યારે જે મતે પ્રચલિત હતા એમાં નિંથ સા` પણ હતા જ. એના પ્રણેતા શ્રી મહાવીર નહીં પણ શ્રી પાર્શ્વનાથ સુનિ હતા અને એમાંના મુખ્ય નિયમેાને લઈ ને જખૌની રચના કરાયેલી છે. લેખાએ ઉભય ૫ના સરખા નિયમે જોઈ એટલી હદે ગોટાળા કરી નાંખ્યા કે જૈનધમ કે જેના મૂળમાંથી ખૌધનાં ચણુતર થયાં તેને જ બૌદ્ધધર્માંની શાખા રૂપ લખી નાંખ્યા ! જો કે અત્યારની શોધ ! માત્ર શ્રી પાર્શ્વનાથને જ નહીં પણ શ્રી અરિષ્ટ
ગ્લ

Page #6

૧૦૦ 1 શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ નેમિ યાને બાવીશમાં તીર્થપતિ શ્રી નેમિનાથને પણ એતિહાસિક વિભૂતિ લેખવામાં વધે જેતી નથી. શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન કે જેમને જેનો નવમા વાસુદેવ અને આવતી ઉત્સપિણમાં તીર્થંકર થવાના માને છે એ શ્રી નેમિનાથ ભગવંતના કાકાના દીકરા થતા હતા. અર્થાત ઉભય પિત્રાઈ ભાઈઓ હતા. આ ઉપરાંત વેદમાં અને અન્ય શ્રુતિઓમાં શ્રી નેમિનાથ તથા શ્રી ઋષભદેવ આદિ અંગે ઉ૯લેખ મળે છે. એ ઉપરથી જેનધર્મની પ્રાચીનતા માટે શંકા કરવાનું રહેતું જ નથી. કેટલીક વાર અભ્યાસની ઓછાશથી જ મનગમતા ચિત્રણ કરાયેલાં દષ્ટિગોચર થાય છે. આ સાથે જૈન સમાજને ઉદ્દેશી કહેવું જોઈએ કે દેશ-કાળના બદલાયેલા સંયોગોમાં શોધળ અને ઐતિહાસિક સામગ્રી દ્વારા દરેક વાતને નિશ્ચય ચાહતાં આ યુગમાં પોતાની વાતને અથવા તો ચાલ્યા આવતા ઇતિહાસને લબ્ધ સાધનો મારફતે વ્યવસ્થિત અને શૃંખલાબદ્ધ કરવા સારૂ એના મોવડીઓ તરફથી કંઈ જ પ્રયાસ થયો નથી. જે કંઈ પ્રયતને નજરે ચઢે છે તેમાંના ઘણાખરાને યશ જૈનેતર વિદ્વાનને ફાળે જાય છે. જે કંઈ થડે બાકી રહે છે એમાં વ્યક્તિની ઉલટ મુખ્યપણે રમતી હોય છે. સામુદાયિક રીતે જૈન સમાજના આચાર્યો કે શ્રીમંત આગેવાનું એ પાછળ જોઈએ તેટલું પીઠબળ નથી એમ કહેવામાં કંઈ જ ઉતાવળ નહીં ગણાય. સાધુગણમાં અને શ્રાદ્ધવર્ગમાં આંગળીના ટેરવે ગણાય એટલી વ્યક્તિઓએ જ ચાલુ યુગના આ મહત્ત્વના અંગને વિકસાવવામાં ભાગ લીધો છે. પ્રતિવર્ષ જૈન સમાજ ધર્મ નિમિત્તે હજાર નહીં પણ લાખ રૂપીઆ ખરચે છે. તો આ મહત્વના અંગના વિકાસ માટે પણ આપણે પૂરતા પ્રમાણમાં લક્ષ્ય આપી તે અંગેનું આવશ્યક બધું જ ખર્ચ ઉપાડી લેવું જોઈએ. આ રીતે કરાયેલ નાણાંને સદ્વ્યય જૈન સમાજનું ગૌરવ સ્થાપિત કરશે એટલું નહીં બલકે જૈન સમાજની હસ્તીને બલવત્તર બનાવશે. આપણે સૌ આ પ્રબળ આવશ્યકતાને પિછાનીએ !
નીચેના ઉલ્લેખો પરથી જેનધર્મના વિસ્તારનો અને પ્રભાવને ખ્યાલ આવે છેઃ
“બધિસત્વે રાજગૃહી તરફ પ્રયાણ કર્યું. એ સમયે રાજગૃહી શ્રમણના વિદ્યાભ્યાસનું કેન્દ્ર ગણાતી હતી. મગધદેશની આ પાટનગરીમાં વિવિધ દેશના પડિત એકત્ર થતા હતા.” આ ઉલ્લેખ પણ મગધ દેશમાં જેનધર્મની (નિગ્રંથ માર્ગની) કેવી કીર્તિગાથા ગવાઈ રહી હતી એનો પુરાવો આપે છે. “ઉત્તર હિંદમાં જૈનધર્મ” નામા ગ્રંથ પણ એ બાબતમાં સારું અજવાળું પાડે છે. આપણું જેન સાહિત્યમાં રાજગૃહી અને નાલંદા પાડા માટે ઓછું નથી કહેવાયું. આમ છતાં આશ્ચર્યની વાત એટલી છે કે જે કંઈ પ્રયત્ન થયા અને નાલંદાવિહારના ખોદાણુમાંથી જે સામગ્રી ઉપલબ્ધ થઈ છે એ ઉપરથી બૌદ્ધધર્મની જ મહત્તા ગવાઈ રહી છે. પ્રભુશ્રી મહાવીર દેવના ચૌદ ચોમાસાના સ્થાનમાંથી શું કંઈ જ એવું નથી જડયું કે જેથી જેનો ગૌરવ લઈ શકે? અથવા તો જે મળ્યું છે એ જેનાનું છે કે બૌદ્ધોનું એ તપાસવાની જેનોએ દરકાર નથી રાખી !
“સુત્તનિપાત'માં બિંબિસાર સાથે બોધિસત્વને વાતોલાપ છે એમાં જણાવ્યું છે કે
બિંબિસારે કહ્યું કે-“હે બોધિસત્વ! હાથ નીચે ગજ સેના રાખીને એકાદ મહાવીરની જેમ તું મારી પાસે રહે. હું તને જોઈએ તેટલું ધન આપીશ. તેને તું તારે જોઈએ તેવો ઉપભોગ કર...' અહીં ગજસેના,મહાવીર એ શબ્દો પાછળનો ભાવ વિચારણાય છે.
બોધિસરવે મગધમાં અનેક શ્રમણને વિવિધ પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરતા જોઈને એ માગે જવાથી પોતાનું ધ્યેય હાથ લાગશે, એમ લાગવાથી પિતે પણ તપ શરૂ કરવું એવો નિશ્ચય કર્યો.

Page #7

નડિયાદના એક જિનમંદિરની પ્રતિમાઓના લેખ
સગ્રાહક—વૈદ્ય ચીમનલાલ લલ્લુભાઇ ઝવેરી, મહુધા.
ગૂર્જર દેશમાં પાટણુ, અમદાવાદ, ખંભાત, ખેડા, ખેરસદ, વડેદરા, ભરૂચ અને સુરત વગેરે અનેક નાનાં મેટાં નગરા માનમાં હસ્ત ધરાવે છે. તે જ કાટીનું નિડયાદ પણ એક છે. નડિયાદનું પ્રાચીન કાલે વ્યાપારી દૃષ્ટિએ હત્ત્વ એછું અંકાતું હતું, પરન્તુ જ્યારથી બી. બી. ઍન્ડ સી. આઈ. રેલ્વેનું બેંકસન્ થક થયું અને એની સાથે ગુજરાત રેલ્વે જોડાઈ તેમજ અંગ્રેજ સરકારે રાજકીય દૃષ્ટિએ આ સ્થાન સગવડવાળું માન્યું ત્યારથી નડિયાદનું સ્થાન મહત્ત્વનું ગણાવા લાગ્યું. આપણે અહીં જૈન દષ્ટિએ તેનું પ્રાચીન અહત્ત્વ કેટલું છે તે જોઇશું. દતકથા મુજબ નડિયાદમાં પ્રાચીન કાલે સાત જૈન દેવાલયેા હૈાવાનું સાંભળવામાં આવે છે. એ ઉપચી સમજી શકાય છે કે નડિયાદમાં પ્રાચીન કાલે જૈનેાની વિપુલ વસ્તી હાવી જોઇએ. પરંતુ વર્તમાનમાં માત્ર ત્રણ જ જૈન દેવાલયે વિદ્યમાન છે. નડિયાદમાં વસ્તા જેના ત્રણુ ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાતિમાં વિભક્ત છે: શ્રીમાલી, પારવાડ અને સુતરીયા. આ ગામના મૂલ વતની શ્રીમાલી જૈન શ્રાવકામાંથી શાહુ દીપચંદ પેાતાના પરિવાર સાથે કા–સાણંદના ઠાકારના આગ્રહથી કોડમાં જઈને વસ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અન્ય ધનવાના પણ વ્યાપારિક દષ્ટિએ અન્ય નગરામાં જઈ વસ્યા હેય એ બનવા જોગ છે. જેવી રીતે શ્રીમાલીએ અન્ય ગામેમાં જઈ વસ્યાનું પ્રમાણ મળે છે તે જ પ્રમાણે પારવાડા પણ વ્યાપાર નિમિત્તે વડતાલ જઈ વસ્યા છે કે જેએ હાલ પશુ નિRsયાદરાજ કહેવાય છે, અને થાડાં વર્ષો પૂર્વે તે તેએ નડયાદમાં માને જ લગ્ન વગેરે કરતા. આ સાને લીધે નડિયાદમાં આ બન્ને જૈન જ્ઞાતિએની વસતી નહીંવત્ છે. છતાં જે છે તે સંધમાં અગ્રગણ્ય ભાગ લેનારામા છે. આમ છતાં પણ નડિયાદમાં ધંધાર્થે અથવા સરકારી તેાકર તરીકે આવી વસેલા બહાર ગામના જેનાથી જૈન વસતિમાં પડેલી ખાટ પૂરાય છે. એ સિવાય નડિયાદમાં જૈનધમ પાળનારી વિગ જાતીએ।માં પ્રાચીન શિલાલેખામાં વાયડાજ્ઞાતિનું નામ લેવામાં આવે છે. હાલ આ ગામમાં વસતા વાયડાવિષ્ણુકા જૈનેતર ધર્મના ઉપાસક છે, પરન્તુ તે પ્રાચીન કાળે જૈન હતા તેના પૂરાવેા નીચે આપવામાં આવેલા અજિતનાથના દેરામાંથી પાષાણુમૂર્તિએના લેખા અને ધાતુપ્રતિમાના લેખા ઉપરથી જોઈ શકાશે. મને અજિતનાથચૈત્યમાંથી મળેલા લેખા પૈકી પ્રાચીનમાં પ્રાચીન લેખ સંવત્ ૧૨૩૮ તે છે, એ લેખ અને ધાતુપ્રતિમાના લેખા ગુજરાતી અનુવાદ સાથે વર્ષના ક્રમ પ્રમાણે અહીં રજુ કરું છું.
(१) संवत् १२३८ वैशाख सुदि ११ गुरौ श्रीनागेंद्र गच्छे श्रीसिद्धसेन सूरि संताने पार० चाहभार्या सलपणचा श्रेयोर्थं बिंबं कारितं ।
[૧] સ ́વત્ ૧૨૩૮ વર્ષમાં વૈશાખ સુદ ૧૧ ગુરુવારે શ્રીનાગેદ્રગચ્છમાં શ્રીસિદ્ધસેનસિરના સંતાનમાં પારેખ ચાડની સ્રો સુલક્ષણુાએ કલ્યાણુ માટે બિંબ (મૂર્તિ) કરાવ્યું.
(२) ॥ संवत् १४७५ वर्षे श्रीश्रीमालज्ञातीय श्रे० देवढ भा० देवलदे सुत चांपाकेन आत्मश्रेयोर्थं श्रीपद्मप्रभबिंब कारापितं आगमपक्षीय भ० श्रीअमरसिंह सूरिभिः प्रतिष्ठितं ॥
[૨] સંવત્ ૧૪૭૫ વર્ષે શ્રી શ્રીમાલી જ્ઞાતિના શેઠ દેવડની સ્રી દેવલદેવીના પુત્ર ચાંપાએ પોતાના કલ્યાણ માટે પદ્મપ્રભુની મૂર્તિ કરાવી. આગમ પક્ષના ભટ્ટાર્ક શ્રી અમરસિદ્ધસૂરિએ પ્રતિષ્ઠિત કરી.

Page #8

૧૦૨ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ અંક ૧૧ (३) विक्रमसंवत् १४९५ वर्षे मारुतज्ञातीय श्रा० टबकू भ्रातृ मं० महिपा भा० लषमादे भा० शाणी पुत्र मं. बूटाकेन निजश्रेयोर्थ श्रीवर्धमानचतुर्विशतिपट्टः कारितः પ્રતિષ્ઠિતઃ શ્રીસૂરિમિઃ |
[૩] વિક્રમસંવત ૧૪૯૫ વર્ષે મારુતજ્ઞાતિની શ્રાવિકા ટબના ભાઈ મહેતા મહિપાછે સ્ત્રી લખમાદેવી તથા શાણીના પુત્ર મહેતા બૂટાએ પોતાના કલ્યાણ માટે શ્રી વર્ધમાન ના મુખ્ય ચાવીસ પટ્ટક કરાવ્યો. પ્રતિષ્ઠિત કર્યો શ્રીસૂરિએ.
(४) संवत् १५०६ वर्षे वैशाख सुदि ६ दिने श्री श्रीमालज्ञातीय सा० सरवण भार्या टीबू सुत देवराजेन भा. मटकू सु. जीवा भादा कुटुंबयुतेन स्वश्रेयसे श्रीअजितनाथबिंबं कारितं प्रतिष्ठितं तपा श्रीरत्नशेखरसूरिभिः ॥ श्रीः
[૪] સંવત્ ૧૫૬ વર્ષે વૈશાખ સુદિ ૬ દિવસે શ્રી શ્રીમાલી જ્ઞાતિના છે. સરવણની શ્રી ટીબૂના પુત્ર દેવરાજે સ્ત્રી મટકુ પુત્ર જીવા અને ભાદા કુટુંબ યુક્ત પોતાના કલ્યાણ તે માટે અજિતનાથની મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠા કરી તપા શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ.
(५) संवत् १५०८ वर्षे वै० सु० ५ वायडाज्ञातीय नटीपद्रवासि दो. कर्मसी भा० कर्मादे सुत दो० जूठाकेन भा० माणिकदे भ्रा० शिवा भा० वीजलदे पु० वीरुआ जेसिंगादिकुटुंबयुतेन स्वश्रेयसे श्रीधर्मनाथबिंब का० प्र० तपा श्रीसोमसुंदरसूरि पट्टे श्रीमुनिसुंदरसूरि-श्रीजयचंद्रसूरि-श्रीरत्नशेखरसूरिभिः॥
[૫] સં. ૧૫૦૮ વર્ષે વિ. સ. ૫ વાયડા જ્ઞાતિના નડિઆદના વાસી કર્મસીની સ્ત્રી કમળાદેવીના પુત્ર દેસી જૂઠાએ સ્ત્રી માણેકદેવી અને ભાઈ શિવાની સ્ત્રી વિજલદેવીના પુત્ર વીરા અને જેસિંગ વગેરે કુટુંબયુક્ત પિતાનાં કલ્યાણને માટે શ્રી ધર્મનાથની મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી તપાસના સોમસુંદરસૂરિની પાટે શ્રી મુનિસુંદરસૂરિ શ્રીજયચંદ્રસૂરિ શ્રીરત્ન શેખરસૂરિએ.
(६) ॥ संवत् १५०९ वर्षे ज्येष्ट व. ९ गुरौ ओसवालज्ञातीय मं. सारंग भार्या बाई संपूरी तयोः सुत मं. कुंरसी भार्या कुतिगदे तत्सुता गदानाम्न्या निजपितृमातृश्रेयोर्थं श्रीशांतिनाथबिंब कारितं ॥ प्रतिष्ठितं श्रीवृद्धतपापक्षे गच्छनायक भ० श्रीरत्नसिंहसरिभिः चतुविंशतिबिंबपट्टः संवत् १५९३ वर्षे फागण सुदि ६ शनु सा० जणदाससुत सा. कुंराभाइ जांबा कमलदे जीरणबिंब परवेसे छपप्रवं पूजंतं ॥
[] સંવત ૧૫૦૦ વર્ષ જેઠ વદિ ૮ ગુરુવારે સવાલ જ્ઞાતિના મહેતા સારંગની સ્ત્રી બાઈ સંપૂરી તેઓના પુત્ર મહેતા કુંસીની સ્ત્રી કૌતુળદેવી તેની પુત્રી ગદા નામનીએ પિતાનાં પિતામાતાના કલ્યાણ માટે શ્રી શાંતિનાથની મૂતિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠા કરી શ્રી વૃદ્ધતપાપક્ષના ગચ્છનાયક દૃારક શ્રી રત્નસિંહસૂરિએ. ચોવીસપદૃક સંવત ૧૫૯૩ વર્ષે ફાગણ સુદિ ૬ શનિવારે સા. જિણદાસના પુત્ર સાકુંરા અને ભાઈ જાંબા ને તેની સ્ત્રી કમલાદેવીએ જૂની થએલી મૂર્તિને પ્રતિષ્ઠિત કરી પૂછ.
(७)संवत् १५१५ वर्षे फागण सुदि ९ रवौ श्री श्रीमालीज्ञातीय दो. फाचु भा. हरव

