Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- paramANuvAda aura vijJAna paramANuvAda eka sanAtana siddhAnta hai| isa sRSTi kI parikalpanA ke sAtha paramANuvAda kA udaya mAnA jAtA hai| sRSTi kyA hai? yaha eka aisA prazna hai jisakA samAdhAna sahaja nahIM hai| kyoMki isa prazna ke garbha meM anaginata pratiprazna chipe haiN| praznapratiprazna, uttara- pratyuttara ke krama ne vividha prakAra ke nae-nae satyoM evaM tathyoM ko udghATita kiyA / tathyoM kA yaha udghATana manuSya kI vividha jijJAsAoM ko zAnta karane ke sAtha-sAtha usake mana meM nitAMta navIna jijJAsAoM kA bhI bhAva bharatA gayA / phalasvarUpa manuSya niraMtara inake samAdhAna hetu udyama karatA rahA / usake isa udyama kA hI pariNAma hai ki hama Aja kAlpanika tathya ko bhI satya rUpa meM na kevala dekha rahe haiM, balki usakA upayoga bhI kara rahe haiN| paramANuvAda bhI manuSya ke mana meM utpanna huI jijJAsA kA eka pariNAma hai| yaha siddhAnta dArzanika dRSTi se mahattvapUrNa to hai hI, vijJAna ke lie bhI Azcarya kA viSaya hai| jaina dArzanikoM ne paramANuvAda kA vizleSaNa atyanta sUkSma DhaMga se kiyA hai jo dArzanika viziSTatAoM se yukta hone ke sAtha-sAtha Adhunika vaijJAnika matoM se kama mahattva nahIM rakhatA hai| paramANuvAda kyA hai? jaina paramANuvAda kI vyAkhyA karane ke pUrva hameM yaha jAna lenA hogA ki paramANuvAda kyA hai? yaha brahmANDa bhautika tattvoM se nirmita hai| inhIM bhautika tattvoM ke saMbaMdha meM jAnanA evaM inake vividha svarUpa ko samajhanA paramANuvAda hai / paramANuvAda acitta jagat kI vicitratAoM se manuSya ko avagata karAtA hai| bhAratIya ciMtakoM ne ise vividha nAmoM se vyAkhyAyita karane kA prayatna kiyA hai| cArvAka jo apane bhautikatAvAdI ciMtana ke lie prasiddha hai usane paramANuvAda kI vyAkhyA bhUta tattva ke AdhAra para karane kA prayatna kiyA? isane isI bhUta ko cetana evaM acetana donoM hI ko sRSTa karane vAlA tathya svIkAra kiyaa| AtmavAdI ciMtakoM meM sAMkhya- yoga, nyAya-vaizeSika, mImAMsA vedAnta Adi vaidika dArzanikoM ke sAtha-sAtha jaina evaM bauddha tttttttttt tt For Private DaoN. rajjana kumAra pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI..... ciMtakoM ne bhI paramANuvAda ko apane ciMtana kA mahattvapUrNa pakSa svIkAra kiyA hai| sAMkhya yoga isa hetu prakRti tattva ko apanA AdhAra banAtA hai vahIM nyAya-vaizeSika evaM mImAMsaka jar3a dravya ke AdhAra para paramANuvAda kA vivecana karate haiM / advaitavAda ke AcArya zaMkara mAyA' evaM viziSTAdvaita ke samarthaka zrI rAmAnuja acit" ko apane paramANuvAda kI vivecanA karane vAlA tathya svIkAra karate haiN| avaidika dArzanika bauddha-paramANuvAda kI vyAkhyA hetu rUpa kA Azraya letA hai| vahIM dUsarI tarapha jaina ciMtaka isake lie pudgala dravya kI pratiSThApanA karate haiM / vaijJAnika paramANuvAda kI vyAkhyA hetu aNu-paramANu' ko apane ciMtana kA AdhAra banAte haiN| paramANuvAda aura mUlakaNa paramANuvAdI ciMtana kA prAraMbha mUlakaNa athavA mUlatattva kI avadhAraNA se saMbaddha hai| prAyaH mAnava ke samakSa yaha prazna uTha khar3A hotA hai ki yaha brahmANDa kyA hai? isa brahmANDa kI jitanI vastue~ haiM, ve saba kina tattvoM se milakara banI haiM? tattva kyA hai? [ 17 ] sa mile ye mi maayi uparyukta samasta ciMtanoM kA mantavya kamoveza eka hI thA - jagat ke bhautika svarUpa kI vyAkhyA / yaha jagat cetanaacetana tatvoM se paripUrNa hai tathA yahA~ piNDa Adi ke rUpa meM Thosa, dravya evaM gaisAdi (vAyu) padArtha bhI pAe jAte haiN| piNDoM kA vibhAjana bhI hotA hai tathA vibhinna tattvoM ke saMyoga se nae piNDoM kA nirmANa bhI hotA rahatA hai| saMyoga aura viyoga kI isa kriyA ko mAnava yugoM se dekhatA A rahA thaa| vaha isa dizA meM niraMtara ciMtana karatA rahatA thaa| kyoMki mAnava-mana sarvadA se jijJAsu rahA hai| mAnava ke avalokana evaM ciMtana kI pravRtti ne hI zanaiH zanaiH paramANuvAda kI AdhArazilA rakha dii| kyoMki vaha saMyoga aura viyoga kI kriyA kA samAdhAna cAhatA thaa| vastutaH paramANuvAda isI samasyA ke samAdhAna kA eka pariNAma hai jo Aja itanA adhika vikasita ho cukA hai ki ise kucha zabdoM meM vyakta kara pAnA zAyada hI saMbhava ho| Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana kyA tatva kA sabase choTA aMza bhI hai? agara choTA aMza hai to kahA gyaa| bahuta dIrgha avadhi taka paramANu ko mUlabhUta kaNa kyA vahI mUlatattva yA mUlakaNa hai? agara kisI tattva kA sabase mAnA jAtA rhaa| choTA bhAga mUlatattva hai to vaha kisa prakAra vastuoM kA nirmANa vaijJAnika isa dizA meM niraMtara prayoga evaM nirIkSaNoM kA karatA hai? ye kaise eka-dUsare ke sAtha paraspara jur3e rahate hai? abhyAsa karate rahe aura unake sAtha malabhata kaNa ke sandarbha meM vastuoM kI bhinnatA kA kAraNa kyA hai? kyA yahI mUlakaNa nae-nae tathya