Book Title: Jain Achar aur Samhita
Author(s): Sudha Jain
Publisher: Z_Vijyanandsuri_Swargarohan_Shatabdi_Granth_012023.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210591/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-AcArasaMhitA DaoN. sudhA jaina pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI...." dharmasAdhanA kA AdhAra AcAra hotA hai, kyoMki AcAra haiN| parantu dhyAna kA sthirIkaraNa mana kI sthiratA para nirbhara karatA se hI sAdhaka ke saMyama meM vRddhi hotI hai, samatA kA vikAsa hai, jisa sAdhaka ne mana ko apane adhIna kara liyA, usake lie hotA hai| phalataH sAdhaka AdhyAtmika U~cAiyoM ko chU pAtA hai| saMsAra meM koI bhI vastu aisI nahIM, jise vaza meM na kiyA jA yoga ke lie cAritra eka Avazyaka aMga hai| hamArI bhAratIya ske| ata: mana ko vaza meM karanA hI samyak yoga kA prathama paramparA meM yaha kahA gayA hai ki vyakti kA jaisA AcAra hotA sopAna hai| kahA bhI gayA hai - mana kI samAdhi yoga kA hetu tathA hai, vaisA hI usakA vicAra bhI hotA hai| AcAra aura vicAra donoM tapa kA nidAna hai, kyoMki mana ko kendrita karane ke lie tapa eka-dUsare ke pUraka haiM, isalie ina donoM ke paripAlana se hI Avazyaka hai| tapa zivazarma kA mokSa kA mUla kAraNa hai| samyak cAritra kA utkarSa hotA hai| lekina jaba taka mana vAsanAoM dhyAna aura mana kA saMbaMdha atyanta ghaniSTha hai| dhyAna kA se nivRtta nahIM ho jAtA, taba taka na citta kI sthiratA prApta ho sthirIkaraNa mana kI sthiratA para hI nirbhara karatA hai| AcArya sakatI hai, na dharma-dhyAna ho sakatA hai aura na yoga ho sakatA hai| hemacandra ne mana kI cAra avasthAoM kA varNana kiyA hai - 1. mana ke kAraNa hI indriyA~ caMcala hotI haiM, jisase rAgAdi prakRtiyoM vikSipta mana 2. yAtAyAta mana 3. zliSTa mana aura 4. salIna kI vRddhi hotI hai tathA karma-prakRtiyoM kA baMdhana hotA hai| caMcala manA prathama do avasthAoM meM arthAt vikSipta aura yAtAyAta meM mana ko sarvathA sthira karanA yoga kA prathama kArya hai, kyoMki mana svabhAva se caMcala hotA hai| donoM meM aMtara itanA hI hai ki caMcala mana dvArA kiyA gayA kArya cAhe puNya-prakRti kA ho yA prathama avasthA meM caMcalatA adhika hotI hai aura dvitIya avasthA pApaprakRti kA, donoM meM hI saMsArabaMdhana hotA hai| isalie vAsanAoM meM caMcalatA prathamAvasthA kI apekSA thor3I kama hotI haiN| ata: se vimukti athavA brahmacarya ko yoga meM Avazyaka mAnA gayA - ina donoM kI zAnti ke lie abhyAsa Avazyaka hai| isI prakAra hai| ataH samyak yoga sAdhanA ke lie sarvaprathama yaha Avazyaka zliSTa mana kI avasthA yAtAyAta ke bAda prAraMbha hotI hai| zliSTa hai ki mana ko sthira kara citta ko zuddha kiyA jaae| avasthA meM mana kA virodha hone se cittavRttiyA~ zAMta ho jAtI haiM jaina-darzana meM samyak cAritra ko yoga-sAdhanA kA mUla tathA sAdhaka ko AMtarika zakti kA AbhAsa hone lagatA hai| AdhAra mAnA gayA hai| yogazAstra meM samyak darzana, samyak jJAna aMta meM sulInAvasthA meM sAdhaka AtmalIna ho jAtA hai tathA use tathA samyak cAritra ko mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| jinameM