Book Title: Jain Ayurved Sahitya Ek Samiksha
Author(s): Rajendraprasad Bhatnagar
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210595/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------------------------------------- 2 --------- 0 kavirAja rAjendraprakAza bhaTanAgara [ema0 e0, bhiSagAcArya (svarNa padaka prApta) AyurvedAcArya, eca0 pI0 e0 (jAma0), sAhityaratna, prAdhyApaka, rAjakIya Ayurveda mahAvidyAlaya, udayapura (rAja.)] jainAcAryoM ne dharma, darzana, itihAsa evaM kAvyoM para hI nahIM, kintu jyotiSa evaM Ayurveda jaise sArvajanika viSayoM para bhI anupama jJAna pUrNa lekhinI calAI hai aura kAphI janopayogI sAhitya kA nirmANa kiyA hai| par3hie Ayurveda meM jaina sAhitya kI dena / 000000000000 000000000000 jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA zirajalTa bhAratIya saMskRti meM cikitsA kA kArya atyanta mahattvapUrNa aura pratiSThita mAnA jAtA rahA hai| suprasiddha AyurvedIya grantha caraka saMhitA meM likhA hai-"na hi jIvitadAnAddhi dAnamanyad viziSyate" (ca.ci0114461) jIvanadAna se bar3hakara anya koI dAna nahIM hai| cikitsA (svAsthya ke saMrakSaNa aura rogamukti ke upAya) se kahIM dharma, kahIM artha (dhana), kahIM maitrI, kahIM yaza aura kahIM kArya kA abhyAsa hI prApta hotA hai; ataH cikitsA kabhI niSphala nahIM hotI kvaciddharma: kvacidarthaH kvacinmaMtrI kvacidyazaH / karmAbhyAsaH kvaciccApi cikitsA nAsti niSphalA // ataeva, pratyeka dharma ke AcAryoM aura upadezakoM ne cikitsA kArya dvArA loka-prabhAva sthApita karanA upayukta samajhA / bauddha-dharma ke pravartaka bhagavAna buddha ko 'bhaiSajyaguru' kA vizeSaNa prApta thaa| isI bhAMti, jaina AcAryoM ne bhI cikitsA kArya ko dhArmika zikSA aura nitya-naimittika kAryoM ke sAtha pradhAnatA pradAna kii| dharma ke sAdhanabhUta zarIra ko svastha rakhanA aura rogI hone para rogamukta karanA Avazyaka hai| adyAvadhi pracalita 'upAzraya' (upAsarA) praNAlI meM jahA~ jaina yati sAmAnya vidyAoM kI zikSA, dharmAcaraNa kA upadeza aura paramparAoM kA mArgadarzana karate rahe haiM, vahIM ve upAzrayoM ko cikitsA-kendroM ke rUpa meM samAja meM, pratisthApita karane meM bhI saphala hue the| isa prakAra sAmAnyatayA vaidyaka-vidyA ko sIkhanA aura niHzulka samAja kI sevA karanA jaina yati ke dainika jIvana kA aMga bana gayA, jisakA unhoMne saphalatA-pUrvaka nirvAha, ailopaithika cikitsA-praNAlI ke pracAra-prasAra paryanta yathAvat kiyA hI hai / parantu, navIna cikitsA praNAlI ke prasAra se unake isa loka-hitakara kArya kA prAyaH lopa hotA jA rahA hai| jaina-Ayurveda "prANAvAya" jaina Ayurveda ko 'prANAvAya' kahA jAtA hai| jaina tIrthaMkaroM kI vANI arthAt upadeza ko viSayoM ke anusAra moTe taura para bAraha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| jaina Agama meM inako 'dvAdazAMga' kahate haiN| ina bAraha aMgoM meM antima aMga kA nAma 'dRSTivAda' hai| dRSTivAda ke pAMca bheda haiM-1 pUrvagata, 2 sUtra, 3 prathamAnuyoga, 4 parikarma, 5 cUlikA / 'pUrva' ke 14 prakAra haiM / inameM se bArahaveM 'pUrva' kA nAma 'prANAvAya' hai / isa pUrva meM manuSya ke AbhyaMtaramAnasika aura AdhyAtmika tathA bAhya-zArIrika svAsthya ke upAyoM, jaise-yama, niyama, AhAra, vihAra aura auSadhiyoM kA vivecana hai tathA daivika, bhautika, Adhibhautika, janapadadhvaMsI rogoM kI cikitsA kA vistAra se vicAra kiyA gayA hai| "kAya-cikitsA Adi ATha aMgoM meM saMpUrNa Ayurveda kA pratipAdana, bhUtazAMti ke upAya, viSacikitsA aura ORAO COMelan pe Pain Education international POT P FENSO www.janetary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 466 prANa apAna Adi vAyuoM ke zarIra dhAraNa karane kI dRSTi se kArya ke vibhAjana kA, jisameM varNana kiyA gayA hai, use 'prANAvAba' kahate haiN|" isI 'prANAvAya' ke AdhAra para jaina vidvAnoM ne AyurvedIya granthoM kI racanA meM mahAn