prakAzita hote rhe| vaijJAnikoM kA mUlakaNa isase bhinna-bhinna vastuoM ke svarUpa kA nirdhAraNa karatA hai? ityAdi achUtA nahIM rahA aura paramANu bhI vibhAjita ho gyaa| isakA zreya anekoM prazna hai, jo paramANuvAda kI nIMva haiN| dArzanikoM evaM vaijJAnikoM / thAmasana nAmaka vaijJAnika ko milA aura usane paramANu ko do ne isa dizA meM paryApta UhApoha kiyA aura vividha prakAra ke bhAgoM meM bA~Takara ise ilekTraoNna (Electron) aura proTaoNna (Proton) mantavya prakAza meM aae| nAma diyaa| ilekTraoNna aura proTaoNna ko vidyuta Aveza se yukta prAyaH dArzanikoM ne jagat ko pRthvI, jala, agni, vAyu mAnA gyaa| vidyuta Aveza do prakAra kA hotA hai-RNAveza tathA AkAza kA eka saMghAta mAnA hai| kucha dArzanikoM ne mAtra 4 (Negative Charge) evaM dhanAveza (Postitive Charge) / ilekTraoNna tathyoM ko hI isake lie uttaradAyI mAnA aura AkAza ko RNAvezita hotA hai, jabaki proTaoNna dhanAvezita hotA hai| punaH isase alaga rkhaa| lekina isa saMghAta ke pIche mUlarUpa se kauna isa dizA meM aura adhika anveSaNa huA aura paramANu tIna bhAgoM kArya karatA hai, tathA kise mUlatattva svIkAra kiyA jAe, isa meM vibhAjita ho gyaa| yaha tIsarA bhAga nyUTraoNna (Neutron) saMdarbha ko lekara dArzanikoM ke bIca eka mata nahIM rhaa| kisI ne khlaayaa| yaha proTaoNna kA Avezarahita bhAga hai13| mAtra bhUtoM ko hI isake lie prabhAvI mAnA to kisI ne acetana proTaoNna kA yaha vibhAjana yahIM nahIM rukaa| vaijJAnika zodhoM prakati ko isakA zreya diyaa| kisI ne brahma athavA carama sattA ne isa dizA meM pragati kA krama niraMtara banAe rkhaa| phalataH naeko isakA kAraNa mAnA to koI paramazakti ko hI mUlatatva mAna nae mUlabhUta kaNoM kI avadhAraNA vikasita hotI gaI aura manuSya baitthaa| sacamuca mUlatattva kA prazna bhI atyaMta gUr3ha evaM rahasyamaya nyaTIno (Nuetrinol bITAkaNa (Beta Particles) paoNjITAna (Posi. banatA gyaa| lekina isakA mahattva kabhI kama nahIM huaa| yaha tron) jaise sUkSma kaNoM se avagata hotA rhaa| phoTaoNna (Photon) abhI bhI dArzanikoM ke samakSa eka jvalaMta samasyA banA huA hai aura phonaoNna (Phonan) jaise sUkSmatama kaNoM kI khoja ne vaijJAnikoM jisa para niraMtara ciMtana ho rahA hai| vistArabhaya se bacane ke lie ke samakSa mUlabhUta kaNa ke saMdarbha meM eka nayA mApadaNDa prastuta hama isa dArzanika ciMtana para yahIM virAma lagAte haiN| kiyaa| lekina vaijJAnika pragati kA krama yahIM avaruddha nahIM huaa| mUlakaNa aura vijJAna yahA~ hone vAle prAyogika anveSaNoM ke pariNAmasvarUpa mesaoNna (Meson), glUkaoNna (Glucon), sTaiMja (Strange) Adi ke rUpa meM vijJAna ke samakSa bhI mUlakaNa kA prazna upasthita huaa| 100 se adhika sUkSma kaNa prApta ho gae haiM, jinheM vaijJAnika isake lie yaha mAtra ciMtana kA hI viSaya nahIM rahA, balki eka mUlakaNa svIkAra karate haiN| lekina vijJAna ne sUkSmakaNa athavA vyavahArika samasyA bhI rhii| vijJAna apane prayoga evaM nirIkSaNa , prAraMbhika kaNa ke saMdarbha meM apanI khoja kA krama gatimAna rakhA tathA ke lie prasiddha rahA hai aura isa hetu use ciMtana ke dharAtala ke kvArka (Quark) ke rUpa meM eka aise mUlabhUta kaNa ko prApta kara sAtha-sAtha vyavahArika prayoga ke kSetra meM bhI prayANa karanA liyA hai, jisakA prAyaH aura adhika vibhAjana saMbhava nahIM hai| par3atA hai| mUlakaNa ke saMbaMdha meM bhI vaijJAnikoM ne isI nIti kA anupAlana kiyaa| sarvaprathama usane mUlakaNa ke svarUpa kA nirdhAraNa paramANvika saMracanA kiyA aura yaha mata vyakta kiyA - kisI bhI tattva kA sabase paramANu cAhe kitane hI bhAgoM meM vikhaNDita kyoM na ho choTA bhAga jo punaH vibhAjita nahIM ho sakatA mUlakaNa kahalAtA jAe, isakA astitva athavA isakI saMracanA tIna kaNoM para hai| prAraMbha meM ise aNu (Molecule) kahA gyaa| lekina aNu kA bhI AdhArita hotI hai| ye tIna kaNa haiM--ilekTaoNna, proTaoNna aura vibhAjana ho gayA aura isa vibhAjita kaNa ko paramANu (Atom) ma karanA ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - catIndrasUri smArakagrandha - jaina darzana nyuuttoNn| ye tInoM kisa avasthA meM kisa prakAra sthita hote haiM mAnava jagat meM mUlabhUta parivartana kA kAraNa bana gyii| paramANuvAda jisase ki ve eka paramANu kI racanA karate haiM, phira paramANuoM ke sAtha UrjA saMpratyaya anivArya rUpa se jur3A rahatA hai| ke milane se aNu aura aNuoM ke saMyoga se sampUrNa brahmANDa reDiyodharmitA bhI paramANuvAdI siddhAnta kA eka mahattvapUrNa adhyAya nirmita ho jAtA hai| vaijJAnikoM ne isa dizA meM mAtra ciMtana hI nahIM hai jo UrjA-prApti kA eka Azcaryajanaka akSaya bhaMDAra hai| yaha kiyA varan vibhinna prakAra ke prayogoM dvArA ise nirdhArita karane anAyAsa manuSya ke hAtha laga gayA aura mAnava isakA prayoga kA prayatna bhI kiyaa| isa koTi meM kaI vaijJAnikoM kA nAma rakhA upayogI