paramAnaMda kI svAnubhUti hone lagatI hai| cAritra kA sthAna pramukha hai, kyoMki cAritra jJAna aura darzana kI mana yA citta kI zuddhi ke upAya - jaina-grantha SoDazaka meM jA siddhi kA kAraNa hai| samyak cAritra ke svarUpa ko spaSTa karate cittazuddhi ke pA~ca prakAroM kA varNana AyA hai| cittazuddhi ke hue kahA gayA hai ki saMsAra ke kAraNabhUta rAga-dveSAdi kI nivRtti binA sAdhaka sAdhanA meM saMlagna ho hI nahIM sktaa| ataH yoga ke lie kRtasaMkalpa vivekI puruSa kA zarIra, vacana kI bAhya sAdhanA ke AdhArabhUta tattva ke rUpa meM cittazuddhi kI AvazyakatA kriyAoM se evaM Abhyantara mAnasa kriyA se virakta hokara para bala diyA gayA hai| ve pA~ca prakAra nimnAMkita haiM - svarUpAvasthiti prApta karanA samyak cAritra hai| cAritra kI dRr3hatA evaM saMpannatA ke lie jaina-darzana meM vibhinna vratoM, kriyAoM, vidhiyoM, 1. prA 1. praNidhAna - AcAra-vicAra ko saMtulita rakhate hue nimna niyamoM-upaniyamoM kA vidhAna kiyA gayA hai, jisake aMtargata koTi ke jIvoM ke prati rAga-dveSa kI bhAvanA kA na rakhanA praNidhAna tapa, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna Adi pramukha kahalAtA hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra 2. pravRtti - nirdiSTa vrata-niyamoM yA anuSThAnoM kA ekAgratA paramparA meM do AcAra-saMhitAoM kA vidhAna kiyA gayA hai| eka pUrvaka samyak pAlana karanA pravRtti hai| kA nAma hai - zrAvakAcAra, to dUsarI kA nAma hai - shrmnnaacaar| 3.vidhnajaya - yama-niyama Adi kA pAlana karate samaya upasthita zrAvakoM kI AcAra saMhitA - sAmAnya bhASA meM gRhastha ke bAhya evaM AMtarika kaThinAiyoM para vijaya prApta karanA vighnajaya lie zrAvaka zabda kA prayoga hotA hai| jainAgamoM meM zrAvaka ke kahalAtA hai| lie vibhinna zabdoM ke prayoga dekhane ko milate haiN| yathA - deza - 4. siddhi - siddhi se citta zaddhi meM sAdhaka ko samyaka darzanAdi saMyamI, gRhastha, zrAddha, upAsaka, aNuvratI, dezavirata, AgArI kI prApti hotI hai aura vaha AtmAnubhava meM kisI prakAra kI aadi|19 zrAvakoM ke prakAroM ko lekara vidvAnoM meM mataikya nahIM hai| kaThinAI kA anubhava nahIM krtaa| usakI kaSAya se utpanna sArI koI zrAvakoM ke do bhedoM ko mAnate haiM, to koI tIna aura koI caMcalatA naSTa ho jAtI hai aura vaha nimnavartI jIvoM ke prati dayA, caar| jaise dharmAmRta meM zrAvaka ke tIna prakAra batAe gae haiM - 1. Adara-satkAra Adi kA khyAla rakhane lagatA hai| pAkSika 2. naiSThika aura 3. saadhk|12 cAritrasAra meM zrAvaka ko brahmacarya 2. gRhastha 3. vAnaprastha aura 4. saMnyAsa-ina cAra 5. viniyoga - isa avasthA meM sAdhaka meM dhArmika vRttiyoM kI AzramoM ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| isI prakAra dharmabindu kSamatA A jAtI hai tathA niraMtara Atmika vikAsa hone lagatA / meM AcArya haribhadra ne 1. sAmAnya aura 2. vizeSa ke rUpa meM hai| phalataH sAdhaka meM paropakAra, kalyANa Adi bhAvanAoM kI zrAvakoM ke do bheda batAe haiN|14 vRddhi hotI hai| vRddhi kI yahI avasthA viniyoga kahalAtI hai| zrAvakadharma ke viSaya meM bhI jainAcArya ekamata nahIM haiN| inake atirikta vibhinna