yogadAna kiyA / ye graMtha aneka haiM aura rAjasthAna, paMjAba, gujarAta, mahArASTra, karNATaka ke graMthAgAroM meM bhare par3e haiN| durbhAgya hai ki inameM se kucha hI prakAzita hue haiN| nizcaya hI, bAhya hetu - zarIra ko sabala aura upayogI banAkara Abhyantara- - AtmasAdhanA va saMyama ke lie jaina vidvAnoM ne Ayurveda ko apanAkara akAla jarA-mRtyu ke nivAraNa hetu dIrgha va sazakta jIvana hetu prayatna kiyA hai, kyoMki dharma, artha, kAma aura mokSa- - ina cAroM puruSArthoM kI prApti ke lie zarIra kA svastha rahanA anivArya hai-- 'dharmArthakAmamokSANAmArogyaM mUlamuttamam / ' jainAgama ke 'mUlavAtika' meM Ayurveda arthAt akAla, jarA ( vArdhakya ) aura mRtyu ko gayA hai / ke sambandha meM kahA gayA hai Ayurveda praNayanAnyathAnupapateH / ' ucita upAyoM dvArA rokane ke lie Ayurveda kA praNayana kiyA digambarAcArya ugrAditya ke 'kalyANakAraka' kI prastAvanA meM Ayurveda - avataraNa kI isI mUla bAta kA prakAzana huA hai| yahI kAraNa rahA ki jaina AcAryoM aura yatimuniyoM dvArA vaidyaka-granthoM kA praNayana hotA rahA hai| yaha nizcita hai ki jaina vidvAnoM dvArA vaidyaka kArya aMgIkAra kiye jAne para cikitsA meM nimna do prabhAva spaSTatayA parilakSita hue -- (1) ahisAvAdI jainoM ne sadana praNAlI aura zalyacikitsA ko hiMsaka kArya mAnakara cikitsA kArya se unheM apracalita kara diyaa| pariNAmasvarUpa hamArA zarIra sambandhI jJAna zanaiHzanaiH kSINa hotA gayA aura zalyacikitsA chUTatI gyii| unakA yaha niSedha bhAratIya zalyacikitsA kI avanati kA eka kAraNa bnaa| (2) jahA~ eka ora jaina vidvAnoM ne zalyacikitsA kA niSedha kiyA, vahAM dUsarI ora unhoMne esayogoM aura siddha yogoM kA bAhulyena upayoga prArambha kiyaa| eka samaya aisA AyA jaba saba rogoM kI cikitsA siddha-yogoM dvArA hI kI jAne lgii| jaisAki Ajakala ailopaithika cikitsA meM saba rogoM ke lie peTenTa yoga prayukta kiye jA rahe haiM ! navIna siddhayoga aura rasayoga (pArada aura dhAtuoM se nirmita yoga) bhI pracalita hue / (3) bhAratIya dRSTikoNa ke AdhAra para roga nidAna ke lie nAr3I parIkSA, mUtra parIkSA Adi ko bhI jaina vaidyoM ne prazraya diyA / yaha unake dvArA ina viSayoM para nirmita aneka granthoM se jJAta hotA hai / ( 4 ) auSadhi cikitsA meM mAMsa aura mAMsarasa ke yoga jaina vaidyoM dvArA niSiddha kara diye gaye / madya (surAoM) kA prayoga bhI varjita ho gayA / 'kalyANakAraka' meM to mAMsa ke niSedha kI yukti-yukta vivecanA kI gaI hai / (5) isa prakAra kevala vAnaspatika aura khanija dravyoM se nirmita yogoM kA jaina vaidyoM dvArA cikitsA kArya meM vizeSa pracalana kiyA gyaa| yaha Aja bhI sAmAnya cikitsA jagat meM parilakSita hotA hai / (6) siddha-yoga- cikitsA pracalita hone se jaina vaidyaka meM tridoSavAda aura paMcabhUtavAda ke gammIra tattvoM ko samajhane aura unakA rogoM se va cikitsA se sambandha sthApita karane kI mahAn va gUr3ha Ayurveda praNAlI kA hrAsa hotA gayA aura kevala lAkSaNika cikitsA hI adhika vikasita huI / jainAcAryoM ne svAnubhUta evaM prAyogika pratyakSIkRta prayogoM va sAdhanoM dvArA roga mukti ke upAya batAye haiN| zArIrika va mAnasika svAsthya ke lie parIkSaNoparAMta saphala siddha hue prayogoM aura upAyoM ko unhoMne lipibaddha kara diyaa| jaina dharma ke zvetAmbara aura digambara--donoM hI sampradAyoM ke AcAryoM ne isa kArya meM mahAn yogadAna kiyA hai| (7) jaina vaidyaka-grantha adhika saMkhyA meM prAdezika bhASAoM meM upalabdha haiN| phira bhI saMskRta meM racita jaina vaidyaka granthoM kI saMkhyA myUna nahIM hai| aneka jaina vaidyoM ke cikitsA aura yogoM sambandhI guTake (paramparAgata nuskhoM ke - Tom Shah Kalyanmal * pihom 000000000000 000000000000 HOOFDOLCED Sonepuran Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98060 000000000000 -9988 ooooooooo000 40 470 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha saMgraha, jinheM " AmnAya " grantha kahate haiM) bhI milate haiN| inakA anubhUta prayogAvalI ke rUpa meM avazya hI bahuta mahattva haiM / (8) jainAcAryoM ne apane dhArmika siddhAntoM ke AdhAra para hI mukhyarUpa se cikitsA zAstra kA pratipAdana kiyA hai / jaise ahiMsA ke AdarzAnurUpa unhoMne madya, mAMsa aura madhu ke prayoga kA sarvathA nirdeza nahIM kiyA hai, kyoMki isameM pratyakSa yA parokSa rUpa se aneka prANiyoM kI hiMsA hotI hai / isa ahiMsA kA ApatkAla meM bhI vicAra rakhA hai| isakA yahI ekamAtra uddezya thA ki manuSya jIvana kA antima lakSya pAramArthika svAsthya prApta kara mokSa prApta karanA hai / (6) cikitsA meM unhoMne vanaspati, khanija, kSAra, ratna, uparatna, Adi kA vizeSa upayoga batAyA hai| (10) zarIra ko svastha hRSTa-puSTa aura nIroga ralakara kevala aihika bhoga (indriyamukha bhoganA hI antima lakSya nahIM hai, apitu zArIrika svAsthya ke madhyama se Atmika svAsthya va sukha prApta karanA hI jainAcAryoM kA pradhAnauddezya thA / isake lie unhoMne bhakSyAbhakSya, sevyAsevya Adi padArthoM kA upadeza diyA hai| jaina vaidyaka-granthoM ke apane sarvekSaNa se maiM jisa niSkarSa para pahu~cA hU~ usake nimna tIna pahalU haiM eka jaina vidvAnoM dvArA nirmita vaidyaka sAhitya adhikAMza meM madhyayuga meM (60 san kI 7 vIM zatI ke 16vIM dAtI taka) nirmita huA hai| dvitIya upalabdha sampUrNa vaidyaka-sAhitya se tulanA kareM to jainoM dvArA nirmita sAhitya usake eka tRtIyAMza se bhI adhika hai / tRtIya- adhikAMza jaina vaidyaka granthoM kA praNayana pazcimI bhArata meM yathA- paMjAba, rAjasthAna, gujarAta kaccha saurASTra aura karNATaka meM huA hai| kucha mAne meM rAjasthAna ko isa sandarbha meM agraNI hone kA gaurava aura zreya prApta hai | rAjasthAna meM nirmita aneka jaina vaidyaka granthoM, jaise vaidyavallabha ( hastirucikRta ), yogacitAmaNi (harSakIrtisUrikRta ) Adi kA vaidya jagat meM bAhulyena pracAra-prasAra upalabdha hotA hai| jaina vidvAnoM dvArA mukhyatayA nimna tIna prakAra se vaidyaka granthoM kA praNayana huA-- (1) jaina yati-muniyoM dvArA aicchika rUpa se grantha-praNayana / (2) jaina yati-muniyoM dvArA kisI rAjA athavA samAja ke pratiSThita va dhanI zra eSThI puruSoM kI preraNA yA AjJA se grantha-praNayana / (3) svatantra jaina vidvAnoM aura vaidyoM dvArA grantha- praNayana / jaina Ayurveda - sAhitya kA samIkSAtmaka adhyayana adhyayana | jaina- vidvAnoM dvArA praNIta Ayurveda sAhitya ko hama do bhAgoM meM bA~Ta sakate haiM prathama-vega dharma ke Agama-granthoM aura unakI TIkAoM Adi meM Aye hue Ayurveda viSayaka sandarbhoM kA dvitIya -- jaina vidvAnoM dvArA praNIta 'prANAvAya' - sambandhI grantha aura Ayurveda sambandhI svatantra grantha- TIkAe~ aura yogasaMgraha Adi / jaina Agama sAhitya meM upalabdha Ayurveda-paraka ullekha upalabdha prAcInatama jaina-dharma-sAhitya 'dvAdazAMga Agama' yA 'jaina zrutAMga' kahalAtA hai| jaina dharma ke antima tIrthaMkara mahAvIra ke upadezoM ko sunakara unake hI ziSya gautama ne viSayAnusAra 12 vibhAgoM meM bA~Takara nirmita kiyA thA / isa sAhitya ke punaH do vibhAga haiM- ( 1 ) aMgapraviSTa, aura ( 2 ) aMgabAhya / 'aMga-praviSTa' ke antargata AcArAMga Adi bAraha grantha haiM / vIranirvANoparAnta 10vIM zatAbdI meM gyAraha aMgoM kA punaH zruta-paramparA dvArA saMkalana kiyA gayA / 'aMgabAhya' ke 14 bheda mAne gaye haiM / inameM 'dazavaikAlika' aura 'uttarAdhyayana' nAmaka grantha bahuta mahattvapUrNa haiM / zvetAmbara Agama - sAhitya meM ina donoM granthoM ko vizeSa uccasthAna prApta hai / 2 sak Qiu Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milatA hai / Agama - grantha saMkSepa meM aura gUr3ha haiN| ataH, bAda ke kAla meM una para niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkA nAmaka racanAe~ nirmita huiiN| inakI racanA I0 1 lI zatI se 16vIM zatI taka hotI rahI hai / inakA