Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina nyAyano kramika vikAsa [ 9 ] nyAya ane nyAyazAzvaH je anumAnapraNAlikAthI saMdigdha vastune nirNaya karI zakAya che te anumAnapaddhatine "nyAya' kahevAmAM Ave che. je zAstramAM AvI anumAnapaddhatine vicAra mukhyapaNe hoya che, te zAstra nyAya-sAhityamAM sthAna le che. nyAyazAstramAM mAtra nyAyanI anumAnapaddhatinI ja carcA hoya tema kAMI nathI hotuM, temAM samagra pramANenuM nirUpaNa hoya che; eTaluM ja nahi, paNa temAM prameyonuM nirUpaNa sudhdhAM hoya che. chatAM eTaluM kharuM ke tevI jAtanA sAhityamAM pramANanA nirUpaNe ane temA anumAna paddhatinA nirUpaNe moTo bhAga rekeluM hoya che. tethI ja tevI jAtanuM sAhitya "prAdhAnyana caMzA mavati' e nyAyane anusarI nyAya-sAhitya kahevAya che. cetana sRSTimAM manuSyajAtinuM mahattva tenI buddhine lIdhe che. tenI buddhinI mahattA vicAra-svataMtratAne lIdhe che. vicAra-svAtaMtrya e tarka ane jijJAsAzaktinuM pariNAma che. tethI jyAre kaI bahAranuM ke aMdaranuM dabANa na heya tyAre harakeImanuSyanI buddhi ApoApa zaMkA ane tarka karyA kare che, ane temAMthI ja kalpanAzakita khIlatAM krame anumAnapaddhati niSpanna thAya che. A kAraNathI nyAya e koI paNa dezanI ke koI paNa manuSyajAtinI vikisata ke vikAsa pAmatI buddhinuM eka dazya svarUpa che. theDAmAM kahIe te manuSyajAtinI vicArazakti e ekamAtra nyAyazAstranuM udgama sthAna che. chatAM dezabheda ke saMpradAyabhedathI nyAyazAstranA vibhAga paDI jAya che, jema ke, pazcimIya nyAyazAstra, pUrvIya nyAyazAstra, pUrvanA nyAyazAstramAM paNa vidika, bauddha ane jaina e mukhya bhAga che. traNa bhedanuM pArasparika aMtara : AvA bhAgo paDI javAnuM mukhya kAraNa saMpradAyabheda e to che ja, paNa bIjA khAsa kAraNe che; jema ke bhASAbheda, nirUpaNapaddhatinI bhinnatA ane khAsa karI sAMpradAyika pramenI ane mAnyatAonI bhinnatAne lIdhe upasthita thayele prasthAnabheda. vaidika nyAyanuM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1078 ] darzana ane ciMtana prasthAna vedane pramANa mAnI tene anukULa cAlavAmAM che. bauddhe nyAyanuM prasthAna veda ke anya Agama pramANane Azrita na rahIM pradhAnapaNe anubhavane AdhAre cAlavAmAM che. jaina nyAyanuM prasthAna vedanA prAmANyane svIkAra na karyo chatAM paNa zabdanuM prAmANya svIkAra cAlavAmAM che. te uparAMta A traNe mukhya sa'pradAyanA nyAyanI bhinnatAnuM eka bIjAM paNa bIja--kAraNa che, ane te viSayabheda, vaidika nyAya kAI paNa tattvane siddha karatA hoya tyAre te sAdhya tattvone amuka ekarUpe ja siddha kare che; jema ke AtmA vagere tattvane vyApaka athavA nitya rUpe ja ane dhaTa Adi padArthone anitya rUpe ja, bauddha nyAya AMtara ke bAhya samagra tattvone eka rUpe ja siddha kare che, paNa te eka rUpa eTale mAtra kSaNikatva. temAM kSaNikatvanA viruddha pakSa sthAyitvane ke nityatvane bilakula avakAza nathI. jaina nyAya e vaidika ane bauddha nyAyanI vacce rahI pratyeka sAdhya tattvane mAtra eka rUpe siddha na karatAM aneka rUpe siddha kare che. A kAraNathI jaina nyAya bIjA nyAyeA karatAM jude paDe che. saMkSepamAM ema kahI zakAya ke je nyAya, jainAcAryoe racelA hAya, je kevaLa pauruSeya AgamanuM prAmANya svIkArI cAlatA hoya ane koI paNa