aura durupayogI donoM prakAra ke hita sAdhana-hetu kara jA sakatA hai| lekina saMbhavataH thAmasana, je.je. ne paramANu saMracanA rahA hai| bora dvArA pratipAdita paramANvika maoNDala prAyaH adhisaMkhya ke saMbaMdha meM jo maoNDala prastuta kiyA vaha paramANu saMracanA kA tattvoM ke paramANuoM ko nirdiSTa karatA hai, lekina isa jagat meM digdarzana karAne vAlA prathama maoNDala mAnA jA sakatA hai| kucha aise bhI tattva haiM jinheM bhArI tattva (Heavy element) kahA thAmasana ne paramANu ko gola tarabUja ke samAna mAnA tathA jAtA hai| inake paramANuoM meM niraMtara parivartana hotA rahatA hai aura yaha mata prastuta kiyA ki tarabUja ke bIja kI bhA~ti ilekTaoNna isa parivartana ke kAraNa tattva kI avasthA meM to parivartana hotA paramANu ke aMdara cAroM tarapha bikhare rahate haiN| proTaoNna gade kI bhA~ti hI hai usake guNadharma bhI prAyaH badala jAte haiN| inheM reDiyodharmI bIca meM sthita rahatA hai|6| paramANa kI isa saMracanA ne vaijJAnikoM tatva (Redio active Element) kahA jAtA hai| ko eka nayA ciMtana diyaa| ve isa dizA meM niraMtara kArya karate reDiyodharmI tattva ke paramANa asthAyI avasthA meM rahate haiN| rhe| radaraphorDa nAmaka vaijJAnika ne paramANu-AkRti kA eka paramANu sthAyI avasthA meM Ane ke lie niraMtara prayatnazIla dUsarA maoNDala prastuta kiyaa| inhoMne kendraka (Nucleus) ko paramANu rahate haiM, kyoMki inameM samAyojana (Re-adjust) kI pravRtti rahatI saMracanA ke sAtha saMbaMdhita kiyaa| inake anusAra dhanAvezita hai| ataeva asthAyI paramANu meM taba taka parivartana kA krama banA proTaoNna paramANu ke kendra meM sthita rahatA hai, jo kendraka (Nucleus) rahatA hai, jaba taka ye sthAyI avasthA ko prApta na kara leN| kahalAtA hai| isI ke sAtha nyUTraoNna bhI rahatA hai| ilekTraoNna paramANuoM kI sthAyI evaM asthAyI avasthA kA kAraNa kendraka kendraka ke cAroM tarapha samAna rUpa se bikharA rahatA hai| meM upasthita kaNoM evaM pratikaNoM ke bIca pAe jAne vAle AkarSaNa paramANu saMbaMdhI radaraphorDa kA yaha maoNDala eka naI jijJAsA bala haiN| choTI tathA bar3I dravyamAna saMkhyA vAle kendra ko kI utpanna karane vAlA mAnA gyaa| kyoMki isane yaha mata prastuta pratikaNa baMdhana-UrjA kama hI hotI hai, phalasvarUpa ye kendraka kiyA ki ilekTraoNna kendraka ke cAroM tarapha samAna rUpa se bikhare kama sthAyI rahate haiN| reDiyama eka reDiyodharmI tattva hai, jisakA rahate haiM, lekina isane yaha nahIM batAyA ki ilekTraoNna kA yaha paramANubhAra 226 hai| keMdraka meM paramANu kA lagabhaga saMpUrNa bhAra samAna bikharAva kisa rUpa meM hotA hai| bora (Bohr) nAmaka vaijJAnika __ aura dhana-Aveza nihita rahatA hai| ataH paramANu bhAra kendraka ne apanA dhyAna isa dizA meM kendrita kiyA aura usane paramANa kI kA sUcaka mAnA jAtA hai| AkRti kA eka nayA maoNDala prastuta kiyaa| inake maoNDala kI paramANuoM kA yaha avasthA parivartana asImita mAtrA meM vizeSatA thI--ilekTraoNna kendraka ke cAroM tarapha samAna rUpa se UrjA utpanna karatA hai, athavA UrjA-kSaya kA kAraNa banatA hai| bikhare nahIM rahate haiM, balki ye keMdraka ke cAroM tarapha eka niyata UrjA kA yaha kSaya kendraka se ni:sRta hotA hai| prAyaH isase kakSA meM paribhramaNa karate rahate haiN| bAda meM yaha paramANvika saMracanA nikalI huI UrjA-kiraNoM ko vaijJAnikoM ne elphA (3) bITA, (b) bhI vivAda kA viSaya bana gayI, lekina yaha paramANu-saMracanA kA evaM gAmA (1) nAma diyA hai| pratyeka kiraNa kA apanA alagaadhyayana karane vAloM ke lie abhI bhI mahattvapUrNa maoNDala hai| alaga taraMgadairghya (Wave length) hotA hai| yahI inakI vizeSatA hai jo vibhinna prakAra se upayogI bana jAtI hai| bhArI tattvoM ke reDiyodharmitA, UrjA evaM paramANuvAda nAbhikoM ke isa kSaya ke pariNAmasvarUpa vibhinna prakAra ke sUkSma paramANuvAda apanI navIna saMkalpanAoM ke lie sarvadA kaNoM kI utpatti hotI hai| inameM se kucha vidyutIya Aveza se prasiddha rahA hai| reDiyodharmitA paramANuvAda kI eka aisI dena hai jo
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana - yukta hote haiM to kucha meM saMhati (Mass) nahIM pAI jAtI hai, paraMtu paramANuoM, aNuoM meM vidyuta Aveza saMgrahIta rahatA hai| inakI inameM UrjA kI bahuta adhika mAtrA saMgrahIta rahatI hai| sacamuca cakraNa gati unake cumbakIya AghUrNa (Magnetic Moment) kA bhArI tattvoM kI khoja evaM unake nAbhikIya vikhaMDana kI prakriyA ___ kAraNa banane kI kSamatA rakhate haiN| kyoMki yaha mAnA gayA hai ki ne paramANvika adhyayana ke kSetra meM eka sarvathA navIna mArga kA ilekTraoNna apane Apa meM eka sUkSma cumbaka(Micro Magnet) hai, udghATana kiyaa| yaha itanA adhika mahattvapUrNa bana gayA ki isa ata: yaha mAna lene meM koI parezAnI nahIM honI cAhie ki nAbhikIya para alaga se adhyayana evaM zodha hetu