prayojana AgamoM ke viSayoM ko saMkSepa yA vistAra se samajhAnA hai| ina saba racanAoM kA sAmUhika nAma " Agama - sAhitya" hai / Agama - sAhitya meM prasaMgavazAt Ayurveda viSayaka aneka saMdarbha Aye haiN| yahA~ unakA digdarzana mAtra karAyA jAyegA / jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 471 kAlakramAnusAra jaina Agama sAhitya ardhamAgadhI, zaurasenI, prAkRta, apabhraMza aura saMskRta bhASAoM meM 'svAnAMga meM Ayurveda yA cikitsA (gADiya) ko nau pApatha toM meM ginA gayA hai| 'nizIca cUNi' se jJAta hotA hai ki dhanvantari isa zAstra ke mUla pravartaka the| unhoMne apane nirantara jJAna se rogoM kA jJAnakara vaidyaka zAstra yA Ayurveda kI racanA kii| jina logoM ne isa zAstra kA adhyayana kiyA ve 'mahAvaidya' kahalAye / Ayurveda ke ATha aMgoM kA bhI ullekha ina Agama granthoM meM milatA hai - kaumArabhRtya, zAlAkya, zalyahatya, kAyacikitsA, jAMgula (viSanAzana), bhUtavidyA, rasAyana aura vAjIkaraNa 5 cikitsA ke mukhya cAra pAda haiM- vaidya, rogI, auSadhi aura praticaryA (paricaryA) karane vAlA (parivAraka) sAmAnyatayA vidyA aura maMtroM kalpacikitsA aura vanauSadhiyoM (jar3I-bUTIyoM) se cikitsA kI jAtI thI aura isake AcArya yatra-tatra mila jAte the / 10 cikitsA kI aneka paddhatiyAM pracalita thIM / inameM paMcakarma, vamana, vivecana Adi kA bhI vipula pracalana thA / 19 rasAyanoM kA sevana karAkara bhI cikitsA kI jAtI thii| 12 1 cikitsaka ko 'prANAcArya' kahA jAtA thA / 13 pazucikitsaka bhI huA karate the / 14 niSNAta vaidyako 'dRSTapAThI' (pratyakSakarmAbhyAsa dvArA jisane vAstavika adhyayana kiyA hai) kahA gayA hai / 15 'nizIthacUrNa' meM aneka zAstroM kA nAmataH ullekha milatA hai| tatkAlIna aneka vaidyoM kA ullekha bhI Agama granthoM meM milatA hai| 'vipAkasUtra' meM vijaya nagara ke dhanvantari nAmaka cikitsaka kA varNana hai / 17 rogoM kI utpatti vAta, pitta, kapha aura sannipAta se batAyI gayI hai / roga kI utpatti ke nau kAraNa batAye gaye haiM-- atyanta bhojana, ahita kara bhojana, atinidrA, atijAgaraNa, purISa kA nirodha, mUtra kA nirodha, mArgamaraNa, mUtra vega rokane se dRSTihAni aura purISa ke vega ko rokane se gamana, bhojana kI aniyamitatA, kAma vikAra / vamana ke vega ko rokane se kuSTharoga kI utpatti hotI hai / 20 'AcArAMgasUtra' meM 16 rogoM kA ullekha hai gaMDI (gaMDamAlA), kuSTha, rAjayakSmA, apasmAra, kANiva (kApya akSi roga ), jimiya (jar3atA, kuNiya (hImAMgatA), sujaya (kubar3Apana) udara roga, mUkatva, sUnIya (zodha), vinAsaNi ( bhasmaka roga), devaI (kampana), pIThasaMdhi (paMgutva), silIkya ( zlIpada) aura madhumeha 21 isI prakAra Agama sAhitya meM vyAdhiyoM kI auSadhi cikitsA aura zalyacikitsA kA bhI varNana milatA hai / sarpa kITa Adi ke viSoM kI cikitsA bhI varNita hai| suvarNa ko uttama viSanAzaka mAnA gayA hai| gaMDamAlA, arza, bhagaMdara, vraNa, AghAta yA Agantuja vraNa Adi ke zalyakarma aura sIvana Adi kA varNana bhI hai / mAnasika rogoM aura bhUtAveza-janya rogoM meM mautika cikitsA kA bhI ullekha milatA hai / jaina Agama granthoM meM ArogyazAlAoM (teginyasAla cikitsAzAlA) kA ullekha milatA hai| yahA~ vetana bhogI cikitsaka, paricAraka Adi rakhe jAte the / 22 vAstava meM, sampUrNa jaina Agama sAhitya meM upalabdha AyurvedIya saMdarbhoM kA saMkalana aura vizleSaNa kiyA jAnA apekSita hai / 'prANAvAya' - paramparA kA sAhitya jaina- Ayurveda 'prANAvAya' kA Upara ullekha kiyA gayA hai| isakA vipula sAhitya prAcInakAla meM avazya rahA hogA / aba kevala ugrAdityAcArya viracita "kalyANakAraka" nAmaka graMtha milatA hai / 23 yahI ekamAtra prANAvAya sambandhI upalabdha grantha hai / isa grantha ke prArambha meM prANAvAya ke avataraNa kI kathA varNita hai / isa paramparA ke anusAra anakrodih 4 000000000000 ooooooooo000 4000ftheES nelio Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...ooooooooo 