Page #9

અંક ૪ ] નડિયાદના એક જિનમંદિરની પ્રતિમાઓના લેખ [ ૧૦૩ सुत दो. जगा सुता जटकूनाम्न्या देवसीभार्यया आत्मश्रेयो) श्रीअनंतनाथबिंब कारापितं प्रतिष्ठितं श्रीवृद्धतपापक्षे श्रीजिनरत्नसूरिभिः ।
[૭] સંવત ૧૫૧૫ વર્ષે ફાગણ સુદિ ૮ રવિવારે શ્રી શ્રીમાળી જ્ઞાતિના દો. ફાની શ્રી હરખના પુત્ર દેસી જગાની પુત્રી જટ નામનીએ–દેવીની સ્ત્રીએ–પિતાના કલ્યાણ માટે શ્રીઅનંતનાથની મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી શ્રીવૃદ્ધતપાપક્ષના શ્રીજિનરત્નસૂરિએ.
(८) सं. १५२२ फा० शु० १० दिने प्राग्वाटज्ञाति श्रे० अर्जून भा० तेजू पुत्र श्रे० नाभाकेन भा० चांदु पु० धना भ्रातृज कुडा मता सुता भोली प्रमुखकुटुंबयुतेन निजश्रेयसे श्रीमुनिसुव्रतबिंब कारितं प्र० तपागछेश्वर श्रीरत्नशेखरसूरिप श्रीलक्ष्मीसागरसूरिभिः ॥ श्रीसिहुनग्रामे ॥ ... [८] स. १५२२ ५. सु. १० हिवसे पारवा शातिना श8 ननी श्री तना પુત્ર શેઠ નાભાએ સ્ત્રી ચંદાના પુત્ર ધના અને ભત્રીજા કુડા મતા અને પુત્રી મેલી વગેરે કુટુંબ યુક્ત પિતાના કલ્યાણને માટે શ્રી મુનિસુવ્રતની મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી તપાગચોશ્વર શ્રીરત્નશેખરસૂરિની પાટે શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ. સુઝગામમાં.
(९) संवत् १५२३ वर्षे वै० व० ४ गुरौ श्रीआणंदग्रामवास्तव्य प्रा० ज्ञा० श्रेष्ठि कुजा भा० डाडीनाम्न्या पतिश्रेयसे श्रीअजितबिंब का० प्र० तपा श्रीलक्ष्मीसागरसूरिभिः सुधानंदनसूरिश्रीरत्नमंडनसूरिपरिवृतैः ॥
[] સં. ૧૫૩ વર્ષે ઉ. વ. ૪ ગુરુવારે શ્રીઆણંદગામવાસી પિરવાડ જ્ઞાતિના શે કજાની સ્ત્રી ડાડી નામનીએ પતિના કલ્યાણ માટે શ્રી અજિતનાથની મૂતિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી તપ શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ સુધાનંદનસૂરિ અને રત્નમંડનસૂરિથી પરિવરેલાએ.
(१०) संवत् १५२८ वर्षे चैत्र वदि १० गुरौ ॥ श्री श्रीवंशे । सो० मना भार्या रांमू पुत्र सो० मांडण सुश्रावकेण भा० लहिकू पुत्र सो० नरपति सो० राजा पौत्र वस्ता कीका सहितेन पुत्रवधू जसमादे पुण्यार्थ श्रीअंचलगच्छाधीश्वर श्रीजयकेसरिसूरीणामुपदेशेन श्रीसुमतिनाथबिंबं का० प्र० संघेन ।
[૧૦] સં. ૧૫ર૮ વર્ષે ચૈત્ર વદિ ૧૦ ગુરુવારે શ્રી શ્રીવંશમાં સોની મનાની સ્ત્રી રામૂના પુત્ર ની માંડણ સુશ્રાવકે સ્ત્રી લહેકુના પુત્ર સોની નરપતિ તેની છવા સોની રાજા પૌત્ર વસ્તા કીકા સહિતે છેકરાની વહૂ જસમાદેવીના કલ્યાણને માટે શ્રી અંચલગચ્છના અધીશ્વર શ્રી જયકેસરિસરના ઉપદેશથી શ્રીસુમતિનાથબિંબ કરાવ્યું. પ્રતિષ્ઠિત કયું શ્રીસ છે.
(११) संवत् १५५९ वर्षे माघ वदि ४ सोमे ठयापल्लीवास्तव्य श्रीश्रीमालज्ञातोय श्रे० वरदे भा० सुहागदे सुत देवदत्त अदा देवदत्त भा० देवलदे पु० सीधर लघु सामला नरसिंगयुतेन स्वमातृश्रेयोथै श्रीविमलनाथबिंबं कारितं प्रतिष्ठितं श्रीवृद्धतपापक्षे श्रीलब्धिसागरसूरिभिः॥

Page #10

૧૦૪ } શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ ' [૧૧] સંવત ૧૫૫૦ વર્ષમાં માહ વદિ ૪ સોમવારે ઠયાપલ્લીના રહેવાસી, શ્રીમાલજ્ઞાતિના શેઠ વરદેવની સ્ત્રી સુહાગદેવીને પુત્ર દેવદત્ત અને અદા, દેવદત્તની શ્રી દેવલદેવી પુ. સીધર લખે સામેલ નરસિંહ યુક્ત પિતાની માતાના કલ્યાણને માટે શ્રી વિમલનાથની મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી શ્રી વૃદ્ધતપાપક્ષના શ્રી લબ્ધિસાગરસારએ. . (१२) संवत् १५६१ वर्षे फागण शुदि ११ शूक्रे श्रीश्रीमालज्ञातीय सा० ढोला भा० माणिकदे सु० सा० गोविंद भार्या लाठी सुत सा० वस्ता भा० सोभागिणि सुत रायमल सा० वस्ताकेन श्रीअजितनाथबिंब कारितं आत्मश्रवसे प्रतिष्ठितं श्रीवृद्धतपागच्छे श्रीलब्धिसागरसूरिभिः ॥
[૧૨] સંવત ૧૫૬૧ વર્ષે ફાગણ સુદ ૧૧ શુકે શ્રી શ્રીમાલજ્ઞાતીના શાહ ડેલાની સ્ત્રી માણિકદેવીના પુત્ર સાઠ ગોવિંદની સ્ત્રી લક્ષ્મીના પુત્ર શાહ વસ્તાની સ્ત્રી સેભાગિણીને પુત્ર રાયમલ્લ શાહ વસ્તા શ્રી અજિતનાથની મૂર્તિ પોતાના કલ્યાણ માટે કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી શ્રોવૃદ્ધતપાગચ્છમાં શ્રીલબ્ધિસાગરસૂરિએ.
(१३) संवत् १५६१ वर्षे वैशाख वदि ५ शुक्रे श्रीश्रीमालज्ञातीय श्रे० काहाना भा० ऊजी सुन कोइआ भा० लापाई श्रेयो) श्रीवासुपूज्यचतुर्मुखबिंब कारितं प्रतिष्ठितं तपागच्छे श्रीहेमविमलसूरिभिः ॥ नडिआदवास्तव्यः।
[૧૩] સંવત ૧૫૬૧ ના વર્ષમાં વૈશાખ વદિ ૫ શુક્રવારે શ્રી શ્રીમાલીજ્ઞાતિના શેઠ કાહાનાની સ્ત્રી જીના પુત્ર કે આની સ્ત્રી લાખાના કલ્યાણ માટે શ્રીવાસુપૂજ્ય ચતુર્મુખ મૂર્તિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી તપાગચમાં શ્રી હેમવિમલસૂરિએ. નડિઆદના રહેવાસી.
(१४) सं. १५६७ वर्षे मूलसंघे भ. विजयकीर्तिगुरूपदेशात् मं. शिवा भा. सहिजलदे सु. मं. हरपाल भा. वनादे सु. धना करणा कुंरपाल राम एते । श्रीआदिजिनप्रणमंति ॥
[૧૪] સં. ૧૫૬૭ વર્ષે મૂલસંઘમાં ભટ્ટારક વિજયકીર્તિગુરુના ઉપદેશથી મંત્રી શિવાની સ્ત્રી સહજલદેવીના પુત્ર મંત્રી હરપાલની સ્ત્રી વનાદેવીના પુત્ર ધના કરણું અને કંરપાલ તથા રાજા એ આદિ જિનને પ્રણમે છે.
(१५) संवत् १५९५ वरषे माघ वदि २ बुधे श्री श्रीमालज्ञातो सं. जीणदास सुत सा० વીરા માર્યા વાર્ મારે નાની ડિં. mરિત શ્રીમાળવિમરર રિમિક પ્રતિષ્ઠિત | પાર્શ્વનાથ
[૧૫] સંવત ૧૬૯૫ ના વર્ષમાં માહ વદ ૨ બુધવારે શ્રી શ્રીમાલજ્ઞાતિના સંઘવી જિણદાસના પુત્ર શાહ વીરાની સ્ત્રી બાઈ કમલાદેવી નામનીએ (પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ કરાવી. શ્રીઆનંદવિમલસૂરિએ પ્રતિષ્ઠિત કરી.
(१६) संवत् १५९८ वर्षे वैशाख सुदि ५ गुरौ श्रीश्रीमालज्ञातीय मंत्रि जावड भार्या जीवादे तत्सुत सा० धनजी भा० कुंअरिनाम्न्या स्वश्रेयोथे श्रीशांतिनाथबिंब कारितं प्रतिष्ठितं सर्वसूरिभिः विधिना ॥ शुभं भवतु ॥
[૬] સંવત ૧૫૯૮ વર્ષે વૈશાખ સુદિ ૫ ગુરુવારે શ્રી શ્રીમાલજ્ઞાતિના મંત્રી

Page #11

અંક ૪ ]
નડિયાદના એક જિનમંદિરની પ્રતિમાઆના લેખ [ ૧૦૫
જાવડની સ્રી જીવાદેવી તેના પુત્ર શાહ ધનજીની સ્ત્રી કુંવરો નામનીએ પેાતાના કલ્યાણુ માટે શ્રીશાંતિનાથની મૂતિ કરાવી. પ્રતિષ્ઠિત કરી શ્રી સર્વીસૂરિએ વિધિવડે. શુભ થા.
(१७).... श्रीरुद्रपल्लीय गच्छे कारितं प्रतिष्ठितं श्रीजिनेश्वरसूरिशिष्य श्री रत्नप्रभसूरि ॥ [૧૭]...... શ્રીરુદ્રપલોગચ્છમાં કરાવ્યું, પ્રતિષ્ઠિત કર્યું શ્રીજિનેશ્વરસૂરિના શિષ્ય શ્રીરત્નપ્રભસૂરિએ.
(१८) ॥ संवत् १६६६ वर्षे फाल्गुन सुदि ३ शुक्रे नटीपद्रवास्तव.... ज्ञातीय प० जावड भा० जसमादे सुत प० नाथजीकेन भार्या संपूरदे प्रमुखकुटंबयुतेन.. .. तपागच्छेश भट्टारक कोटीरहीर भट्टारक श्रीहीरविजयसूरीश्वर पट्टालंकार भट्टारक ( पुरंदर श्रीविजय सेन ) सूरि નિર્દેશાત્ શ્રીવિજ્ઞયરેવસૂરિમિઃ ॥ (મેડા ઉપરની પાષાણુમૂર્તિની પાછળના ભાગ.)
[૧૮] સંવત્ ૧૬૬૬ વર્ષે ફાગણ સુદ્ધિ ૩ શુક્રવારે નડિઆદના રહેવાસી...... નાતના પરીખ જાવડની સ્ત્રી જસમાદેવીના પુત્ર પરીખ નાથજીએ સ્ત્રી સપૂરદેવી વગેરે કુટુંબ સાથે......... તપાગચ્છના ઇશ્વર ભટ્ટારકાના કાટીરહીરભટ્ટારક શ્રોહીરવિજયસૂરીશ્વરપટ્ટાલ’કાર ભટ્ટાર}ામાં ઇંદ્રસમાન શ્રીવિજયસેનસૂરિના નિર્દેશથી શ્રીવિજયદેવસૂરિએ.
(१९) ॥६०॥ संवत् १६६६ वर्षे फाल्गुनसित तृतीया शुक्रे पारि पुनद सुत क्षत्रप नटपद्रवास्तव्य समस्तसंघेन स्वश्रेयसे श्रीहीरविजयसूरीश्वरपादुका कारितं प्रतिष्ठिते च श्रीतपागच्छे पातसाहि श्री अकचरप्रतिबोधक श्रीशत्रुंजयादितीर्थकर मुक्तिकारक भट्टारकपरंपरा पौलोमि पौलोमी प्राणप्रीय भट्टारक श्रीहीरविजयसूरीश्वरपट्टोदयाचल शिखर सहस्रकिरण श्री अकबर प्रदत्त षड्जल्पस्फुरन्मान संप्रतिविजयमान भ. श्रीविजयसेनसूरीश्वर शिष्य श्रीविजयदेवसूरिभिः શ્રેયોન્તુ શ્રી:
[૧૯] સંવત્ ૧૬૬૬ વર્ષ ફ્રાગણ સુદ ૩ શુક્રવારે, પારિ॰ પુનઃદના પુત્ર ક્ષત્રપ નડિગ્માદના રહેવાસી સધળા સંધે પેાતાના કલ્યાણ માટે શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વર પાદુકા કરાવી અને પ્રતિષ્ઠા કરી શ્રીતપાગચ્છમાં પાતશાહિ શ્રી અકબરપ્રતિમાધદાયક શ્રીશત્રુ - જયાદિ તીને કર મુક્ત કરનાર ભટ્ટારકપરંપરા રૂપઈંદ્રાણી, તે ઇંદ્રાણીને પ્રાણથી પણ પ્રીય ભટ્ટાર્ક શ્રીહીરવિજયસૂરીશ્વરની પટરૂપ ઉદયાચલના શિખર ઉપર સૂર્યસમાન અને અકબર બાદશાહે આપેલા છ ઢંઢેરાના ક્રૂરમાન જેમને મળ્યાં છે, તેમજ હાલમાં વિજયમાન ભટ્ટારક શ્રીવિજયસેનસૂરીશ્વરના શિષ્ય શ્રીવિજયદેવસૂરિએ. કલ્યાણુ યાએ શ્રીઃ ।।
અપૂ
૧ આ મૂર્તિ મેડા ઉપરના ગર્ભાગારમાં મૂલ નાયક છે તે તેનેા લેખ પુરતા પ્રકાશ અતે જગ્યાની છુટ હાવાથી સ્થિર હેાવા છતાં પણ વાંચી શકાયા તેટલા અત્રે આવતારવામાં આવ્યા છે.
૨ આ અજિતનાથ દેવાલયની પાષાણુની એ ત્રણ ગાદી ઉપર પાછલી બાજુ લેખા છે, પણ તે મૂર્તિ વાંચી શકાતા નથી.
મૂર્તિ એ સિવાય સ` મૂર્તિ એની સ્થિર કરેલી હેાવાના સખમે