tattvanuM sApekSa dRSTie nirUpaNa karatA hAya te jaina nyAya. : eIjAnA prabhAvathI thayela vicArakrAMti eka saMpradAya amuka tattvo upara vadhAre bhAra ApatA hoya, tyAre jANe ke aANe tene prabhAva khIjApADeAzI saMpradAyA upara anivAya rIte paDe che. je jaina ane bauddha saMpradAyanI ahiMsAno prabhAva vaidika saMpradAya upara paDavAnI vAta mAnI levA taiyAra thaI e te satya khAtara e paNa mAnI levuM joIe ke vaidika vidvAnAnI dAnika paddhatinI asara khIjA be saMpradAye! upara paDI che. joke sAmAnya nyAya--sAhityanA vikAsanAM traNe sampradAyonA vidvAnoe ane AcAryoe rAjeza Apyo che, chatAM pahelethI chelle sudhInA nyAya-sAhityanA tathA pAnapAdanane itihAsa jotAM eNvA niNaeNya upara ApeApa AvI javAya che ke nyAyanAM tattvAnI vyavasthA karavAmAM pradhAnasthAna vaidika vidvAnenu che. e viSayamAM tenA prabhAva spaSTa che, ane A ja kAraNathI krame krame bauddha ane jaina vidvAne potAnI AgamamAnya pAli ane prAkRta bhASA cheDI vaidika sampradAyamAnya saMskRta bhASAmAM potAnI patie nyAyanA graMtho racavA bhaDI gayelA che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ je nyAyano kramika vikAsa [ 10 29 jaina sAhityanA pradhAna be zAkhAo bhagavAna mahAvIranA samayamAM jaina saMdha pradhAnapaNe magadha ane tenA AsapAsanA pradezamAM hatA. pachI lagabhaga eka sakA bAda te saMdha be dizAmAM vaheMcAyaH eka bhAga dakSiNamAM ane bIjo uttaramAM. tyAra bAda thoDAka sakAo vyatIta thayA ke te vaheMcAyelA be bhAge spaSTa rUpe judA paDI gayA. eka digaMbara ane bIje zvetAMbara. dakSiNavatI zramaNasaMdha pradhAnapaNe digaMbara saMpradAyI thayo, ane uttaravartI zramaNusaMdha pradhAnapaNe vetAMbara saMpradAyI ze. A rIte vibhakta thayela zramaNasa je sAhitya racyuM te paNa be bhAgamAM ApoApa vaheMcAI gayuM. paheluM digaMbarIya sAhitya ane bIjuM zvetAMbarIya sAhitya. mULamAM avibhakta jaina sAhityanA A rIte mukhya be bhAgalA paDI gayA. digaMbarIya zramaNa saMdhanuM prAdhAnya dakSiNamAM hovAthI te saMpradAyanuM maulika sAhitya tyAM ja utpanna thayuM, poSAyuM, vikAsa pAmyuM ane saMgrahAyuM. te sAhityanA racayitA pradhAna pradhAna AcAryo jevA ke kuMdakuMda, samaMta bhadra vagere tyAM ja thayA. zvetAMbara zramaNusaMdhanuM prAdhAnya pahelAM te uttara hindustAna (rAjaputAnA - mAM ane krame krame pazcima hindustAna (kAThiyAvADa, gujarAta)mAM vadhatuM gayuM. tethI te saMpradAyanuM sAhitya uttara ane pazcimamAM utpanna thayuM ane vikasyuM che. tema ja te sAhityanA racayitA AcAryo paNa te ja pradezamAM thayelA che. uttara karatAM pazcima hindusthAnamAM zvetAMbara saMpradAyanI sattA vadhelI tethI ja chellAM lagabhaga paMdaraso varasanuM te saMpradAyanuM sAhitya pradhAnapaNe kAThiyAvADamAM ane gujarAtamAM lakhAyuM, racAyuM, pivAyuM, vikasita thayuM ane saMgrahAyuM che. A rIte jaina sAhityanI mukhya be zAkhAo ApaNuM najare paDe che. bane zAkhAonA sAhityamAM navayuga A bane zAkhAonA zarUAtanA graMthe jotAM ema spaSTa jaNAya che ke, tenI nirUpaNapaddhati maMtrasiddhAMta rUpe hatI. tatvajJAna hoya ke AcAra hoya, baneluM nirUpaNa upaniSad jevI saraLa prAcIna paddhatie thatuM, paNa pahelAM kahevAmAM AvyuM che tema vaidika darzanamAM nyAyadarzane viziSTa sthAna ane