vratoM, kriyAoM. vidhiyoM, niyama jaisA ki DaoN. mohanalAla mehatA ne apanI pustaka 'jaina AcAra' upaniyamoM Adi kA vidhAna kiyA gayA hai, jinameM Asana, meM ullekha kiyA hai - upAsakadazAMga, tattvArthasUtra, ratnakaraNDaka prANAyAma, dhAraNA, pratyAhAra, dhyAna Adi pramukha mAne gAe haiN| zrAvakAcAra Adi meM saMlekhanA sahita bAraha vratoM ke AdhAra para kahA bhI gayA hai ki dhyAnAdi uttarottara citta kI zuddhi karate haiM, zrAvakadharma kA pratipAdana kiyA gayA hai| vahIM AcArya kundakunda isalie ye cAritra hI haiN|10 ne cAritra-prAbhRta, svAmI kArtikeya ne dvAdaza anuprekSA meM evaM jaina-paramparA do prakAra kI AcAra-saMhitAoM kA vidhAna AcArya vasanandi ne vasanandi-zrAvakAcAra meM gyAraha pratimAoM karatI hai| eka zrAvakoM ke lie aura dUsarI zramaNoM ke lie| ke AdhAra para zrAvaka dharma kA nirUpaNa kiyA hai|15 kyoMki donoM kI sAdhanAbhUmi athavA jIvanavyavahAra alaga zrAvaka ke bAraha vrata - yogazAstra meM zrAvaka ke bAraha vrata isa alaga haiN| muni jahA~ bAhya evaM Abhyantara donoM prakAra ke parigrahoM prakAra kahe gae haiM - pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata tathA cAra / kA tyAgI hotI hai, vahIM zrAvaka kucha parigrahoM kA tyAgI hotA hai| shikssaavrt|16 AcArya kundakunda ne gyAraha pratimAoM ke sAtha hI isalie donoM ke lie alaga-alaga AcAroM kA vidhAna kiyA bAraha vratoM kA ullekha kiyA hai| parantu kahIM-kahIM pA~ca aNuvratoM gayA hai| zramaNoM kI tulanA meM zrAvakoM ko paristhiti evaM kAla ko mUlaguNa bhI mAnA gayA hai aura inake sAtha madya, mA~sa evaM kI apekSA se maryAdita vrata-niyamoM kA pAlana karanA par3atA hai, madhu kA tyAga bhI mUlaguNa ke aMtargata rakhA gayA hai| isI prakAra phira bhI yoga-sAdhanA ke lie use pUrI chUTa hai| muni yA zramaNa to kahIM aNuvratoM ke sAtha juA, madya evaM mA~sa ke tyAga ko bhI pUrNa virakta yA gRha-tyAgI hotA hai, jisase vaha yoga-sAdhanA karane meM sakSama hotA hai, lekina eka zrAvaka ke sarvatyAgI banane mUlaguNa mAnA gayA hai|19 meM zaMkA upasthita hotI hai, kyoMki jIvakopArjana ke lie use aNuvrata - jisa prakAra sarvavirata zramaNa ke lie pA~ca mahAvratoM vividha udyoga Adi kA AlaMbana lenA par3atA hai| aise zramaNa kI kA vidhAna kiyA gayA hai, usI prakAra zrAvaka ke lie pA~ca bhA~ti vaha bhI sampUrNa parigraha se mukta hokara yogasAdhanA se aNuvratoM kA vidhAna kiyA hai| yA yoM kahA jA sakatA hai ki saMpanna ho sakatA hai| inhIM daSTiyoM ko dhyAna meM rakhate hae jaina- jaise mahAvratoM ke abhAva meM zramaNa kA zrAmaNya nirjIva-sA pratIta anoranoranoranorardaroranardnesdridroidAGramirararia[37rdGirdoiraroriramidnidaridridrioritdoodwildren Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndra sUri smArakagrantha hotA hai, vaise hI aNuvratoM ke abhAva meM zrAvaka-dharma niSprANa lagatA hai| yahI kAraNa hai ki aNuvratoM ko zrAvaka kA mUlaguNa kahA jAtA hai| mahAvratoM kA pAlana tIna yoga yAnI mana, vacana, kAyA tathA tIna karaNa yAnI karanA, karavAnA aura anumodana karanA, se pAlana kiyA jAtA hai| 20 jabaki aNuvratoM kA pAlana tIna yoga tathA do karaNa (karanA, karavAnA) se