Page #12

ખિસકેલી સંબંધી જૈન ઉલ્લેખ
(લેખક-એ. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.) જેને આપણે ખિસલી કહીએ છીએ તેને માટે ગુજરાતીમાં ચાર પર્યાયો છેઃ (૧) ખલેડી, (૨) ખલેરી, (૩) ખિલાડી અને (૪) ખિસેડી. મરાઠીમાં ખિસકેલીને “ખારી કહે છે. એવી રીતે હિન્દીમાં એને “ગિલહરી' તેમજ “ગિલા, ઉ૬માં “મિલેરી,” સિન્ધીમાં “નારીઅળા” અને અંગ્રેજીમાં 'squirrel કહે છે. આ squirrel માટે આપેકત ઈગ્રેજી-સંસ્કૃત કેશમાં નીચે મુજબના ચાર શબ્દો જેવાય છે –
કાષ્ઠમાજર, કાષ્ઠબિડાલ, વૃક્ષશાચિકા અને ચમરપુછ. જેને શાસ્ત્રમાં જે પંચેન્દ્રિય તિય"ચના પ્રકારે દર્શાવાય છે તેમાંના એકનું નામ “ભુજપરિસ' છે. એના ઉદાહરણું તરીકે, પહાવાગરણ નામના દસમા અંગના ત્રીજા સત્રમાં સ્વાદિષ્ટા શબ્દ જોવાય છે, , આ અંગના ઉપર અભયદેવસૂરિએ વિકૃતિ રચી છે. એમાં ૧૦ અ પત્રમાં ઉપયુક્ત શબ્દ સમજાવતાં તેમણે નીચે મુજબ ઉલ્લેખ કર્યો છે – - "मुगुंसाः खाडलिल्लाकृतयः खाडहिलाः कृष्णशुक्लपट्टाङ्कितशरीराः शुन्यदेव. कुलादिवासिन्यः वातोत्पत्तिका रूढग्यावसेयाः ॥ - આ ઉપરથી ખિસકેલીને શરીર કાળા અને સફેદ પટા હેય છે અને એ ધન્ય મંદિર વગેરેમાં વસે છે એ હકીકત જાણુ શકાય છે. વિશેષમાં નેળિયાને આકાર ખાડલિલ્લ (ખાડહિલ)ને મળતો આવે છે એમ પણ જણાય છે.
પહાવાગરણ ઉપર જ્ઞાનવિમલસરિકૃત વૃત્તિ છે. એના ૮ અ પત્રમાં wrJ પતિનેહા [‘ક્ષણશાસ્ત્ર તિ મi] ” એવો ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી આ સુરિના સમયમાં વિ. સં. ૧૭૮ ની આસપાસમાં “ખિસકેલી' માટે ગુજરાતી “ખસખલી” સબ્દ વપરાતો હતો એ જાણવા મળે છે.
ચૂલિયાસુર તરીકે સુપ્રસિદ્ધ નંદીસુત્તની ૬૪ મી ગાથામાં ઔત્પાતિકી બુદ્ધિનાં ઉદાહરણ જણાવતાં હાદ્ધિનો ઉલ્લેખ છે. એના ઉપર યાકિની મહત્તરાના ધર્મનું હરિભદ્રસૂરિએ વૃત્તિ રચી છે. તેમાં ૬૧ મા પત્રમાં આને લગતું કથાનક અમે આવશ્યકમાં અર્થાત આવશ્યક ટીકામાં કહીશું એમ તેમણે કહ્યું છે. મલયગિરિરિએ નદીસુની વૃત્તિ (પત્ર ૧૪૮ ) માં આ કથાનક આપ્યું છે. તેમાં એ વાત છે કે રાત્રિનો ત્રીજો પ્રહર પસાર થતાં રાજાએ ફરીથી રેહકને પૂછ્યું કે હે હક! તું જાગે છે કે ઊધે છે? રેહકે જવાબ આપ્યો કે મહારાજ ! જાણું છું. રાજાએ પૂછ્યું કે તે તું : શે વિચાર કરે છે, રહકે જવાબ આપ્યો કે ખિસકેલીનું જેવડું શરીર છે એવું જ એનું પૂછવું છે કે નાનું મોટું ? એ સાંભળી રાજા કશે નિર્ણય કરી શકો નહિ એટલે એણે રાહકને પૂછયું કે તે શો નિર્ણય કયો?, એણે કહ્યું કે બંને સરખાં છે.
આ કથાનકમાં ખિસકેલી માટે જ હા એ સંસ્કૃત શબ્દ વપરાય છે, પણ તે કોઈ કેશમાં મારા જેવામાં નથી. નંદીસુક્તની કેટલીક ગાથાઓની સાથે આવરૂનિચ્છત્તિની કેટલીક ગાથા તદ્દન મળતી આવે છે. આવી એક ગાથા તે ઉપર્યુક્ત ૬૪ મી ગાથા છે. એ આવસ્મયનિત્તિની ૯૪૧મી ગાથાથી અભિન્ન છે. એના પર મલયગિરિ રિએ ટીકા રચી છે. એના ૫૧૮ આ પત્રમાં રાહક તું શું વિચારે છે

Page #13

અંક ૪ ] ખિસકોલી સંબંધી જૈન ઉલ્લેખ
[ ૧૦૭ એમ રાજ પૂછે છે. ત્યારે રાહક બે બાબત જણાવે છે: (૧) ખિસકેલીને કાળી રેખા કેટલી છે અને સફેદ રેખા કેટલી છે? (૨) એની પૂછડી મેટી છે કે એનું શરીર કાળી અને સફેદ રેખા સરખી છે તેમજ પૂછડી અને દેહ પણ સરખાં છે, એમ રાજાના જવાબમાં રાહક કહે છે આ સમગ્ર કથાનક પાઇયમાં છે.
ઉપર્યુક્ત અને પ્રશ્નોના ઉત્તરે આવલ્સયચણિ (પત્ર ૫૪૬) માં નજરે પડે છે. આ ચુણિને ૫૪૪ મા પત્રમાં જે નંદીસુરની સિસ્ટમ વાળી ૬૪ મી ગાથા અપાયેલી છે તેમાં વાઢિા , ને બદલે રહ્યાં શબ્દ વપરાય છે. વિસે સાવ સભાસ (ગા. ૩૦૪)ની મલધારી હેમચન્દ્રસૂરિકૃત ટીટા (૫ત્ર ૧૭૯)માં નંદીસરની આ ૬૪ મી ગાષ અવતરણ રૂપે અપાયેલી છે. એમાં શાલીહા શબ્દ છે,
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ રચેલ રયણાવલી યાને દેસીસદ્સંગહ (૨–૭૨) માં રાંકડી શબ્દ વપરાય છે. આ દેસી” શબ્દ છે. એટલે એનું સંસ્કૃત કે પાઈય મૂળ જાણવામાં નથી. “ખિસકેલી' માટે મેં ઉપર જે ચાર સંસ્કૃત શબ્દો નેધ્યા છે તે પણું આ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ઉપર કે એના પર્યાયરૂપ ખલેડી ધગેરે ઉપર પ્રકાશ પાડતા નથી. એ શબ્દો પૈકી “વૃક્ષણાયિકા' ખિસકેલીને ઝાડ સાથે નિકટ સંબંધ સૂચવે છેખિસકેલી ઝાડ પર સૂઈ રહે છે એ વાતનું ઘોતન કરે છે. એવી રીતે “ચમરપુચ્છ ' એની પૂછડીના રવરૂપ ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. આ બંને હકીકત Squirrel ના નિમ્નલિખિત અંગ્રેજી અર્થ માં નજરે પડે છે -
Kinds of rodent quadruped of active arboreal habits with bushy tails and pointed ears."
આ ઉપરથી ખિસકેલી એ ચોપગું પ્રાણી છે અને એના કાન અણીદાર છે એ બે બાબત પણ જાણી શકાય છે.
ઉચએસપય ઉપર મુનિચન્દ્રસૂરિએ ટીકા રચી છે. એની ૭૧ મી ગાયા ઉપરની (ટીકા (૫૪ આ પત્ર) માં લાલિ શબ્દ સમજાવતાં તેમણે “ભાષામાં એને શિવમિ કહે છે ” એ મતલબનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ લિપિ તે વિહરી નું રૂપાનર છે એમ જણાય છે. વિશેષમાં સ્થિત અને ખીલેડી' વચ્ચે મા દીકરી જેવો સંબંધ જણાય છે. એટલે “ખિલેડી” ના મૂળ તરીકે હું અત્યારે તે સિદા શબ્દ સૂચવું છું. “ખલેડી” અને “ખલેરી’નું મૂળ પણ આ છે. “ખિલાડી” માટેનું મૂળ વિચારતાં વિધિને અનુરૂપ સંસ્કૃત શબ્દમાં એક વિશેષ અક્ષર હોવો જોઈએ અને તે અક્ષર •ખિલાડી'માંના “ક”ની ઉપપત્તિ માટે એગ્ય છે જોઈએ એમ લાગે છે. આમ માનતાં એમ કહેવાય કે વિચારી જેવા પાઈયે શખદનું સંસ્કૃત સમીકરણ ખિલડીનું મૂળ હશે અને એમાંથી વિકી જે શબ્દ જ હશે, અને એ આગળ ઉપર ખિલેડી અને ખલેરી રૂપે પરિણમ્યો હશે.
૧ વિસેસણુવઇ (ગા. ૩૧) માં. સામાઈયચુણિને ઉલ્લેખ છે.
અષભદેવના આઠ ભવને અંગે આ આઠ વિવાળી હકીકત આ ચણિણમાં મળે છે તે આ બે ચુણિ એક ગણાય તે કેમ?,

Page #14

जीवके कर्मबन्ध और मोक्षका अनादित्वं (लेखक:--पू. आचार्य महाराज श्री जिनहरिसागरसूरीश्वरजी) ...
(गतांकसे पूर्ण)
जीव, अजीव और उनका लक्षण जीव और अजीव-इन दोनो प्रकारके द्रव्योंका संयोग-वियोग हो संसार नामसे पुकारा जाता है । संयोग-वियोय भी सकारण ही हुआ करते हैं। जब तक कर्ता वैसे कारणोंका उपयोग करता रहेगा तब तक संयोग-वियोग रूप कार्य बनते ही रहेंगे । वैसे कारणोंका उपयोग बन्द होनेसे कार्य अपने आप बंद हो जायेंगे । न रहेगा बॉस न बजेगी बांसुरी। उस अवस्थाको मोक्षके नामसे पुकारा जाता है। .. ____जीव साधारण रूपसे चेतनावाला, कीका, करनेवाला, कर्मफलोका भोगनेवाला, और कर्मोका अंत करनेवाला होता है । जीव संख्याको दृष्टिसे अनंत व प्रतिशरीर भिन्न २ होते हैं । कर्मसंबद्ध जीव अनादि कालसे रूपी बना हुआ है । यदि कर्ममुक्त हो जाय तो वही अरूपी हो जाता है। कर्मों के बन्ध और मोक्षमें जीवको अनुकूल और प्रतिकूल १-काल, २ स्वभाव, ३ नियति, ४ पूर्वकृत कर्म व ५ पुरूर्ष ये पांच निमित्त कारण साधक और बाधक हुआ करते हैं।
अजीव असाधारण रूपसे अचेतन होता है। अजीव रूपी अरूपी दोनों प्रकारका होता है। अजीवद्रव्यके १ धर्मास्तिकाय, २ अधर्मास्तिकाय, ३ आकाशास्तिकाय, ४ पुद्गलास्तिकाय व ५ काल ये पांच मुख्य भेद हैं। जीवको बन्धनकर्ता कर्म पुद्गलद्रव्यको रचना है।
जीव और कर्म इन दोनोंका संयोग-संबंध अनादि कालसे प्रवाह रूपमें चला आ रहा है। इस प्रवाहक मूल कारण जीवका अपना अज्ञान-मिथ्यात्त्र, अविरति, कषाय और योग ही माने गये हैं।
આમ ખિસકેલીના પર્યાયેનાં મૂળ તો કામ ચલાઉ સ્વરૂપમાં કે હું સૂચવી શકું છું, પણ ખિસકોલી મટે તે કઈ વજનદાર કલ્પના યે સુરતી. નથી. એટલે “ખાખરની ખિલેડી સાકરને સ્વાદ શું જાણે' એ કહેવત ઉપરથી, ખિસકેલીને ખાખર (સં. પલા) ના ઝાડ સાથે ગાઢ સંબંધ હશે એમ ભાસે છે એ સૂચવી વિરમું છું.
गोपीपुर। सुरत. ता. २६-११-४५.
२ मे बडी भुभ मारे श्यप डाय तो क्षुद्रकोल वा शम भूय. कोलने मई पाध्यम ४२ना आजानु मे प्राय येवो याय छे. क्षुद्रकोल भाट खुहकोल तुं पाय सभी४२५ शय छे. खिस्ने। अर्थ मj, स२५ मेवा याय छे. तो y गाने' મળતું આવતું અને આમથી તેમ દેડાદોડ કરતું પ્રાણુ તે ખિસકોલી એમ કહેવાય ? જે એમ માનવું યુક્તિયુક્ત હેય તે હિરોહૃજેવો કોઈ પાઈપ શબ્દ એને પૂર્વજ ગણાય.

Page #15

અંક ૪ ] ' જીવકે કર્મબંધ ઔર મોક્ષકા અનાદિત્વ [ ૧૦૯ इन मूल कारणांके एकान्तिक रूपसे मिटजाने पर, जीवका कर्मोंके क्लेशोंसे छुटकारा हो जाता है; उसीको मोक्ष कहते हैं । मोक्ष होने पर कर्मबन्धनके योग्य कारणांका आत्यन्तिक अभाव होनेसे मुक्त जीव संसारमें वापस नहीं आता। .
. संयोग और वियोग यह १ अनादी अनंत, २ अनादि सांत, ३ सादि अनंत, ४ सादि सांत, ऐसे चार प्रकारसे होता है। इन चारों प्रकारों को समझानेके लिए ही उपरकी बातें मोटे रूपमें बताई गई हैं। कर्ता कारण और कार्यको समझे बिना उपरके चार प्रकार संमझमें नहीं आते । कर्ता-स्वयं जीव है । कारण काल, सभाव, नियति, पूर्वकृत कर्म और पुरुषार्थ ये पांच हैं। कर्ता उस प्रकारके कारणोंको पाकर अनादि कालसे अच्छे बुरे कार्यों को करता है। उन कार्योंके द्वारा आत्मा अच्छे बुरे पुद्गलोंको अपनाता है । उन अपनाये हुए पुद्गलोंको जैन शास्त्रोंमें कर्मके नामसे सूचित किया है।
कर्मपुद्गलकी विशेषता . - कर्म पुद्गलकी विशेषता जैसो जैन दर्शनमें निरूपित है वैसी अन्यत्र देखनेको नहीं मिलती। वैसे कर्मको प्रत्येक दर्शनने मंजूर किया है, परंतु किसीने क्रियामात्रको कर्म कहा, तो किसीने अनुष्ठान विशेषको कर्म कहा, और उसके फलादेशके समय ईश्वरको संकल्पित करके संसारको रचना, कर्मफलोको देना, आदि कार्य उसके आधीन कर दिये। उस हालतमें ईश्वरकी प्रेरणासे हो जीव स्वर्गमें या नरकमें जाता है-ऐसे सिद्धांतों की रचना (ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव च-) भी उन २ दर्शन ग्रंथोमें देखी जाने लगी। अस्तु !
जैन दर्शनमें ईश्वर . जैन दर्शनमें ईश्वर किसी एकको मंजूर नहीं किया। न जगत्कर्ता रूपसे ही उसे कोई महत्त्व दिया। न वह कर्मफलोंका दाता ही माना गया। जगत और उसमें होनेवाली प्रत्येक घटना प्रकृतिको पूर्वसूचित काल स्वभाव नियति पूर्वकृत कर्म और पुरूषार्थकी उपज मात्र मानी गई है। ईश्वर ऐसे प्रपंचोंमें नहीं पड़ा करता । प्रत्येक आत्मामें परमात्मता छिपी हुई है। उसे व्यक करनेपर आत्मा परमात्मा हो जाता है। अनादि कालकी अपेक्षासे अमंत परमात्मा हो गये हैं, और भविष्यमें भी अनंत परमात्मा होंगे।
जीव और कर्मोका संबंध जीव और कमीका संबंध अनादि कालसे चला आ रहा है। जीव और कर्ममें से किसी एककी पहिले या पीछे उत्पत्ति नहीं हुई। समय २ पर पुराणे कर्म, अपनी संतान परंपरा छोड़ते हुए, क्षीण होते जाते हैं। यह कोंकी संतानपरंपरा तब तक बराबर जारी रहेगी,

Page #16

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ ___ . [ ११ जब तक कि उसके अनुकूल उन काल-स्वभाव आदि पाँच कारणोंकी परंपरा बनी रहेगी। अनादिसे जारी रहनेवाला कर्मसंबध कितनेक जीवोंके साथ अनंत कल तक रहेगा। यह पहला भंग १ अनादि अनंत कहा जाता है ।
संसारी जीव संसारी जीव अपने शरीरके प्रमाणमें ही फैला हुआ रहता है, रबरके फोतेकी मिसाल उसमें घटित नहीं होती। क्योंकि वह तोड़ा जा सकता है। कर्म परमाणुओंके समवायसे फीता बनता है। अतः प्रति परमाणु रूपमें वह टूट २ कर बिखर सकता है। जीव टूटता नहीं । न वह टूट २ कर बिखरता ही है । सूक्ष्मातिसक्ष्म और स्थूलातिस्थूल रूपमें भी बह एक और अखंड ही बना रहता है। इस हालतमें जीव स्वभावसे ही आदि और अंत रहित है।
अनादि अनंत अनादि अनंत कालकी सत्तावाले जोवके साथ कींका संयोग प्रवाह रूपसे अनादि कालसे चला आ रहा है । जैसे एक मुर्गी कई अंडोकी जननी होती है, वैसे ही पूर्व कर्मसंयोग, कारणोंके रहते हुए, नये फर्मसंयोगोंका जनक होता जाता है। मुर्गीसे अंडा, भंडेसे मुर्गी, यह प्रवाह अनादि कालसे चला आ रहा है वैसे ही पूर्वा पर कर्म संयोग-वियोग का तांता अनादि कालसे प्रवाह रूपसे चला आ रहा है । सभी अभव्य जीवोंके साथ, एवं कितने ही भव्य जीवोंके साथ, प्रवाह रूपसे आनेवाला अनादि कर्मसबन्ध अनंत कालतक होता रहता है। ऐसे सम्बन्धको शास्त्रोंमें “ अणाइया अपज्जवसिया " कहा जाता है।
संयोगके पूर्व संयोगके पूर्व उसके नये कर्मसंयोगका सर्वथा वियोग होता ही है। उसे तार्किक परिभाषामें प्रागभाव कह सकते हैं। प्राक् अभाव कारणोके द्वारा कर्मसंयोग हो जाने पर मिट जाता है। मिट्टीमें घरका प्रागभाव होता है । कुम्हार आदि कारणों के मिलने पर मिट्टी से घरका प्रादुर्भाव होते ही अभाव रूपमें परिणत हो जाता है। पुराने कर्मके संयोगका वियोग होता है, और वही वियोग नये कोंके संयोगका हेतु हो जाता है। इस तरह जन्यजनक भावका तांता अनादि कालसे प्रवाहरूपसे चला आता है। अनंत काल तक वैसे हेतुओंके बने रहनेसे चलता रहेगा। अतः जैन सिद्धान्तसंमत "अणाइया अपजवसिया" भंग बुद्धिवादकी पक्की कसौटी पर कसा हुआ ठीक प्रतीत होता है।।
'अणाइया सपज्जवसिया' 'अणाइया सपजवसिया । जिसकी आदि तो नहीं, किन्तु अंत हो जाता है। जैसे कि भव्य-मुक्त होनेवाले जीवोंका कर्मोंके साथ संयोग अनादिकालसे प्रवाह रूपसे चला