vistriyatA meLavyA pachI jana sAhityamAM paNa navo yuga dAkhala thayo. nyAya darzananI tapaddhatine prabhAva bauddha sAhitya upara prathama paDyo bauddha sAhitya ane vaidika sAhitya ema bannenI mizrita asara jaina vADmaya upara paNa thaI. tethI jena AcAryo paNa bauddha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1280 ] darzana ane ciMtana AcAnI peThe potAnI Agamasiddha bhASA uparAMta saMskRta bhASAmAM the racavA lAgyA. A pahelAM jaina sAhityamAM saMskRta bhASAne sthAna nahotuM ema mAnavAne kAI khAsa pramANa nathI. paNa eTaluM kharuM ke A saMskRta yuga pahelAM jena sAhityamAM prAkRta bhASAnuM sAmrAjya hatuM. jaina sAhityamAM saMskRta bhASAne ane tarka paddhatine prathama pratiSThita karanAra zvetAMbara AcArya ke digaMbara AcArya ?-e kahevuM kaThaNa che. paNa ema kahI zakAya che ke, bane saMpradAyanA A parivartana vacce vadhAre aMtara na hovuM joIe. jene nyAyanuM kALamAna ane vikAsanI daSTie tenA cAra bhAga - zAstra pradezamAM vicArakrAMti tathA bhASA ane zailIbheda thavAne pariNAme jaMna sAhityamAM ravataMtra nyAyapaddhati janmI. tethI prathama e jovuM joIe ke A jaina nyAyanuM vatha-kALamAna keTaluM che ane tenA vikAsakramane samajavA mATe tene keTalA bhAgamAM vaheMcI zakIe. jaina nyAyanA janmasamayanI pUrvasImAM vadhAremAM vadhAre vikramanA pahelA saikAthI AgaLa laMbAvI zakAtI nathI. ane tenA vikAsanI uttara sImA vikramanA aDhAramA saikAthI AgaLa AvatI nathI. A rIte vadhAremAM vadhAre jaina nyAyanuM kALamAna aDhAraso varasa jeTaluM AMkI zakAya. paNa uttara sImA nizcita chatAM vivAdAspada pUrva sImAne ochAmAM ochI pAMcamI zatAbdIthI zarU karIe teya tenuM kALamAna teraso varasa jeTaluM te che ja. * jaina nyAyanA vikAsanI kramika pAyarIonA bheda samajavA khAtara te kALamAnane sthULa rIte cAra bhAgamAM vaheMcI zakAya che. pahele bhAga vikramanA pAMcamA saikA sudhIne, bIje chaThThA saikAthI dazamA sudhIne, trIjo bhAga agiyArathI teramA sudhI ane cothe caudamAthI aDhAramA sudhI. A cAra bhAgane anukrame bIjAropaNukALa, pallavitakALa, pustikALa ane phaLakALanA nAme oLakhIe to jaina nyAyanA vikAsane vRkSanA rUpathI samajI zakIe. jaina sAhityamAM saMskRta bhASAnI pratiSThA thatAM ja zarUAtamAM kayA viSe upara graMtho lakhAyA e vicAra prastuta nathI, paNa jaina sAhityamAM nyAyane sUtrapAta koNe ane kyAre karyo eTaluM ja ahIM kahevAnuM che. digaMbara sAhityamAM tapaddhatinI spaSTa pratiSThA AcArya samaMtabhadra ane tAMbara sAhityamAM tarka paddhatinI balavatI pratiSThA AcArya siddhasena divAkare karI. A banne AcAryamAM keNa pUrvavarti ane kaNa pazcAtvarti e hajI nirNata thayuM nathI; paNa e be vacce vizeSa aMtara na hovuM joIe, evI saMbhAvanA mATe
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina nyAyanA kramika vikAsa [ 181 pramANo che. A e AcAryonI uttara sImA I. sa. pAMcamA saikAthI AgaLa lakhAvI zakAya tema nathI ane pUrva sImA lagabhaga I. sa. nA AraMbha pahelAM nirdiSTa karI zakAya tema nathI. siddhasena ane samantabhadra e bannenI kRtio saMpradAye| judA hovA chatAM e bannenuM eka evuM paraMparAgata sAmya che ke je tarapha dhyAna gayA vagara rahetu nathI. digambara saMpradAyamAM gajhastinA nAmathI samatabhadra