Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ | yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana 1. paM0 dalasukha mAlavaNiyA, nizItha : eka adhyayana, sanmati jJAnapITha 7. vyavahArasUtrauddezaka, saMpA0 muni kanhailAla jI 'kamala', 8 / AgarA, prathama saMskaraNa, pR0 54 / 8. nizItha : eka adhyayana, pR0 68 / prazamarati-umAsvAti, zloka 145 / / 9. nizIthabhASya, gAthA 366-367 / nizIthabhASya, (nizItha cUrNi) - saMpA0 upAdhyAya amaramuni, 10. bRhatkalpabhASya gAthA 4946-4947 / sanmati jJAnapITha, AgarA, 1757, 5245 / / 11. paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA- nizItha : eka adhyayana bRhatkalpabhASya, saMpA0 puNyavijayajI, AtmAnanda jaina sabhA, pR053-70| bhAvanagara, 1933, pIThikA, gA. 322 / 12. nizIthasUtracUrNi, tRtIya bhAga, bhUmikA pR0 7-28 / vahI gA. 323-324 / 13. chedasUtra, saMpA0 madhukara muni, Agama prakAzana samiti, byAvara, dazavaikAlika, saMpA0 madhukaramuni, Agama prakAzana samiti, byAvara, pRSTha 74-75 (rAja0), 6, 14 / jaina-dharma meM prAyazcitta evaM daNDa-vyavasthA prAyazcitta aura daNDa prAyazcitta zabda kA artha jaina AcAryoM ne na kevala AcAra ke vidhi-niSedhoM kA pratipAdana prAyazcitta zabda kI Agamika vyAkhyA-sAhitya meM vibhinna paribhASAe~ kiyA apitu unake bhaGga hone para prAyazcitta evaM daNDa kI vyavasthA bhI prastuta kI gaI haiN| jItakalpabhASya ke anusAra jo pApa kA chedana karatA kii| sAmAnyatayA jaina-Agama granthoM meM niyama-bhaGga yA aparAdha ke lie hai, vaha prAyazcitta hai|' yahA~ "prAyaH" zabda ko pApa ke rUpa meM tathA prAyazcitta kA hI vidhAna kiyA gayA aura daNDa zabda kA prayoga sAmAnyatayA "citta' zabda ko zodhaka ke rUpa meM paribhASita kiyA gayA hai| haribhadra "hiMsA' ke artha meM huA hai| ata: jise hama daNDa-vyavasthA ke rUpa ne paJcAzaka meM prAyazcitta ke donoM hI artha mAnya kiye haiN| ve mUlataH meM jAnate haiM, vaha jaina-paramparA meM prAyazcitta-vyavasthA ke rUpa meM hI "pAyacchitta" zabda kI vyAkhyA usake prAkRta rUpa ke AdhAra para hI mAnya hai| sAmAnyatayA daNDa aura prAyazcitta paryAyavAcI mAne jAte haiM, karate haiN| ve likhate haiM ki jisake dvArA pApa kA chedana hotA hai, vaha kintu donoM meM siddhAntataH antara hai| prAyazcitta meM aparAdha-bodha kI prAyazcitta hai| isake sAtha hI ve dUsare artha ko spaSTa karate hue kahate bhAvanA se vyakti meM svata: hI usake parimArjana kI anta:preraNA utpanna haiM ki jisake dvArA citta kA pApa se zodhana hotA hai, vaha prAyazcitta hotI hai| prAyazcitta antaHpreraNA se svayaM hI kiyA jAtA hai, jabaki hai| prAyazcitta zabda ke saMskRta rUpa ke AdhAra para "prAyaH" zabda ko daNDa anya vyakti ke dvArA diyA jAtA hai| jaina-paramparA apanI prakarSa ke artha meM lete hue yaha bhI kahA gayA hai ki jisake dvArA citta AdhyAtmika-prakRti ke kAraNa sAdhanAtmaka jIvana meM prAyazcitta kA hI prakarSatA arthAt uccatA ko prApta hotA hai vaha prAyazcitta hai| vidhAna karatI hai| yadyapi jaba sAdhaka antaHprerita hokara Atmazuddhi digambara TIkAkAroM ne "prAyaH" zabda kA artha aparAdha aura citta ke hetu svayaM prAyazcitta kI yAcanA nahIM karatA hai to saMgha-vyavasthA ke zabda kA artha zodhana karake yaha mAnA hai ki jisa kriyA ke karane lie use daNDa denA hotA hai| se aparAdha kI zuddhi ho vaha prAyazcitta hai| eka anya vyAkhyA meM yadyapi hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki daNDa dene se sAdhaka kI "prAyaH" zabda kA artha "loka" bhI kiyA gayA hai| isa dRSTi se yaha Atmazuddhi nahIM hotii| cAhe sAmAjika yA saMgha-vyavasthA ke lie daNDa mAnA gayA hai ki jisa karma se sAdhujanoM kA citta prasanna hotA hai vaha Avazyaka ho kintu jaba taka use anta:preraNA se svIkRta nahIM kiyA prAyazcitta hai| mUlAcAra meM kahA gayA hai ki prAyazcitta vaha tapa hai jisake jAtA taba taka vaha Atmavizuddhi karane meM sahAyaka nahIM hotaa| jaina- dvArA pUrvakRta pApoM kI vizuddhi kI jAtI hai| isI grantha meM prAyazcitta prAyazcitta vyavasthA meM parihAra, cheda, mUla, pArAJcika Adi bAhyata: to ke paryAyavAcI nAmoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki jisake daNDarUpa haiM, kintu unakI Atmavizuddhi kI kSamatA ko lakSya meM rakhakara dvArA pUrvakRta karmoM kI kSapaNA, kSepaNa, nirjaraNa, zodhana, dhAvana, puMchaNa, hI ye prAyazcitta diye jAte haiN| nirAkaraNa, utkSepaNa evaM chedana hotA hai, vaha prAyazcitta hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUrismArakagrantha - jaina darzana prAyazcitta ke prakAra nAma bhI ve hI haiN| isaprakAra jahA~ dhavalA zvetAmbara-paramparA se sagati zvetAmbara-paramparA meM vividha prAyazcittoM kA ullekha sthAnAGga, rakhatI hai, vahA~ mUlAcAra aura tattvArtha kucha bhitra haiN| sambhavataH aisA nizItha, bRhatkalpa, vyavahAra, jItakalpa Adi granthoM meM milatA hai| pratIta hotA hai ki jItakalpa sUtra ke ullekhAnusAra jaba anavasthApya kintu jahA~ samavAyAGga meM prAyazcittoM ke prakAroM kA mAtra nAmollekha aura pArAMcika ina donoM prAyazcittoM ko bhadrabAhu ke bAda vyucchinna mAna hai vahA~ nizItha Adi granthoM meM prAyazcitta-yogya aparAdhoM kA bhI vistRta liyA gayA yA dUsare zabdoM meM ina prAyazcittoM kA pracalana banda kara vivaraNa upalabdha hotA hai| prAyazcitta sambandhI vividha siddhAntoM aura diyA gayA5 to ina antima do prAyazcittoM ke svatantra svarUpa ko samasyAoM kA spaSTatApUrvaka vivecana bRhatkalpabhASya, nizIthabhASya, lekara matabheda utpanna ho gayA aura unake nAmoM meM antara ho gyaa| vyavahArabhASya, nizIthacUrNi, jItakalpabhASya evaM jItakalpacUrNi meM mUlAcAra ke anta meM parihAra kA jo ullekha hai vaha anavasthApya upalabdha hotA hai| jahA~ taka prAyazcitta ke prakAroM kA prazna hai, ina prakAroM se koI bhinna nahIM kahA jA sakatA, kintu usameM zraddhAna prAyazcitta kA ullekha zvetAmbara-Agama sthAnAGga, bRhatkalpa, nizItha aura jItakalpa kA kyA tAtparya hai yaha na to mUla grantha se aura na usakI TIkA meM, yApanIya-grantha mUlAcAra meM, digambara - grantha jayadhavalA meM tathA se hI spaSTa hotA hai| yaha antima prAyazcitta hai, ata: kaThoratama honA tattvArthasUtra evaM usakI zvetAmbara aura digambara AcAryoM kI TIkAoM caahiye| isakA artha yaha mAnA jA sakatA hai ki aisA aparAdhI jo meM milatA hai| zraddhAna se sarvathA rahita hai ata: saMgha se pUrNatayA bahiSkRta kara diyA sthAnAGgasUtra meM prAyazcitta ke vibhinna prakAroM kA ullekha huA hai, jAye kintu TIkAkAra vasunandI ne zraddhAna kA artha tattvaruci evaM usake tRtIya sthAna meM jJAna-prAyazcitta, darzana-prAyazcitta aura cAritra- krodhAdi-tyAga kiyA hai| ina prAyazcittoM meM jo krama hai vaha sahajatA prAyazcitta aise tIna prAyazcittoM kA ullekha huA hai| isI tRtIya sthAna se kaThoratA kI ora hai| ata: anta meM zraddhAna nAmaka sahaja prAyazcitta meM anyatra AlocanA, pratikramaNa aura tadubhaya aise prAyazcitta ke tIna ko rakhane ke lie koI aucitya nahIM hai| vastuta: jina-pravacana ke rUpoM kA bhI ullekha huA hai| isI Agama-grantha meM anyatra cha:, prati zraddhA kA samApta ho jAnA hI vaha aparAdha hai, jisakA daNDa ATha aura nau prAyazcittoM kA bhI ullekha