000000000000 700100000 472 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha Adi bhagavAna RSabhanAtha se bharata cakravartI, Adi ne puruSa, roma, auSadha aura kAla-ina cAra bhAgoM meM Ayurveda viSayaka samagra jJAna prApta kiyA / gaNadharoM se pratigaNadharoM ne, phira unase zrutakevaliyoM ne aura bAda meM alpajJa muniyoM ne isa jJAna ko prApta kiyaa| usI krama prApta jJAna ke AdhAra para kalyANakAraka nAmaka grantha kI racanA ugrAditya ne kii| isa grantha meM prANAvAya sambandhI pUrvAcAryoM dvArA praNIta aneka granthoM kA nAmollekha huA hai / usameM likhA hai - pUjyapAda ne zAlAkya para, pAtrasvAmI ne zalyatantra, siddhasena ne viSa aura ugra grahazamanavidhi kA, dazaratha guru ne kAyacikitsA para meghanAda ne bAlarogoM para aura sihnAda ne vAjIkaraNa aura rasAyana para vaidyaka granthoM kI racanA kI thI / 24 isI graMtha meM Age yaha bhI kahA gayA hai ki- samantabhadra ne vistArapUrvaka Ayurveda ke AThoM aMgoM para graMtha racanA kI thI (jisa prakAra vRddhavAgbhaTa ne 'aSTAMgasaMgraha' nAmaka graMtha likhA thA ) / samantabhadra ke aSTAMgavivecana pUrNa graMtha ke AdhAra para hI ugrAditya ne saMkSa epa meM aSTAMgayukta "kalyANakAraka" nAmaka graMtha kI racanA kI / 25 'kalyANakAraka' meM varNita uparyukta sabhI prANAvAya sambandhI graMtha aba anupalabdha haiM / " graMtha kI prati mAMDArakara oriyaMTala risarca insTITyUTa, pUnA ke saMskRta hastalekha granthAgAra meM meM yaha jJAtavya hai ki pUjyapAda ke kalyANakAraka kA kannaDa meM anUdita grantha aba bhI milatA hai, huA hai| pUjyapAda ke vaidyaka surakSita hai / isa saMdarbha jo somanAtha kA likhA saMkSepa meM, prANAvAya kI paramparA aba lupta ho cukI hai| isake graMtha, 'kalyANakAraka' ke sivA, aba nahIM milate | 'kalyANakAraka' kA racanAkAla I0 6vIM zatI hai / jaina vidvAnoM dvArA praNIta AyurvedIya grantha Ayurveda ke graMthoM para TIkAe~, saMgraha graMtha, maulika graMtha aura yoga graMthoM kI racanA kara jaina vidvAnoM ne 'bhAratIya' vaidyakavidyA ke itihAsa meM apane ko amara kara diyA hai| yahA~ katipaya graMthoM para saMkSepa meM prakAza DAlA jAyegA | yaha Safaria sAhitya abhI taka ajJAta aura aprakAzita rahA hai| jaina vidvAnoM ne saMskRta ke atirikta prAdezika bhASAoM meM bhI vyAkhyA aura graMthoM kA nirmANa kiyA thA / AzAdharakRta aSTAMga hRdayodyotinI TIkA 27 isake praNetA paM0 AzAdhara the| yaha jaina zrAvaka the aura mUlataH 'mAMDalagar3ha' prAcIna sampAdalakSa rAjya ke aMtargata, (jilA bhIlavAr3A, rAja0) ke nivAsI hone para bhI mohammada gaurI ke ajamera para Adhipatya kara lene para mAlavA ke rAjA viMdhyavarmA kI rAjadhAnI dhArAnagarI aura bAda meM nAlachA meM jAkara rahane lage / inhoMne I0 1240 ke lagabhaga vAgbhaTa para 'udyotinI TIkA' likhI thii| parantu yaha grantha aba aprApya hai| isakA ullekha AzAdhara ke anya granthoM kI prazasti meM milatA hai "AyurvedavidAmiSTaM vyaktuM vAgbhaTasaMhitAm / aSTAMgahRdayodyotaM nibandhamasRjacca T: 11" guNAkara sUri-inhoMne saMvat 1266 ( I0 1239) meM nAgArjunakRta 'yogaratnamAlA' para 'vRti' likhI hai / yaha zvetAMbara sAdhu va paNDita the / yaha TIkA saMskRta meM milatI hai / 28 nayana sukha -- yaha kezarAja ke putra aura jaina zrAvaka the| yaha akabara ke zAsanakAla meM jIvita the / inhoMne gujarAtI mizrita hindI meM padyabaddha 'vaidyamanotsava' nAmaka grantha likhA thA / isakA racanAkAla saM0 1649 hai / isameM rogoM kA nidAna aura cikitsA dI gaI hai / nabudAcArya --- yaha tapAgacchIya sAdhu kanaka ke ziSya the| saMbhavataH inakA nivAsa sthAna gujarAta meM kahIM thA / inhoMne saM0 1656 meM 'kokakalA caupAI' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| yaha kokazAstra ( kAmazAstra) para gujarAtI meM padyabaddha racanA hai / harSakIti sUri-yaha jaina sAdhu the / yaha nAgapurIya (nAgaurI ) tapAgacchIya