prasiddha che, ane tattvArthe uparanI gaMdhahastimahAbhASya TIkA tenI kRti tarIke prasiddha che ane upalabdha AptamImAMsA te ja mahAbhASyanuM maMgala manAya che. zvetAMbara sapradAyamAM siddhasena divAkara gadhahasti kahevAya che ane tattvArthaM upara teoe gaMdhahastimahAbhASya racyuM hatu ema manAya che, banne saMpradAyanI A mAnyatAe nirAdhAra nathI, kAraNa ke ane saMpradAyanA ghaNA graMtheAmAM te bAbatanA sUcaka ullekho maLI Ave che. A me AcAryAMnI vizeSatA thADAmAM A pramANe batAvI zakAya. saMmatabhadra peAtAnA dareka granthAmAM jaina darzana, tenA praNetA arjuna ane tenA siddhAMta anekAMta eTalAM tattvAnI taka paddhatie esthinI pravAhabadda saMskRta bhASAmAM sama carcA kare che; ane sAthe sAthe anya dazanA, tenA praNetAe ane ekAMtane sApahAsa prativAda kare che. temanI upalabdha kRtie jotAM ema jaNAya che ke, samatabhadra tarka siddha dArzanika mImAMsA karavAmAM siddhahasta hatA. siddhasena divAkare paNa jaina darzana, tenA praNetA tIrthaMkara ane svAAda e viSayenI tArkika paddhatie pratiSThA karavA sAthe anya dAne sarihAsa nirAsa karyo che. tenI madhura ane prAsAdika ravatasiddha saMskRta bhASAnA padyapravAha joI AcAya hemacaMdre tene *vizreSTha jaNAvavA anusilena dravya " e udAharaNa TAMkayu che. siddhasene jaina nyAyanuM vyavasthita svarUpa bAMdhI teno sakSepamAM abhyAsa karavA icchanAra mATe nyAyAvatAra nAmanA eka nAnakaDI padyamaya graMtha racyo che, jenI maryAdAne Aja sudhInA samagra prasiddha zvetAMbara-digaMbara vidvAne anusaryAM che. te sivAya tatkAlIna samagra bhAratIya darzanane saMkSepamAM paNa maulika abhyAsa karavA IcchanAra mATe te che darzananuM yathArtha svarUpa batAvanArA padyamaya graMthA racyA che ane e rIte AcAya haribhadrane badanasamuccaya racavAnI ane mAdhavAcArya te sadanasaMgraha racavAnI kalpanAnA khArAka pUro pADayo che. <<
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1082 ] darzana ane ciMtana tatkAlIna bhAratIya samasta darzananuM nirUpaNa karanAra bIjI kaI kRti tenAthI prAcIna na maLe tyAM sudhI darzanasaMgraha karavAnuM prAthamika gaurava siddhasenane ApanuM joIe. siddhasenanI eka vedavAda hArneizikA jotAM ema turata bhAse che ke, temaNe veda ane upaniSo maulika tema ja talasparzI abhyAsa karele. siddhasena divAkarane prasiddha graMtha sammati tarka che, je padyamaya prAkRtamAM traNa bhAgamAM kuMdakuMdanA pravacanasAranI peThe pUre thayeluM che. A graMtha upara zvetAMbara ane digaMbara ema bane AcAryoe TIkAo racI che. temAM varNavelA siddhAMta eTalAM satarka ane hRdayagrAhI che ke AgaLane AcAryo paNa tethI vadhAre mULa vastu kahI zakyA nathI. samatabhadranI upalabdha kRtiomAM siddha senanA nyAyAvatAra jevI ke vaidika chaye darzana ane bauddha darzananuM nirUpaNa karanAra batrIzIo jevI koI kRti nathI. vAcakoe siddhasenanI upalabdha ekavIza batrIzIo ane saMmatabhadranI AtamImAMsA, yukacanuzAsana ane svayaMbhUstotra e ekasAthe sAme rAkhI avakavAM, jethI bannenuM paraspara sAdasya ane vizeSatA ApoApa dhyAnamAM Avaze. bIjA bhAganuM pallavitakALa e nAma rAkhyuM che, tene abhiprAya eTalo che ke, siddhasena ane samatabhadra dvArA ane saMpradAyamAM je jana nyAyanuM bIjApaNuM thayuM, tene