huA hai, kintu ye sabhI prAyazcittoM mAtra saMgha-bahiSkAra hai| ata: aise zramaNa kI zraddhA jaba taka samyak ke prakAra usake dazama sthAna meM jahA~ dazavidha prAyazcittoM kA vivaraNa nahIM hai taba taka use saMgha se bahiSkRta rakhanA hI isa prAyazcitta kA diyA gayA hai usameM samAhita ho jAte haiN| ata: hama unakI svatantra tAtparya hai| rUpa se carcA na karake usameM upalabdha dazavidha prAyazcitte kI carcA prAyazcitta kA sarvaprathama rUpa vaha hai jahA~ sAdhaka ko svayaM hI kareMge apane mana meM aparAdhabodha ke pariNAmasvarUpa AtmaglAni kA bhAva sthAnAGga, jItakalpa aura dhavalA meM prAyazcitta ke nimna dasa prakAra utpanna ho| vastuta: AlocanA kA artha hai- aparAdha ko aparAdha mAne gaye haiM ke rUpa meM svIkAra kara lenaa| AlocanA zabda kA artha-dekhanA, (1) AlocanA, (2) pratikramaNa, (3) ubhaya, (4) viveka, aparAdha ko aparAdha ke rUpa meM dekha lenA hI AlocanA hai| (5) vyutsarga, (6) tapa, (7) cheda, (8) mUla, (9) anavasthApya sAmAnyatayA ve aparAdha jo hamAre dainandina vyavahAra meM asAvadhAnI aura (10) paaraaNcik|12 yadi hama ina ise nAmoM kI tulanA yApanIya (pramAda) yA bAdhyatAvaza ghaTita hote haiM, AlocanA nAmaka prAyazcitta grantha mUlAcAra aura tattvArthasUtra" se karate haiM to mUlAcAra meM prathama ke viSaya mAne gaye haiN| apane dvArA hue aparAdha yA niyamabhaGga ko ATha nAma to jItakalpa ke samAna hI haiM kintu jItakalpa ke anavasthApya AcArya yA gItArtha muni ke samakSa nivedita karake unase usake prAyazcitta ke sthAna para parihAra aura pArAMcika ke sthAna para 'zraddhAna' kA ullekha kI yAcanA karanA hI AlocanA hai| sAmAnyatayA AlocanA karate huA hai| mUlAcAra zvetAmbara-paramparA se bhinna hokara tapa aura parihAra samaya yaha vicAra Avazyaka hai ki aparAdha kyoM huA? usakA preraka ko alaga-alaga mAnatA hai| tatvArthasUtra meM to inakI saMkhyA nau mAnI tattva kyA hai? gaI hai| isameM sAta nAma to jItakalpa ke samAna hI haiM kintu mUla ke sthAna para upasthApana aura anavasthApya ke sthAna para parihAra kA aparAdha kyoM aura kaise? ullekha huA hai| pArAMcika kA ullekha tattvArtha meM nahIM hai| ataH aparAdha yA vratabhaGga kyoM aura kina paristhitiyoM meM kiyA jAtA vaha nau prAyazcitta hI mAnatA hai| zvetAmbara AcAryoM ne tapa aura parihAra hai? isakA vivecana hameM sthAnAGga sUtra ke dazama sthAna meM milatA hai| ko eka mAnA hai, kintu tattvArthasUtra meM tapa aura parihAra donoM svatantra usameM dasa prakAra kI pratisevanA kA ullekha huA hai| pratisevanA kA prAyazcitta mAne gaye haiM, ata: tattvArtha meM parihAra kA artha anavasthApya tAtparya hai gRhIta vrata ke niyamoM ke viruddha AcaraNa karanA athavA bhojana hI ho sakatA hai| isa prakAra tattvArtha aura mUlAcAra donoM tapa aura Adi grahaNa krnaa| vastutaH pratisevanA kA sAmAnya artha vrata yA niyama parihAra ko alaga-alaga mAnate haiM aura donoM meM unakA artha anavasthApya ke pratikUla AcaraNa karanA hI hai| yaha vratabhaGga kyoM, kaba aura kina ke samAna hai| yadyapi digambara-paramparA ke grantha dhavalA 17 meM sthAnAGga paristhitiyoM meM hotA hai ise spaSTa karane hetu hI sthAnAGga meM dasa aura jItakalpa ke samAna hI 10 prAyazcittoM kA varNana hai aura unake pratisevanAoM kA ullekha hai|6|| worrorwardwordwardroiwariwaroranirdwordwordworldwid78]-6woridwiridwordrobrowdndroidnirdwordwaranitrotakar
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagranya - jaina darzana - (1) darpa-pratisevanA- Aveza athavA ahakAra ke vazIbhUta eka vicAraNIya prazna hai| yogya aura gambhIra vyakti ke atirikta kisI hokara jo hiMsA Adi karake vrata-bhaGga kiyA jAtA hai vaha darpa- anya vyakti ke samakSa AlocanA karane kA pariNAma yaha hotA hai ki pratisevanA hai vaha AlocanA karane vAle vyakti kI pratiSThA ko Thesa pahu~cA sakatA (2) pramAda-pratisevanA-pramAda evaM kaSAyoM ke vazIbhUta hokara hai tathA use apayaza kA bhAgI bananA par3a sakatA hai| ata: jainAcAryoM jo vrata bhaGga kiyA jAtA hai, vaha pramAda-pratisevanA hai| ne mAnA ki AlocanA sadaiva aise vyakti ke samakSa karanI cAhiye jo (3) anAbhoga-pratisevanA-smRti yA sajagatA ke abhAva meM AlocanA sunane yogya ho, use gopanIya rakha sakatA ho aura usakA abhakSya yA niyama-viruddha vastu kA grahaNa karanA anAbhoga- anaitika lAbha na le| sthAnAGga sUtra ke anusAra jisa vyakti ke sAmane pratisevanA hai| AlocanA kI jAtI hai use nimnalikhita dasa guNoM se yukta honA (4) Atura-pratisevanA-bhUkha-pyAsa Adi se pIr3ita hokara cAhiekiyA jAne vAlA vrata-bhaGga Atura-pratisevanA hai| (1) AcAravAn-sadAcArI honA, AlocanA dene vAle vyakti (5) ApAta-pratisevanA- kisI viziSTa paristhiti ke kA prathama guNa hai, kyoMki jo svayaM durAcArI hai vaha dUsaroM ke aparAdhoM utpanna hone para vrata-bhaGga yA niyama-viruddha AcaraNa karanA ApAta- kI AlocanA sunane kA adhikArI nahIM hai| jo apane hI doSoM ko pratisevanA hai| zuddha nahIM kara sakA vaha dUsaroM ke doSoM ko kyA dUra karegA? (6) zazita-pratisevanA-zaGkA ke vazIbhUta hokara jo niyama- (2) AdhAravAn-arthAt use aparAdhoM aura usake sambandha meM bhaGga kiyA jAtA hai, use zaGkita-pratisevanA kahate haiM, jaise yaha vyakti niyata prAyazcittoM kA bodha honA cAhie, use yaha bhI jJAna honA cAhie hamArA ahita karegA, aisA mAnakara usakI hiMsA Adi kara denaa| ki kisa aparAdha ke lie kisa prakAra kA prAyazcitta niyata hai| (7) sahasAkAra-pratisevanA- akasmAt hone vAle vratabhaGga yA (3) vyavahAravAn- use Agama, zruta, jinAjJA, dhAraNA aura niyama-bhaGga ko sahasAkAra-pratisevanA kahate haiN| jIta ina pA~ca prakAra ke vyavahAroM ko jAnane vAlA honA cAhie kyoMki (8) bhaya-pratisevanA-bhaya ke kAraNa jo vrata yA niyama-bhaGga sabhI aparAdhoM evaM prAyazcittoM kI sUcI AgamoM meM upalabdha nahIM hai kiyA jAtA hai vaha bhaya-pratisevanA hai| ata: AlocanA sunane vAlA vyakti aisA honA cAhiye jo svaviveka (9) pradoSa-pratisevanA-dveSavaza kisI prANI kI hiMsA athavA / se hI Agamika AdhAroM para kisI karma ke prAyazcitta kA anumAna usakA ahita karanA pradoSa-pratisevanA hai| kara ske| (10) vimarza-pratisevanA-ziSyoM kI kSamatA athavA unakI (4) apanIDaka-AlocanA sunane vAlA vyakti aisA honA cAhie zraddhA Adi ke parIkSaNa ke lie vrata yA niyama kA bhaGga karanA ki AlocanA karane vAle kI lajjA chur3Akara usameM Atma-Alocana vimarza-pratisevanA hai| dUsare zabdoM meM kisI nizcita uddezya ke lie kI zakti utpanna kara ske| vicArapUrvaka vratabhaGga karanA yA niyama ke pratikUla AcaraNa karanA vimarza (5) prakArI-AcArya athavA AlocanA sunane vAle meM yaha yA pratisevanA hai| sAmarthya honA cAhie ki vaha aparAdha karane vAle vyakti ke vyaktitva isa prakAra hama dekhate haiM ki aparAdha vyakti kevala svecchA se ko rUpAntarita kara ske| jAnabUjhakara hI nahIM karatA apitu paristhativaza bhI karatA hai| ata: (6) aparizrAvI-use AlocanA karane vAle ke doSoM ko dUsare use prAyazcitta dete samaya yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki aparAdha ke sAmane praguTa nahIM karanA cAhiye, anyathA koI bhI vyakti usake kyoM aura kina paristhitiyoM meM kiyA gayA hai? sAmane