zrI candrakIrti sUri ke ziSya the / inhoMne saMvat 1630 ke AsapAsa 'yogacitAmaNi vaidyakasArasaMgraha' yA 'yogacitAmaNi' yA 'yogasaMgraha' yA 'vaidyakacikitsA TX Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 473 000000000000 000000000000 minart haja YAMI S.. 2 ka saMgraha' nAmaka cikitsA sambandhI yogoM kA saMgraha grantha banAyA thaa| jyUliyasa jaoNlI ne isa grantha kA racanAkAla I0 1668 yA 1666 mAnA hai / 26 isakA racanAkAla isase bhI pUrvakA honA caahie| maiMne rA0 prA0vi0 pra0 jodhapura meM isa grantha kI saM0 1666 kI ha0 li. prati dekhI hai| isa grantha meM phiraMga, kabAba cInI, ahIphena aura pArada kA ullekha hai| isameM pAka, cUrNa, guTikA, kvAya, ghRta, taila aura mizraka sAta adhyAya haiN| lakSmI kuzala-yaha tapAgacchIya vimalasomasUri ke parivAra meM jayakula ke ziSya the| inhoMne saMvat 1664 meM IDara (gujarAta) ke samIpa or3A nAmaka grAma meM 'vaidyakasAra ratnaprakAza' nAmaka AyurvedIya grantha kI gujarAtI caupAiyoM meM racanA kI thii| hastiruci gaNi-inakA 'vaidyavallabha' nAmaka grantha bahuta prasiddha hai| isakA racanAkAla I0 san 1670 hai / yaha yogasaMgraha va cikitsA para hai / goMDala ke itihAsa meM hastiruci ke sthAna para hastisUri nAma diyA hai / mohanalAla dalIcaMda desAI ne 'jaina sAhityano itihAsa' (pR. 664) meM inakA grantha racanAkAla saM. 1717 se 1736 taka mAnA hai| isameM ATha adhyAya haiN| yaha cikitsA saMbaMdhI saMgraha grantha hai| saM. 1726 meM megha bhadra ne vaidyavallabha para saMskRta meM TIkA likhI thii| pItAMbara-inhoMne saM. 1756 meM udayapura meM "AyurvedasAra saMgraha" nAmaka bhASA-grantha racA thA / haMsarAja-yaha 17vIM zatI meM vidyamAna the / inakA 'haMsarAja nidAna' (aparanAma "bhiSakcakracittotsava') nAmaka nidAna viSayaka grantha hai / jinasamudrasUri-inakA kAla vi.saM. 1670 se 1741 taka mAnA jAtA hai| rAjasthAnI bhASA meM inakA 'vaidyaciMtAmaNi' yA 'vaidyakasAroddhAra' nAmaka padyamaya graMtha milatA hai| isameM rogoM kA nidAna aura cikitsA kA / varNana hai| mahendra jaina-yaha kRSNavaidya ke putra the| inhoMne vi. saM. 1706 meM paMcantari nighaMTu ke AdhAra para udayapura meM 'dravyAvalIsamuccaya grantha kI racanA kI thii| yaha dravyazAstra saMbaMdhI graMtha hai / nayanazekhara-yaha aMcalagacchIya pAlItANA zAkhA ke muni the tathA gujarAta ke nivAsI the / inhoMne saM. 1736 meM gujarAtI bhASA meM 'yogaratnAkara caupAI' nAmaka cikitsA grantha likhA thaa| vinayamerugaNI-yaha kharataragacchIya jinacaMda kI paramparA meM sumatimeru ke bhrAtR pAThaka the / inakA kAla 18vIM zatI pramANita hotA hai| inake grantha 'vidvanmukhamaMDanasArasaMgraha' kI eka apUrNa prati (mastaka rogAdhikAra taka) rA.prA. vi. pra. jodhapura meM vidyamAna hai / rAmalAla mahopAdhyAya-yaha bIkAnera ke nivAsI tathA dharmazIla ke ziSya the / inakA 'rAmanidAnam' yA 'rAma RddhisAra' nAmaka grantha prApta hai / isameM saMkSiptarUpa se 712 zlokoM meM saba rogoM kA nidAna vaNita hai| dIpakacandra vAcaka-yaha kharataragacchIya vAcaka muni the| inako jayapura meM mahArAjA jayasiMha kA rAjyAzraya prApta thaa| inake do grantha milate haiM-saMskRta meM 'pathyalaMghananirNaya' (laMghanapathyanirNaya, pathyApathyanirNaya, laMghanapathyavicAra) aura rAjasthAnI meM 'baaltNtrbhaassaavcnikaa'| prathama grantha meM rogoM ke pathya aura apathya tathA dvitIya meM bAlataMtra kI rAjasthAnI meM TIkA hai / pathyalaMghana nirNaya kA racanAkAla saM. 1792 hai| rAmacandra-yaha kharataragacchIya padmaraMga ke ziSya the| inake rAjasthAnI meM vaidyaka para do grantha 'rAmavinoda' (vi. saM. 1720) aura 'vaidyavinoda' (vi. saM. 1726) tathA jyotiSa para 'sAmudrikabhASA' nAmaka grantha milate haiN| dharmasI-inhoMne saM0 1740 meM 'DaMbhakriyA' nAmaka dAhakarma cikitsA para 21 padyoM meM rAjasthAnI meM choTIsI kRti likhI thii| . lakSmIvallabha-yaha