ja A yugamAM pallavita karavAmAM AvyuM che. A yugamAM digaMbara saMpradAyamAM anukrame alaMka, vidyAnaMda ane prabhAcaMdra e e traNa pradhAna AcAryoe mukhyapaNe jaina nyAyane vistAryo ane vizada karyo che. zvetAMbaramAM paNa pradhAnapaNe traNa AcAryoe A yugamAM jana nyAyane vistRta ane vizada banAvyo che. matsyavAdI, haribhadra ane rAjagacchIya abhayadeva---e traNee anukrame kAMI ne kAMI vadhAre vizeSatA apI che. akalaMka Adi traNe digaMbara AcAryoe jena nyAyanA svataMtra graMtha lakhyA che, ane saMmatabhadra Adi pUrvAcAryonI nyAyavANIne palavita paNa karI che. tevI ja rIte malavAdI vagere A yuganA tAMbara AcAryoe jene nyAya upara svataMtra nyAyanA graMtha lakhyA che ane pitApitAnI pahelAMnI tarkavANane palavita paNa karI che. te ukta digaMbara traNa AcAryo ane ukta zvetAMbara traNa AcAryonI kRtio barAbara sAme rAkhI devAmAM Ave to eka bIjA upara paDela prabhAva parasparanuM sAdastha ane vizeSatva dhyAnamAM AvyA vinA rahe tema nathI. che trIjA bhAganuM nAma puSitakALa che. puSe kAMI saMkhyAmAM pallA jeTalAM nathI hotAM kadAcita punuM parimANa pallethI nAnuM paNa haiyu che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jetanyAyane kramika vikAsa [ 1083 chatAM puSpa e pallavanI uttara avasthA hoI temAM eka jAtane viziSTa paripAka hoya che. bIjA yugamAM jaina nyAyane je vistAra ane spaSTIkaraNa thayAM tene pariNAme trIjo yuga ja . A yugamAM ane A pachI cothA yugamAM digaMbara AcAryoe nyAya viSeka keTalAka graMtha racyA che, paNa haju sudhI mArI najare evo eka graMtha nathI paDyo ke jene lIdhe jaina nyAyanA vikAsamAM tene sthAna ApI zakAya. trIjI yuganA zvetAMbara saMpradAyamAM vAdI devasUri ane hemacandra e benuM mukhya sthAna che. e kharuM ke AyArya hemacaMdranI paricita kRtiomAM jaina nyAya viSayaka bahu kRtio nathI, tema parimANamAM moTI paNa nathI. chatAM tenI be batrIzIo ane pramANumImAMsA jenArane pitAnI viziSTatA dhyAnamAM AvyA sivAya nahIM rahe ane ema ApoApa jaNAze ke moTA moTA ane lAMbA lAMbA thathI kaMTALela abhyAsIo mATe saMkSepamAM chatAM vizeSatAvALI racanAo teoe karI ane kUlanuM saurabha temAM ApyuM. vAdI devasUri kAMI kaMTALe tevA na hatA. teoe te ratnAkaranI spardhA kare e eka syAdvAdaratnAkara graMtha rae ane keI abhyAsIne jaina nyAya mATe tema ja dArzanika khaMDanamaMDana mATe bIje kyAMya na javAnI sagavaDa karI dIdhI. cothe phaLakALa A yugamAM je sAhitya racAyuM te phaLarUpa che. phaLamAM bIjathI phUla sudhInA uttarottara paripAkane sAra AvI jAya che. tevI rIte A yuganA sAhityamAM pahelA traNe yuganA sAhityamAM thayele paripAka ekasAthe AvI jAya che. A yugamAM je jaina sAhitya racAyuM che, te ja jaina nyAyanA vikAsanuM chelluM pagathiyuM che, kAraNa ke, tyAra bAda temAM koIe jarAye umere karyo nathI. mallISaNanI yAdamaMjarI bAda karIne A yuganA phalAyamAna nyAya viSayaka ucca sAhitya tarapha najara karIe te jaNAze ke te aneka vyaktionA hAthe lakhAyuM nathI. tenA lekhaka phakta eka ja che ane te sattaramI-aDhAramAM saikAmAM thayelA, lagabhaga se zarado sudhI mukhyapaNe zAstroma siddha karanAra saMskRta, prAkRta, gujarAtI ane mAravADI e cAre bhASAomAM vividha viSayanI carcA karanAra upAdhyAya