kiyA jAtA hai| zrAvaka ke mUlaguNa rUpI pA~ca aNuvratoM kA vivaraNa isa prakAra hai - 1. sthUla prANAtipAtaviramaNa gRhastha sAdhaka sthUla hiMsA arthAt trasa jIvoM kI hiMsA se virata hotA hai| isalie isa aNuvrata kA nAma sthUla prANAtipAta viramaNa rakhA gayA hai|22 ise ahiMsANuvrata bhI kahA jAtA hai| jaisA ki upAsaka - dazAMgasUtra meM kahA gayA hai ki maiM kisI bhI niraparAdha - nirdoSa sthUla trasa prANI kI jAnabUjhakara saMkalpapUrvaka mana, vacana aura karma se na to svayaM hiMsA karU~gA aura na karavAU~gA / 23 AcArya hemacandra ne to yahA~ taka kahA hai - 'ahiMsA dharma kA jJAtA aura mukti kA abhilASI zrAvaka sthAvara jIvoM kI bhI nirarthaka hiMsA nahIM kare / 24 zrAvaka dvArA sAvadhAnIpUrvaka vrata kA pAlana karate hue bhI kabhI-kabhI pramAdavaza doSa lagane kI saMbhAvanA rahatI hai| ataH nimnalikhita doSoM se sAdhaka ko bacanA cAhie / 25 - ( ka ) bandha - kisI bhI trasa prANI ko kaThina baMdhana se bA~dhanA yA use kisI bhI iSTa sthAna para jAne se rokanA / apane adhInastha vyaktiyoM ko nizcita samaya se adhika kAla taka rokanA, unase nirdiSTa samaya ke uparAnta kArya lenA Adi baMdha hai| (kha) vadha - kisI bhI prANI ko mAranA vadha hai| inake atirikta nirdayatApUrvaka krodha meM apane Azrita kisI bhI vyakti ko mAranA pITanA, gAya, bhaiMsa, ghor3A, baila Adi ko lakar3I, cAbuka, patthara Adi se mAranA, kisI kA anaitika DhaMga se zoSaNa kara apanI svArthapUrti karanA Adi vadha ke aMtargata hI Ate haiN| (ga) chaviccheda - kisI bhI prANI kA aMgopAMga kATanA chaviccheda kahalAtA hai| (gha) atibhAra prANiyoM se AvazyakatA se adhika, ambambams jaina-sAdhanA evaM AcAra usakI zakti se jyAdA kAma lenA yA bojhA lAda denA atibhAra hai| (Ga) annApAnanirodha naukara Adi ko samaya para khAnA na denA, pUrA khAnA na denA, apane pAsa saMgraha hone para bhI AvazyakatA ke samaya kisI kI sahAyatA na karanA Adi annApAna -nirodha kahalAtA hai| For Private 2. sthUla mRSAvAda - asatya yA jhUThe vyavahAra kA tyAga karanA sthUla mRSAvAda hai| jaise hiMsA ko na karanA prANAtipAta viramaNa hai aura usase sAdhaka ko bacanA Avazyaka hai / usI prakAra sthUla mRSAvAda yAnI jhUTha se bacanA bhI zakya hai| - upAsakadazAMga meM kahA gayA hai ki maiM sthUla mRSAvAda kA yAvat jIvana ke lie mana, vacana aura kAma se tyAga karatA hU~, maiM na svayaM mRSA bhASaNa karU~gA na anya se karavAU~gA / 26 jhUTha bolane ke kAraNoM kA ullekha karate hue zrAvaka - pratikramaNa meM pA~ca prakAra ke sthUla mRSA kA nirUpaNa kiyA gayA hai|27 jo isa prakAra haiM (1) putra-putriyoM ke vivAha ke nimitta sAmane vAle pakSa ke sammukha jhUThI prazaMsA karanA - karavAnA Adi / (2) pazu-pakSiyoM ke kraya-vikraya meM mithyA prazaMsA kA Azraya lenA / (3) bhUmi ke saMbaMdha meM jhUTha bolanA - bulavAnA | (4) jhUThI gavAhI denA- dilavAnA aura (5) rizvata khAnA khilAnA Adi / isI ko AcArya hemacandra ne kanyAlIka, go- alIka, bhUmialIka, nyAsApahAra tathA kUTa-sAkSI Adi ke rUpa meM nirUpita kiyA hai aura kahA hai ki ye sabhI loka-viruddha haiM, vizvAsaghAta ke janaka haiM tathA puNya-nAzaka