Page #17

- અંક ૪] જીવકે કર્મબન્ધ ઔર માલકા અનાદિત્વ . ૧૧૧
आ रहा है, परंतु वैसे कर्मबन्धक कारणों के मिट जानेसे और मुक्तिके अनुकूल कर्मनाशककारणोंके पैदा हो जानेसे प्रवाह रूपसे अनादि उस कर्मसंयोगका अंत हो जाता है। .
तार्किक परिभाषामें इसको प्रध्वंसाभाव कहा जाता है जो सदसत् अर्थात् पूर्वमें था बादमें मिट गया । भव्य जीवोंका कर्मसंयोग अनादि सांत माना जाना है। इस दूसरे भंग की विवेचना भी सुसंगत बुद्धिगम्य होती है। सदासे ऊगनेवाला बोज भून जाने पर फिर नहीं ऊगता। इस ढंगके उदाहरण इस भंगको समझनेमें उपयोगी होते हैं।
. प्रवाह रूपसे अनादि कर्म . प्रवाह रूपसे अनादि कर्मसंयोग के मिट जाने पर जीव मुक्त हो जाता है। जीवकी यह अवस्था साइया अपजवसिया मानी जाती है। हर एक मुक्त जीवकी मुक्ति होनेकी आदि होती है पर इस मुक्तताका कभी अंत नहीं होता । क्योंकि मुक्त हुए बाद कर्मबन्धनका कोई हेतु बाकी नहीं रह जाता । यह बात अभ्रान्त रूपसे कही जा सकती है, कि "छिने मूले कुतः शाखा."
सादि सांत मंग यह भंग जिसकी आदि भी है, और अंत भी है, ऐसी अवस्थामें लागु होता है। सम्यकत्वसे पतित जीवके मिथ्यात्वकी आदि भी है, और अर्द्धपुद्गल परावर्त्त प्रमाण कालमें अवश्य ही मुक्ति प्राप्त होगी। उस समय उस मिथ्यात्वका अंत भी हो जायगा। शास्त्रीय परिभाषामें इसे साइया सपज्जवसिया कहा गया है। माइया अपज्जवसिया और साइया सपज्जवसिया भंगोंमें तार्किक परिभाषांके अत्यन्ताभाव और अन्योन्याभाव लागु होते हैं।
__ मुक्त जीवोंकी मुक्ति यदि आदि वाली और अनंत मानी जातो है, तो क्या कोई ऐसा समय भी था, जब मुक्तिमार्ग हो नहीं था ? इसके जवाब में प्रतिमुक्तव्यक्तिकी अपेक्षा मुक्तिको आदि है, परंतु समूहरूपसे मुक्त जीवोंकी विचारणामें अनंतकालीन मुक्तिके प्रवाहको हमें नहीं भूलना चाहिए और वह मुक्तिका प्रवाह अनंत कालसे प्रस्तुत है। अतः मुक्तिगार्ग किसी समय नहीं था, ऐसा नहीं हो सकता । मुक्त जीव स्वयं सादि अनंत भंग में स्थित हैं, और मुक्तिका मार्ग, प्रवाहरूपसे अनादि अनंत भंगमें ।
अनादि बंध या मुक्ति? " यदि स्थिर चित्तसे इसका विचार किया जाय तो यह निश्चितरूपसे कहा जा सकता है, कि प्रवाहरूपसे बंध अनादि है, और मुक्ति भी अनादि ही है। यह एक ऐसी समस्या है, जिसको स्थूल बुद्धिसे सोचने पर कुछ उलझनसी पैदा होगी। जैसे किः-जो बना है वह बिगड़ेगा, और जो बना नहीं वह बिगड़ेगा भी नहीं। जो आया है वह जावेगा, और जो आया नहीं वह जायगा भी नहीं। जिसकी आदि है उसका अंत भी है, जिसकी आदि नहीं,

Page #18

( શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ [વર્ષ ૧૧ उसका अंत भी नहीं । यह उलझन द्रव्य, गुण और पर्यायोंको भलीभांति न समझनेसे ही होती है। उदाहरणके लिए बनना और बिगड़ना, अथवा जाना या आना अपेक्षा दृष्टिसे द्रव्यकी पर्यायें हैं। दूधं रूपसे बिगड़नेवाला द्रव्य दही रूपसे बनता है और दही रूपसे बिगड़नेवाला द्रव्य छाछ रूपमें-मक्खन रूपमें बन जाता है। द्रव्य अपने रूपमें अर्थात पुद्गल रूपमें न कभी बनता है न कभी बिगडता है। पर्याय-अवस्था विशेष-बनता भी है और बिगडता भी है। ठीक इसी तरह जोधपुरवालोंकी दृष्टिसे जिनदासका जाना होता है तो जयपुरवालों की दृष्टिसे आना होता है । जिनदास नामक जो द्रव्य है उसमें से न कुछ गया, और न कुछ आया ही। बनना बिगड़ना और जाना आना ये क्रियाके रूपान्तर मात्र हैं। .
आदि अन्तकी कल्पना " . यह कल्पना अवस्था विशेषको लक्ष्यमें रखकर ही की जाती है। अवस्था विशेष भी सूक्ष्म और स्थूल दो तरहके होते हैं । सूक्ष्म अवस्था विशेष प्रति समय होते हो जाते हैं। भगवान् उमा स्वातिजीके तत्त्वार्थाधिगमसूत्रका-" उत्पाद-व्यय-धौव्ययुक्तं सत्सूत्र समझना चाहिए । प्रतिक्षण नये पर्यायोंका उत्पादन और पूर्व पर्यायोंका व्यय-नाश होते हुए भी सद् द्रव्य ध्रुवतावाला होता है । जीव द्रव्य संसारमें रहते हुए संसारी अवस्था वाला होता है । और वही मुक्त होनेसे मुक्त अवस्था वाला हो जाता है। संसारी और मुक्त ये दोनों जीवद्रव्यकी स्थूल अवस्थाएं हैं। उनकी सत्ता भी उन २ कारणों पर निर्भर रहती है। संसारके कारणों के रहते हुए संसारी अवस्था रहती हैं और उन कारणों के मिट जाने पर उसका भी अंत हो जाता है।
- संसारी और मुक्त ये दोनों अवस्थाएं प्रवाहरूपसे अनादि अनंत होती हैं। जैन. दर्शन अपेक्षाप्रधान दृष्टिसे देखनेके लिए हमें प्रेरित करता है इसलिए परीक्षाप्रधान बुद्धिवालोंको वह अपनी ओर आकर्षित करता है। कालके प्रभावसे पड़ोसी दर्शनोंके प्रसंग एवं राजनैतिक और सामाजिक क्रान्तियोंके विषम वायु मण्डलमें उसके साहित्यका काफी अंग भंग हुआ है। फिर भी मौलिक तत्त्वोंकी विचारणामें वह अपनी सानी नहीं रखता।
कर्मबन्धन और मोक्ष-इन दोनों अवस्थाओंके अनादित्वकी आलोचना जैन दृष्टिसे इस लेख में की गई है। इससे संबंध रखनेवालो दूसरी आलोचनाएं-जैसी कि १ संसारका कुर्ता कौन ? कोका फलदाता कौन ? मुक्त जीव केवलज्ञानी संसारके आदि अंतको देख सकते हैं या नहीं ? अगर देख सकते हैं तो संसारको अनादिता कैसी ? नहीं देख सकते तो ज्ञानपूर्णता कैसी? केवलज्ञान पूर्ण या अपूर्ण? मुक्त जीव संसारमें वापस कर्म बन्धन करते हैं या नहीं ? आदि २ हैं। उनकी विचारणा आगामि अंकोंमें करने की भावना रखता है।

Page #19

जैसलमेरके जैन ज्ञानमंडारोंके अन्यत्र अप्राप्य ग्रन्थोंकी सूची
संग्राहक - श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा .. राजपूताने में प्राचीन जैन ज्ञानभंडारोंके लिये जैसलमेर बहुत प्रसिद्धिप्राप्त स्थान है। ताडपत्रीय प्राचीन हस्तलिखित प्रतियोंके लिये तो पाटणके बाद यहींका नम्बर आता है । यहाक जैन मंदिर भी बड़े कलापूर्ण हैं, पर खेद है कि वे इतनी प्रसिद्धि न पा सके । कई वर्षोंसे हमारा विचार इस तीर्थभूमिकी यात्राका था, जो श्रावण सं. १९९९ में सफल हुआ। हमने वहाँ जाकर वहाके समस्त जैन भंडारोंका अवलोकन किया एवं अप्रकाशित शिलालेखादिकोंकी नकलें की । इस यात्रामें हमारे २५ दिन बड़े आनंदमें व्यतीत हुए । हमारे परिश्रमका लाभ सभी साहित्यिक विद्वान शीघ्र ही उठा सकें अतएव हमने ३-४ लेखोंद्वारा आवश्यक ज्ञातव्य प्रकाशित करनेका निश्चय कर पहला लेख जैसलमेरके नवीन प्राप्त ताड़पत्रीय प्रतियांके सम्बन्धमें लिखा है, जो 'अनेकान्त के अगले अंकोंमें प्रकट होगा । दूसरा लेख ताडपत्रीयके अतिरिक्त कागज पर लिखी हुई प्रतियोंमें से अप्रसिद्ध ग्रन्थोंके परिचय स्वरूप यह लिखा जा रहा है। तीसरे लेखमें अप्रकाशित जैन प्रतिमालेखोंको प्रकाशित किया जायगा, जो यथासमय प्रगट होगा।
• इस लेख में मैं उन्हीं अलभ्य ग्रन्थोंकी सूची दे रहा हूँ जिनका उल्लेख स्व. श्रीयुत मोहनलाल दलीचंद देशाई सम्पादित जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास एवं 'जैन गुर्जर कविओ भा. १-२-३ में नहीं आया है। इनमेंसे कई ग्रन्थोंकी प्रतिये बीकानेरादिमें भी उपलब्ध हैं पर जैन साहित्यके कोषरूप उक्त ग्रन्थोंकी • पूर्तिरूपमें ही उनमें अनिर्दिष्ट समस्त ग्रन्थोंकी सूची दे रहा है।
जैसलमेरके चार (नं. १-२-६-७) भंडार तो पूर्व प्रसिद्ध हैं, उनके अतिरिक्त तीन भंडार हमने नये ही देखे अर्थात् उनके ग्रन्थोंके सम्बन्धमें अभीतक किसी व्यक्तिने कोई प्रकाश डाला नजर नहीं आया । इस सूचीमें उन सातों भंडारोंको संज्ञा इस प्रकार दो गई है।
बड़ा = बड़ा भंडार जो कि किल्ले पर सुरक्षित है। इसी भंडारके अंतर्गत कई बंडल पेढ़ीमें पदे थे उनकी संज्ञा 'पे' शब्दसे दी गई है। ये दोनों
संघके निरीक्षणमें हैं। २ ई = इंगरसीजीका भंडार जो अभी यतिवर बैलजोके हस्तक है। ३. वृ = यतिवर्य वृद्धिचंद्रजीका भंडार जो खरतरगच्छके बड़े उपाश्रयमें है। ४ पं. = पंचायतीका भंडार-भी बड़े उपाश्रयमें है एवं खरतर संघके हस्तक है।
आ. = आचार्यशाखा (खरतरगच्छ ) के उपाश्रयमें है। यह उस शाखाके श्रावकोंके आधीन है। इस उपाश्रयमें यति चुन्नीलालजीका भी थोडा संग्रह है जिनकी संज्ञा " चुन्नो" है। तपा = तपागच्छके उपाश्रयमें उस गच्छके श्रावोंके आधीन है। " था = थाहरू शाहका भंडार उनके उपाश्रयमें है और उनके वंशज जुहारमलजीके हस्तक है।
इनमेंसे नं. १ और ४की सूची यति लक्ष्मीचंद्रजीने की है पर नं. १की त्रुटित प्रतियाका विवरण उसमें नहीं है, वह आवश्यक है। नं. ५को छोड़ अवशेष भंडारोंकी सूची नाम मात्रकी पुराने ढंगकी है। नं.६ के भंडारकी सूची

Page #20

मुनि में
११४ ] श्री जैन सत्य' :
[१ ११. अपूर्ण है । सको प्रतिये बिना सूची व बिना वेष्टनादि व्यवस्थाके पड़ी है उनकी व्यवस्था एवं सूची होना आवश्यक है। नं.-१के अन्तर्गत पेड़ीके बंडलोंको सूची श्रीजिनहरिसागरसूरिजीने की है । नं. ५ व उसके अन्तर्गत चुनीलालंजीके संग्रहकी कोई सूची नहीं है। इनके अतिरिक्त लोकागच्छके उपाश्रयमें कुछ प्रातये हैं, पर वे हम देख न सके। अब इन भंडारकि अन्यत्र अप्राप्य ग्रन्थाको सूची विषय विभाजित करके नीचे दी जाती है
आगम प्रकरणादि . १ कल्पसूत्रटीका
ब्रह्म (सं. १६७१ लिखित). . २ कल्पांतर्वाच्य
- जिनहंससरि
बेगडं जिनसमुद्रसूरि ४ कल्पसूत्र बालावबोध (कालिकाचार्य कथा सह) , , . ५ सूयगडांग बालापबोध घेगड़ जिनउपयसरि (सं. १७९८ लि.) डूं. ६ उत्तराध्ययन बालावबोध पार्श्वचंद्र गच्छ आजिचंद्र ७ स्थानांगदीपिका
" मेघराज ८चउसरण टवा .
तपा. . ९. क्षेत्रसमास बालावबोध । ख. रत्नसमुद्रशि. खेम १० लघुसंघयणी बालावबोध मतिचंद्रकृत पत्र ४२ ११ जद्वीप संग्रहवृत्ति मू.हरिभद्रसूरि टी. प्रभानंदसरि (कृष्णर्षिगच्छ)पं. १२ आवश्यक बालावबोध - संवेगदेव सं. १५१४ . पं. १३ संग्रहणि अवचूरी
खर० साधु सोम सं. १५०१ लि.पत्र१० पं. १४ उपदेशमाला टबा
खर. विमलकीर्ति १५ . संस्कृत टबा शिवनिधाम १६ पांच चरित्र ३६ द्वार वाला खर. रामचंद्र सं. १९०० का. व.२ कृ १७ सप्तनय बालावबोध
मतिचंद्र १८ सिदूरप्रकरवृत्ति .... मलधारी गुणकीतिसूरि पत्र १५ व १९ संबोधसत्तरी बालावबोध ख. मेरुसुन्दर. २० नवतत्त्व वृत्ति . .
नेतृसिंह (पार्श्वचंद्रगच्छ) २१ विचारछतीसी (१ से ३६ योध) मयरचंद्र सं. १६४५ विजयादशमी डूं. १. २२ धर्मचतुस्विंशिका टबासह . लुका तेजसिंह सं. १७६२ पो. सु. १५ वृ. २३ सार समुश्चय
कुलभद्र पत्र १७
तपा. २४ दर्शनशुद्धिवृद्धि पत्र ३१२ . श्रीतिलकाचार्य
तपा. २५ चैत्यवंदनक
जिनेश्वरसरि २६ गणधरसाईशतक संक्षिप्त वृत्ति ख. सर्वराजगणि
तपा. २७ पंचलिंगी संक्षेपवृत्ति
तपा. २४ धर्मोपदेशचिन्तामणि (प्राकृत) पत्र २२ :२९ दानादिकुलक उबा.
तपा. विजयकुशल ३० तीन कर्मग्रन्थ टबा,
तपा. कल्याणनिधानकृत ३१ जीवाभिगम टवा
तपा. धनविजय
तपा.. तपा.
is:

Page #21

F
बड़ा
पत्र ९
અન્યત્ર અપ્રાપ્ય ગ્રંથકી સૂચી ३२ उपभ्रायविधि
ख. शिवनिधान ३३ वीसस्थानक तपविधि शानसागर.शि.सं.१८२९ मि.व.१० मकसुदाबाद वृ. ३४ स्नात्रपंचाशिका
तपा. शुभशील पत्र ९ . २५ नवतत्त्व अर्थ
तपा. मालविजय पत्र ५० ३६ शांतिपर्वविधि
जिनदत्तसूर ३७ पार्श्वनाथ १० भव बालावबोध - पद्ममंदिर ३८ प्रमापनातृतीय पद संथ्रहणी अवचूरि 'कुलमंडण ३९ धर्मशिक्षावृत्ति
जिनपालोपाध्याय सं. १२९३ ४० विचारआलावा
गुणरत्नमरि ४१ ऋषिमंडल बालाबबोध
ब. हर्षनंदन (अपूर्ण) ४२ शत्रंजयलधुमाहात्म्य जिनभद्रमरि श्लो. १३५
बड़ा ४३ सामायिक वचनिका
जैवंत (दि.) पत्र ८२
तपा. स्तोत्रादि फुटकर १ भावारिवारणवृत्ति
मेरुसुन्दर २ देवाप्रमोस्तोत्रवृत्ति
मू. जयानंदमूरि ३ भक्तामरख्याख्या
शुभवर्द्धन ग्र. १५०० सं. १५२-पत्र ३८ वृ. ४ कल्याणमंदिरवृत्ति
देवतिलकसरि ५ उपसर्गहर बालावबोध
ख. पद्मराज सं. १६४६ जैसलमेर पत्र ५ वृ. ६ भयहरवृत्ति
(जिनप्रभसूरि वृत्तिके अनुसार अन्यकृत) बड़ा ७ सप्तस्मरण लघुशांतिवाला ख. कमलकोर्ति सं. १६८७ वै. सु. ९ डूं.
(महिमनगर श्री. सुजीके लिये प्रं. २०००) ८ विज्ञप्ति द्वात्रिंशिका
रूपचंद्र -- ९ स्तोत्रसंग्रह पत्र ५
साधुसोम १० स्तोत्रसंग्रह आदि
(सं १३८४-८७ लि.)
(सं. १४३७ लि.) १२ सानविलास प्रश्नोत्तरी
नवलराम भंडारी १३ षट्दर्शन आलोचना १४ सुभाषित गा .७०
गुणाकरमुरिशि. १५ आत्मप्रबोध पत्र १६
(कई इक्कीसी पचीसी बत्तीसी रूप) वृ. १६ जमस्कार माहात्म्य
सिद्धसेन ,
कथा व्याख्यान चरित्र संस्कृत १ धर्मदत्तकथा
तपाविनयकुशल श्लो. ८३५ सं. १६४३ पत्र ३० वृ. २ जवराजर्षिकथा -
चंद्रशेखरसूरि ३ पृथ्वीचंद्रचरित्र
लब्धिसागरसूरि ४ मौनएकादशी कथा
ख. जीवराज सं १७८२ ? बीकानेर वृ. खेद है कि इस प्रतिमें जिनेश्वरमरिचरित्र गा. ३० एवं. सं. १३८७ वाली तिमें जिमपविसरि पंचाशिका, जिनप्रबोधसूरिबहुत्तरी, जिनचंद्रसरि पतरी योनेका उल्लेख इन दोनों प्रतियोंकी सूची में है पर वे पन्ने गायब है।

Page #22

आ.
आ.
૧૧૮ | શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ वर्ष । ५ शीलवती कथा
रुद्रपल्लीय आवासुंदर प्रलो. ३८७
। सं. (१५)६२ पत्र १२ तपा. ६ मलयसुंदरी चरित्र
आर्गामक जयतिलकसरि तपा ७ मलयसुंदरी कथोद्धार
बा. धर्मचंद्र
तपा. ८ दीपालिका व्याख्यान (गद्य) प्रेमसागरशि०
तपा. ९ सुमित्रचरित्र
स्व. हर्षकुंजर सं. १५३५ तपा. १० सदयवत्स कथा
हर्षवर्द्धन (सं. १५२८ लि.) ११ जंबुकथा
सकलहर्ष पत्र ११ (सं. १७२० लि.) पं.
जैन व्याकरण ज्योतिष वैद्यकादि १ हेमोनाममालावात्तिक
ख. रामविजय सं. १८२२ पो. सु. ३ वृ. २ कारकरहस्य
नेतृसिंह ३ कौतुकमंजरी
मू. हरिभद्रसूरिशि. जयचंद्र टी. भावप्रभसूरिशि. नयकुंजर
पं. ४ रघुवंशसर्गाधिकार
जयसागर ५ उदयविलास (ज्यो.)
बे. जिनोदयसरि ६ वसंतराजशकुनदीपिका चौपई. लाभवर्द्धन सं १७७० वै.सु.३ श्लो.५६४ तपा. ७ जन्मप्रकाशिका (हिन्दी दोहा) ख.केसव (मेडतेके राजपालादिके लिये) वृ. ८ शकुनविचारदोहा
लक्ष्मीचंद्रशिष्य पत्र ४ ९ संतानऔषध पत्र १३
धनजी (दयालमुद्रकी अनुमतिसे) वृ. १० रत्नपरीक्षा
ख. तत्त्वकुमार सं. १८४५ श्रा. व. १० वृ.
रास चौपाई १ भरतसंधि
बे. पद्मचंद्र २ शुकराज चौपई
तपा पुष्पविजय सं.१८११ पत्र २९ वृ. ३ धर्मदत्त चंद्रधवल चौपई क्षमाप्रमोद सं. १८२६ आषाढ सु. २
जैसलमेर पत्र ३८ वृ. ४ सुदर्शन चौपई वस्तिग
तपा. ५ सुरसुन्दरी चौपई विजयशेखर गा. २२८
तपा. ६ रामायण चौपई
ख.विद्याकुशल और चारित्रधर्म । दोना सं.
१७९१ आसोज सु.१० लुणसर पत्र १३४तपा. ७ कयवन्ना चौपई गा. ११० मलयचंद्र ८ परिग्रह परिभाष्य चौपई मेघ (जिनमाणिक्यसूरिशि.) सं.१६०९ तपा. ९ मृगांकलेखा चौपई
खर. श्रावक लखपत (अंतिमपत्र) सं. १६९४ श्रा. सु. १५
तपा. १० त्रिलोक्यसुंदरी मंगलकलश चौपई , सं. १६९१ आ. सु. तपा. ११ अरणिक चौपई
अंचलगच्छ विजयशेखर सं.१६८५ लि.तपा. १२ रत्नचूड़ चौपई हीरकलश सं. १६३६ जे.सु.१ पत्र १३ मूहनपुरि तपा. १३ शत्रुजयउद्धारराल पत्र १८ ऋषभदास सं. १६६७ जे.सु.१०. पा. १४ रत्नपाल चौपई
. गुणरत्न सं.१६६२ महिमावती पत्र २१ सपा.

Page #23

ম४ ४]
१५ चंपकरास
१६ दयारास १७ मुनिपति चौपई १८ अंजना हनुमान चौपई १९ गजसुकुमाल चौपई २० उत्तमकुमार चौपई (जैसलमेर) २१ इलायचीकुमार चौपई २२ आतमकरणी संवाद
२३ सत्तरभेदी पूजा २४ प्रवचनसार रचनावेलि
२५ उत्तमकुमार ( नवरससागर ) २६ रुक्मणो चौपई.
२७ वसुदेव चौप
२८ हरिबल चौपई २९ ऋषिदत्ता चौपई ३० भीमसेन चौपई.
અન્યત્ર અપ્રાપ્ય ગ્રન્થાંકો સૂચી
तपा.
तपा हेमविजय लोकागच्छीय
तपा.
नयरंग सं. १६१५ फा. सु. ९ ओसियां गा.३९ बुं. बे. जिनोदयसरि सं. १७७३ मा.सु.पत्र१३ डं. जिनहर्ष सं. १७९४ आषाढ सु. १ गा. १०४ हुं.
बे. जिनचंद्रसरि सं. १६९८ भा.सु. १३ हुँ. बे. जनसमुद्रसूरि सं. १७५१ विजय वीरोतर डुं. बे. जनसमुद्रसूरि सं. १७११ मुलतान [ गणधर गोत्रीय नेमिदास आग्रह ] डुं. बे. समुद्रसूरि सं. १७१८ सूरत बड़ा. त्रुटित, बड़ा.
(महिमसमुद्र) १७३२का.व. १२,, बड़ा
""
बड़ा
,, बड़ा
सं. १७०६ जे.व. पहाड़पुर, बड़ा (महिमसमुद्र)
,, बड़ा
३१ गौड़ी स्तवन ढा. १० पत्र ५
३२ साधुवंदना
३३ चंपकमाला चौपई ३४ नेमिरास ( हिन्दी ) ३५ रायपसेणी चौपई ३६ कुबेरदत्ता चौपई ३७ साधुगुणमालिका गा. ५२
३८ सनतकुमार राम गा. ८५ ३९ आषाढभूति सझाय गा. ८४ ४० थिरावलो गा. ३३
४७ चेतनपुद्गलधमाल गा. ४८ काषदत्ता चौपई ४९ गजसिंह चौपई ५० कुंडरीक पुंडरीक संधि ५१ चोवीस जिनस्तवन गा.
59
६५
">
"
دو
93
""
बे. जिनसुन्दरसूरि सं. १७५५
,,
केलोदास
" वड़ा बड़ा त्रुटित बड़ा
,, बड़ा
जिनेश्वरसूरि सं. १७०९ आषाड सु. ३ सक्कीनगर बड़ा
था
नयरंग सुखसागर
था
सेवग
था
देवसुंदर सं. १५८७
बड़ा
सहजकीत्ति सं. १६८३ मा.व. ७ ( धीरराज आग्रह ) पं. ४१ कामलक्ष्मी वेदविचक्षणमातृपितृकथा जयनिधान सं. १६७९ गा. १०५ ४२ महाशतक चौपई पत्र १२
पं.
४३ ज्ञानवतीसी
४४ ओलियाँ वीर बतीसो ४५ चौवीशी
४६ नमिराजर्षि चौपई
[ ११७
फागण सु. २ कडपारा, बड़ा. सं. १७५३ श्रा.व. १०
"
शिवलालऋषि सं. १८८७ आ.व. १० पं. कान्हजी सं. १७५९ जयतारण भावमंदिर सं. १५३१ कुशलधीर सं. १७२९ सोजत
था.
ललितसागर अंचलगच्छ सं. १६९९ मि.सु. १४ पं.
१२६
बूचा
पं.
वीरमसागर पत्र ३३ सं. १७५१ का.व. ११ महाजन पं. राजसुन्दर सं. १७५६ जे. सु. १५ पं.
राजसार सं. १७०३ पो. सु. ७ अहमदाबाद आ. जयरंग (सं. १७३९ लि. )
वृ.

Page #24

तपा.
बड़ा
११८] , श्री रेन सत्य प्रश
[ વર્ષ થી ५२ मल्लिनाथ ५ कल्याणक स्तवन ख.समरथ सं.१७३६ भा.सु.६सक्कीनगर. ५३ त्रलोक्यदीपक हिन्दी पत्र ७४३ तपा कृष्णविजय सं.१८१२ वै. शु.३ ७. ५४ जिनप्रतिमास्तवन गा.८६ नयविमल (वीरचंद्राग्रह)सं.१७४१ विजयादशमी तपा. .५५ कुमति खंडन स्तवन गा. ५१ ऋषभ (१६७० लि.)
तपा. ५६ १७० जिननाम स्तवन गा. ६१ अविचल
तपा. ५७ बावनी (हिन्दी)
रत्नशेखरशि. लालचंद्र ५८९ वाड़गीत गा. ६८
तपा. भैरवदास
तपय ५९ १२ ब्रत चौपई गा. ६४ पद्मविजय सं. १६४५
तपा. ६. स्तवन सज्झाय अनेक.. ख. देवचंद्रजी
. आ. ६१ शोल बावनी मा. ६२
माल २१७ सज्झाय
· हर्षमूर्ति ३३ स्तवनसंग्रह (करीब २००) बे. जिनसमुद्रसरि १४ अर्जुनमालो संधि
नयरंग सं. १६२१ जे.सु.१० वीरमपुरै हुँ. ६५ शीलरास
ख.सिद्धिविलास सं.१८१० चै.सु. १० लाहोर आ. ६६ सनतकुमार चौपई
कल्याणकमल
आ. ६७ सोल स्वप्न चौढालिया अमरसिंधु २
आ. ६८ सप्तातशत जिनस्तवन
भावसागर सं. १७५८ आसु सु.३ आ. . प्राचीन रास आदि भाषा कृतियें नेमिनाथ रास गा. ५७ ख. सुमतिगणि (१३ वीं शताब्दी) चन्दनबाला रास गा. ५३ आसिगु भरहेसर बाहुबलि घोर गा. ४५ ब्रजसेनसूरि महावीर जन्माभिषेक गा. १४ जिनेश्वरसरि वासुपूज्य बोलिका गा. ४ , वीरजिनकलश गा, १४
. चंद्रप्रभकलश गा. ११ . युगादिदेव कलश गा. २० नेमिनाथ फागु गा. १४ समधर माल उघट्टण
गा. १८ महावीरकलश गा. २८ चतुर्विशति जिनचौपई गा. मोदमंदिर नेमिनाथ स्तवन गा. २३ । चंद्रप्रभकलश गा. वीरप्रभ महावीराष्टक जंबूस्वामी वस्तु
गा. २१ ऋषभशांति कलश गा. १३ धर्मचर्चरी
गा. २०
"

Page #25

२४ ४]
ऐतिहासिक साहित्य जिनचंद्रसूरि वर्णनरास गा. ४० लक्ष्मीसिद्ध जिनलब्धिसूरिपट्टे जिनचंद्रसूरि विवाह गा. ३५ सहजज्ञान कीर्तिरत्नसूरि विवाहलंउ गा. ५४ गुणरत्नसूरि विवाहलउ गा. ४९ जिनप्रबोधसूरि रेलुआ गा. १०
कल्याणचंद्र पद्ममंदिर
चर्चरी गा. १६
અન્યત્ર અપ્રાપ્ય ગ્રન્થેાંકી સૂચી
वीर कलश चौपर
गा. १२
( आदि समस्त कृतिये सं. १४३९ लिखित प्रतिमें पंचायती भंडार में हैं.)
जिनपतिसूरि पंचाशिका जिनप्रबोध सूरि चउद्दन्ती जिनचंद्रसूरी बहत्तरी जिनेश्वर रि चरित्र
F
-
पद्मरत्न
'सोममूर्ति
भभूषण
"
गा. २५
जिनचंद्रसूरिचर्चरी जिनकुशलसूरि रेलुआ मा. १० गुर्वावली, जिन भद्रसूरि, जिनचंद्रसूरि, जिनसमुद्रसूरि, जिनलब्धिसूरि एवं अन्य गीतादि ।
जयधर्म
शत्रुंजय चैत्य परिपाटी गा. २९
सोमप्रभ
शत्रुंजय यात्रा रास थे. जिनसमुद्रसूरि सं. १७२३ वै. सु. १० शत्रुंजय गिरनार संघगीत
सकलचंद्र गणिभास गा. ३१. जीवर्षि रास
विद्यासागर उपाध्याय रास
. पाटण चैत्यपरिपाटी गा. ६४ सिद्धसूरि सं. (१५) ७६ विजयदयालूरि लेख पद्धति पत्र ४ दानचंद्र सं. १७८५ जैसलमेर चैत्य परिपाटी हेमध्वज सं. १५५०
पुमसीऋषि, तेजसार, धर्मसुन्दर, दयारत्न ४ साध्वी, कुशलविजयादि गीत, हेमरत्नसूरि, अमररत्नसूरि फाग, लक्ष्मीचंदसूरि गीत आदि, बाड़ी पार्श्व, राsद्रहपुर वीर स्तवन, पाहड़पुर आदिनाथगीत, आदि ऐतिहासिक स्तवन ।
ऐतिहासिक अलभ्य ग्रंथ
जिनपाल
सं. १३८४ लि. प्रतिके जिन पत्रा गा. ७४ में यह थी वे मध्य पत्र गायब है। गा. ७४
गा. ३० सं. १४३७ लि. प्रतिकें ये पत्र गायब हैं।
जैनेतर ग्रंथ
१ प्रामाण्यवाद १२ न्यायप्रदीप ३ पदार्थरत्नमंजूषा कृष्ण ४ मिथ्यात्व ज्ञानखंडन नाटक ५ योगिनी दशाफल
हरिराम तर्कवागीश पत्र २४
याज्ञिक वेणीदत्त पुत्र गोपीकान्त पत्र
[ ११५
श्लो. ३२० पत्र ९ रविदास
पत्र ६
हरजी
पत्र ७
पं.
बड़ा
तपा.
वृ.
बड़ा.
बड़ा.
तपा.
तपा.
त्रुटित पा.
” तपा. बड़ा
तपा.