yazovijayajI che. upAdhyAyajInA jaina tatvajJAna, AcAra, alaMkAra, chaMda vagere anya viSayanA graMthone bAda karI mAtra jaina nyAya viSayaka graMtho upara najara nAkhIe to ema kahevuM paDe che ke, siddhasena ne samaMtabhathI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1084 ] darzana ane ciMtana vAdI devasUri ane hemacandra sudhImAM jaina nyAyane AtmA jeTale vikasita thayo hato, te pUrepUre upAdhyAyajInA tarkagraMthomAM mUrtimAna thAya che, ane vadhArAmAM te upara eka kuzaLa citrakAranI peThe teoe evA smatAnA, spaSTatAnA ane samanvayanA raMge pUryA che ke jenAthI muditamanA thaI ApaApa ema kahevAI jAya che ke pahelA traNa yuganuM ane saMpradAyanuM jaina nyAyaviSayaka sAhitya kadAca na hoya ane mAtra upAdhyAyajInuM jaina nyAya viSayaka saMpUrNa sAhitya upalabdha hoya te jaina vADmaya kRtakRtya che. upAdhyAyajIe adhikArI bhedane dhyAnamAM rAkhI, viSayonI vaheMcaNI karI, te upara nAnAmoTA aneka jaina nyAyanA graMtha lakhyA. teoe jaina tarkaparibhASA je jena nyAyapraveza mATe ladhu graMtha racI jaina sAhityamAM tarkasaMgraha ane nakabhASAnI khoTa pUrI pADI. rahasyapadAMkti eka ATha graMtho ke temAMnA keTalAka strI jaina nyAya-vAlmayamAM taiyAyika pravara gadAdhara bhaTTAcAryanA graMthonI garaja sArI. nayapradIpa, nayarahasya, nayAmRtaraMgiNI sahita nopadeza, syAdAdakalpalatA, nyAyAleka, khaMDanakhaMDakhAdya, aSTasahastrITIkA AdigraMtha racI jaina vAya vADmayane udayanAcArya, gaMgeza upAdhyAya, raghunAtha ziromaNi ane jagadIzanI pratibhAnuM naivedya dharyuM. adhyAtmasAra, adhyAtmapaniSad jevA graMthothI jaina nyAya vAlmayane gItA, gavAsiSTha Adi vaidika graMtho sAthe saMbaMdha . thoDAmAM eTaluM ja kahevuM basa che ke vaidika ane bauddha sAhitya dArzanika pradezamAM sattaramA saikA sudhImAM je utkarSa sAbe have, lagabhaga te badhA utkarSane AsvAda jaina vAne ApavA upAdhyAyajIe prAmANikapaNe AkhuM jIvana vyatIta karyuM ane tethI teonA eka tejamAM jaina nyAyanAM bIjAM badhAM tene lagabhaga samAI jAya che, ema kahevuM paDe che. upasaMhAra A lekhamAM jaina nyAyanA vikAsakramanuM mAtra digdarzana ane te paNa adhUrI rIte karAvavAmAM AvyuM che. A sthaLe jaina nyAyanA vikAsaka tarIke je je AcAryonAM nAma levAmAM AvyAM che, teonAM jIvana, teone samaya, teonI kAryAvali vagereno ullekha jarAye nathI karyo. tevI ja rIte tenA saMbaMdhamAM je kAMI DuM ghaNuM lakhyuM che, tenI sAbitI mATe 'utArAo ApavAnA lebhanuM paNa niyaMtraNa karyuM che. A niyaMtraNa karavAnuM kAraNa joIta avakAza ane svAsthane abhAva e eka ja che. AcAryonAM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jata nyAyanA kramika vikAsa [ 1085 jIvana AdinI vigata eTalI badhI lAMkhI che ke, te ApatAM viSayAMtara thaI jAya. tethI je te viSayanA jijJAsu heya tenI jANa khAtara chevaTe eka evuM pariziSTa ApavAmAM Ave che ke jenI aMdara upara AvelA AcAryonA saMbaMdhamAM mAhitI ApanAra graMtho nAMdhelA che ane tenu prakAzita thayeluM keTaluM ka sAhitya toMdheluM che. e sAhitya ane e graMthA jovAthI te te AcAyaeNnA sabaMdhamAM maLatI Aja sudhInI mAhitI ghaNebhAge kAI paNa jANI zakaze. A lekhamAM jaina nyAyanA praNetA amuka ja vidvAnone ullekha che; bIjA pAne choDI dIdhA