haiM, isalie zrAvakoM ko sthUla asatya se bacanA caahie| " sAdhaka kitanI bhI sAvadhAnIpUrvaka sthUla mRSAvAda - viramaNa kA pAlana kare, phira bhI doSoM kI saMbhAvanA banI rahatI hai| upAsakadazAMga meM inhIM doSoM se bacane ke lie pA~ca prakAra batAe gaye haiM29 cmstomerswamori GGAG (ka) sahasA - abhyAkhyAna - binA soce-samajhe kisI para jhUThA Aropa lagA denA, kisI ke prati logoM meM galata dhAraNA paidA karanA, sajjana ko durjana kahanA Adi sahasA - abhyAkhyAna Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra - ke aMtargata AtA hai| (Ga) tatpratirUpaka vyavahAra - vastuoM meM milAvaTa karanA (kha) rahasya-AkhyAna - kisI kI gopanIya bAta ko tatpratirUpaka vyavahAra hai| kisI anya ke sAmane prakaTa kara denA rahasya-AkhyAna kahalAtA 4. svadAra-saMtoSa - apanI patnI ke atirikta zeSa samasta striyoM ke sAtha maithuna-sevana kA mana, vacana va kAyapUrvaka tyAga (ga) svadAra athavA svapatimaMtrabheda - pati-patnI kI karanA svadAra-saMtoSa vrata kahalAtA hai| upAsakadazAMga meM varNana gupta bAtoM ko kisI ke sAmane prakaTa kara denA svadAra yaa| AyA hai ki maiM svapatnI-saMtoSavrata grahaNa karatA hU~, patnI ke svapatimaMtrabheda kahalAtA hai| atirikta avaziSTa maithuna kA tyAga karatA huuN|31 anya vratoM kI bhA~ti svadAra-saMtoSa ke bhI pA~ca aticAra batalAe gae haiM, jinase (gha) mRSA-upadeza - kisI bhI vyakti ko saca-jhUTha zrAvaka ko bacanA caahie|32 samajhAkara kumArga kI ora prerita karanA mRSA-upadeza hai| (ka) itvarika-parigRhItA-gamana - itvarika kA artha hotA (C) kaTa-lekhakaraNa - jhUThe lekha likhanA, jhUThe - alpakAla. parigrahaNa kA artha hotA hai - svIkAra karanA, dastAveja taiyAra karanA, jhUThe hastAkSara karanA, jhUThe sikke gamana kA artha hotA hai - kAma-bhoga-sevana arthAt alpakAla taiyAra karanA Adi kUTa-lekhakaraNa aticAra kahalAtA ke lie svIkAra kI gaI strI ke sAtha kAma-bhoga kA sevana 3. sthUla adattAdAna-viramaNa - adattAdAna kA artha hI hotA krnaa| zrAvaka ke lie aise maithuna kA niSedha kiyA gayA hai| hai binA dI huI vastu kA grahaNa (aadaan)| zrAvaka ke lie aisI (kha) aparigRhItAgamana - vaha strI, jisa para kisI prakAra corI kA tyAga anivArya hai, jisake karane se rAjadaNDa bhoganA kA adhikAra na ho, arthAt vezyA, kulaTA, viyoginI Adi kA par3e, samAja meM avizvAsa utpanna ho, prAmANikatA naSTa ho, pratiSThA upabhoga karanA Adi aparigRhItA-gamana kahalAtA hai| ko dhakkA lge| isa prakAra kI corI kA tyAga hI jaina AcAra zAstra meM sthala adattAdAna-viramaNa vrata ke nAma se prasiddha hai| (ga) anaMgakrIr3A - prAkRtika rUpa se kAmavAsanAoM kI parti na yogazAstra meM kahA gayA hai ki banA kisI kI AjJA ke kisI karaka aprAkRtika rUpa karake aprAkRtika rUpa se vAsanA kI pUrti karanA anaMgakrIDA vastu ko le lene para mana meM azAnti utpanna ho jAtI hai, dina kahalAtA hai, yathA - hastamaithuna, samalaiMgika maithuna, kRtrima sAdhanoM rAta, sote-jAgate, cauryakarma kI cubhana hotI rahatI hai|30 upAsaka dvArA kAmAcAra kA sevana karanA aadi| -dazAMga meM nimnalikhita pA~ca aticAroM se bacane kA nirdeza diyA (gha) paravivAhakaraNa - kanyAdAna meM puNya samajhakara athavA gayA hai - rAgAdi ke kAraNa dUsaroM ke lie lar3ake, laDakiyA~ DhU~DhanA, unakI (ka) stenAhata - corI kI vastu kharIdanA yA becanA stenAhata zAdiyA~ karAnA Adi karma paravivAhakaraNa aticAra hai| tAtparya yaha hai ki gRhastha sAdhaka ko svasaMtAna evaM parijanoM ke atirikta anya vyaktiyoM ke vivAha-saMbaMdha karAne kA niSedha hai| (kha) taskara-prayoga - corI karane kI preraNA denA, cora ko sahAyatA denA, taskara ko zaraNa denA Adi taskara prayoga kahalAtA (Ga) kAmabhoga-tIvrAbhilASA - kAmarUpa evaM bhogarUpa viSayoM meM atyanta Asakti rakhanA arthAt inakI atyadhika AkAMkSA karanA kAmabhoga tIvrAbhilASA aticAra hai| (ga) rAjyAdiviruddha karma - rAjakIya niyamoM kA ullaMghana karanA rAjyAdiviruddha karma kahalAte haiN| 5.icchA-parimANa- icchAe~ anaMta hotI haiN| ina anaMta icchAoM kI maryAdA nirdhArita karanA yA niyaMtrita karanA hI icchA-parimANa (gha) kaTataula-kaTamAna - vastu ke lena-dena meM nyUna yA hai| arthAta gahastha ko parigrahAsakti se bacane ke lie parigraha kI adhika kA prayoga karanA kUTataula-kUTamAna kahalAtA hai| sImA-rekhA nizcita kI gaI hai| dhana-dhAnyAdi ke saMgraha se mamatva ghaTAnA athavA lobha-kaSAya ko kama karake saMtoSapUrvaka vastuoM rurururururururtrtrtrN rNgurNgurNguruvaaruurururuvaarN Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra kA AvazyakatAbhara upayoga karanA parigraha parimANa-vrata hai|33 se lagane vAlA doSa tiryakaparimANaatikramaNa kahalAtA hai| isa vrata ke bhI pA~ca aticAra batAe gae haiM, jinase zrAvaka (gha) kSetravaddhi- manamAne DhaMga se kSetra kI maryAdA ko bar3hA lenA sAdhakoM ko bacanA caahie|34 kSetravRddhi aticAra hai| (ka) kSetravastu-parimANa-atikramaNa - makAnoM, dukAnoM (Ga) smRtyantardhA - sImA kA smaraNa na rahane para lagane vAlA tathA khetoM kI maryAdA ko kisI bhI bahAne se bddh'aanaa| doSa smRtyantardhA aticAra kahalAtA hai| (kha) hiraNya-suvarNa-parimANa-atikramaNa - sone-cA~dI 2. anarthadaNDavrata - binA kisI prayojana ke hiMsA karanA Adi ke parimANa ko bhaMga krnaa| anarthadaNDa kahalAtA hai aura hiMsApUrNa vyApAra-vyavasAya ke (ga) dhana-dhAnya-parimANa-atikramaNa - mudrA, javAharAta atirikta samasta pApapUrNa pravRttiyoM se nivRtta honA anarthadaNDa Adi kI maryAdA ko bhaMga krnaa| viramaNa vrata hai| isa vrata meM pApapUrNa pravRttiyoM kA tyAga kiyA (gha) dvipada-catuSpada-parimANa-atikramaNa - dAsa-dAsI, jAtA hai| jaise - naukara, karmacArI Adi ke parimANa kA ullaMghana krnaa| (ka) apadhyAna - ArtadhyAna aura raudradhyAna kA tyAga, kyoMki (Ga) kavya-parimANa-atikramaNa - dainika vyavahAra meM isase zrAvaka ke aMdara azubha cintana kI kriyA hotI rahatI hai| Ane vAlI vastra, pAtra, Asana Adi vastuoM ke lie parimANa (kha) pramAdAcaraNa - Alasya kA sevana karanA pramAdAcaraNa kA ullaMghana krnaa| hai| pramAdAcaraNa vAle vyakti kI zubha meM pravRtti nahIM hotI, yadi guNavrata - aNuvratoM kI rakSA evaM vikAsa ke lie jainAcAra hotI bhI hai, to asAvadhAnI pUrvaka karatA hai| meM guNavratoM kI vyavasthA kI gaI hai| ise