AlocanA karane meM saMkoca kregaa| AlocanA karane kA adhikArI kauna? (7) niryApaka-AlocanA sunane vAlA vyakti aisA honA cAhie AlocanA kauna vyakti kara sakatA hai? isa sambandha meM bhI ki vaha prAyazcitta-vidhAna isa prakAra kare ki prAyazcitta karane vAlA vyakti sthAnAGgasUtra meM paryApta cintana kiyA gayA hai| isake anusAra nimna ghabarAbara use Adhe meM hI na chor3a de| use prAyazcitta karane vAle kA dasa guNoM se yukta vyakti hI AlocanA karane ke yogya hotA hai- sahayogI bananA caahie| (1) jAti sampanna, (2) kula sampanna, (3) vinaya sampanna, (8) apAyadarzI- arthAt use aisA honA cAhie ki vaha (4) jJAna sampanna, (5) darzana sampatra, (6) cAritra sampanna, (7) kSAnta AlocanA karane athavA na karane ke guNa-doSoM kI samIkSA kara ske| (kSamAsampatra),(8) dAnta (indriya-jayI), (9) amAyAvI (mAyAcAra-rahita) (9) priyadharmA-arthAt AlocanA sunane vAle vyakti kI dharma-mArga aura (10) apazcAttApI (AlocanA karane ke bAda usakA pazcAttApa na meM avicala niSThA honI caahie| karane vAlA) (10) dharmA-use aisA honA cAhie ki vaha kaThina se kaThina samaya meM bhI dharma-mArga se vicalita na ho ske| AlocanA kisake samakSa kI jAye? jisake samakSa AlocanA kI jA sakatI hai usa vyakti kI ina AlocanA kisa vyakti ke samakSa kI jAnI cAhie? yaha bhI sAmAnya yogyatAoM kA nirdhAraNa karane ke sAtha-sAtha yaha bhI mAnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana gayA hai ki kisI gItArtha, bahuzruta evaM AgamajJa ke samakSa hI AlocanA sAmane AlocanA karanA doSapUrNa mAnA gayA hai| kI jAnI caahie| sAtha hI inake padakrama aura varIyatA para vicAra (8) bahujana-doSa- eka hI doSa kI aneka logoM ke samakSa karate hue yaha kahA gayA hai ki jahA~ AcArya Adi uccAdhikArI upasthita AlocanA karanA aura unameM se jo sabase kama daNDa yA prAyazcitta de hoM, vahA~ sAmAnya sAdhu yA gRhastha ke samakSa AlocanA nahIM karanI use svIkAra karanA bahujana doSa hai| caahie| AcArya ke upasthita hone para usI ke samakSa AlocanA kI (9) avyakta doSa-doSoM ko pUrNarUpa se spaSTa na kahate hue jAnI caahie| AcArya kI anupasthiti meM upAdhyAya ke samakSa, upAdhyAya unakI AlocanA karanA avyakta doSa hai| kI anupasthiti meM sAMbhogika sAdharmika sAdhu ke samakSa aura unakI (10) tatsevI doSa-jo vyakti svayaM hI doSoM kA sevana karane anupasthiti meM anya sAMbhogika sAdharmI sAdhu ke samakSa AlocanA karanI vAle haiM unake sAmane doSoM kI AlocanA karanA tatsevI doSa hai| kyoki caahie| yadi anya sAMbhogika sAdharmI sAdhu bhI upalabdha na ho to aisI jo vyakti svayaM doSa kA sevana karane vAlA hai use dUsare ko prAyazcitta sthiti meM bahuzruta aura bahuAgamajJa samAna-veza-dhAraka sAdhu ke samakSa dene kA adhikAra hI nahIM hai| dUsare, aisA vyakti ucita prAyazcitta bhI. AlocanA kre| usake upalabdha na hone para yadi pUrva meM dIkSA-paryAya nahIM de paataa| ko chor3A huA bahuzruta aura AgamajJa zramaNopAsaka upasthita ho to isa prakAra hama dekhate haiM ki jainAcAryoM ne AlocanA ke sandarbha usake samakSa AlocanA kre| usake abhava meM samyaktva-bhAvita meM usake svarUpa, AlocanA karane va sunane kI pAtratA aura usake anta:karaNa vAle ke samakSa arthAt samyaktvI jIva ke samakSa AlocanA doSoM para gaharAI se vicAra kiyA hai| isa sambandha meM vistRta carcA kre| yadi samyaktvabhAvI anta:karaNa vAlA bhI na ho to grAma yA nagara nizItha Adi meM pAyI jAtI hai| pAThakoM se use vahA~ dekhane kI anuzaMsA ke bAhara jAkara pUrva yA uttara dizA meM abhimukha hokara arihanta aura kI jAtI hai| siddha kI sAkSIpUrvaka AlocanA kre| 19 AlocanA-sambandhI isa carcA ke prasaGga meM yaha bhI tathya AlocanA-yogya kArya dhyAna dene yogya hai ki AlocanA doSamukta ho| sthAnAGga, mUlAcAra, jItakalpa ke anusAra jo bhI karaNIya arthAt Avazyaka kArya bhagavatI-ArAdhanA Adi granthoM meM AlocanA ke dasa doSoM kA ullekha haiM, ve tIrthaGkaroM dvArA sampAdita hone para to nidoSa hote haiM, kintu chadyastha mAlAcanA ka dasa doSoM kA ullekha haA hai. hai, ve tIrthaGkaroM dvArA sampAni zramaNoM dvArA sampAdita ina karmoM kI zuddhi kevala AlocanA se hI (1) Akampita doSa-AcArya Adi ko upakaraNa Adi dekara mAnI gayI hai| jItakalpa meM kahA gayA hai ki AhAra Adi kA grahaNa, apane anukUla banA lenA Akampita doSa hai| kucha vidvAnoM ke anusAra gamanAgamana, mala-mUtra visarjana, guruvandana Adi sabhI kriyAe~ AlocanA Akampita doSa kA artha hai kA~pate hue AlocanA karanA, jisase / ke yogya haiN|21 inheM AlocanA-yogya mAnane kA tAtparya yaha hai ki prAyazcittadAtA kama se kama prAyazcitta de| sAdhaka isa bAta kA vicAra kare ki usane ina kAryoM kA sampAdana (2) anumAnita doSa-bhaya se apane ko durbala, rogagrasta Adi sajagatApUrvaka apramatta hokara kiyA yA nhiiN| kyoMki pramAda ke kAraNa dikhAkara AlocanA karanA anumAnita doSa hai| aisA 'alpa prAyazcitta doSa laganA sambhava hai| isI prakAra AcArya se sau hAtha kI dUrI para mile' isa bhAvanA se kiyA jAtA hai| rahakara jo bhI kArya kiye jAte haiM, ve bhI AlocanA ke viSaya mAne (3) adraSTa-guru athavA anya kisI ne jo aparAdha dekha liyA gaye haiN| ina kAryoM kI guru ke samakSa AlocanA karane para hI sAdhaka ho usakI to AlocanA karanA aura adraSTa doSoM kI AlocanA na nirdoSa hotA hai| guru ko yaha batAye ki usane guru se dUra rahakara kyA-kyA karanA yaha adraSTa doSa hai| kArya kisa prakAra sampAdita kiye haiM? isake sAtha hI kisI (4) bAdara doSa-bar3e doSoM kI AlocanA karanA aura choTe / kAraNavaza yA akAraNa hI sva-gaNa kA parityAga kara para-gaNa meM praveza doSoM kI AlocanA na karanA bAdara doSa hai| karane ko athavA upasampadA, vihAra Adi kAryoM ko bhI AlocanA (5) sUkSma doSa-choTe-choTe doSoM kI AlocanA karanA aura kA viSaya mAnA gayA hai| IryA Adi pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM bar3e doSoM ko chipA lenA sUkSma doSa hai| meM lage hue doSa sAmAnyatayA AlocanA ke viSaya haiN| yadyapi hameM smaraNa (6) channa doSa-AlocanA isa prakAra se karanA ki guru use rakhanA cAhie ki ye sabhI doSa jo AlocanA ke viSaya haiM, ve pUrI taraha suna hI na sake, yaha channa doSa hai| kucha vidvAnoM ke anusAra deza-kAla-paristhiti aura vyakti ke AdhAra para pratikramaNa, tadubhaya, AcArya ke samakSa maiMne yaha doSa kiyA, yaha na kahakara kisI bahAne viveka, vyutsarga, tapa, parihAra, cheda Adi prAyazcitta ke bhI yogya ho se usa doSa kA prAyazcitta jJAta kara svayaM hI usakA prAyazcitta le lenA sakate haiN| channa doSa hai| (7) zabdAkulita doSa-kolAhalapUrNa vAtAvaraNa meM AlocanA pratikramaNa karanA jisase AcArya samyak prakAra se suna na sake, yaha zabdAkulita prAyacitta kA dUsarA prakAra pratikramaNa hai| aparAdha yA niyamabhaGga doSa hai| dUsare zabdoM meM bhIr3a-bhAr3a athavA vyastatA ke samaya guru ke ko aparAdha ke rUpa meM svIkAra kara punaH usase vApasa lauTa AnA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- yatIndrasUrismArakagrantha - jaina darzana - arthAt bhaviSya meM use nahIM karane kI pratijJA karanA hI pratikramaNa hai| karanA prasravaNa pratikramaNa hai| (3) itvara pratikramaNa- svalpakAlIna dUsare zabdoM meM AparAdhika-sthiti se