che. tenu kAraNa e nathI ke tene! jaina nyAyanA vikAsamAM svapa paNa hissA nathI. hAya chatAM tevA nAnA moTA dareka graMthakAranA ullekha karatAM lekhanuM kalevara kaMTALAbharela rIte vadhI jAya tethI je viddhanenuM jaina nyAyanA vikAsamAM cADuM chatAM viziSTa sthAna mane jaNAyuM che, tenA ja ullekha karyo che. bAkInAnAM nAmanuM bIjuM eka pariziSTa aMtamAM ApI devAmAM Ave che. A lekha samApta karatAM eka vAta tarapha vAcakeAnuM dhyAna kheMcuM chuM te --hiMdustAnanA ke bahAranA vidrAne gujarAtanA sAkSarone ema pUche che ke gujarAtanA vidvAnee dAAnika sAhitya racyuM che? ane racyuM hoya to kevuM ane keTaluM ? A praznanA kAI paNa sAkSara hA mAM ane prAmANika uttara ApI gujarAtanuM nAka rAkhavA Icche te teNe jaina vAya tarapha prema daSTipAta karavA ja paDaze. evI sthitimAM gujarAtanA dAnika sAhityanuM mukha ujjvala karavA khAtara ane dArzanika sAhityanI sevAmAM gujarAtanuM viziSTa sthAna jaNAvavA mATe dareka sAhityapremI vidvAnanI e pharaja che ke, teNe kevaLa sAhityopAsanAnI zuddha dRSTithI jaina nyAya sAhityanA gujarAtImAM sarala ane vyavasthita anuvAdo karI sarvasAdhAraNa sudhI teno dhodha pahoMcatA karavA. jainonu A saMbaMdhamAM khevaDu kevya che. teoe te sAMpradAyika mAhathI paNa. peAtAnA dAnika sArsAhityane viziSTa rUpamAM anuvAdita karI pracAravAnI Ava kyatA che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma siddhasena divAkara makSavAdI. haribhadra abhayadeva (rAjagachIya) vAdI devasUri AcAya hemacaMdra pariziSTa naM. 1 nikha'dhAMtagata dAnikA ( 4 ) zvetAMbarIya. nyAya viSayaka kRtio. sanmatitaka, nyAyAvatAra ane batrIzI. dAdAra tayacakra, sanmati TIkA. anekAMtajayapatAkA, paddanasamucya, lalita vistarA, nyAya praveza-prakaraNa upara TIkA, zAstravArtA - samuccaya, lokatattvaniNaeNCya, dhama saMgrahaNI, ane nyAyAva tAra--vRtti, sanmatiTIkA, sAThAda ratnAkara, pramANamImAMsA, anyayeAgavyavacchedadAtri'zikA. temanI mAhitInAM sAdhane. prabhAvaka carita, praznadha ciMtAmaNi, tuvi ti prabaMdha, jainasAhitya sa'zodhaka varSa 1. suvyavalI, vIravaMzAvalI (jaina. sA. sa. va. 1 a. 3). pra0 ca., prama. ci', catu. pra" guauvalI, vIravaMzAvalI (jaina. sA. sa, va. 1 0 3) * ca.,catu. pra0, zrI haribhadrasUricaritra, jaina darzana (5. becaradAsa kRta)nI prastAvanA, jaina sA. sa. 20 1 vIravaMzAvalI, dharmAMsaMgrahaNinI prastAvanA, upamitibhavaprapa cAnI prastAvanA vagere. piTarsana ripArTa 4 mAM lekhakAnI anukramaNikA. prazna ca., prama, ci., vIravaMzAvalI, pra. ca., prA. ci', catu. pra., kumArapALapratikSeAdha, kumArapALa prabaMdha, kumArapALa caritra, rAsamALA vagere.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahiSeNa mahApAdhyAya yA vijayajI. samatabhadra aphalaka vidyAnada syAdnAMda maMjarI. adhyAtmamataparIkSA saTIka, adhyAtmasAra, adhyA vivaraNa, upadezarahasya saTIka,jJAnabiMdu, jainata bhASA, bhApaniSad, AdhyAtmikamatadalana saTIka, asahastrI dvAtri zaddhAtri'zikA-TIka, dhaCparIkSA saTIka, nayapradIpa, nayAmRtataraMgINI, nyAyakhaDanakhAdya-saTIka, | nyAyAlAka, pAta jala yogadarzana vivaraNuleza, bhASArahasya saTIka, zAsravArtAsamuccaya, nayarahasya, tattvArtha sUtra-vRtti. vagere. 