aise bhI kaha sakate haiM (ga) hiMsAdAna - vyakti athavA rASTra ko hiMsaka zastra Adi ki aNuvratoM kI bhAvanAoM kI dRr3hatA ke lie jina vizeSa guNoM dekara hiMsA kI saMbhAvanA ko bar3hAvA denA bhI anarthadaNDa hai| kI AvazyakatA hotI hai, unheM guNavrata kahA jAtA hai| dharmAmRta (gha) pApakarmopadeza - jisa upadeza ke sanane se vyakti pApa (sAgara) meM isake tIna bheda batAe gae hai - divrata, anarthadaNDa karma meM pravatta ho, vaisA upadeza denA pApakarmopadeza kahalAtA hai| aura bhogopabhoga primaannvrt|35 ahiMsAdi vratoM ke samyak pAlana ke lie tathA Atmavizuddhi 1. digbata - jisa vrata meM usake dvArA dizAoM kI bhI ke lie anarthadaNDa kA tyAga karanA caahie| yaha tyAgarUpavrata sImA nirdhArita kI jAtI hai, use digvrata kahate haiN| anaMta hI anarthadaNDa vrata hai| isake bhI pA~ca aticAra batAe gae haiM - icchAoM kI tyAgavRtti ke dvArA maryAdA nizcita karanA digvrata hai| isalie ise dizAparimANa ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isake (ka) saMyuktAdhikaraNa - jina upakaraNoM ke saMyoga se hiMsA bhI pA~ca aticAra haiM kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai, unheM saMyukta rakhanA saMyuktAdhikaraNa aticAra kahalAtA hai| (ka) urdhvadizA-parimANa-atikramaNa - U~cI dizA ke (kha) upabhoga paribhogAtirikta - AvazyakatA se adhika nizcita parimANa kA ullaMghana karane para lagane vAle doSa kA upabhoga evaM paribhoga kI sAmagrI saMgraha rakhanA nAma urdhvadizA parimANa atikramaNa hai| upabhogaparibhogAtirikta aticAra hai| (kha) adhodizA parimANa atikramaNa - nIce kI dizA ke parimANa kA ullaMghana karane para lagane vAlA doSa adhodizA / (ga) maukharya - asambaddha evaM anAvazyaka vacana bolanA maukharya parimANa-atikramaNa-kahalAtA hai| (ga) tiryakadizA-parimANa-atikramaNa - uttara-dakSiNa, pUrva (gha) kautkucya - vikAravardhaka ceSTAe~ karanA yA dekhanA kautkucya pazcima tathA unake koNoM meM gamanAgamana kI maryAdA ke ullaMghana mirmirarianardandramodiditoriindiadrirandy Hardwarendraritasardastiriraniraniranitariamiraram Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -yatIndrasUri smAraka grantha (Ga) kandarpa - vikAravardhaka vacana bolanA yA sunanA kaMdarpa hai| 3. bhogopabhoga parimANa vrata - eka bAra bhogane yogya AhAra Adi bhoga kahalAte haiM aura jinheM bAra-bAra bhogA jA sake, aise saba vastra, pAtra Adi paribhoga yA upabhoga kahalAte haiM / 3deg ina padArthoM ko kAma meM lAne kI maryAdA bAMdha lenA upabhogaparibhoga parimANa hai| isake bhI pA~ca aticAra batAe gae haiM39 (ka) sacittAhAra - jo vastu maryAdA ke bAhara hai, use AhAra rUpa meM grahaNa karanA sacittAhAra aticAra hai| (kha) sacittapratibaddhAhAra - sacitta vastu se saMsakta arthAt lagI huI ucita vastu kA AhAra karane para sacitta pratibaddhAhAra doSa lagatA hai| (ga) apakvAhAra binA agni ke pake AhAra kA sevana karane para apakvAhAra doSa lagatA hai| - (gha) duSpakvAhAra aneka dravyoM se saMyoga se nirmita surA, madirA Adi kA sevana karane athavA duSTa rUpa se pake padArthoM ko grahaNa karane para duSpakvAhAra doSa lagatA