nAbhikIya vijJAna (Nu- kSetra ke AsapAsa vidyuta cuMbakIya kSetra bana jAte hoMge aura aisA clear Science) nAmaka vijJAna kI eka naI zAkhA bana gii| hotA bhI hai| paramANu - vikhaNDana evaM sUkSma kaNa vidyuta cumbakIya taraMgoM kI UrjA kA vitaraNa niyamita na hokara aniyamita DhaMga se hotA hai| maiksa phlaiMka nAmaka vaijJAnika mUlabhUta athavA sUkSmatama kaNoM ke saMbaMdha meM pUrva meM ullekha ne isa dizA meM kAphI zodha kiyA aura isa niSkarSa para pahuMcA ho cukA hai| yahA~ hama paramANu vikhaNDana athavA nAbhikIya ki eka sthAna se dUsare sthAna taka vidyuta cumbakIya taraMgoM kI vikhaNDana ke samaya utpanna hone vAle kucha sUkSmakaNoM ke saMbaMdha UrjA kA sthAnAntaraNa kvANTama ke rUpa meM hotA hai| kvANTama meM bhI vicAra prastuta karane kA prayAsa kara rahe haiN| ye kaNa haiM22 __UrjA kI choTI se choTI ikAI. hai| phoTaoNna vidyuta cumbakIya nyUTrAno (Neutrino), phoTaoNna (Photon), phonaoNna (Phonan), mesaoNna UrjA ke kvANTama kA saMvAhaka hai| phoTaoNna kA eka nizcita (Meson) aadi| prAya: ye sabhI kaNa alphA, bITA, gAmA ke / * saMvega hotA hai, lekina usameM na to saMhati hotI hai aura na hI kSaya ke samaya yA usI prakriyA ke krama meM utpanna hote haiN| vidyuta aavesh| parantu isameM UrjA pAI jAtI hai| isI taraha eka nyUTIno bahuta hI kama dravyamAna vAle tathA AvezahIna aura sakSma kaNa phonaoNna (Phonan) hai jo yAMtrikIya taraMgoM kI kaNa hote haiN| ina kaNoM kI abhikalpanA, reDiyoekTiva vikiraNa UrjA kA vAhaka mAnA jAtA hai| meM ilekTraoNna tathA pAjITraoNna kaNoM ke utsarjana ke samaya hone isI anukrama meM mesaoNna (Meson) nAmaka eka nae sUkSma vAle UrjA-parivartanoM ke kAraNa batAne ke lie kI gaI thii| kaNa kI khoja huii| yaha aMtarikSIya vikiraNoM dvArA utpanna hote nyUTrIno, ilekTraoNnoM se saMbaddha rahate haiM tathA ilekTraoNnoM ko UrjA haiN| isameM na to ilekTraoNna pAe gae na hI paoNjITraoNna (Positron) yA bA~Tate haiN| apane sUkSma parimANa ke kAraNa prAyaH ye dUsare kaNoM se phoTaoNna (Photon) / aMtarikSa meM hone vAle vikiraNa se utpanna prabhAvita nahIM hote haiN| isI anukrama meM hama enTInyUTrIno hokara ye vAyumaNDala meM bahuta adhika dUra taka aMtarpaviSTa ho (Antineutrino) nAmaka sUkSma kaNa kA bhI ullekha karanA Avazyaka jAte haiN| isa kArya hetu inakA atyanta tIvra gati se yukta honA samajhate haiM jise vaijJAnika paoNjIdAna se saMbaddha tathA inakI UrjA Avazyaka hai tathA inakA zIghra hI kSaya bhI ho jAtA hai|25 bA~Tane vAlA kaNa svIkAra karate haiN|23 uparyukta vivecita adhikAMza kaNa atyanta sUkSma hote haiM bhArI nAbhikoM se nikalane vAlI gAmA kiraNeM adhika aura prAyaH inakI utpatti paramANvika vikhaNDana kI kriyA ke UrjA-sampanna vidyuta cuMbakIya taraMgeM hotI haiN| vidyuta, cumbakatva, kAraNa hI saMbhava hotI hai| ataH aise sUkSma kaNoM ko mUlakaNa bhI tApa Adi UrjA ke vividha rUpa haiN| UrjA ke ye vividha rUpa mAnA jA sakatA hai athavA mUlakaNa ke samakakSa bhI rakhA jA taraMgoM ke rUpa meM saMcarita hote haiN| prAyaH UrjA ke ye vividha rUpa sakatA hai, paraMtu ye mUlakaNa jaina dArzanikoM dvArA pratipAdita mUlakaNa eka-dUsare ke pratirUpoM meM rUpAntarita ho sakate haiN| jaise tApa kI bhA~ti vastutaH mUlakaNa hI haiM, yaha nahIM kahA jA sktaa| prakAza-UrjA meM, prakAza tApa-UrjA meM, vidyuta-tApa prakAza, kyoMki dArzanika unheM hI mUlakaNa svIkAra karate haiM jinakA aura dhvani Adi vividha rUpoM meN| prAyaH UrjA rUpAntaraNa meM kucha naI vibhAjana nahIM ho sktaa| saMbhava hai yaha abhI taka eka vicAra sthiti-paristhiti bana jAtI hai| vijJAna ne yaha siddha kiyA hai ki mAtra pratIta ho rahA ho, lekina zAyada bhaviSya meM vijJAna ke hAtha vidyuta Aveza kI gati se cumbakIya kSetra utpanna hotA hai| bhI koI aisA kaNa laga jAe jisakA aura adhika vibhAjana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagranya -- jaina darzana - saMbhava na ho| aisA mUlakaNa sacamuca meM vijJAna aura darzana donoM kuMdakuMda likhate haiM28 - sarva skaMdhoM kA antima bhAga paramANu hai| kA maulika kaNa bana jaaegaa| yaha avibhAgI, eka, zAzvata, mUrtiprabhava hai| paramANu, saMhati aura UrjA vaijJAnikoM dvArA pratiSThApita paramANa jainoM kI bhA~ti zAzvata nahIM hai| paramANvika saMracanA ke kAraNa isameM parivartana evaM parivarddhana kyA paramANu meM koI dravyamAna hotA hai? agara yaha prazna hotA hI rahatA hai| yahI kAraNa hai ki vaijJAnikoM ne paramANukisI vaijJAnika se kiyA jAe to sAmAnyataH vaha yahI kahegA vikhaNDana ke dvArA kaI taraha ke sUkSma kaNa prApta kara lie haiM aura ki paramANu dravyamAna-rahita hotA hai| lekina yaha dravyamAna rahita bhaviSya meM bhI zAyada karate rheN| isa sandarbha meM jainoM kA yaha paramANu apane aMdara kucha UrjA saMjoe rakhatA hai, jisakI mAtrA cintana avalokanIya