3) digambarIya. devAgamastotra, tattvAnuzAsana, yuketyanuzAsana, svayaMbhUstAtra. rAjavAti, aSTazatI, nyAyavinizcaya, laghIyastrI. pramANaparIkSA, asahasrI, zrleAkavAtika, Apta parIkSA, patraparIkSA vagere. yazovijaya jIvana-caritra ( A. buddhisAgarakRta ). AnaMdadhana padyaratnAvalI prastAvanA (me. gi. kApa DIyA kRta), AtmAnaMda prakAza pu. : 3 a'. 6,zAstravArtAsamuccayanI praratAvanA, dhasaMgrahaNInI prastAvanA vagere. jaina hiteSI bhA. 6-a. 2, 3, 4, vid ratnamALA bhA. 1, aSTasahasrInI prastAvanA. ladhIyastrayI AdinI prastAvanA, vidvadratnamALA bhA. ra, rAjayArtikanI prastAvanA. jaina hitaiSI bhA. 8 pR. 439, yukartyanuzAsananI pra., aSTasahasrInI ma. prabhAyadra nyAyakumudacaMdrodaya, prameyakamalabhAta Da noMdha A AcAyoe aneka viSaya upara aneka granthA lakhyAnAM pramANA maLe che, paNa sAhityanA ullekha prastuta hAvAthI te dareka AcAryanI nyAyaviSayaka kRtiono ja ullekha karelA che. vidvatnamALA bhA.2, prameya kamaLa mA DanI prastAvanA. * ahIM phakta tenA nyAyaviSayaka
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama. | * 3 sa 5 10 11 12 anukrama. 1 zrI buddhisAgara : zrI municaMdra zrI rAjazekhara 1 ma m pariziSTa naM. 2 nibaMdha bAhya jaina nyAyanA lekhake (4) zvetAMbarIya. nAma. zrI guNaratnasUri zrI caMdrasena zrI caMdraprabhasUri zrI devabhadra malladhArI zrI devacaMdrajI zrI padmasuMdara zrI ratnaprabha zrI zubhavijaya zrI zAMtisUri graMthakAra anatAcAya zrI sumati zrI devasena zrI dhama sAgarasvAmI nyAyaviSayaka graMtho. yadarzanasamuccayavRtti utpAdasiddhiprakaraNa prameyaratnakASa nyAyAvatArappina nyA pramANasuMdara pramANalakSyalakSaNa anekAMtajayapatAkATippana syAdvAdakalikA, ratnAkarAvatArikAppina ratnAkarAvatArikA sAdAdabhASA pramANaprameyakalikA vRtti (gha) diga zmarIya. nyAyaviSayaka graMtho. nyAyavinizcayAla kAratti sisainanA sanmatitaka para TIkA, ullekha. zravaNa khelagulAnI mahiSakRta prazasti tathA vAdIrAja kRta pArzvanAthacaritra nayacakra, AlApapaddhati naya
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. zrI dharmabhUSaNa | nyAya dIpikA, pramANuvistAra zrI prabhAdevasthAmAM ! pamitivAda, muktivAda, avyAkhavAda, takavAda tathA nayavAda zrI narendrasena pramANaprameyakalikA zrI paMDitAcArya prameyaranAlaMkAra, prameyaratnamAlikA prakA _zikA, saptabhAgItaraMgiNI TIkA. zrI bhAvasenAcArya nyAyadIpikA zrI bhAvasena kavi vizvataprakAza zrI vAdIrAja muni vAdamaMjarI zrI vAdasiMha pramANanaukA, tarkadIpikA zrI vimaLadAsa saptabhaMgItaraMgiNI zrI zratasAgarasvAmI sanmatitika 15 | zrI kRtasAgara tarkadIpaka pariziSTa naM. 3 jainetara nyAya upara lakhanArA janAcAryo (6) zvetAMbarIya nAma . nyAyaviSayaka graMtho. zrI abhayatilaka zrI kSamA kalyANa zrI guNaratna zrI jayasiMha zrI jinavardhana zrI naracaMdrasUri zrI mullAvAdI zrI bhuvanasuMdara zrI ratnazakhara zrI rAjazekhara zrI zubhavijaya 12. zrI haribhaka nyAyAlaMkAraTippana takikA tarka rahasyadIpikA nyAyasAravRtti (mULa bhAsarvaza kRta) saptapadAtha-TIkA kaMdaloTipana (mUla zrIdharata) nyAyabiMduvRttiTipana (mULa vRti dharmottara mahAvidyAviDa banAvRtti racita). lakSaNasaMgraha kaMdalipajika takabhASAvArtika [ gAcArya racita nyAyapravezaprakaraNa-vRtti (maLa diganA