Page #26

१२०.] - श्री रेन सत्य प्राश
__ [वर्ष ११ ६ विद्धन्मनोरंजिका (व्या.) शंकरदत्त पाठक पत्र २७ ७ तत्त्वत्रय निर्णय घोरशिवाचार्य पत्र ६ ८ महाविद्या विडंबन हरिकिंकर न्यायाचार्य ९ अनेकार्थसंग्रह कायस्थ गढ़मल सुत परमानंद पत्र १७ (सं. १७८० लि. १० रूपमंजरा नाममाला .रूपचंद (गोपालसुत) पत्र ६ ११ वर्षतंत्र काशीस्थ नीलकंठ पत्र २५ शक १५०९ आश्विन सु. ९ . पं. १२ शंगारमंजरी भोजदेव
७. बड़ा १३ विभक्तिआदि व्याख्या रामकलश पत्र १७
बड़ा १४ ब्रह्मानंद कल्लोल वीचीकरण ज्ञानसागर (नं. ७६१)
बड़ा १५ हृदयदीपक वैद्यक निघंटु . बोयदेव १६ इष्टदर्पण मिश्र नंदराम पत्र ११
आः १७ हृदयप्रकाश . हृदयनारायण महाराज पत्र ७ सं. १७३८ लि. बड़ा. १८ शानमंजरी (ज्यो.) ऋषिशर्मा पत्र १६ १९ रतिभूपण (हिंदी) जगन्नाथ सं. १७१४ जे. शु. १० जैसलमेर
( अमरसिंहकी आज्ञासे विरचित) बड़ा २० प्रेममंजरी पद्य ९७ हिं. प्रेम सं. १७१४ चै. सु. १०
आ. २१ स्वरोदय पद्य ३५५ हिन्दी तनसुख सं. १८८७ का. सु. ८ . आ. २२ मैणावती गोपीचंद कथा पद्य २०० गोरख .
बड़ा. २३ गनेसकथा पद्य ९५ कायस्थ केसव (सं. १८५० लि.) पत्र ११ २४ हिन्दी नाममाला (अमरकोषके आधारसे रचित) अपूर्ण २५ संक्षिप्त वेदांत शास्त्र प्रक्रिया शंकर पत्र ३० २६ आत्मप्रकाश (वैद्यक) आत्माराम २७ आभूषणबत्तीसी गा. ३२ चंद सं. १७०६ आखातीज (चंद्रसेन ।
कुमर आग्रह) पं. २८ चांपावत (राठोड़) देवसिंघरी भूमाल पत्र ४ २९ हस्तामलक (राजस्थानी भाषा) पत्र ६ अपूर्ण ३० सिद्धान्त शतक लाडूनाथ सं. १८८४ मा. सु. ६
तपा. ३१ (शानोद्दीपक पंचाशिका, अवधूत पचीशिका, सर्वमतसूचनिका पचासी, ___अभिलाष पचीसी, अवधूतपचीसी आदि) ': मेघमालाग्रन्थोपरि सारोद्धारकाव्यानि पत्र ३० ३२ प्राचीन दोहा संग्रह ७०० ३३ फुहड़ रासो, पुरषरासो, खीचरासो, उंदरासो सुकाल वर्णनादि
बड़ा. बड़ा.
तपा.
तपा.

Page #27

અહિંસક શકિતને અપર્વ વિજયે
લેખક–પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી કનકવિજયજી. જૈન મંત્રીશ્વર શ્રી કલ્પક” નામની કથાનાં છેલ્લાં પ્રકરણને સાર અહીં રજુ થાય છે. મગધની ગાદી પર નંદવંશના વિજયધ્વજને ફરકત રાખનાર મંત્રીશ્વરના જીવનની કેટલીક ઐતિહાસિક કારકીદી આ પ્રકરણોમાં આલેખાયેલી મળે છે. આજથી વીસ સે વર્ષ પહેલાંની આ હકીકતો યુદ્ધ દ્વારા થતા રક્તપાતને અટકાવી અહિંસક શક્તિનો અપૂર્વ વિજય જણાવી જાય છે,
* તે દિવસથી મહારાજા નન્દના સર્વસત્તાધીશ મંત્રી તરીકે કલ્પકની વરણી જાહેર થઈ, અને જૈન મંત્રીશ્વર કલ્પના શિરપર નન્દવંશની સામ્રાજયકધુરાના મેરુભારની જવાબદારી આ રીતે આવી પડી. કરકની કુશલતાથી મહારાજા નન્દનું સામ્રાજ્ય દિન-પ્રતિદિન વધુ સમૃદ્ધ બનતું ગયું. નન્દની રાજસત્તાના ઈર્ષ્યાળુ રાજવીઓ કમ્પકની આ પુણ્યાઇના તેજેવી બનતા ગયા. પણ ધાર્મિકતાના પાવત્ર સંસ્કારોથી રંગાયેલા મંત્રીપદને એ અધિકાર કલ્પકને સતત જાગ્રત રાખતો હતો. મગધના સામ્રાજ્યપર આથી મંત્રી તરીકે " કહ૫ક પિતાને સારા જેવો પ્રભાવ પાડી શક હતો.
જેમ જેમ જેમ મંત્રીશ્વર ક૯૫ક લોકપ્રિય બની ગયો તેમ તેમ તેના રાજ્યના જુના અધિકારીઓનાં હદયે લુષિતતાના કાદવથી વધુ મલિન બનતાં થયાં. કમ્પકનું અનિષ્ટ કરવાની વૃત્તિવાળા માન પાટલીપુત્રના રાજકારણમાં વારંવાર દેખા દેવા લાગ્યા. .
જગતના માનની આ એક મોટી નિર્ભયતા છે કે, કોઈનાં-અરે, સમાન ધમિનાપણ નિર્દોષ ઉત્કર્ષીને તેઓ સહી શકતા નથી. એ જ અશક્તિના યોગે જ્યાં જુઓ ત્યાં ઈર્ષ્યા, અસૂયા અને કિન્નાખેર વૃત્તિનાં પાપે ઘર કરી, સંસારના નન્દન વનને ભડફે બળતું વેરાન બનાવી દે છે. અસંતુષ્ટ હદો પોતે બાળે છે, નિર્બળાને બાળે છે અને દેશને સમાજની શાન્તિને સળગાવનારી ચીનગારીઓ વેરી કુસંપને આતશ બળતે રાખે છે.
કલ્પકની શક્તિઓ મગધના રાજકારણમાં જેમ જેમ ફાલી-ફૂલી પાંગરતી ગઈ તેમ તેમ કપકની એ પ્રાભાવિકતાથી નન્દના આશી-પાડોશી રાજવીઓ મગધની સત્તાને નમ્ર સેવકની જેમ નમતા થયાં. પણ કલ્પકના મંત્રીપદની ઈર્ષ્યાથી એના જુના વરોએના હદયને આતશ વધુ ને વધુ ધીખતે થયે.
મહારાજા નજને મન કલ્પક એ રાજ્યનું સર્વસ્વ હતા. કલ્પક જેવા ધીર, સ્થિર અને કુશલ મંત્રીશ્વરને પામી નન્દને આત્મા, સુખનાં સ્વપ્ન સેવી, નિરાંતે પોઢો હતો. ક૯૫કની રાજ્યવ્યવસ્થા માટે નન્દને પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હતો. આ બધું હોવા છતાં કલ્પના જના શત્રુઓ એનાં છિદ્રોની શોધમાં હતા. અને નન્દના હદયમાં કલ્પક પ્રત્યેને અવિશ્વાસ પેદા કરવામાં આમ એક વેળા તે લોકે ફાવી પણ ગયા.
એ હતો તે સામાન્ય પ્રસંગ કલ્પકને જે બનાવની પાછળના આ વિકૃત વાતાવરણની સામાન્ય ગંધ પણ ન હતી, તે બનાવને એના જના રાજ્યમંત્રીએ કોઈ નવા જ રૂપે મહારાજા નન્દના રાજકારણમાં વહેતા મૂકો. એ બનાવની ટૂંક હકીકત આ મુજબની હતી
પકને ઘેર એના હેટા પુત્રના લગ્ન પ્રસંગ હતું. આ પ્રસંગ ઉજવવાને ક૫કે

Page #28

, ૧૨૨ ]. શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
વર્ષ ૧૧ પિતાને છાજતી સઘળી તૈયારીઓ કરી હતી. મંહારાજ નન્દને પિતાને ઘેર આમંત્રણ આપી, ભેટ ધરવા સારાં સારાં શસ્ત્રો તેણે તૈયાર કરાવવા માંડયાં. કલ્પકના ઘેર આ રીતે નવાં શસ્ત્રો વિપુલ પ્રમાણમાં તૈયાર થઈ રહ્યાં છે, એ હકીકત તેના છિદ્રાવેલી અધિકારી વર્ગના કાને અથડાવા લાગી. એટલે આ અસંતુષ્ટ માનોએ પિતાની મલિન વૃત્તિથી મહારાજા નદને ભંભેરવાનું કાર્ય આરંભી દીધું. કલ્પકના આવવા પછી જેનું મંત્રીપદ ચાયું ગયું હતું, તે જુના મંત્રીએ એક અવસરે મહારાજ નન્દની આગળ ગણગણાટ શરૂ કર્યા. મહારાજ સાવધ બનીને એને પૂછ્યું. જવાબમાં એ અપમાનિત માનવે જણાવ્યું
“રાજન ! આપ અમારા શિરતાજ છો. અમારા પર કરુણદષ્ટિ એ જેમ આપને માટે ઉચિત આચાર છે, તેમ સેવક તરીકે આપના હિતની ચિંતા રાખવી એ અમારી ફરજ છે. માટે જ આપને હું ચેતવું છું કે, આ મુત્સદી કલ્પકથી સાવચેત રહેજે.' નન્દના હૈયામાં ધીમું ઝેર રેડવાની દુષ્ટતાથી એ આ બધું બોલી રહ્યો હતો. કાંઈક સંદિગ્ધ હદયના નન્દને વધુ બહેકાવવા તેણે ફરી ઝેર પીરસવા માંડ્યું: “પ્રભો! આપની સમક્ષ જુઠું બોલવાની અમારે કાંઈ જરૂર નથી. આપના જુના સેવક તરીકે આપના હિતની રક્ષા એ જ અમારા પ્રત્યેક શ્વાસોશ્વાસની ફરજ છે. આથી કલ્પકનાં કાળા કામની જાણ કરવી એ અમારી ફરજ છે. એ ફરજ બર્જવ્યાને આજે અમને આનન્દ છે!” , • નન્દના હૈયામાં આ ખટપટી અમાત્યે કાળકુટ કેર આમ સરળતાથી રેડી દીધું. મગધનો સત્તાધીશ નંદ કાચા કાનને હતો. એને આ બધી વાતોમાં રસ પડવા લાગ્યા. નન્દની માનસિક સ્થિતિ ડામાડોળ થવા લાગી. આ જુના ખટપટી માણસોએ ફરી એક વાર અવસર મેળવી નન્દના હૃદયના શલ્યને વધુ સ્થિર કરવા કહ્યું “મહારાજા! પ્રપંચી કલ્પકના છળની ખાત્રી કરવી હોય તો આપ તપાસ કરાવો કે એના ઘરમાં શી ખટપટ ચાલી રહી છે? આપના રાજતંત્રમાં બળવો જગાડવા માટે છૂપી રીતે શસ્ત્ર સામગ્રી તૈયાર કરાવવા માંડી છે. આપના રાજ્યના વફાદાર જૂના માણ તરીકે અમારી ફરજ સમજી આ બધી હકીકત અમે જણાવી છે. જે યોગ્ય લાગે તે કરવાને આપ અધિકારી ડો.
નન્દ આ બધું સાંભળી રહ્યો. માથાપર જાણે અકાળે વિજળી પડતી હોય તે રીતે અકથ્ય વેદનાનાં ગંભીર વતું એના મુખપર ફરી વળ્યાં. સાંભળતાં સાંભળતાં એના હદયે મારી બાની વ્યથા અનુભવી, મુંઝવણોને મહેરામણ એને ક્ષણવાર મુંઝવી રહ્યો. એ વિચારમગ્ન બન્યું. ધીરે રહી એણે પિતાના રાજકર્મચારીઓને આદેશ આપે --
મગધના સર્વસત્તાધીશની સામે બળવો? અને તે એના વિશ્વસનીય રાજ્યમંત્રી કલ્પના ષડયંત્ર દ્વારા ? જાઓ ! મારા વફાદાર સેવકે ! મંત્રીશ્વરના ઘેર શસ્ત્રસામગ્રી તૈયાર થતી જોવાય તો તેના સમાચાર મને તાબડતાપ આપો !'
મહારાજાના શબ્દ આકાશમાં ઘુમરીઓ લેતા આસપાસ ફરી વળ્યા. મગધની સત્તાના પાયા હચમચી ઉઠતા હોય તેટલી જ અધીરાઈ નન્દના આ શબ્દોમાં પ્રગટ થતી જણાઈ. આદેશને માથે ચઢાવી રાજયકર્મચારીઓ કલ્પકના આવાસ ભણી વિદાય થયા.
કલ્પક મંત્રી હતો, છતાં સત્તાને મદ એને હજુ સુધી મૂંઝવી શકયા નહતા. ધીરતાની

Page #29

અંક ૪
અહિંસક શક્તિના અપૂર્વ વિજય
[ ૧૨૩ સાથે સત્તાને પચાવી લે!નું અખૂટ આત્મસામર્થ્ય અને વયું હતું. એને ત્યાં મગધના રાજ્યશાસનના કારભાર ચાલતા હતા. રાજ્યસત્તાનેા છેલ્લામાં છેલ્લા દ્વાર ૫કના હાથમાં હતા.
કલ્પક પૂર્ણ સાવધ હતા. શુભ કે અશુભ, પાપ કે પુણ્ય આ બન્નેના ઉદ્દયાની કમે બડી આંટીઘૂંટીઓથી એને કાંઇ પણ નવીનતા ન હતી. સધળી પરિસ્થિતિઓમાં સમભાવની મનેવૃત્ત એ મૂળવી શકયા હતા. • ગઇ કાલને। સામાન્ય ગણાતા કલ્પક, હું આજે મહાન રાજ્યના તંત્રવાહક છું, આવતી કાલે હું કાણુ હઇશ ? એ ભાવિના ગર્ભોમાં છે '– આ બધી ત્રિચારણા પકને હંમેશા જાગ્રત રાખતી.
ઘરમાં પગ મૂકયા. મહામત્રો અધિકારીએ આજે સ્વતંત્ર અજમાવવાને તેને આજે
નન્દના અંગત અધિકારીઓએ મહામંત્રી કલ્પકના એરડાની અંદર પેાતાના કામકાજમાં મસ્ત હતા. આવનાર હતા. ખુદ મગધના સર્વ સત્તાધીશની સત્તાને સ્વતંત્ર રીતે આ અવસર મળ્યો હતા. તદ્દન ખેરવાઝથી તેએ મ`ત્રીશ્વરના ઓરડામાં ખૂણે ખૂણે ફરી વળ્યાં. તાન્તુખીની વચ્ચે એમણે જોયું તેા શસ્ત્રાસ્ત્રોના ઢગના ઢગ ત્યાં ગુપ્ત રીતે તૈયાર થઈ રહ્યા હતા. ખૂબ જ કડકાઈથી તે લોકે આ દૃશ્ય જોતાં રહ્યા. વાતાવરણમાં અવિશ્વાસનું ભેદી મેાજું ફરી વળ્યું. મંત્રીશ્વર આ બધા માણસાની વિચિત્ર વણુથી કાંઇક વિચારમગ્ન બન્યા. બુદ્ધિ, કુશળતા અને કુનેહથી આને તાડ કાઢવાને મંત્રીશ્વરે પેાતાની બધી પરિસ્થિતિ માપી જોઈ. પણ આ વાતાવરણની હવા પાતે ન પામી શક્યા.
"
નન્દના એ વફાદાર સેવા થે।ડી વારમાં ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા. એ 'કાંઈક' લઇને આવ્યા તે રીતે ‘કાંઇક' લઇને ગયા. એ ગયા, એમના પગરવ સંભળાતાં બંધ પડયા ત્યાં સુધી સ્વચ્છ દૃષ્ટિના મહામંત્રી માયાવી માણસેાની આ રમતને ન એળખી શકયા.
: 2:
એ પણ અવસર ફરી આવ્યા; નન્દના મહામંત્રીપદનું ગૌરવભયું માન મેળવનાર કલ્પ પર રાજદ્રોહના ભયંકર ગુન્હા તટી માનવાના ષડયંત્ર દ્વારાં સાબીત થઇ ગયા. ન્યાયની અદાલતે ન્યાયનું નાટક ભરવી કલ્પકને તેના ગુન્હા બદલ શિક્ષા ફરમાવી કે, નન્દના દુશ્મન સાથે ભળી, મગધની સત્તાને સર્વનાશ કરવાનું કાવત્રુ રચવાના ગુન્હેગાર કલ્પકને તેના કુટુંબપરવાર સહિત અધારા કારાવાસમાં જીવનપર્યંત ધકેલી દેવામાં આવે છે.' સત્તાના અમલ તરત જ શરૂ થયા. નિર્દેષ કલ્પક, તેના કુટુંબ પરિવારની સાથે પાટલીપુત્રની ક્રાઇક ધારી ઉંડી કાટડીમાં પેાતાનું જીવન પૂરું કરવાની સ્થિતિમાં મૂકાયા. પુણ્ય—પાપની લીલી મૂકીએ, મંત્રીશ્વર કલ્પકના જીવનમાં આમ તખ્તા પરના નાટકની જેમ અનેક દૃસ્યા ઉભાં કરી દીધાં. જૈન દર્શીનના કદના તત્ત્વજ્ઞાનનું અમીપાન કરનારા તેણે આ વિપત્તિને સમભાવે સહી લેવાના નિશ્ચય કર્યો. કર્મે ઘડી હતી એથી સંચાગ-વિયેાગની–ઇષ્ટાનિષ્ટ સંગાની આ બધી વિચિત્ર લીલાઓમાં એ લડાઇ ગયા. મા અણુધારી આપત્તિએ એના આત્માના કાબૂ લઈ લીધા ન હતા. પશુ સ્વમાનભ'મા આ પ્રસંગ એને ભ્રૂણી ધણી વેળા અકળામણુની વ્યથામાં મૂકી દેતા.
· નિર્દેૌષ વ્યવહાર, સાધુવૃત્તિ અને નિસ્પૃહ જીવન આ બધું સત્તાપાર રહી જાળવી રાખ્યું. તરવારની અણીપર જીવનને હેડમાં મૂકયું. છતાં પરિણામે આવું કારનું ક મા બધા વિકલ્પામાં દારાતા તેણે કેટલાય દિવસા સુધી અન્નપાણી પણુ ત્યજી દીધાં.