hai29 - anAdi kAla se abataka paramANu prAyaH nizcita rahatI hai| vijJAna kA yaha kathana sAmAnya janoM ko kI avasthA meM hI rahane vAlA koI aNu nahIM hai| tAtparya yaha hai Azcarya meM DAla detA hai| kyoMki vaha yaha socane para vivaza ho ki jainoM ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki vijJAna kA jAtA hai ki dravyamAna - rahita paramANu se bane tattvoM meM dravyamAna paramANu, paramANu na hokara aNu hai| kyoMki aNu paramANuoM se kahA~ se A jAtA hai| kyoMki yaha sAmAnya jijJAsA hai ki jo hai milakara banate haiN| isI sandarbha meM hama jainAcAryoM dvArA prastuta isa nahIM vaha kahA~ se A sakatA hai| vaijJAnikoM ke samakSa bhI yaha prazna kathana para bhI vicAra kareM aise paramANu ananta par3e hue haiM jo utthaa| unhoMne bhI samAdhAna kA mArga khojA aura isake lie unhoMne Aja taka skaMdharUpa nahIM hue aura Age bhI nahIM hoNge| kahane kA paramANu meM nihita nizcita mAtrA kI UrjA ko uttaradAyI maanaa| artha yaha hai ki mUlakaNa ananta ho sakate haiM, lekina mUlakaNa to isa sandarbha meM hama AinsTIna dvArA pratisthApita siddhAnta mUlakaNa hI rheNge| unameM vibhAjana kA prazna hI nahIM utthtaa| kyoMki kA avalokana kara sakate haiM, jisameM yaha kahA gayA hai ki UrjA jo vibhAjita ho gayA vaha mUlakaNa kahA~ rhaa| tathA dravyamAna padArtha ke hI guNa haiN| UrjA ko dravyamAna meM tathA paramANu mUrtika hote haiM arthAt inheM AkAra pradAna kiyA saMhati ko UrjA meM parivartita kiyA jA sakatA hai| AinsTIna jA sakatA hai| martika hone ke lie vasta meM sparza, rasa, gaMdha, varNa kA yaha mata ni:saMdeha vividha prakAra kI jijJAsAoM ko zAnta honA caahie| pratyeka paramANa meM kama se kama eka rasa eka varNa. kara detA hai| yaha ThIka hai ki UrjA aura saMhati kA yaha parivartana eka gaMdha tathA do sparza avazya pAyA jAtA hai|31 inhIM guNoM kI eka sAmAnya avasthA meM saMbhava nahIM hai, lekina yaha prakriyA tIvratA evaM maMdatA ke AdhAra para bhI paramANu ke ananta bheda ho gatimAna rahatI hai| ataH dravyamAna-rahita paramANu, jisameM eka sakate haiN| vaijJAnikoM dvArA pratipAdita mUlakaNa athavA sUkSmakaNoM nizcita mAtrA meM UrjA rahatI hai, usase nirmita tattvoM meM saMhati kA meM UrjA kI mAtrAe~ nihita rahatI haiN| UrjA kI ye mAtrAe~ sabhI pAyA jAnA koI Azcaryajanaka satya nahIM hai| kaNoM meM alaga-alaga lekina nizcita rahatI haiN| isI. UrjA saMcayana ke kAraNa vijJAna ke mUlakaNa bhI vividha prakAra ke mAne mUlabhUta kaNa evaM jainamata gae haiN| yaha tathya prayogasiddha hai| mUlabhUta kaNa use kahA jAtA hai jo eka antima kaNa ho paramANu-saMracanA aura jaina-mata jisakA vibhAga saMbhava nahIM ho| yadyapi vijJAna ke samakSa abhI taka kvArka ke rUpa meM aisA kaNa upalabdha huA hai, lekina isake padArthoM kA nirmANa aNuoM se aura aNuoM kI utpatti sambandha meM vaha koI nizcita avadhAraNA nahIM banA pAyA hai| paramANuoM se mAnI gaI hai| pratyeka paramANa meM eka kendra hotA hai. kvArka ke sambandha meM jo avadhAraNA hai vaha saMbhavata: vicAroM jo dhanAvezita hotA hai| ataH kendra ke cAroM tarapha RNAvezita taka hI sImita mAnI jAtI hai| jainoM ne mUlabhUta kaNa ke rUpa meM ilekTraoNna apanI niyata kakSA meM niraMtara bhramaNa karate rahate haiN| paramANu kI parikalpanA kI hai| paramANu ke sambandha meM apanA RNAvezita evaM dhanAvezita tattva eka dUsare ko AkarSita karate mata vyakta karate hue AcArya umAsvAti kahate haiM ki paramANa ke haiM kyoMki ina donoM paraspara virodhI AvezoM kA yahI guNa mAnA pradeza nahIM hote / 27 paMcAstikAya meM ise spaSTa karate hae AcArya gayA hai| isa AkarSaNa ke phalasvarUpa eka bala utpanna hotA hai,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana jinake kAraNa ilekTraoNna lagAtAra apanI kakSIya gati ko banAe avasthAoM meM isa (jala) yaugika kA saMghaTaka samAna rahatA hai, rakhatA hai| paramANuoM ke dvArA aNu evaM aNuoM ke dvArA vibhinna arthAt do bhAga hAiDrojana evaM eka bhAga oNksiijn| yahI isakI prakAra ke tattvoM ke nirmANa meM yahI RNAveza evaM dhanAveza ANvika saMracanA (Molecular Form) hai| jala ke aNu kI yaha prabhAvazAlI bhUmikA nibhAte haiN| saMracanA aparivartanazIla rahatI hai cAhe vaha barpha rUpa meM rahe jainAcAryoM ne paramANvika saMracanA ke saMbaMdha meM vijJAna - athavA jalarUpa meM athavA vASpa rUpa meN| yahI nauvyatA kI pratipAdita niyamoM kA hI ullekha apane ciMtana meM kiyA hai| sthiti hai| isa avasthA-parirvatana meM kaI kAraka sakriya hote haiM, AcArasAra meM kahA gayA hai ki aNu pudagala hai, abhedya hai, niravayava jaise tApakrama aadi| paraMtu yahA~ yaha itanA adhika mahattvapUrNa nahIM hai, baMdhane kI zakti se yukta hone ke kAraNa kaNa hai|32 baMdhana kI hai| mahattvapUrNa yahA~ yaha hai ki kyA jala kI jo vibhinna avasthAeM zakti