kharataragacchIya zAkhA ke upAdhyAya lakSmIkIti ke ziSya the| inhoMne saMskRta ke 'kAla jJAnam' (zaMbhunAtha kRta) kA rAjasthAnI meM padyAnuvAda kiyA thaa| isakA racanAkAla saM0 1741 hai / lekhaka kI anya kRti 'mUtraparIkSA' nAmaka rAjasthAnI meM milatI hai| mAnamuni (munimAna)-yaha kharataragacchIya bhaTTAraka jinacaMda ke ziSya vAcaka sumati sumerU ke ziSya the| vaidyaka para inakI do racanAeM milatI haiM-kavivinoda aura kavipramoda / 'kavivinoda' (vi0saM0 1745) prathama khaMDa meM 2055051 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 pare VERED .... POS AMITAIN '.. .. AMYADRI yoga-kalpanAe~ aura dvitIya meM nidAna-cikitsA kA varNana hai| 'kavipramoda' (vi0saM0 1746) meM nau adhyAyoM meM saMgrahAtmaka cikitsA kA varNana hai| jogIdAsa-yaha bIkAnera-nivAsI the| inakA anya nAma 'dAsa' kavi prasiddha hai| bIkAnera ke tatkAlIna mahArAjA jorAbarasiMha kI AjJA se inhoMne saM0 1762 meM 'vaidyakasAra' nAmaka grantha kI racanA kI thii| samaratha-yaha zvetAmbara kharataragacchIya matiratna ke ziSya the| inhoMne zAlinAtha-praNIta saMskRta ko 'rasamaMjarI' kI padyamaya bhASA TIkA saM0 1764 meM kI thii| yaha rasazAstra viSayaka graMtha hai|| caina sukhayati--yaha phatahapura (sIkara) ke nivAsI the| inake vaidyaka para do grantha milate haiM-1 bopadevakRta 'zatazlokI' kI rAjasthAnI gadya meM bhASA TIkA (vi.saM. 1820) tathA 2 lolibarAjakRta vaidyajIvana kI rAjasthAnI meM TIkA 'vaidyajIvana ttvaa'| malukacanda-yaha bIkAnera ke jaina zrAvaka the| inane yUnAnI cikitsAzAstra ke prasiddha graMtha 'tibba sahAbI', kA rAjasthAnI bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| vizrAma-yaha Agama gaccha ke yati the| inakA nivAsa sthAna arjunapura (aMjAra, kaccha) thaa| inake do grantha milate hai-anupAnamaMjarI' (vi. saM. 1842) tathA vyAdhinigraha' (vi. saM. 1836) prathama grantha meM viSa-upaviSa Adi ke zodhana, mAraNa, viSanAzanopAya aura anupAnoM kA tathA dvitIya graMtha meM rogoM kI saMkSipta cikitsA kA varNana hai| lakSmIcanda-inakA vi.saM. 1637 meM racita 'lakSmI prakAza' nAmaka rogoM ke nidAna aura cikitsA saMbaMdhI grantha milatA hai| ina jaina granthakAroM aura granthoM ke atirikta saikar3oM hastalikhita grantha jaina grantha-bhaMDAroM meM aprakAzita va ajJAta rUpa meM bhare par3e haiM / pAdaliptAcArya aura unake ziSya nAgArjuna (jo I. prathamazatI meM ho cuke haiM) kA varNana bhI jaina granthoM meM milatA hai / ve rasa vidyA aura rasAyana cikitsA ke prasiddha vidvAna the| paMjAba meM meghamuni ne vi.saM. 1818 meM 'meghavinoda' nAma kA cikitsA saMbaMdhI grantha aura gaMgArAma yati ne vi.saM. 1878 meM 'gaMgayatinidAna' nAmaka roganidAna saMbaMdhI granthoM kA praNayana kiyA thA / uparyukta paramparAoM se bhinna hI jaina vidvAnoM kI paramparA dakSiNI bhArata meM, vizeSataH kannar3a prAMta meM upalabdha hotI hai| karnATaka meM samaMtabhadra (I. 3-4 thI zatI) aura pUjyapAda (I. 5vIM zatI) ne prAcIna vaidyaka granthoM kI racanA kI thii| ve grantha aba nahIM milte| unake saMdarbha ugrAdityAcArya ke 'kalyANakAraka' meM pracura mAtrA meM prApta haiM / 'kalyANakAraka' kI racanA AcArya ugrAditya ne dakSiNa ke rASTrakUTa-vaMzIya samrATa napatuMga amoghavarSa prathama (I. 815 se 877) ke zAsanakAla meM samApta kI thii| isa grantha ke aMta meM pariziSTAdhyAya ke rUpa meM mAMsabhakSaNaniSedha kA gadya meM vistRta vivecana hai, jise ugrAditya ne aneka vidvAnoM aura vaidyoM kI upasthiti meM nRpatuMga rAjA amoghavarSa kI rAjasabhA meM prastuta kiyA thA / amoghavarSa kI sabhA meM Ane se pUrva ugrAditya aura unake guru zrInandi kA nivAsa pUrvI cAlukya rAjA viSNuvardhana caturtha (I. 764-766) ke saMrakSaNa meM unake hI rAjya ke antargata vijAgApaTTama jile kI rAmatIrtha yA rAmakoMDa nAmaka pahAr3iyoM kI kaMdarAoM meM thaa| usa samaya yaha sthAna veMgi