Page #30

૧૨૪
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧
પેાતાનું કુટુંબ પોતાના કહેવાતા ગુન્હાની શિક્ષાનુ ભાગ ખની નરકની રૌરવ વેદનાને પાતાની આંખ આગળ ભોગવી રહ્યું હતું, એની વ્યથા ૧૫૪ જેવા સ્વસ્થ, ધીર અને સત્ત્વશાલીને ખૂબ જ મેચેન બનાવી દેતી. પેાતાના ફાલ્યાફૂલ્યા સમસ્ત સંસાર આમ અયાન, કાઈ એ-ચાર ખટપટી કાવત્રાખેારાની આસુરી લાલચેાના શિકાર ખની રગદાળાઈ જાય એ વિચારની સાથે એ મહામાત્ય પગથી માથા સુધી કંપી ઊઠતા.
એ અંધારી કાટડીની રૌદ્ર યાતના મંત્રીશ્વરે ભાગવતા એક દિવસે પેાતાના કુટુંબને કહી દીધું': ‘ જુએ ! આપણને આ રૌરવ નરકમાં નાંખનાર કાવત્રાખેારાને ચેાગ્ય શિક્ષા કરવાના મેં નિશ્ચય કર્યો છે. રાજા નન્દ માપણુને રીબાવી–રીભાવી વગર મેાતે મારી નાંખશે. આપણે આમ પશુ કરતાં વધુ કરુણુ જીવન પૂરું કરી મરવા કરતાં એક એવા બુદ્ધિશાળી ધીર આપણુામાંથી બચી જાય એમ કરવું જરૂરી છે; જેથી આ કાવત્રાખેારને તેનાં પાપાની શિક્ષા આપવાને એ દરેક રીતે સમય બને!' ખેાલતાં ખેલતાં કલ્પકના મુખપર વિષાદ અને રાષની ચિત્રવિચિત્ર રેખાએ ફરી વળી. પરિવારના આપ્તજને આ બધું સાંભળી રહ્યાં. પેાતાના જીવનની ફાલીફૂલી નન્દન વાડી આમ અકાળે કરમાઇ જશે, એ હકીકતને વિચાર પણ ત્યાં રહેલા બધાનાં મનને લેવી નાખવા માંડયા. પણ વેરની વસુલાતની કલ્પનાએ, બીજી જ પળે તે લેાકાને સ્વસ્થ બનાવ્યા.
તેઓએ વેદના મિશ્રિત વાણીને શબ્દ દેહ આપતાં મંત્રોશ્વરને કહી દીધું : પૂજ્ય ! અમે જીવીએ તે! શું અતે મરીએ તે શું? અમારા જીવનની હવે કાંઇ કિંમત નથી. એક ધડા જેટલું પીવા માટે પાણી અને પાંચશેર ચેાખાની ઘેંસ ભેાજન માટે આપણને મેાકલી નન્દ આપણુને રીબાવી-રીબાવીને મારવા ઇચ્છે છે. કાચાકાનના રાજા નન્દ ક્ષુદ્ર માનવીએના માયાવી તાંડવને આ રીતે કેવળ સાથી બની રહ્યો છે. આપ જો જીવતા હશે। તા એ માયી માનવાને યોગ્ય શિક્ષા કરી શકશે; તે જ અત્યાર સુધી આપના હાથે સેાળ કળાએ ખીલેલી આ મગધની સમૃદ્ધિ સુસ્થિર બનશે. મગધના સિંહાસને નન્દની પાંગરતી વંશવેલ ફાલી–ફૂલી કરવાનું સામર્થ્ય આપ સિવાય અન્ય કાર્ટમાં નથી. આમ થતાં નન્દ વશની સમૃદ્ધિનાં મીઠાં ફળા મારેાગવાને આપણા વારસા શક્તિશાળી બને તે અમે અમારા આ બલિદાનની કિંમત પામ્યા એમ માની સતાષ પૂર્ણાંક મરી શકીશું.
પ્રસંગ ખુબ જ કરુણ હતા. અંધારી કાટડીનાં ડાણુમાં આ આપદ્મસ્ત માનવાના આ શબ્દોએ એ વેળાએ વાતાવરણને ભરી દીધું. ગઇ કાલ સુધી મોટા ગગનચુંબી મહાલયાની દેવદુર્લભ સમૃદ્ધિને ભાગવના મંત્રીશ્વરના આ સંસાર, પાતાના જીવવાની આશાને ત્યજી હવે નિશ્ચિન્ત બન્યા. ધર્માત્મા કલ્પ પાતાનાં આ પરિવારને સંસારના પદાર્થીની ક્ષણિકતા સમજાવી સમાધિમાં સ્થિર રાખ્યા. ધર્માંના તત્ત્વજ્ઞાનના ખેલ પામી આ લેાકેા અન્તે સમાધિપૂર્વક મૃત્યુને ઊજવી ગયા.
આ બાજુ –કલ્પકના સત્તાભ્રષ્ટ થવા બાદ મગધના સામ્રાજ્યને ભટકે ખળતું જોવાને આતુર નાનાં નાનાં રાજ્યા મગધની સત્તાને પડકારવાને તૈયાર થયાં. મંત્રીશ્વર કલ્પકની ડહાપણભરી મુત્સદ્ગિગીરીએ અત્યાર સુધી આ બધા બળવાખારાને ચેાભાવી દીધા હતા; પકના પુણ્યતેજથી કંપતાં આ રાજ્યાએ હંમેશ મગધની સત્તાને ચરણે આળાટવામાં જ

Page #31

અંક ૪ ] અહિંસક શક્તિને અપૂર્વ વિજય
[ ૧૨૫ પિતાનું સ્વમાન માન્યું હતું. પણ ઊંડે ઊંડે કુક વા કાંટાને ઉખેડી ફેકી દેવાની વૈરવૃત્તિ આ સત્તાધીશેને વારંવાર અકળાવતી, પણ કલાકની શક્તિ આગળ એ ફાવતા ન હતા.
પણ હવે કલ્પકથી અન્ય મગધની સત્તાને નિજીવ માનનાર આ નાનાં નાનાં ગણરાજ્યોએ મગધના સત્તાધીશની સામે ખુલ્લી રીતે મળો ઊભો કર્યો. પાટલીપુત્રની રાજ્યવ્યવસ્થામાં કલ્પકની ગેરહાજરી દરમ્યાન તદ્દન અરાજકતા વ્યાપી ગઈ હતી. મગધનું બલ, ભંડાર, સન્ય કે જે કાંઈ હતું તે કલ્પકની આવડત અને વિસ્થાશક્તિ પર નિર્ભર હતું.
આજે મગધના પાટનગરના રાજતંત્રમાં સે મણ તેલે અંધારું છવાઈ ગયું હતું. બળવાખેર સત્તાઓ માટે આ એક સુવર્ણ તક હતી. મગધપરથી નંદવંશની સત્તાને ઉખેડી નાંખી પિતાની સામુદાયિક સત્તા જમાવવાના કેડે આજે આ લોકોને ફળતા લાગ્યા.
નન્દની નબળાઈને લાભ લેવાને એમની વૃત્તિઓ અત્યારે ઉશ્કેરાઈ ચૂકી હતી. વૈરવૃત્તિના આતશે આ આત્માઓને સંતપ્ત બનાવી દીધા હતા. એ લોકેએ હવે છેલ્લી લડાઈ લડી લેવાનો નિર્ધાર કર્યો. પિતાનાં સિખે સાથે તેઓએ નગરને ઘેરી લીધું. રાજનીતિનાં નાટકે ભજવી લેવા માટે દૂતધારા મગધના સર્વસત્તાધીશ મારાજ નન્દને કહેણ મોકલ્યું
વૈશાલી, વૈદહી, લચ્છવી ઈત્યાદિ અઢાર દેશોનાં મહારાજ્યનું પ્રતિનિધિમંડળ તમને કહેવડાવે છે કે, હવે તમારી સત્તાનો સૂર્ય આથમી ગયો છે. “જેનું ભુજાબ તેનું રાજ્યબલ’ એ સત્ય રાજ્યનીતિના ચાણક્યએ જગતને બતાવી આપ્યું છે. મગધના પાયતખ્તને અધિકાર એ કેવળ વારસાથી ચાલી આવતો અમરપદો નથી. અમે હવે આવા આપખુદ શાસનને ચલાવી લેવાને કોઈ પણ રીતે તૈયાર નથી. મગધની સત્તા સાથે સમાન દરજે રહેવાને અમે તૈયાર છીએ. આ સિવાય સમાધાન કે સુલેહને અમે નકારીએ છીએ. આપના જવાબ માટે અમે થંભ્યા છીએ. યુદ્ધ, યુદ્ધ ને યુદ્ધ ! એ હવે અમારો માને છે.'
દૂતનાં વચનામાં લડાઈને અગ્નિ સળગી રહ્યો હતો. કપાકને સત્તાભ્રષ્ટ થયા બાદ તાજેતરમાં આમ અચાનક ફાટી નીકળેલી આ આપત્તિથી સેનાધિપતિ અશ્વઘોષ મૂંઝવણમાં મુકાઈ ગયો, ને મહામાત્ય વિશ્વગુપ્ત ઉડી વિચારણામાં ગરકાવ થયો.
રાજસભાની હવા તદ્દન શૂન્ય જેવી હતી. લડાઈ લડી લેવાનું શૌર્ય કે પરાક્રમ કોઈ અધિકારીના મુખ પર તે વેળા ન જણાયું. મહારાજા નન્દ આ બધું પામી ચૂકે, એણે મુત્સદિગીરીભરી જબાનથી દૂતને કહ્યું: ‘તમારા અને અમારા સંબન્ધ ખૂબ જ નિખાલસતાભરી મિત્રોથી ચાલ્યો આવે છે. એને ટકાવી રાખવાને અમે આતુર છીએ. લડાઈ લડી લેવાની વૈરવૃત્તિને આમાં સ્થાન ન જ હોવું જોઈએ. અમારા મહામાત્ય કટપક વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે પથારી વશ છે. છતાં તમારી સાથે સલાહ કરવાને દરેક પ્રકારે તેઓ તૈયાર છે.”
દૂતને નન્દનાં આ વચનમાં મગધનાં સત્તાધીશની નબળાઈ જણાઈ. મગધનો સર્વતંત્રસ્વતંત્ર ગણાતો સમ્રાટ આટલે નરમ બની જવાબ આપશે એ એની કલ્પનામાં ન હતું. એણે જોયું કે ક૯પકના નામે સમય કાઢવાની આ એક તરકીબ છે. દમન અજમાવ્યા વિના કોઈ રીતે કાર્ય સિદ્ધિ નથી એમ ચબરાક દૂતે તે વેળા પાણી માપી લીધું.

Page #32

૧૨૬ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ અંક ૧૧ “હું અમારા માલીકને પૂછી જોઉં' કહી તે દૂતે ઘોડા દોડાવી મૂક્યો. બીજી જ પળે તે રાજ્યોની સેનાએ પાટલીપુત્રની ચોમેર ઘેરે ઘાલી નગરના લોકોનો વ્યવહાર મુશ્કેલીમાં મૂકી દીધા, નિર્દોષ પ્રજાજને દિન પ્રતિદિન આ રીતે આપત્તિના ઘેરા વમળમાં સપડાઈ ગયા. મહારાજા નન્દ નવા પ્રધાનમંડળને આની સામે જવાબ આપવાનો આદેશ કીધે. મહામાત્ય વિશ્વગુપતે નકારમાં પિતાને જવાબ પાઠવી દીધો, અને કહી દીધું કે “અચાનક ઊભી થયેલી આ પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવાને અમારી પાસે સૈન્ય કે સામર્થ્ય નથી.”
મગધના સમ્રાટને અત્યારે પોતાને બુદ્ધિશાળી મહામાત્ય કલ્પક યાદ આવ્યું. તેની બને આંખોમાંથી આંસુની ગંગા-જમુના વહેતી થઈ. તેમજ મડામાત્યની બુદ્ધિ, વફાદારી અને પરાક્રમની શૌર્યભરી કારકીર્દીનાં સંસ્મરણે તેનાં દુઃખી દિલને આગના તણખાની જેમ દાહ દેવા લાગ્યાં. પોતે જાતે કારાવાસની કાળી કોટડીમાં કલ્પકને મળવા આવ્યો. એણે ત્યાં જોયું તો જિંદગીની છેલ્લી ઘડીઓમાં પણ મૃત્યુની સામે હિમ્મતભરી બાથ ભીડી મહામંત્રી પ્રસન્નતા પૂર્વક જીવી રહ્યો હતે.
મગધને સમ્રાટ કલ્પકને નમી પડ્યો. હાડપીંજ રક્ષા મંત્રીના દેહમાં આત્માના અણખૂટ નું દર્શન થતાં નન્દના હૈયામાં મંત્રીશ્વર પ્રત્યેને સદ્દભાવ વધતો ગયો. સમ્રાટ છતાં સેવકની જેમ એ લજજાથી ધરતી સામું જોઈ રહ્યો. કલ્પકની સ હદયતા અને સાધુતા પ્રત્યે એને પૂર્ણ વિશ્વાસ હતો. થોડી વારના મૌન પછી એણે પિતાની વાયા બોલી:
મહામાત્ય ! મગધને સર્વસત્તાધીશની કે સામ્રાજ્યની લાજ રાખવાને આજે અમે તમારી પાસે ભીખ માંગવા આવ્યા છીએ. ગઈ કાલ સુધીના પરસ્પરના ઝેર–વેર ભૂલી મગધના દુશ્મનોની સામે ઊભા રહેવાને તૈયાર થવાની સ્થિતિ આપણે માટે આજે અનિવાર્ય બની છે. મંત્રીશ્વર ! તમારા પર અમે અન્યાયની જે ઝડીઓ વરસાવી છે એ પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત અત્યારે અમે ભોગવી રહ્યા છીએ. મગધની સત્તા સામે ગણુરાએ આજે ઉઘાડે છોગે બળવો ઉઠાવ્યો છે. તમારા જેવા મહાપુણ્યવાન મંત્રીના આત્મબળ પર હજ અમને વિશ્વાસ છે કે અમે અમારી સત્તાના ડગમગતા સિંહાસનને અચલ બનાવી મગધના રાજ્ય તખ્ત પર નન્દવંશને વિજયધ્વજ ફરકાવી શકીશું.'
કલ્પકની સજજનતા પિતાના માલીકની પાસે આ શબ્દો સાંભળતાં અકળાઈ ઊઠી. ક્ષણભર એના માથા પર જાણે વીજળી પસાર થતી હોય એમ એ મૂઢ બની શૂન્ય થઈ ગયે. એ બે એ શબ્દોમાં પર્વત ફાડી નાખે તેટલું શૌર્યું હતું. જાણે વાણીના પ્રવાહ વિજ્ઞક્તિને થંભાવી દીધી. એના હૃદયમાં સાચો સેવકભાવ અને સ્વામીનું વાત્સલ્ય ઉભરાતું હતું. થોડા શબ્દોમાં એણે કહી દીધું. “રાજન ! મગધના સમ્રાટની સેવા એ મારું જીવનવ્રત હતું અને છે. શ્રી જિનેશ્વર દેવ જેવા તારક પરમાત્માને સેવક કલ્પક પિતાના લોહીના છેલા બિ૬ સુધી મગધના સામ્રાજ્યને વફાદાર રહેશે. દુન્યવી કોઈ પણ સ્વાર્થી કલ્પકની વફાદારીને આડે કદી આવ્યા નથી અને આવશે નહિ. એ માટે આપનિશ્ચિત્ત રહેશે?'
: ૩: બીજે દિવસે મહામાત્ય કલ્પકની સાથે મહારાજા નન્દ પાટલીપુત્રના ચેરે–ચૌટે ફરી વળ્યાં. નગરનાયકે મહામાત્યને જોઈ સ્વસ્થ થયા. પ્રજા પિતાનાં દુઃખને ભૂલી ગઈ.