paramANuoM meM pAe jAne vAle snigdha evaM rUkSa guNoM ke haiM, ve vAstava meM jala ke vividha paryAya mAtra haiM athavA unase kAraNa saMbhava hai|33 ye snigdha aura rUkSa guNa kramazaH RNa evaM nitAMta bhinna tttv| jainoM ne to ise eka hI tattva ke bhinna-bhinna dhana Aveza ke samAnArthaka mAne gae haiN| ilekTraoNna niraMtara gatizIla rUpa mAnA hai, arthAt inameM mAtra.paryAyagata bhinnatA hai, dravyagata rahatA hai aura isa kAraNa vijJAna kA paramANu bhI sadaiva gatizIla / savAnizIla nhiiN| yadyapi vijJAna ne bhI jala ke udAharaNa meM isa mata ko hI mAnA jAtA hai| kyoMki ilekTraoNna paramANa kA abhinna bhAga hai| svIkAra kiyA hai, paraMtu kyA vaha pratyeka avasthA meM yaha mAnane isI ke anurUpa jainoM kA yaha kathana yahA~ saMdarbha ke rUpa meM prastuta ko vivaza hai? kara rahe haiM-34 pudgala niSkriya nahIM rhte| yadyapi yaha kathana mahAna vaijJAnika AiMsTIna ke pUrva yaha mAnyatA pracalita siddhoM ke niSkriyatA ko nirdhArita karane ke lie vyavahRta huA thI ki dravya(Matter) aura UrjA (Energy) do vibhinna tathya haiN| hai, paraMtu eka siddha niSkriya kyoM hotA hai, agara hama isa saMdarbha meM yaha siddhAMta bhI svIkRta thA ki padArtha ko na to UrjA meM badalA ciMtana kareM, to hama pAte haiM ki vaha pudgala-nirapekSa hotA hai| jA sakatA hai aura na hI UrjA ko padArtha meN| paraMtu jaisA ki hamane pudgala-kI prakRti sakriya mAnI gaI hai| . pUrva meM dekhA ki yaha parivartana saMbhava hai| ataH hama yahA~ yaha mAnane ko vivaza haiM ki padArtha aura UrjA eka hI dravya ke do UrjA : pudagala-paryAya athavA svataMtra tattva rUpa arthAt paryAya haiN| yadyApa vijJAna- jagat meM yaha ciMtana eka jainoM ne isa vizva ko SaDdravyoM kA saMghAta mAnA hai aura inheM navIna evaM krAMtikArI mata ke rUpa meM prasiddha huA jo ki apekSAkRta dAna kahA hai| sat ke svarUpa ko spaSTa karate hue AcArya umAsvAti bahuta adhika prAcIna nahIM hai| lekina jaina dArzanikoM ne apane kahate haiM- jo utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoM guNoM ko dhAraNa paramANuvAdI ciMtana ke anukrama meM isa satya ko bahuta pahale hI karatA hai, vaha sat hai| apanI mUla jAti kA tyAga kie binA navIna udaghATita kara diyA thaa| ataH hama kaha sakate haiM ki UrjA paryAya kI prApti utpAda hai| pUrva paryAya kA tyAga vyaya hai| dravya meM pudgala-paryAya se itara eka svataMtra tattva nahIM hai| isa saMdarbha meM mUla tattvoM kA sthApana jyoM kA tyoM banA rahanA dhrauvya hai| pAnI hama yahA~ yaha jaina-vicAra prastuta karanA cAheMge- vibhinna prakAra athavA jala kI tIna avasthAe~ haiM--Thosa (barpha), drava (jala), kI UrjA--garmI, prakAza, vidyuta Adi pudgala ke paryAya haiN|26 vAyu (jlvaassp)| drava jala kI prAkRtika avasthA hai, lekina yaha Thosa bhI bana jAtA hai aura vASpa kA rUpa bhI grahaNa kara letA hai| barpha kvANTama gAtakA eva janamata jaba gala kara pAnI banatA hai to jala rUpI paryAya utpanna hotA hai| kvANTama-gatikI paramANavAda kA eka atyanta saMvedanazIla isa prakriyA meM barpha rUpI paryAya kA vyaya hotA hai| paraMtu ina donoM vicAra hai| yaha paramANu ke anivArya bhAga ilekTraoNna ke taraMga avasthAoM meM pudgala dravya avinaSTa rahatA hai| yahI dhrauvyatA hai| svabhAva para AdhArita hai| ilekTraoNna meM do prakAra ke guNa pAe jala hAiDrojana evaM oNksIjana nAmaka do gaisIya tattvoM jAte haiM- AMzika taraMga evaM AMzika drvy| taraMga se hamArA ke milane se banatA hai| pAnI, barpha tathA bhApa ina tInoM kI banAnI tApaya ilakTrAna tAtparya ilekTraoNna ke kampAyamAna svarUpa se hai| yaha kampAyamAna taraMga .. (Vibrating waves) hai| dravyamAna rUpa (Particle borm) AMzika
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagradaya - jaina darzana dravya kA bodhaka hai| prAyaH padArtha kaNAtmaka rUpa (Particle haiN| eka anumAna ke anusAra 1 rajju lagabhaga 1.54x (10)21 form) meM pAyA jAtA hai, jabaki UrjA kampAyamAna rUpa meN| dravya mIla ke barAbara hotA hai|41 ko UrjA rUpa meM evaM UrjA ko dravya rUpa meM eka viziSTa vAtAvaraNa " paramANvika vyatIkaraNa evaM samApsIkaraNa meM parivartita kiyA jA sakatA hai| yaha prayogasiddha tathya hai| jaina ciMtakoM ne yaha spaSTa kiyA hai ki paramANu meM paramANu kA RNAtmaka athavA taraMgAtmaka svarUpa ilekTraoNna sUkSmapariNAmAvagAhana zakti hai| ise spaSTa karate hue AcArya kI gatizIlatA para AdhArita hai| agara hama kisI gatizIla kaNa - pUjyapAda kahate haiN|2 - sUkSma rUpa se pariNata hue pudgala paramANu kI sahI sthiti kA patA karanA cAheM to eka sAtha gati evaM sthiti kI sahI avasthA ko patA nahIM nahIM kara skte| kyoMki AkAza ke eka-eka pradeza para anantAnanta Thahara sakate haiN| vividha kAraNoM se inakI avasthA evaM svarUpa Adi meM parivartana kahane kA tAtparya yaha hai ki paramANu meM