anaparAdhika-sthiti meM lauTa AnA (daivasika, rAtrika Adi) pratikramaNa karanA itvara pratikramaNa hai| hI pratikramaNa hai| AlocanA aura pratikramaNa meM antara yaha hai ki (4) yAvatkathika pratikramaNa- sampUrNa jIvana ke lie pApa se nivRtta AlocanA meM aparAdha ko puna: sevana na karane kA nizcaya nahIM hotA, honA yAvatkathika pratikramaNa hai| (5) yatkiMcinmithyA pratikramaNajabaki pratikramaNa meM aisA karanA Avazyaka hai| sAvadhAnIpUrvaka jIvana vyatIta karate hue bhI pramAda athavA asAvadhAnI mana, vacana aura kAya se jo azubha AcaraNa kiyA jAtA hai, se kisI bhI prakAra kA asaMyamarUpa AcaraNa ho jAne para tatkAla usa athavA dUsaroM ke dvArA karAyA jAtA hai aura dUsare logoM ke dvArA Acarita bhUla ko svIkAra kara lenA, "micchAmi dukkaDaM' aisA uccAraNa karanA pApAcaraNa kA jo anumodana kiyA jAtA hai, ina sabakI nivRtti ke aura usake prati pazcAttApa karanA yatkicinmithyA pratikramaNa hai| lie kRta-pApoM kI samIkSA karanA aura puna: nahIM karane kI pratijJA (6) svapnAntika pratikramaNa-vikAra-vAsanA rUpa kusvapna dekhane para karanA pratikramaNa hai| AcArya hemacandra pratikramaNa kA nirvacana karate usake sambandha meM pazcAttApa karanA svapnAntika pratikramaNa hai|24 yaha hue likhate haiM ki zubhayoga se azubha yoga kI ora gaye hue apane vivecanA pramukhataH sAdhuoM kI jIvanacaryA se sambandhita hai| AcArya Apako puna: zubhayoga meM lauTA lAnA pratikramaNa hai|22 AcArya haribhadra bhadrabAhu ne jina-jina bAtoM kA pratikramaNa karanA cAhie isakA ne pratikramaNa kI vyAkhyA meM ina tIna arthoM kA nirdeza kiyA hai- nirdeza Avazyaka niyukti meM kiyA hai|25 unake anusAra (1) mithyAtva, (1) pramAdavaza svasthAna se parasthAna (svadharma se paradharma) meM gaye hue (2) asaMyama, (3) kaSAya evaM (4) aprazasta kAyika, vAcika evaM sAdhaka kA puna: svasthAna para lauTa AnA yaha pratikramaNa hai| apramatta mAnasika vyApAroM kA pratikramaNa karanA caahie| prakArAntara se AcArya cetanA kA sva-cetanA kendra meM sthita honA svasthAna hai, jabaki cetanA ne nimna bAtoM kA pratikramaNa karanA bhI anivArya mAnA hai- (1) gRhastha kA bahirmukha hokara para-vastu para kendrita honA para-sthAna haiN| isa prakAra evaM zramaNa upAsaka ke dvArA niSiddha kAryoM kA AcaraNa kara lene para, bAhyadRSTi se antardRSTi kI ora AnA pratikramaNa hai| (2) kSAyopazamika (2) jina kAryoM ke karane kA zAstroM meM vidhAna kiyA gayA hai una bhAva se audayika bhAva meM pariNata huA sAdhaka puna: audayika bhAva vihita kAryoM kA AcaraNa na karane para, (3) azraddhA evaM zaGkA ke se kSAyopazamika bhAva meM lauTa AtA hai, to yaha bhI pratikUla gamana upasthita ho jAne para aura (4) asamyak evaM asatya siddhAnto kA ke kAraNa pratikramaNa kahalAtA hai| (3) azubha AcaraNa se nivRtta hokara pratipAdana karane para pratikramaNa avazya karanA caahie| mokSaphaladAyaka zubha AcaraNa meM ni:zalya bhAva se puna: pravRtta honA jaina paramparA ke anusAra jinakA pratikramaNa kiyA jAnA cAhie, pratikramaNa hai| 23 unakA saMkSipta vargIkaraNa isa prakAra haiAcArya bhadrabAhu ne pratikramaNa ke nimna paryAyavAcI nAma diye (a) 25 mithyAtvoM, 14 jJAnAticAroM aura 18 pApasthAnoM kA haiM- (1) pratikramaNa- pApAcaraNa ke kSetra se pratigAmI hokara pratikramaNa sabhI ko karanA caahie| Atmazuddhi ke kSetra meM lauTa aanaa| (2) praticaraNa- hiMsA, asatya (ba) paJca mahAvrato, mana, vANI aura zarIra ke asaMyama tathA gamana, Adi se nivRtta hokara ahiMsA, satya evaM saMyama ke kSetra meM agrasara bhASaNa, yAcanA, grahaNa-nikSepa evaM malamUtra-visarjana Adi se sambandhita honaa| (3) pariharaNa- saba prakAra kI azubha pravRttiyoM evaM durAcaraNoM doSoM kA pratikramaNa zramaNa sAdhakoM ko karanA caahie| kA tyAga krnaa| (4) vAraNa- niSiddha AcaraNa kI ora pravRtti (sa) 5 aNuvratoM, 3 guNavratoM, 4 zikSAvratoM meM lagane vAle 75 nahIM krnaa| bauddha-dharma meM pratikramaNa ke samAna kI jAne vAlI kriyA aticAroM kA pratikramaNa vratI zrAvakoM ko karanA caahie| ko pravAraNA kahA gayA hai| (5) nivRtti- azubha bhAvoM se nivRtta (da) sallekhanA ke pA~ca aticAroM kA pratikramaNa una sAdhakoM honaa| (6) nindA- gurujana, variSThajana athavA svayaM apanI hI AtmA ke lie jinhoMne sallekhanA vrata grahaNa kiyA ho| kI sAkSI se pUrvakRta azubha AcaraNoM ko burA samajhanA tathA usake zramaNa-pratikramaNa sUtra aura zrAvaka-pratikramaNa sUtra meM sambandhita liye pazcAttApa krnaa| (7) garhA- azubha AcaraNa ko garhita samajhanA, sambhAvita doSoM kI vivecanA vistAra se kI gaI hai| isake pIche mUla usase ghRNA krnaa| (8) zuddhi- pratikramaNa AlocanA, nindA Adi dRSTi yaha hai ki unakA pATha karate hue Acarita sUkSmatama doSa bhI ke dvArA AtmA para lage doSoM se AtmA ko zuddha banAtA hai, isalie vicAra-patha se ojhala na ho| use zuddhi kahA gayA hai| pratikramaNa ke bheda pratikramaNa kisakA? sAdhakoM ke AdhAra para pratikramaNa ke do bheda hai- (1) zramaNa -- sthAnAGgasUtra meM ina chaha bAtoM ke pratikramaNa kA nirdeza hai- pratikramaNa aura (2) shraavk-atikrmnn| kAlika AdhAra para pratikramaNa (1) uccAra pratikramaNa- mala Adi kA visarjana karane ke bAda IryA ke pA~ca bheda haiM- (1) daivasika- pratidina sAyaMkAla ke samaya pUre (Ane-jAne meM huI jIvahiMsA) kA pratikramaNa karanA uccAra pratikramaNa divasa meM Acarita pApoM kA cintana kara unakI AlocanA karanA daivasika hai| (2) prasravaNa pratikramaNa- pezAba karane ke bAda IryA kA pratikramaNa - pratikramaNa hai| (2) rAtrika- pratidina prAta:kAla ke samaya sampUrNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana rAtri ke Acarita pApoM kA cintana kara unakI AlocanA karanA rAtrika prasaGga meM vyutsarga aura kAyotsarga paryAyavAcI ke rUpa meM hI prayukta pratikramaNa hai| (3) pAkSika- pakSa ke antima dina arthAt amAvasyA hue haiN| evaM pUrNimA ke dina sampUrNa pakSa meM Acarita pApoM kA vicAra kara unakI AlocanA karanA pAkSika pratikramaNa hai| (4) cAturmAsika- tapa-prAyazcitta kArtikI pUrNimA, phAlgunI pUrNimA evaM ASAr3hI pUrNimA ko cAra mahIne sAmAnya doSoM ke atirikta viziSTa doSoM ke lie tapa-prAyazcitta ke Acarita pApoM kA vicAra kara unakI AlocanA karanA cAturmAsika kA vidhAna kiyA gayA hai| kisa prakAra ke doSa kA sevana karane para pratikramaNa hai| (5) sAMvatsarika- pratyeka varSa meM saMvatsarI mahAparva kisa prakAra ke tapa kA prAyazcitta karanA hotA hai| usakA vistArapUrvaka (RSi paJcamI) ke dina varSabhara ke pApoM kA cintana kara unakI AlocanA vivecana nizItha, bRhatkalpa aura jItakalpa meM tathA unake bhASyoM meM karanA sAMvatsarika pratikramaNa hai| milatA hai| nizItha sUtra meM tapa-prAyazcitta ke yogya aparAdhoM kI vistRta sUcI upalabdha hai| usameM tapa-prAyazcitta ke vividha prakAroM kI carcA karate " tadubhaya hue mAsalaghu, mAsaguru, cAturmAsalaghu, cAturmAsaguru se lekara SaTmAsalaghu tadubhaya prAyazcitta vaha hai jisameM alocanA aura pratikramaNa donoM aura SaTmAsaguru prAyazcittoM kA ullekha milatA hai| jaisA ki hamane kiye jAte haiN| aparAdha yA doSa ko doSa ke rUpa meM svIkAra karake pUrva meM saGketa kiyA hai mAsaguru yA