Page #33

'
અહિંસક શક્તિના અપૂર્વ વિજય
[ ૧૨૭
અંક ૪ ] પ્રકાશનાં તેજસ્વી કિરણેાની જેમ મહામંત્રીશ્વરનાં આગમનથી નગરજનેાનાં હૈયાં આનન્દથી ભરાઈ ગયાં. અધીરાઈ શાક અને શૂન્યતાનુ અંધકારધેયું` વાદળ વિખેરાઈ ગયું.
ગઢપર ચઢી મંત્રૌશ્વરે નગરને ઘેરી રહેલાં ગણરાજ્યેનાં સૈન્યાને જોઈ લીધાં, અને સમાધાનીના સંદેશ જાતે પાળ્યેા. રાજ્યના અધિકારીઓએ મંત્રીશ્વરના નામે સુલેહને શ્વેત વાવટા આકાશમાં ફરતા કરી દીધે. ગણરાજ્યાના પ્રતિનિધિએએ આ બધું જોઈ લીધું: નિરક લેાહી રેડવા કરતાં મગધની સત્તાને એનો નબળાઈને ટાણે સુલેહના દાણાથી ચાંપી જોવામાં એ લેાકેાએ પેાતાનું ડહાપણુ માન્યું.
ગણરાજ્યાના મુખ્ય સેનાધિપતિ ભદ્રીય આ તકને ઉપયાગ કરવામાં સાવધ હતા. એણે પ્રતિનિધિમ’ડલને કહી દીધું: ‘ વાટાઘાટથી જો આ બધું પતી જતું હાય તા આપણા સૈનિકાના લાહીની નદી આ ભૂમિપર શા માટે વહેતી કરવી ? સૌ એકમત થયા. ગરમ અને નરમ અને દાના નાયકાએ ભદ્રવીય તે મહામાત્ય કલ્પકની સાથે વાટાઘાટા કરવાને સમ્મતિ આપી. ભદ્રવી` નગરમાં આવ્યે।. મંત્રીશ્વરનો અદ્ભુત પ્રતિભા, ભભ્ય લલાટ અને દેવાંશી તેજ જોઈ એ સહસા નમી પડયો.
મંત્રીશ્વરે એને પેાતાની બાજુમાં બેસાડી એ યુવાન સેનાપતિને સત્કાર કર્યાં. ભદ્રીય ની માતા ઓગળતી ગઈ. પરસ્પરના પ્રેમનુ વાતાવરણુ ત્યાં સ`તું થયું. હિંસાની પાશવી વૃત્તિની રામે જૈન મહામાત્ય કલ્પકની નિદ્દોંષ અહિંસકતાને વિજય થયે।.
4
ભાઈ ભદ્રવો ! ' નરમાશથી મંત્રીશ્વરે પેાતાની વાણીને માન આપી. ‘ તમે ગણરાજ્યે! ભલે માનતાં હૈ। । મગધની સત્તાનું પરિમલ ખૂટી ગયું છે. પણ એ તમારી ભ્રમણા છે.' મંત્રણા માટે મગધની આતુરતાનું કારણ સ્પષ્ટ કરતાં કપડે ચેાખવટ કરી3 મહારાજા નન્દ અને હું માનીએ છીએ હિંસાથી જગત જીતી શકાય છે, કે વશ કરી શકાય છે, એ નયું અનુાન છે. સત્તાવાદ કે સામ્રાજ્યની ભૂખ પાપે! જન્માવી સ'સારને પાપી બનાવે છે! આથી જ અમને સત્તાની ભૂખ કે લેાલ તલમાત્ર રહ્યો નથી. અમારા ધમ, સત્તા કે સમૃદ્ધિ પુણ્યબળથી પ્રાપ્તવ્ય છે, એમ અમને સમજાવે છે. આથી એની ખાતર લાખા કરેડા યા અબજોની સંખ્યાના નિર્દોષ માનવાના રક્તસ’હાર કરી શણિતના સાગર ઊભા કરવા એ મારે મન ભયંકર અન્યાય અને અધમ છે;
! શક્તિને વ્યય છે. ' ખેાલતા માલતા મત્રીશ્વરની પ્રૌઢ કાયા કંપી ઊઠો.
"
ફ્રો મંત્રીશ્વરની વાણીના ગંગાપ્રવાહ વહેતા થયેઃ
• સેનાધિપતિ ! તમારા જેવા યુવાના ગણરાજ્યેાના સાચા દીવાએ છે. તમારી શક્તિઓ જગતના કલ્યાણુ માંગે પ્રકાશ પાથરવામાં રૂડો ! હિંસા, ઈર્ષ્યા, વર અને વૈમનસ્યનાં પાપાના ભીષણ અંધકાર ઉલેચી નાખી અહિંસાના ધાઁ માર્ગે પ્રંસારની પ્રજાને ઢારવણી આપવી એમાં જ તમારા લોહીનાં ઉષ્ણ બિંદુએથી થનગનતી યુવાનીનું સામ છે. ' વાવૃદ્ધ કલ્પકનું જાદૂઈ વ્યક્તિત્વ સેનાધિપતિનાં આત્માની આરપાર અસર પાડી ગયું.
છે. એક રક્ત
મંત્રીશ્વરે કહ્યું: · પ્રિય ભદ્ર ! તમારા માટે એ મા હાલ ઊભા
પાતને અને બીજો અહિંસાને. પહેલા માર્ગે કાયરાએ-આત્મસામય્યહીન નિષ્ફળ

Page #34

૧૨૮ ]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ માનવોએ, અજમાવી સંસારને સ્વાર્થોને સળગાવી મૂક્યા છે, કાયમી શાંતિના શ્વાસોશ્વાસ રૂંધી નાખ્યા છે, જગતને કેવળ નિર્માલ્ય અને શસ્ત્રજીવી બનાવ્યું છે. નરમેઘના અત્યાચાર પરિણામે આ દ્વારા સમજાય છે. બીજે માર્ગ નિર્ભયતાનો છે. સરળતાપૂર્વક સત્તા કે સમૃદ્ધિના ત્યાગ દ્વારા જગતના માનની સુષુપ્ત માનવતા જગાડી એને શાન્તિનાં શાશ્વત માગે ધીરે કદમે કરે છે. વિશ્વાસ, આત્મસંતોષ અને શાન્તના આત્મતેજનો સાક્ષાત્કાર આ માર્ગે સહજ પ્રાપ્ત થાય છે. મગધના સર્વસત્તાધીશ મહારાજા નન્દ તરફથી તેના એકના એક પ્રતિનિધિ તરીકે, બીજે માગ મેં સ્વીકાર્યો છે. તે માર્ગે મગધની સત્તાનું સંચાલન થઈ શકે તે જોવાને હું આતુર છું. આ માટે જ મેં તમને મારા સમાન ભાગીદાર માની અહીં બહુ , માનપૂર્વક બોલાવ્યા છે. '
મંત્રીશ્વરની વાણીનું તેજ ચોમેર પ્રકાશિતું ગયું. શન્યની જેમ ભદ્ર વીર્ય આ બધું સાંભળતો રહ્યો. એના જીવનમાં આ બધું એને પહેલ વહેલું સાંભળવા મળ્યું. આત્માને ધન્ય માનતો તે હજુ મગધના આ મહાન મુત્સદ્દો મંત્રીને જોતો જ રહ્યો.
“સેનાધિપતિ ! મગધની સત્તાની સાથે કાયમી સુલેહ આ માર્ગે જળવાઈ રહેશે. એ યાદ રાખજો કે ગણરાજયો અને અમે સરખાં જ છીએ. તમારા વિસાનના હક્કને પીંખી નાખવાનો અમને અધિકાર નથી. એવું ઘમંડ પણ અમે રાખ્યું નથી. બાકી જે રક્તપાત દ્વારા અમારી પાસેથી સત્તા ઝૂંટવી લેવાની તમારી નેમ હોય તો તે માટે પણ અમે તૈયાર છીએ. અમારી પાસે સૈન્ય છે, તાકાત છે અને ધનદને કુબેરભંડાર પણ છે: અમે માનીએ છીએ કે જે પુણે ગઈ કાલના નાપીત ગણુતા વેશ્યાપુત્ર નન્દને મગધનું પાયતમ આપ્યું તે પુણ્ય નન્દની સત્તાને સહાય કરવાને જીવન્ત છે. બોલો નિર્ણય કરી લે !”
મહામંત્રીના શબ્દોમાંથી તણખા ઝરતા રહ્યા. મૌન તોડી સેનાધિપતિ ભદ્રવીર્યે કહી દીધું, “ લડાઈ બંધ કરી, અમે તમારા શરણે આવ્યા છીએ, તમારા જેવા દેવપુરુષ પર અમને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે. '
સમાધાન થઈ ગયું; ભદ્રવી છાવણીમાં આવી યુદ્ધ બંધ કરવાની જાહેરાત કરી, સિન્યાને વિખેરી દીધાં. બીજે જ દિવસે પાટલીપુત્રનો ઘેરે ઉઠાવી લીધો. તરત જ નગર ભય- . મુક્ત બન્યું.ભદ્રવીર્યના આ અચાનક હૃદયપલ્ટાથી ઘણું રાજ્યોમાં અરસ-પરસ વિશ્વાસ ખૂટી ગયો. સેનાધિપતિ પર દેશદ્રોહનો આરોપ વાતાવરણમાં વહેતે મુક્યો. છતાં લીવી રાજયો ભદ્રવીર્ય પરની શ્રદ્ધાથી યુદ્ધમાંથી ખસી ગયાં. બીજા નાનાં રાજ્યો નિર્બળતાના કારણે ભાગી છૂટયાં. મગધની સત્તા પર ઝઝૂમતાં ભયનાં વાદળો મંત્રીશ્વરનાં પુતે જ આગળ આમ અચાનક વિખરાઈ ગયા. મ મધ ભયમુક્ત બન્યું.
આ રીતે જેન મંત્રીશ્વર કલ્પકના અદ્દભૂત વ્યક્તિત્વના બલથી મહારાજ નન્દની સત્તા મગધના રાજ્યના સિંહાસન પર પુનઃ સુસ્થિર બની, અને મહામંત્રીની સામે કાવત્રાં કરનારા પાપીઓને નન્દ મમધની સીમાઓ પરથી દૂર ધકેલી તેઓનાં પાપોને ઉધાઠાં કર્યા. મગધ દેશના વિશાલ રાજ્યતંત્રને વહીવટને કલશ મડામાત્ય ક૯૫કના શિરેપર ફરી ગૌરવપૂર્વક ઢોળાયો. પણ સાધુમતિ કલ્પકને એની હવે અપેક્ષા રહી ન હતી. રાજ્યનાં,

Page #35

દેશનાં કે જગતનાં સર્વ સંબંધોથી મુક્ત બની તે મહામંત્રીએ પોતાનું શેષ જીવન શ્રી વીતરામ ધર્મની આરાધનામાં પૂર્ણ કર્યું. અને સમાધિપૂર્વક મૃત્યુને પામી મહાભા ક૯૫ક અપૂર્વ જીવન જીવી મૃત્યુ ઉજવી દેવલાક ભણી વિદાય થયા. ક૯૫કના વારસા મગધના મહામંત્રી પદે ત્યારપછી અભિષિક્ત થયા.
મગધની સત્તાના વાહક તરીકે ત્યારબાદ સાત-સાત પેઢી સુધી જૈન મંત્રીશ્વર ક૯૫૪ની પેઢીઓએ મંત્રીશ્વર પદ વફાદારીપૂર્વક જાળવી જૈનધર્મને દીપાવ્યો અને નન્દ વંશને યશસ્વી વિજયધ્વજ દેશપરદેશમાં દિગન્તમામી બનાવ્યો.
- ત્યારબાદ નન્દવંશનો છેલો-નવમા નન્દ મગધના સિંહાસન પર આવ્યો. તેના રાજ્યની સત્તાનું તંત્ર મહર્ષિ શ્રી સ્થૂલભદ્રજીના પિતા જૈન મંત્રીશ્વર શટાલના હાથમાં આવ્યું. અસંતુષ્ટ માનવાની ભભેરણીથી નવમો નન્દ દોરવાઈ ગયા, અને શકટાલ મંત્રીને રાજ્યદ્રોહની મધથી અપમાનિત કર્યો. એ અપમાનિત મંત્રીશ્વરે પોતાની સલામતી માટે
છાએ પ્રાણ ત્યજી દીધા. આ કાળ ચોઘડીએ નન્દવંશના સર્વ નાશનું પગરણ મંડાયું. - અપમાનિત બ્રાહ્મણ મંત્રીનું વૈર બ્રાહ્મણ કુળના જૈનમંત્રી ચાણકયે નન્દની વંશવેલને મગધના સિંહાસન પરથી ઉખેડીને લઈ લીધું', અને ત્યાર બાદ મગધના પાયતખ્ત પર ચંદ્રગુપ્ત દ્વારા મૌર્યવંશ ની સત્તા સ્થપાઈ.
ચંદ્રગુપ્ત પછી બિન્દુસાર, અશાક અને જૈન સમ્રાષ્ટ્ર સંપ્રતિ આ બધા મૌય*વશના મગધ સમ્રાટે ઈતિહાસના પાને આલેખાઈ ગયા. જેમ નન્દવંશને મગધ ની સત્તા પર સમૃદ્ધ કરનાર જૈન મંત્રીશ્વર ક૯૫ક હતા તે જ રીતે મગધના પાયતખ્ત પર મૌર્ય વંશને સ્થિર કરનાર બ્રાહ્મણ કુળના જેન મંત્રીશ્વર ચાણકય હતા. પ્રામાણિક જૈન તવારીખો આ બધી હકીકતે આપણને કહી જાય છે.
બ્રાહ્મણ કુળના જૈન મંત્રીશ્વર શ્રી ક૯૫ની અહિંસક શક્તિએ, આ રીતે ભયંકર રક્તપાતથી જગતને ઉગારી, વિશ્વશાંતિનું નિદૉષ વાતાવરણ જન્માવ્યું.
આ હકીકત વૈર, ઝેર અને કિન્નાખોરીનાં તાંડવોથી નાચી રહેલી આજની સભ્ય મણાતી યુરોપની દુનિયાએ ભૂલી જવી જોઈતી નથી.
જૈન મંત્રીશ્વર ક૯૫કે, જીવનમાં જીવી જાણેલી એ નિષ્કલંક સાધુતાનાં મૂલ્યને જગતને માનવસમાજ જ્યારે સમજતો થશે ત્યારે વિશ્વશાન્તિનાં પાયી સુસ્થિર બન્યા વિના નહિ જ રહે !
નવી મદદ ૫૧) પૂ. મુ. મ. શ્રી. વલભવિજયજીના સદુપદેશથી શેઠ બહાદુરમલજી અભેરાજજી | કચર, બીકાનેર. ૧૦) પૂ. ૫. મ. શ્રી. ભાનુવિજયજીના સદુપદેશથી ઉજમફઈની ધર્મશાળા, પાલીતાણા. ૫) પૂ. પં. મ. શ્રી. ચરણુવિજયના સદુપદેશથી જૈનસંધ, સરિષદ.

Page #36
Shri Jaina Satya Prakasha. Regd. No. B. 3801 શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશા. | દરેકે વસાવવા ચાગ્ય શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના ત્રણ વિશેષાંક (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક . ભગવાન મહાવીરસ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખોથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય છ આના (ટપાલ ખર્ચને એક આને વધુ). દીપોત્સવી અંક . ભગવાન મહાવીરસ્વામી પછીનાં 1000 વર્ષ પછીનાં સાત વર્ષના જેનું ઇતિહાસને લગતા લેખોથી સમૃદ્ધ સચિત્ર અ ક : મૂલ્ય સવા રૂપિયા. (3) ક્રમાંક 100 : વિક્રમ-વિશેષાંક સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય સંબંધી ઐતિહાસિક ભિન્નભિન્ન લેખોથી સમૃદ્ધ 240 પાનાંના દળદાર સચિત્ર અંક : મૂલ્ય દાઢ રૂપિયા. - શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના બે વિશિષ્ટ અંક [1] માંક ૪૩-જૈનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષેપના જવામરૂપ લેખેથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ચાર આના. [2] ક્રમાંક ૪પ-ક. સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન સુધી અનેક લેખોથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ત્રણ આના. - કાચી તથા પાકી ફાઇલો " શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ 'ની ત્રીજ, ચાયા, પાંચમાં, આઠમા, દસમા વર્ષની કાચી તથા પાકી ફાઈલે તૈયાર છે. મૂય દરેકનું કાચીના બે રૂપિયા, પાકીના અઢી રૂપિયા. ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું ત્રિરંગી ચિત્ર ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર શ્રી કનુભાઈ દેસાઈએ દોરેલું સુંદર ચિત્ર. ૧૦”x૧૪”ન્સ સાઈઝ, સોનેરી બેડર. મૂલ્ય ચાર આના ( ટપાલ ખર્ચને દેઢ આના ). a —લખાશ્રી જૈનધામ સત્યપ્રકાશક સમિતિ જેશિગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ. ઋદ્રકઃ-મગનભાઈ છોટાભાઈ દેસાઈ. શ્રી વીરવિજય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, સલાપસ ક્રોસરોડ, છે. એ. નં. 6 શ્રી ભક્તિમાર્ગ કાર્યાલય-અમદાવાદ. પ્રકાશક:-ચીમનલાલ ગોકળદ્દાસ શાહ. ! શ્રી જૈનધર્મ" સત્યપ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેશિi'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ. For Private And Personal use only