pracaya evaM saMkoca kI AtA rahatA hai| hAijenabarka ne spaSTa rUpa se yaha mata pratipAdita atyaMta vyApaka kSamatA hai jinake kAraNa thor3e se paramANu eka vistRta AkAza khaNDa ko ghera lete haiM, vahIM dUsarI tarapha kabhI kiyA hai|8 - ilekTraoNna ke samAna gatizIla kaNa kI sahI-sahI sthiti tathA saMvega (yA vega) donoM eka sAtha patA lagAnA saMbhava kabhI ve paramANu ghanIbhUta hokara bahuta choTe AkAza deza meM samA nahIM hai| hA~, usake adhikatama saMbhava (Probability) svarUpa ko jAte haiN| paramANuoM kA yaha saMkoca evaM pracaya kramazaH samAsIkaraNa avazya patA kiyA jA sakatA hai| evaM vyatIkaraNa kahalAtA hai| vaijJAnikoM ne bhI isa kSetra meM anusaMdhAna kie haiM aura unhoMne kucha aisI niviDa (bhArI) vastuoM athavA . cU~ki ilekTraoNna taraMga rUpa meM gatimAna rahatA hai aura pratyeka tattvoM kA patA lagAyA hai jo paramANuoM ke saMkoca karane kI taraMga kI gati eka vizeSa rUpa meM calatI hai| kabhI yaha mahattama kSamatA ko pradarzita karatA hai| vega ko prApta kara mahattama avasthA meM paha~ca jAtI hai to dUsarI tarapha AvartI krama meM yaha dUsarI dizA meM usI tala ke nimnatama sAmAnyatayA sonA, zIzA, pleTanima, pArA Adi bhArI padArtha mAne jAte haiN| samAna mApa ke ina tattvoM ke TakaDe aura lakaDI ke bhAga taka pahu~ca jAtI hai| kahane kA artha yaha hai ki ilekTraoNna kI Tukar3e ke bhAra meM kitanA aMtara pAyA jAtA hai isa tathya se hama bhalI gati adhikatama evaM nyUnatama donoM rahatI hai| isa gati kA mApana bhI vaijJAnikoM ne kiyA hai jo atyaMta jaTila evaM utkRSTa saMvedanazIla bhAMti vidita haiN| isakA kAraNa paramANuoM kI saghanatA, unakI niviDatA hai| jitane AkAza khaNDa ko usa lakar3I ke choTe se yaMtroM dvArA saMbhava hai| ise mAtra vicAra rUpa meM vyakta kara denA paramANuoM ne gherA, utane hI AkAza khaNDa meM adhikAdhika paramANu vijJAna kI mahAnatA ko nyUna karanA mAtra hI hogaa| paramANu kI ekatrita hokara dhAtvika padArtho-sonA, pleTanima Adi ke rUpa meM gati ke saMbaMdha meM hama jainAcAryoM dvArA pratipAdita vicAroM ko raha sakate haiN| isI taraha anya Thosa padArthoM ke bAre meM jAnA jA uddhRta karanA caaheNge| sakatA hai jo apanI saghanatA se eka choTe se AkAza khaNDa meM jainoM ke anusAra paramANu kI svAbhAvika gati sarala rekhA rahate haiM aura apane aMdara asImita mAtrA meM paramANuoM ko saMgrahIta meM aura vaibhAvika gati vakra rekhA meM hotI hai| paramANu kama se kama kie rahate haiN| paramANuoM kA yaha asImita saMgraha use itanA adhika eka samaya meM eka pradeza kA avagAhana kara sakatA hai aura bhAra pradAna karatA hai jisake saMbaMdha meM manuSya parikalpanA nahIM kara adhika se adhika usI samaya meM sampUrNa lokAkAza kaa|39 sktaa| Aja vaijJAnikoM ne eka aise choTe tAre kI khoja kI hai samaya kAla kI sabase choTI ikAI hai jabaki pradeza AkAza ke jisake eka kyUbika iMca kA vajana 16740 mana hai| choTe se choTe avibhAgI aMza kA nAma hai| lokAkAza AkAza jahA~ taka vyatIkaraNa kA prazra hai. isa saMdarbha meM hama jainAcAryo kA vaha bhAga hai, jisameM dharma, adharma, pudgala, kAla, jIva sabhI ke isa kathana para vicAra kara sakate haiM.3-- jIva asaMkhyAta pAe jAte haiN| dUsare zabdoM meM hama ise SaDdravyoM kA samavAya kaha pradezI hone para bhI saMkoca vistArazIla hone se karma ke anusAra sakate haiN| saMpUrNa lokAkAza 14 rajju parimANa vAlA hai| rajju prApta choTe yA bar3e zarIra meM tatpramANa hokara rahatA hai| lekina jainoM kA eka mApa hai jisake saMbaMdha meM kaI taraha kI avadhAraNAe~ samudghAta-kAla meM isakI lokapUraNa avasthA hotI hai| AcArya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nemicandra ke anusAra" - mUla zarIra ko na chor3akara taijasa kArmaNa rUpa uttara deha ke sAtha-sAtha jIva pradezoM ke zarIra se bAhara nikalane ko samudghAta kahate haiM / yadyapi yaha sandarbha jIva tattva se jur3A hai, jabaki hamArA vivecana ajIva tattva se saMbaMdhita hai| ataH yahA~ kucha virodhAbhAsa ho sakatA hai, lekina use dUra karane ke lie hama itanA hI kahanA cAheMge ki vyatIkaraNa kI parAkASThA ko samajhane ke lie isase acchA sandarbha zAyada upalabdha na ho, zAyada yaha bhI ekapakSIya mata hI ho, paraMtu vivAdAspada nahIM / vaijJAnikoM ne bhI isa dizA meM prayoga kie| yadyapi inakA ciMtana aura prayoga itanA jyAdA vyApaka nahIM hai lekina paramANvika vikhaNDana tathA isI taraha ke anyAnya prakalpoM ke mAdhyama se jo vaijJAnika tathya prakAza meM A rahe haiM ve vastutaH paramANuoM ke vyatIkaraNa ke siddhAMta ko hI saMpuSTi pradAna karate pratIta hote haiN| isa prakAra jaina evaM vaijJAnika paramANuvAdI avadhAraNA ko kucha mAnyatAoM ke AdhAra para tulanAtmaka rUpa meM prastuta karane kA eka prayAsa kiyA gayA hai| kahIM-kahIM yaha tulanA atyanta sArthaka pratIta hotI hai, to kisI kSaNa isameM alpa vyatikrama bhI AyA hai jo svAbhAvika bhI hai| usa aMtara kA mukhya kAraNa paraMparA evaM praNAlIgata vyavasthA hai| 1. 