mAsalaghu Adi inakA kyA tAtparya phira use nahIM karane kA nizcaya karanA hI tadubhaya prAyazcitta hai| jItakalpa hai, yaha ina granthoM ke mUla meM kahIM spaSTa nahIM kiyA gayA hai kintu meM nimna prakAra ke aparAdhoM ke lie tadubhaya prAyazcitta kA vidhAna kiyA ina para likhe gaye bhASya-cUrNi Adi meM inake artha ko spaSTa karane gayA hai- (1) bhramavaza kiye gaye kArya, (2) bhayavaza kiye gaye kArya, kA prayAsa kiyA gayA hai, mAtra yahI nahIM laghu kI laghu, laghutara aura (3) AturatAvaza kiye gaye kArya, (4) sahasA kiye gaye kArya, laghutama tathA guru kI guru, gurutara aura gurutama aisI tIna-tIna koTiyA~ (5) paravazatA meM kiye gaye kArya, (6) sabhI vratoM meM lage hue nirdhArita kI gaI haiN| aticaar| kahIM-kahIM guruka, laghuka aura laghuSvaka aise tIna bheda bhI kiye gaye haiM aura phira inameM se pratyeka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye viveka tIna-tIna bheda kiye gaye haiN| vyavahArasUtra kI bhUmikA meM anuyogakartA viveka zabda kA sAmAnya artha yaha hai ki kisI karma ke aucitya muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' ne utkRSTa, madhyama aura jaghanya pratyeka evaM anaucitya kA samyak nirNaya karanA aura anucita karma kA ke bhI tIna-tIna vibhAga kiye haiN| yathA- utkRSTa ke utkRSTa-utkRSTa, parityAga kara denaa| muni jIvana meM AhArAdi ke grAhya aura agrAhya utkRSTamadhyama aura utkRSTajaghanya ye tIna vibhAga haiN| aise hI madhyama athavA zuddha aura azuddha kA vicAra karanA hI viveka hai| yadi ajJAta aura jaghanya ke bhI tIna-tIna vibhAga kiye gaye haiN| isa prakAra tapa rUpa se sadoSa AhAra Adi grahaNa kara liyA ho to usakA tyAga karanA prAyazcittoM ke 34343=27 bheda ho jAte haiN| unhoMne vizeSa rUpa se hI viveka hai| vastuta: sadoSa kriyAoM kA tyAga hI viveka hai| mukhya jAnane ke lie vyavahArabhASya kA saGketa kiyA hai kintu vyavahArabhASya rUpa se bhojana, vastra, muni-jIvana ke anya upakaraNa evaM sthAnAdi mujhe upalabdha na hone ke kAraNa maiM isa carcA ke prasaGga meM unake vavahArasuttaM prApta karane meM jo doSa lagate haiM unakI zuddhi viveka-prAyazcitta dvArA ke sampAdakIya kA hI upayoga kara rahA huuN| unhoMne ina sampUrNa 27 mAnI gayI hai| bhedoM aura unase sambandhita tapoM kA bhI ullekha nahIM kiyA hai| ata: isa sambandha meM mujhe bhI mauna rahanA par3a rahA hai| ina prAyazcittoM se sambandhita mAsa, divasa evaM tapoM kI saMkhyA kA ullekha hameM bRhatkalpabhASya gAthA vyutsarga kA tAtparya 'parityAga' yA 'visarjana' hai| sAmAnyatayA 6041-6044 meM milatA hai| usI AdhAra para nimna vivaraNa isa prAyazcitta ke antargata kisI bhI sadoSa-AcaraNa ke lie prastuta haizArIrika vyApAroM kA nirodha karake mana kI ekAgratApUrvaka deha ke prati rahe hue mamatva kA visarjana kiyA jAtA hai| jItakalpa ke anusAra prAyazcitta kA nAma tapa kA svarUpa evaM kAla gamanAgamana, vihAra, zruta-adhyayana, sadoSa svapna, nAva Adi ke dvArA nadI ko pAra karanA, bhakta-pAna, zayyA-Asana, malamUtra-visarjana, kAla yathAguru chaha mAsa taka nirantara pA~ca-pA~ca upavAsa vyatikrama, arhat evaM muni kA avinaya Adi doSoM ke lie vyutsarga gurutara cAra mAsa taka nirantara cAra-cAra upavAsa prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| jItakalpa meM isa tathya kA bhI eka mAsa taka nirantara tIna-tIna upAvAsa(tele) ullekha kiyA gayA hai ki kisa prakAra ke doSa ke lie kitane samaya 10 bele 10 dina pAraNe (eka mAsa taka yA zvAsocchvAsa kA kAyotsarga kiyA jAnA caahie| prAyazcitta ke nirantara do-do upvaas)| vyutsarga guru laghu nodrowonoranoraniwaridnoraniromowonoranoraniordNG[82 ]ordNiroraniritonironironirandirorombonitoriandoriander
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana - laghutara 25 dina taka nirantara eka dina upavAsa aura meM AhArAdi rakhanA, dharma kI nindA aura adharma kI prazaMsA karanA, eka dina bhojn| anantakAya yukta AhAra khAnA, AcArya kI avajJA karanA, lAbhAlAbha yathAlaghu 20 dina taka nirantara Ayambila (rUkhA-sUkhA kA nimitta batAnA, kisI zramaNa-zramaNI ko bahakAnA, kisI dIkSArthI bhojn)| ko bhar3akAnA, ayogya ko dIkSA denA Adi kriyAe~ gurucAturmAsika laghuSvaka 15 dina taka nirantara ekAsana (eka samaya prAyazcitta ke yogya haiN| bhojn)| laghuSvakatara 10 dina taka nirantara do porasI arthAt 12 tapa aura parihAra kA sambandha baje ke bAda bhojana grhnn| jaisA ki hamane pUrva meM sUcita kiyA hai, tattvArtha aura yApanIya yathAlaghuSvaka pA~ca dina taka nirantara nirvikRti (ghI, dUdha paramparA ke grantha mUlAcAra meM parihAra ko svatantra prAyazcitta mAnA gayA Adi se rahita bhojn)| hai| jabaki zvetAmbara-paramparA ke Agamika granthoM meM aura dhavalA meM ise svatantra prAyazcitta na mAnakara isakA sambandha tapa ke sAtha jor3A gayA laghumAsika-yogya aparAdha hai| parihAra zabda kA artha bahiSkRta karanA athavA tyAga karanA hotA dArudaNDa kA pAdapoMchana banAnA, pAnI nikalane ke lie nAlI hai| zvetAmbara-Agama granthoM ke adhyayana se aisA pratIta hotA hai ki banAnA, dAnAdi lene ke pUrva athavA pazcAt dAtA kI prazaMsA karanA, garhita aparAdhoM ko karane para bhikSu yA bhikSuNI ko na kevala tapa rUpa niSkAraNa paricita gharoM meM dubArA praveza karanA, anyatIrthika athavA prAyazcitta diyA jAtA thA apitu use yaha kahA jAtA thA ki ve bhikSu-saGgha gRhastha kI saMgati karanA, zayyA athavA AvAsa dene vAle makAna-mAlika yA bhikSuNI-saMgha se pRthak hokara nirdhArita tapa pUrNa kreN| nirdhArita tapa ke yahA~ kA AhAra-pAnI grahaNa karanA, Adi kriyAe~ laghumAsika prAyazcitta ___ ko pUrNa kara lene para use punaH saMgha meM sammilita kara liyA jAtA ke kAraNa haiN| thaa| isa prakAra parihAra kA tAtparya thA ki prAyazcitta rUpa tapa kI nirdhArita avadhi ke lie saGgha se bhikSu kA pRthkkrnn| parihAra tapa kI avadhi gurumAsika-yogya aparAdha meM vaha bhikSu bhikSusaGgha ke sAtha rahate hue bhI apanA AhAra-pAnI alaga aGgAdAna kA mardana karanA, aGgAdAna ke Upara kI tvacA dUra karanA, karatA thaa| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki parihAra prAyazcitta meM tathA aGgAdAna ko nalI meM DAlanA, puSpAdi sUMghanA, pAtra Adi dUsaroM se ___anavasthApya aura pArAMcika prAyazcitta meM mUlabhUta antara thaa| anavasthApya sApha karavAnA, sadoSa AhAra kA upabhoga karanA Adi kriyAyeM gurumAsika prAyazcitta meM jahA~ use gRhastha-veSa dhAraNa karavAkara ke hI upasthApana prAyazcitta ke kAraNa haiN| kiyA jAtA thA, vahA~ parihAra meM aisA koI vidhAna na thaa| yaha kevala prAyazcitta kI tapAvadhi ke lie maryAdita pRthakkaraNa thaa| sambhavataH laghu cAturmAsika-yogya aparAdha prAcInakAla meM tapa nAmaka prAyazcitta do prakAra se diyA jAtA rahA hogaa| pratyAkhyAna kA bAra-bAra bhaGga karanA, gRhastha ke vastra, zayyA Adi parihArapUrvaka aura prihaarrhit| isI AdhAra para Age calakara jaba kA upayoga karanA, prathama prahara meM grahaNa kiyA huA AhAra caturtha prahara anavasthApya aura pArAMcika prAyazcittoM kA pracalana samApta kara diyA taka rakhanA, ardhayojana arthAt do kosa se Age jAkara AhAra lAnA, gyaa| taba prAyazcittoM kI isa saMkhyA ko pUrNa karane ke