pradeza kA uttama sAMskRtika kendra thaa| yahIM para zrInaMdi se ugrAditya ne 'prANAvAya' kI zikSA prApta kara kalyANakAraka graMtha kI racanA kI thii| bAda meM isa pradeza ko amoghavarSa prathama dvArA jIta liye jAne para inheM bhI amoghavarSa kI rAjasabhA meM AnA pdd'aa| yahA~ para unhoMne kalyANakAraka meM navIna adhyAya jor3akara grantha ko saMpUrNa kiyaa| isa prakAra ugrAditya kA kAla I. 8vIM zatI kA aMtima aura havIM zatI kA prAraMbhika caraNa pramANita hotA hai| kalyANa kAraka meM madya, mAMsa, Asava, prANija dravya Adi kA prayoga nahIM batAyA gayA hai| sabhI yoga, vAnaspatika aura khanija dravyoM se nirmita hue haiN| rasayogoM kA bAhulya isI graMtha meM sarvaprathama milatA hai| ugrAditya ke bAda bhI karnATaka meM aneka vaidyakagrantha nirmita hote rhe| vijayanagara sAmrAjya ke abhyudayakAla meM sarvAdhika vaidyaka grantha likhe gye| prAraMbhika vijayanagara-kAla meM rAjA harihararAja ke samaya meM maMgarAja prathama nAmaka kAnaDI kavi ne vi.saM. 1416 (1360 I.) meM 'khagendramaNidarpaNa' nAmaka graMtha kI racanA kI thii| isameM sthAvaraviSoM kI kriyA aura unakI cikitsA varNana hai / zrIdharadeva (1500 I.) ne 'vaidyAmRta' kI racanA kI thii| isameM 24 adhikAra haiN| MEINE MAPOSEdi WWWVRESIDENTI IN Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Ayurveda sAhitya : eka samIkSA | 475 bAcarasa (1500 I.) ne azvavaidyaka kI racanA kii| isameM azvoM kI cikitsA kA varNana hai| padmarasa ne (1627 I. meM) 'hayasArasamuccaya' (azvazAstra) nAmaka graMtha kI racanA maisUra nareza cAmarAja ke AdezAnusAra kI thii| isameM bhI azvoM kI cikitsA kA varNana hai / dakSiNa ke hI jaina devendra muni ne 'bAlagrahacikitsA' para kannar3I meM graMtha likhA thA / rAmacandra aura caMdrarAja ne 'azvavaidya' kIrtimAna cAlukya rAjA no 'gocikitsA', vIrabhadra ne pAlakApya ke gajAyurveda para kannar3I bhASA meM TIkA likhI thii| havIM zatI meM amRtanandi ne 'vaidya kanighaNTu' kI racanA kI thii| sAlva ne rasaratnAkara aura vaidyasAgatya tathA jagadeva ne 'mahAmaMtravAdi' likhA thA / 28 tAmila Adi bhASAoM ke jaina vaidyakagranthoM kA saMkalana nahIM ho pAyA hai| prastuta lekha lekhaka ke "jaina Ayurveda sAhitya" nAmaka grantha kI laghukati hai| grantha meM vistArapUrvaka jaina vidvAnoM dvArA praNIta vaidyaka granthoM kA aura unake granthakAroM kA paricaya vizleSaNAtmaka rUpa se upasthita kiyA hai| 000000000000 000000000000 -- rmxxx C. 1 kAyacikitsAdyaSTAMga AyurvedaH bhUtikarmajAMguliprakramaH / prANApAnavibhAgo'pi yatra vistareNa varNitastat prANAvAyam / / -tattvArtha rAjavArtika, a0 1, sU020 2 DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna', pR0 54-55 3 DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR072-73 4 DaoN. jagadIzacandra jaina, jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja, prAstAvika, pR0 5 sthAnAMga sUtra 6 / 678; nizItha cUNi 15, pR0 512 / 7 sthAnAMga sUtra 8, pR0 404-a; vipAka sUtra 7, pR0 41 8 uttarAdhyayana 20123; sukhabodhAM patra 266 6 uttarAdhyayana, 2022; sukhabodhAM patra 266 10 uttarAdhyayana, 158 11 bRhadvRtti, patra 11 12 bRhadvRtti, patra 475 13 vahI, patra 462 14 nizIthacUNi 7 / 1757 15 nizIthacUNi 11 // 3436 16 vipAkasUtra 7, pR0 41 17 AvazyakacUNi pR0 385 18 sthAnAMga sUtra 61667 16 bRhatkalpa mASya 34380 20 AcArAMga sUtra 6 / 11173 21 jJAtR dharmakathA 13, pR143 22 kalyANakAraka, pariccheda 1, zloka 1-11 23 kalyANakAraka, pR0 20, zloka 85 24 kalyANa kAraka, pR0 20, zloka0 86 25 ugrAditya kA 'kalyANakAraka' zolApura (mahArASTra) se san 1940 meM paM0 vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne hindI anuvAda sahita prakAzita kiyA hai / 26 Aufrecht, Catalogus Catalogomn, Part I, p. 36. 27 mo0da0 desAI, jaina sAhitya no itihAsa, pR0 367 28 Julius Jolly, Indian Medicine, p. 4. Kare mr S.RI -..-. ___