2. yatIndrasUri smArakagrantha jaina darzana sandarbha tatvopaplavasiMha (jayarAzi) - saMmpA. - paM. sukhalAlajI, gAyakavAr3a oriyaNTala iMsTITyUTa, bar3audA 1940, pR.1 sAMkhyakArikA (IzvarakRSNa ) - sampA. haridatta zarmA, da. oriyaNTala buka ejeMsI, pUnA 1933, 3.10.16 tattvakaumudI - sampA. - kRSNanAtha nyAya paMcAnana, kalakattA, 3.10.16 3. vaizeSikasUtra ( kaNAda ) - sampA. naMdalAlasiMha, iMDiyana presa 4. 5. 6. ilAhAbAda, 1.1.5 prabhAkara mImAMsA - saMpA. gaMgAnAtha jhA, ilAhAbAda, pR. 35-36 brahmasUtra - zaMkarabhASya- nirNayasAgara presa, baMbaI 9.43 zrIbhASya rAmAnuja - saMskRta buka Dipo, madrAsa 1937, 1.43 abhidharmakoza vasubandhu- sampA. AcArya narendradeva, hindustAnI ekeDemI, ilAhAbAda 1959, 1.24 7. tattvArthasUtra umAsvAti - vive. sukhalAla saMghavI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1993, 5.10.11 ambamb anu. mArTina grINDaliMjara- maoNlekUlsa, mIra pablizarsa, mAsko 1986, pR. 14 satIzacandra caTTopAdhyAya evaM dhIrendra mohana datta - bhAratIya darzana, pustaka bhaMDAra, paTanA pR. 39, 158 - 159, 133 maoNlekUlsa, pR. 14 saMpA. DeksTara esa kimbela da buka oNpha paoNpulara sAiMsa, I, da groliyara sosAiTI ikleTA, nyUyArka 1951, pR. 308 12. purI evaM zarmA - priMsapalsa oNpha inArgenika kemisTrI, pR. 8. 9. 10. 11. 13. 14. 15. 16. 17. 18. pR. 100 19. phijikala sAiMsa- mainsa kankvesTa oNpha maiTara eNDa speza, oDamsa presa li., laoNga Arka, laMdana, pR. 89 paramANu saMracanA, 19, 31 20. 21. phijikala sAiMsa-mainsa kankvesTa oNpha maiTara eNDa speza, pR. 90, paramANu saMracanA, pR. 31 22. Diphinizanala DikzanarI kemesTrI, kendrIya hindI DAyarekToreTa, dillI yUnivarsiTI 1978, pR. 425 paramANu - saraMcanA, pR. 11 Diphinizanala DikzanarI-maoNrDana phijiksa, keMdrIya hindI DAirekToreTa, dillI yUnivarsiTI 1978, pR. 158-160 da buka oNpha paoNpulara sAiMsa, pR. 312 paramANu saMracanA, pR. 8-9 phijikala sAiMsa-mainsa kankvesTa oNpha maiTara eNDa speza, pR. 98-99, ApekSikatA ke siddhAMta, pR. 69 tattvArthasUtra (umAsvAti), 5/11 savvesiM khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANu / so sassado aso ekko avibhAgI muttibhAvo / 1771, paMcAstikAya, mUla paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, um{ 24 23. 24. 25. 26. 1-4 vahI, pR. 4 da buka oNpha pApulara sAiMsa I, pR. 312-313 e.pI. kovI- oNksaphorDa eDavAMsDa larnarsa DikzanarI, oNksaphorDa yUnivarsiTI presa, navama saMskaraNa, pR. 1023 da buka oNpha paoNpulara sAiMsa / pR. 308 lIvara laoNja- eTamsa eMDa reja- aranesTa bena li. laMdana 1924, pR. 40 puruSottama bhaTTa cakravartI- paramANu saMracanA, ma.pra. hiMdI graMtha akAdamI, bhopAla 1973 pR. 38, eTamsa eNDa reja 27. 28. For Private Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha -- jaina darzana pra.saM. vi. 1972 40. dhammo, adhammo agAsaM kAlo puggala jntvo| 29. na cAnAdi paramANu ma kazcidasti bhedAdaNuH- 5/25/10/ esa logotti pannatto. jiNehiM brdsihiN|| 28/71 uttarAdhyanasUtra, 492/11 rAjavArtikam bhAratIya jJAnapITha, pra.saM. vi.saM. saMpA. sAdhvI caMdanA, vIrAyatana presa, AgarA 2008 30. zloka vArtika, 2/1/12/84, kunthusAgara granthamAlA zolApara 41. coddasarajjupamANo uccheho hodi syllogss| 1/150. 31. sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH 5/23, tattvArthasUtra, tiloyapannati jIvarAja granthamAlA, zolApura vi.saM. 1999 paMcAstikAya, mU. gAthA-81 jainendra siddhAMtakoza, bhAga 3, kSu. jinendra varNI, pR. 415, 32. aNuzca pudgalo'bhedyAvayavaH pracayazaktiH / kAyazca bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 1972 skandhabhedottha....13/13, AcArasAra paramANvAdayo hi sUkSmabhAvena pariNatA ekaikasminnapyAkAza 33. pudgalasya bndhhetubhuutsnigdhruukssgunndhrmsvaacc| 136, pradeze'nantAnantAH avtisstthnte| 5/10/275, sarvArthasiddhi, pravacanasAra bhAratIya jJAnapITha 1955 35. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5/29, tattvArthasUtra 36. zabdabandhasaukSmyarasthaulyasaMsthAnabhedatama shchaayaa''tpodyotvntshc| alpe'dhikaraNe mahadadravyaM nAvatiSThate iti...pratyavizeSaH, 5/24 vhii.| sNghaatvishessH-ityrthH| 5/10/275, vahI. 37. paramANusaMracanA, pR. 58 43. yadA tu lokapUraNaM bhavati...15/8/4/449/33 raajvaartikm| 38. vahI, pR.57 44. mUlasarIramachaMDiya uttaradehassa jiivpiNddss| niggamaNaM dehAdo 39. ekasya paramANorekatraiva AkAzapradeze'vagAhaH..lokAkAze hodi samugdhAdaNAmaM tu| 1668, gommaTasAra (jIvakANDa), avasthAnaM pratyetavyam, 5/14/2/456/32, rAjavArtikam prakA. jaina siddhAMta prakAzinI saMsthA, klkttaa| x2 amaravana rsaaynaayugmu 74 prugNdrgsaagrgrNgaarsaagerman