lie yApanIya virecana lenA athavA akAraNa auSadhi kA sevana karanA, vATikA Adi paramparA meM tapa aura parihAra kI gaNanA alaga-alaga kI jAne lgii| sArvajanika sthAnoM meM mala-mUtra DAlakara gandagI karanA, gRhastha Adi parihAra nAmaka prAyazcitta kI adhikatama avadhi cha: mAsa hI hai| parihAra ko AhAra-pAnI denA, samAna AcAra vAle nirgrantha-nirgranthI ko sthAna kA cheda prAyazcitta se antara yaha hai ki jahA~ cheda prAyazcitta diye jAne Adi kI suvidhA na denA, gIta-gAnA, vAdya-yantra bajAnA, nRtya karanA, para bhikSuNI saGgha meM varIyatA badala jAtI thI vahA~ parihAra prAyazcitta asvAdhyAya ke kAla meM svAdhyAya karanA athavA svAdhyAya ke kAla se usakI varIyatA para koI prabhAva nahIM par3atA thaa| mUlAcAra meM parihAra meM svAdhyAya na karanA, ayogya ko zAstra par3hAnA, yogya ko zAstra ko jo cheda aura mUla ke bAda sthAna diyA gayA hai, vaha ucita pratIta na par3hAnA, mithyAtva-bhAvita anyatIrthika athavA gRhastha ko zAstra par3hAnA nahIM hotA kyoMki kaThoratA kI dRSTi se cheda aura mUla kI apekSA athavA usase par3hanA Adi kriyAyeM laghucAturmAsika prAyazcitta kI parihAra prAyazcitta kama kaThora thaa| vasunandI kI mUlAcAra kI TIkA meM kAraNa haiN| parihAra kI 'gaNa se pRthak rahakara anuSThAna karanA' aisI jo vyAkhyA kI gaI hai vaha samucita evaM zvetAmbara-paramparA ke anurUpa hI hai| phira gurucAturmAsika-yogya aparAdha bhI yApanIya aura zvetAmbara paramparA meM mUlabhUta antara itanA to avazya maithuna sambandhI aticAra yA anAcAroM kA sevana karanA, rAjapiNDa hai ki zvetAmbara-paramparA parihAra ko tapa se pRthak prAyazcitta ke rUpa grahaNa karanA, AdhAkarmI AhAra grahaNa karanA, rAtribhojana karanA, rAtri meM svIkAra nahIM karatI hai| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana - digambara- paramparA yApanIya grantha SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA darzana aura cAritra kI virAdhanA hone para mUla prAyazcitta diyA jA sakatA parihAra ko pRthak prAyazcitta nahIM mAnatI hai| usameM zvetAmbara-paramparA- hai, parantu vyavahAranaya kI dRSTi se jJAna aura darzana kI virAdhanA hone sammata dasa prAyazcittoM kA ullekha huA hai jisameM parihAra kA ullekha para mUla prAyazcitta diyA bhI jA sakatA hai aura nahIM bhI diyA jA sakatA nahIM hai| hai parantu cAritra kI virAdhanA hone para to mUla prAyazcitta diyA hI jAtA hai| jo tapa ke garva se unmatta hoM athavA jina para sAmAnya prAyazcitta cheda prAyazcitta yA daNDa kA koI prabhAva hI na par3atA ho, unake lie mUla prAyazcitta jo aparAdhI zArIrika dRSTi se kaThora tapa-sAdhanA karane meM asamartha __kA vidhAna kiyA gayA hai| hai athavA samartha hote hue bhI tapa ke garva se unmatta hai aura tapa prAyazcitta se usake vyavahAra meM sudhAra sambhava nahIM hotA hai aura tapa anavasthApya prAyazcitta prAyazcitta karake puna:-puna: aparAdha karatA hai, usake lie cheda prAyazcitta anavasthApya kA zAbdika artha vyakti ko pada se cyuta kara denA kA vidhAna kiyA gayA hai| cheda prAyazcitta kA tAtparya hai bhikSu yA bhikSuNI hai yA alaga kara denA hai| isa zabda kA dUsarA artha hai- jo saGgha ke dIkSA-paryAya ko kama kara denA, jisakA pariNAma yaha hotA hai ki meM sthApanA arthAt rakhane yogya nahIM hai| vastuta: jo aparAdhI aise aparAdhI kA zramaNa saGgha meM varIyatA kI dRSTi se jo sthAna hai, vaha aparAdha karatA hai jisake kAraNa use saGgha se bahiSkRta kara denA apekSAkRta nimna ho jAtA hai arthAt jo dIkSA-paryAya meM usase laghu Avazyaka hotA hai vaha anavasthApya prAyazcitta ke yogya mAnA jAtA hai ve usase Upara ho jAte haiN| dUsare zabdoM meM usakI variSThatA hai| yadyapi parihAra meM bhI bhikSu ko saGgha se pRthak kiyA jAtA hai kintu (sIniyariTI) kama ho jAtI haiM aura use isa AdhAra para jo bhikSu vaha eka sImita rUpa meM hotA hai aura usakA veSa-parivartana usase kabhI kaniSTha rahe haiM unako use vandana Adi karanA hotA hai| Avazyaka nahIM mAnA jaataa| jabaki anavasthApya prAyazcitta ke yogya kisa aparAdha meM kitane dina kA cheda prAyazcitta AtA hai isakA spaSTa bhikSu ko saGgha se nizcita avadhi ke lie bahiSkRta kara diyA jAtA ullekha mujhe dekhane ko nahIM milaa| sambhavataH yaha parihArapUrvaka tapa hai aura use taba taka puna: bhikSu-saGgha meM praveza nahIM diyA jAtA hai prAyazcitta kA eka vikalpa hai| arthAt jisake aparAdha ke lie mAsa jaba taka ki vaha prAyazcitta ke rUpa meM nirdiSTa tapa-sAdhanA ko pUrNa yA dina ke lie tapa nirdhArita ho, usa aparAdha ke karane para kabhI nahIM kara letA hai aura saGgha isa tathya se Azvasta nahIM ho jAtA hai utane dina kA dIkSA cheda kA prAyazcitta diyA jAtA hai| jaise jo aparAdha ki vaha puna: aparAdha nahIM kregaa| jaina-paramparA meM bAra-bAra aparAdha SANmAsika prAyazcitta ke yogya hote haiM, unake karane para kabhI use chaha karane vAle AparAdhika pravRtti ke logoM ke lie yaha daNDa prastAvita mAsa kA cheda prAyazcitta bhI diyA jAtA hai| dUsare zabdoM meM usakI kiyA gayA hai| sthAnAGga sUtra ke anusAra sAdharmiyoM kI corI karane varIyatA chaha mAsa kama kara dI jAtI hai| adhikatama tapa kI avadhi vAlA, anya dharmiyoM kI corI karane vAlA tathA DaNDe, lAThI Adi RSabhadeva ke samaya meM eka varSa, anya bAIsa tIrthaGkaroM ke samaya meM se dUsare bhikSuoM para prahAra karane vAlA bhikSu anavasthApya prAyazcitta ATha mAsa aura mahAvIra ke samaya meM chaha mAsa mAnI gaI hai| ata: ke yogya mAnA jAtA hai| adhikatama eka sAtha chaha mAsa kA hI cheda prAyazcitta diyA jA sakatA hai| sAmAnyatayA pArzvastha, avasatra, kuzIla aura saMsakta bhikSuoM ko pArAMcika prAyazcitta cheda prAyazcitta diye jAne kA vidhAna hai| ve aparAdha jo atyanta garhita haiM aura jinake sevana se na kevala vyakti apitu sampUrNa jainasaGgha kI vyavasthA dhUmila hotI hai, ve pArAMcika mUla prAyazcitta prAyazcitta ke yogya hote haiN| pArAMcika prAyazcitta kA artha bhI bhikSu-saGgha mUla prAyazcitta kA artha hotA thA, pUrva kI dIkSA-paryAya ko pUrNata: se bahiSkAra hI hai| vaise jainAcAryoM ne yaha mAnA hai ki pArAMcika aparAdha samApta kara navIna dIkSA pradAna krnaa| isake pariNAmasvarUpa aisA bhikSu karane vAlA bhikSu yadi nirdhArita samaya taka nirdhArita tapa kA anuSThAna usa bhikSusaGgha meM jisa dina use yaha prAyazcitta diyA jAtA thA vaha sabase pUrNa kara letA hai to use eka bAra gRhasthaveSa dhAraNa karavAkara punaH kaniSTha bana jAtA thaa| mUla prAyazcitta anavasthApya aura pArAMcika saGgha meM praviSTa kiyA jA sakatA hai| bauddha-paramparA meM bhI pArAMcika prAyazcittoM se artha meM bhinna thA ki isameM aparAdhI bhikSu ko gRhasthaveSa aparAdhoM kA ullekha karate hue kahA gayA hai ki aisA aparAdha karane dhAraNa karanA anivArya na thaa| sAmAnyatayA paJcendriya prANiyoM kI hiMsA vAlA bhikSu sadaiva ke lie saGgha se bahiSkRta kara diyA jAtA hai| jItakalpa evaM maithuna sambandhI aparAdhoM ko mUla prAyazcitta ke yogya mAnA jAtA ke anusAra anavasthApya aura pArAMcika prAyazcitta bhadrabAhu ke kAla se hai| isI prakAra jo bhikSu mRSAvAda, adattAdAna aura parigraha sambandhI banda kara diyA gayA hai| isakA pramukha kAraNa zArIrika kSamatA kI kamI doSoM kA puna:-puna: sevana karatA hai vaha bhI mUla prAyazcitta kA pAtra ho jAnA hai| sthAnAGga sUtra meM nimna pA~ca aparAdhoM ko pArAMcika prAyazcitta mAnA gayA hai| jItakalpa bhASya ke anusAra nizcayanaya kI dRSTi se jJAna, ke yogya mAnA gayA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUrismArakagrantha - jaina darzana (1) jo kula meM paraspara kalaha karatA ho| hai| sva-gaNa ke AcArya Adi se bhI prAyazcitta liyA jA sakatA hai| (2) jo gaNa meM paraspara kalaha karatA ho| kintu anya gaNa ke AcArya tabhI prAyazcitta de sakate haiM jaba unase (3) jo hiMsA-premI ho arthAt kula yA gaNa ke sAdhuoM kA ghAta karanA isa sambandha meM nivedana kiyA jaaye| jItakalpa ke anusAra svaliGgI cAhatA ho| anya gaNa ke AcArya yA muni kI anupasthiti meM chedasUtra kA adhyetA (4) jo chidrapremI ho arthAt jo chidrAnveSaNa karatA ho| gRhastha jisane dIkSA-paryAya chor3a diyA ho vaha bhI prAyazcitta de sakatA (5) jo prazna-zAstra kA bAra-bAra prayoga karatA ho| hai| ina saba ke abhAva meM sAdhaka svayaM bhI pApazodhana ke lie svaviveka sthAnAGga sUtra meM hI anyatra anyonya-maithunasevI bhikSuoM ko se prAyazcitta kA nizcaya kara sakatA hai| pArAMcika prAyazcitta ke yogya batAyA gayA hai| yahA~ yaha vicAraNIya hai ki jahA~ hiMsA karane vAle ko, strI se maithuna sevana karane vAle ko kyA prAyazcitta sArvajanika rUpa meM diyA jAye? mUla prAyazcitta ke yogya batAyA, vahA~ hiMsA kI yojanA banAne vAle isa prazna ke uttara meM jainAcAryoM kA dRSTikoNa anya paramparAoM evaM paraspara maithuna-sevana karane vAloM ko pArAMcita prAyazcitta ke yogya se bhinna hai| ve prAyazcitta yA daNDa ko Atmazuddhi kA sAdhana to mAnate kyoM batAyA? isakA kAraNa yaha hai ki jahA~ hiMsA evaM maithuna-sevana haiM lekina pratirodhAtmaka siddhAnta ke virodhI haiN| unakI dRSTi meM daNDa karane vAle kA aparAdha vyakta hotA hai aura usakA parizodha sambhava kevala isalie nahIM diyA jAtA hai ki use dekhakara anya loga hotA hai vaha mUla prAyazcitta ke yogya hai kintu ina dUsare prakAra ke vyaktiyoM aparAdha karane se bhayabhIta hoN| ata: jaina-paramparA sAmUhika rUpa meM, kA aparAdha bahuta samaya taka banA raha sakatA hai aura saGgha ke samasta / khule rUpa meM daNDa kI virodhI hai| isake viparIta bauddha-paramparA meM pariveza ko dUSita banA detA hai| vastuta: jaba aparAdhI ke sudhAra kI daNDa yA prAyazcitta ko saGgha ke sammukha sArvajanika rUpa se dene kI sabhI sambhAvanAe~ samApta ho jAtI haiM to use pArAMcika prAyazcitta ke paramparA hai| bauddha-paramparA meM pravAraNA ke samaya sAdhaka bhikSu ko saGgha yogya mAnA jAtA hai| jIta kalpa ke anusAra tIrthaGkara ke pravacana arthAt, ke sammukha apane aparAdha ko prakaTa kara saGgha-pradatta prAyazcitta yA daNDa zruta, AcArya aura gaNadhara kI AzAtanA karane vAle ko bhI pArAMcika ko svIkAra karanA hotA hai| vastuta: buddha ke nirvANa ke bAda kisI prAyazcitta kA doSI mAnA gayA hai| dUsare zabdoM meM jo jina-pravacana kA saGghapramukha kI niyukti ko Avazyaka nahIM mAnA gayA, ata: prAyazcitta avarNavAda karatA ho vaha saGgha meM rahane ke yogya nahIM mAnA jaataa| yA daNDa dene kA dAyitva saGgha para A pdd'aa| kintu manovaijJAnika dRSTi jItakalpabhASya ke anusAra kaSAyaduSTa, viSayaduSTa, rAjA ke vadha kI se sArvajanika rUpa se daNDita karane kI yaha prakriyA ucita nahIM hai, icchA karane vAlA, rAjA kI agramahiSI se saMbhoga karane vAlA bhI kyoMki isase samAja meM vyakti kI pratiSThA giratI hai, tathA kabhI-kabhI pArAMcika prAyazcitta kA aparAdhI mAnA gayA hai| vaise paravartI AcAryoM sArvajanika rUpa se daNDita kiye jAne para vyakti vidrohI bana ke anusAra pArAMcika aparAdha kA doSI bhI viziSTa tapa-sAdhanA ke jAtA hai| pazcAt saGgha meM praveza kA adhikArI mAna liyA gayA hai| pArAMcika prAyazcitta kA kama se kama samaya chaha mAsa, madhyama samaya 12 mAsa aura adhikatama aparAdha kI samAnatA para daNDa kI samAnatA kA prazna samaya 12 varSa mAnA gayA hai| kahA jAtA hai ki siddhasena divAkara prAyazcittoM kI carcA ke prasaGga meM yaha bhI vicAraNIya hai ki kyA ko AgamoM kA saMskRta bhASA meM rUpAntaraNa karane ke prayatna para 12 jaina-saGgha meM samAna aparAdhoM ke samAna daNDa kI vyavasthA hai yA eka varSa kA pArAMcika prAyazcitta diyA gayA thaa| vibhinna pArAMcika prAyazcitta hI samAna aparAdha ke lie do vyaktiyoM ko alaga-alaga daNDa diyA ke aparAdhoM aura unake prAyazcittoM kA vivaraNa hameM jItakalpa bhASya jA sakatA hai| jaina vicArakoM ke anusAra eka hI prakAra ke aparAdha kI gAthA 2540 se 2586 taka milatA hai| viziSTa vivaraNa ke / ke lie sabhI prakAra ke vyaktiyoM ko eka hI samAna daNDa nahIM diyA icchuka vidvadjanoM ko vahA~ use dekha lenA caahie| jA sktaa| prAyazcitta ke kaThora aura mRda hone ke lie vyakti kI sAmAjika sthiti evaM vaha vizeSa paristhiti bhI vicAraNIya hai jisameM prAyazcitta dene kA adhikAra ki vaha aparAdha kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie eka hI prakAra ke sAmAnyataH prAyazcitta dene kA adhikAra AcArya yA gaNi kA mAnA aparAdha ke lie jahA~ sAmAnya bhikSu yA bhikSuNI ko alpa daNDa kI gayA hai| sAmAnya vyavasthA ke anusAra aparAdhI ko apane aparAdha vyavasthA hai| vahIM zramaNa-saGgha ke padAdhikAriyoM ko arthAt pravartinI, ke lie AcArya ke samakSa apanI sthiti spaSTa karanI cAhie aura / pravartaka, gaNi, AcArya Adi ko kaThora daNDa dene kI vyavasthA hai| AcArya ko bhI paristhiti aura aparAdha kI gurutA kA vicAra kara use puna: jaina AcArya yaha bhI mAnate haiM ki yadi koI vyakti svata: prerita prAyazcitta denA caahie| isa prakAra daNDa yA prAyazcitta dene kA sampUrNa hokara koI aparAdha karatA hai aura koI vyakti paristhitiyoM se bAdhya adhikAra AcArya, gaNi yA pravartaka ko hotA hai| AcArya yA gaNi hokara aparAdha karatA hai to donoM ke lie alaga-alaga prakAra ke prAyazcitta kI anupasthiti meM upAdhyAya, upAdhyAya kI anupasthiti meM pravartaka kI vyavasthA hai| yadi hama maithuna sambandhI aparAdha ko leM to jahA~ athavA variSTha muni jo cheda-sUtroM kA jJAtA ho, prAyazcitta de sakatA balAtkAra kI sthiti meM bhikSuNI ke lie kisI daNDa kI vyavasthA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yatIndrasUrismArakagrandha - jaina darzana nahIM hai kintu usa sthiti meM bhI yadi vaha sambhoga kA AsvAdana letI se vicAra kiyA gayA hai ki kaThora aparAdha ko karane vAlA vyakti hai to usake lie prAyazcitta kI vyavasthA hai| ata: eka hI prakAra ke bhI yadi rugNa ho, ativRddha ho, vikSipta citta ho, unmAda yA upasarga aparAdha hetu do bhinna vyaktiyoM va paristhitiyoM meM alaga-alaga prAyazcitta se pIr3ita ho, use bhojana-pAnI Adi suvidhApUrvaka na milatA ho athavA kA vidhAna kiyA gayA hai| yahI nahIM jainAcAryoM ne yaha bhI vicAra kiyA muni-jIvana kI Avazyaka sAmagrI se rahita ho to aise bhikSuoM ko hai ki aparAdha kisake prati kiyA gayA hai| eka sAmAnya sAdhu ke prati tatkAla saGgha se bahiSkRta karanA athavA bahiSkRta karake zuddhi ke lie kie gaye aparAdha kI apekSA AcArya ke prati kiyA gayA aparAdha kaThora tapa Adi kI vyavasthA denA samucita nahIM hai| adhika daNDanIya hai| jahA~ sAmAnya vyakti ke lie kiye gaye aparAdha ko mRdu yA alpa daNDa mAnA jAtA hai vahIM zramaNa-saGgha ke Adhunika daNDa-siddhAnta aura jaina prAyazcitta-vyavasthA kisI padAdhikArI ke prati kiye gaye aparAdha ko kaThora daNDa ke yogya jaisA ki hamane prArambha meM hI spaSTa kiyA hai ki daNDa aura prAyazcitta mAnA jAtA hai| kI avadhAraNAoM meM eka maulika antara hai| jahA~ prAyazcitta anta:preraNA isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina prAyazcitta-vidhAna yA daNDa-prakriyA se svataH liyA jAtA hai, vahA~ daNDa vyakti ko balAt diyA jAtA meM vyakti yA paristhati ke mahattva ko ojhala nahIM kiyA hai aura mAnA hai| ata: Atmazuddhi to prAyazcitta se hI sambhava hai, daNDa se nhiiN| hai ki vyakti aura paristhati ke AdhAra para sAmAnya aura vizeSa vyaktiyoM daNDa meM to pratizodha, pratikAra yA AparAdhika pravRtti ke nirodha kA ko alaga-alaga prAyazcitta diyA jA sakatA hai, jabaki sAmAnyatayA dRSTikoNa hI pramukha hotA hai| bauddha-paramparA meM isa prakAra ke vicAra kA abhAva dekhate haiN| hindU-paramparA pAzcAtya vicArakoM ne daNDa ke tIna siddhAnta pratipAdita yadyapi prAyazcitta ke sandarbha meM vyakti kI sAmAjika sthiti kA mUlyAGkana kiye haiM - karatI hai kintu usakA dRSTikoNa jaina-paramparA se bilkula viparIta dikhAI (1) pratikArAtmaka siddhAnta, (2) nirodhAtmaka siddhAnta, detA hai| jahA~ jaina-paramparA usI aparAdha ke lie pratiSThita vyaktiyoM (3) sudhArAtmaka siddhaant| prathama pratikArAtmaka siddhAnta yaha mAnakara evaM padAdhikAriyoM ke lie kaThora daNDa kI vyavasthA karatI hai vahIM calatA hai ki daNDa ke samaya aparAdha kI pratizata kI jAtI hai| arthAt hindU-paramparA AcAryoM, brAhmaNoM Adi ke lie mRdu-daNDa kI vyavasthA aparAdhI ne dUsare kI jo kSati kI hai usakI paripUrti karanA yA usakA karatI hai| usameM eka samAna aparAdha karane para bhI zUdra ko kaThora daNDa badalA denA hI daNDa kA mukhya uddezya hai| "A~kha ke badale A~kha" diyA jAtA hai aura brAhmaNa ko atyanta mRdu-daNDa diyA jAtA hai| donoM aura "dA~ta ke badale dA~ta", hI isa daNDa siddhAnta kI mUlabhUta avadhAraNA paramparAoM meM yaha dRSTibheda vizeSa rUpa se draSTavya hai| bRhatkalpabhASya hai| isa prakAra kI daNDa-vyavasthA se na to samAja ke anya loga kI TIkA meM isa tathya ko spaSTa kiyA gayA hai ki jo pada jitanA AparAdhika pravRttiyoM se bhayabhIta hote haiM aura na usa vyakti kA jisane uttaradAyitvapUrNa hotA hai usa pada ke dhAraka vyakti ko utanA hI kaThora aparAdha kiyA hai, koI sudhAra hI hotA hai| daNDa diyA jAtA thaa| udAharaNa ke rUpa meM bhikSuNiyoM kA nadI-tAlAba aparAdha kA dUsarA nirodhAtmaka siddhAnta mUlata: yaha mAnakara calatA ke kinAre ThaharanA, vahA~ svAdhyAya Adi karanA niSiddha hai| usa niyama hai ki aparAdhI ko daNDa isalie nahIM diyA jAtA hai ki usane aparAdha kA ullaGghana karane para jahA~ sthavira ko mAtra SaTlaghu, bhikSuNI koSaTguru kiyA hai apitu isalie diyA jAtA hai ki dUsare loga aparAdha karane prAyazcitta diyA jAtA hai, vahA~ gaNinI ko cheda aura pravartinI ko mUla kA sAhasa na kreN| samAja meM AparAdhika pravRtti ko rokanA hI daNDa prAyazcitta dene kA vidhAna hai| sAmAnya sAdhu kI apekSA AcArya ke kA uddezya hai| isameM choTe aparAdha ke lie bhI kaThora daNDa kI vyavasthA dvArA vahI aparAdha kiyA jAtA hai to AcArya ko kaThora daNDa diyA hotI hai| kintu isa siddhAnta meM aparAdha karane vAle vyakti ko samAja jAtA hai| ke dUsare vyaktiyoM ko AparAdhika pravRtti se bhayabhIta karane ke lie sAdhana banAyA jAtA hai| ata: daNDa kA yaha siddhAnta nyAyasaGgata nahIM bAra-bAra aparAdha yA doSa-sevana karane para adhika daNDa kahA jA sktaa| isameM daNDa kA prayoga sAdhya ke rUpa meM nahIM apitu jaina-paramparA meM prathama bAra aparAdha karane kI apekSA dUsarI bAra sAdhana ke rUpa meM kiyA jAtA hai| yA tIsarI bAra usI aparAdha ko karane para kaThora prAyazcitta kI vyavasthA daNDa kA tIsarA siddhAnta sudhArAtmaka siddhAnta hai, isa siddhAnta kI gaI hai| yadi koI bhikSu yA bhikSuNI eka niyama kA bAra-bAra atikramaNa ke anusAra aparAdhI bhI eka prakAra kA rogI hai ata: usakI cikitsA karatA hai to usa niyama ke atikramaNa kI saMkhyA meM jaise-jaise vRddhi arthAt use sudhArane kA prayatna karanA caahie| isa siddhAnta ke anusAra hotI jAtI hai prAyizcatta mAsa laghu se bar3hatA huA cheda evaM naI dIkSA daNDa kA uddezya vyakti kA sudhAra honA caahie| vastuta: kArAgRhoM ko taka bar3ha jAtA hai| sudhAragRhoM ke rUpa meM parivartita kiyA jAnA cAhie tAki aparAdhI ke hRdaya ko parivartita kara use sabhya nAgarika banAyA jA ske| prAyazcitta dete samaya vyakti kI paristhiti kA vicAra yadi hama ina siddhAntoM kI tulanA jaina-prAyazcitta-vyavasthA se jaina-daNDa yA prAyazcitta-vyavasthA meM isa bAta para bhI paryApta rUpa karate haiM to yaha kahA jA sakatA hai ki jaina vicAraka apanI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatIndrasUri smArakagrantha - jaina darzana prAyazcitta yA daNDa vyavasthA meM na to pratikArAtmaka siddhAnta ko aura taba taka vaha AparAdhika pravRttiyoM se vimukha nahIM hogaa| yadyapi isa na nirodhAtmaka siddhAnta ko apanAte haiM apitu sudhArAtmaka siddhAnta AtmaglAni yA aparAdhabodha kA tAtparya yaha nahIM hai ki vyakti jIvana me sahamata hokara yaha mAnate haiM ki vyakti meM svata: hI aparAdhabodha bhara isI bhAvanA se pIr3ita rahe apitu vaha aparAdha yA doSa ko doSa kI bhAvanA utpanna karA sakeM evaM AparAdhika pravRttiyoM se dUra rakhakara ke rUpa meM dekhe aura yaha samajhe ki aparAdha eka saMyogika ghaTanA anuzAsita kiyA jaaye| ve yaha bhI svIkAra karate haiM ki jaba taka hai aura usakA parizodhana kara AdhyAtmika-vikAsa ke patha para Age vyakti meM svata: hI aparAdha ke prati AtmaglAni utpatra nahIM hogI bar3hA jA sakatA hai| sandarbha : 1. jItakalpabhASya, jinabhadragaNi, saM0 puNyavijayajI, ahamadAbAda, vi0saM0 1994 / 2. paMcAzaka (haribhadra, saM0 DaoN0 sAgaramala jaina, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 1997), 16/3 (praayshcittpNcaashk)| vhii| abhidhAnarAjendra koSa, paJcama bhAga, pR0855| tattvArthavArtika 9/22/1, pR0 620 / vhii| mUlAcAra, saM050 pannAlAla mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI, vi0saM0 1977, 5/164 / 8. vahI, 5/166 / 9. sthAnAGga, saM0 madhukaramuni, byAvara, 3/470 / 10. vahI, 3/448 / 11. vahI, 10/73 / 12. (a) sthAnAGga, 10/73 / (ba) jItakalpasUtra, 4, jItakalpabhASya,gAthA 718-729 / (sa) dhavalA, 13/5, 26/63/1 / 13. mUlAcAra, 5/165 / 14. tatvArthasUtra, umAsvAti, 9/22 / 15. jItakalpabhASya 2586, jItakalpa, 102 / 16. sthAnAGga, 10/69 / 17. sthAnAGga, 10/71 / 18. sthAnAGga, 10/72 / 19. vyavahArasUtra, 1/1/33 / 20. (a) sthAnAGga, 10/70 / (ba) mUlAcAra, 11/15 / 21. jItakalpa 6, dekheM- jItakalpabhASya,gAthA 731-757 / 22. yogazAstra-svopajJavRtti, 3 / 23. Avazyaka TIkA, uddhRta zramaNasUtra, pR0 87 / 24. sthAnAGga sUtra, 6/538 / 25. Avazyakaniyukti, 1250-1268 / sUcanA-yApanIya paramparA meM piNDachedazAstra aura chedazAstra aise do grantha hai jinameM prAyazcittoM kA vivecana hai|