hai| - (Ga) tucchoSadhibhakSaNa - jo vastu khAne ke kAma meM kama Ae aura phaiMkane meM adhika jAe, aisI vastu kA sevana karane para tucchoSadhibhakSaNa doSa lagatA hai| zikSAvrata- jainAcAryoM ke anusAra zikSA kA artha abhyAsa hotA hai / ataH kahA jA sakatA hai ki jisa prakAra vidyArthI punaH punaH vidyA kA abhyAsa karatA hai, ThIka usI prakAra zrAvaka ko kucha vratoM kA bAra-bAra abhyAsa karanA par3atA bAra-bAra yahI abhyAsa zikSAvrata kahalAtA hai| aNuvrata aura guNavrata jIvana bhara ke lie grahaNa kiyA jAtA hai aura zikSAvrata kucha samaya ke lie / zikSAvrata ke mukhyataH cAra bheda haiM- sAmAyika, proSadhopavAsa, dezAvakAzika aura atithi sNvibhaag| 1. sAmAyika - sAmAyika arthAt samatva kA abhyAsa / sAmAyika AtmA kA vaha bhAva athavA zarIra kI vaha kriyA vizeSa hai, jisameM manuSya ko sammAna kI prApti hotI hai| isake bhI pA~ca aticAra haiM, jinase sAmAyika vrata dUSita hote haiM / 41 (ka) mana se sAvadya bhAvoM kA cintana karanA / (kha) vANI se sAvadya vacana bolnaa| jaina sAdhanA evaM AcAra (ga) zarIra se sAvadya kriyA karanA / (gha) sAmAyika ke prati anAdara bhAva rakhanA / (Ga) samaya pUrA kie binA hI sAmAyika pUrI kara lenA / 2. proSadhopavAsa - Atma cintana ke nimitta sarva sAvadya kriyA kA tyAga kara zAntipUrNa sthAna meM baiThakara upavAsapUrvaka . samaya vyatIta karanA proSadhopavAsa hai| yogazAstra meM kahA gayA hai ki kaSAyoM ko tyAgakara pratyeka catudarzI evaM aSTamI ke dina upavAsa karake tapa, brahmacaryAdi dhAraNa karanA proSadhopavAsa kahalAtA hai / 42 isa vrata ke bhI pA~ca doSa haiM, jinase sAdhakoM ko bacanA caahie|43 41 (ka) apratilekhita - duSpratilekhita zayyAsaMstAraka binA dekhe hue zayyA Adi kA upayoga karanA / (kha) apramArjita - duSpramArjita zayyAsaMstAraka - apramArjita zayyAdi kA prayoga karanA / (ga) apratilekhita - duSpratilekhita uccAraprastra vaNa bhUmiThIka-ThIka binA dekhe hue zauca yA laghuzaMkA ke sthAnoM kA upayoga karanA / - (gha) apramArjita - duSpramArjita uccArapratra maNa bhUmi apramArjita zauca yA laghuzaMkA ke sthAnoM kA upayoga karanA / (Ga) proSadhopavAsa- samyagananupAlanatA - zayyA proSadhApavAsa kA samyak rUpa se pAlana nahIM karanA yAnI proSadha meM niMdA, vikaSA, pramAdAdi kA sevana karanA / 3. dezAvakAzika vrata deza yAnI kSetra kA eka aMza aura avakAza arthAt sthAna dizA parimANa vrata jIvanabhara ke lie maryAdita dizAoM ke dina evaM rAtri meM yathocita kucha ghaMToM yA dinoM ke lie saMkSepaNa karanA dezAvakAzika vrata kahalAtA hai / 44 inake bhI pA~ca aticAra haiM. - (ka) Anayana prayoga - maryAdita kSetra ke bAhara se vastu lAnA yA mNgvaanaa| For Private Personal Use Only (kha) preSya prayoga - maryAdita kSetra ke bAhara vastu bhejanA yA le jaanaa| (ga) zabdAnupAta - nirdhArita kSetra ke bAhara kisI ko khar3A Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra - dekhakara zabda saMketa krnaa| darzanapratimA - adhyAtma mArga kI yathArthatA ke saMbaMdha meM (gha) rUpAnupAta - hAtha, mu~ha, sira Adi se saMketa krnaa| dRr3ha niSThA evaM zraddhA kA honA darzanapratimA hai| (Ga) pudgalaprakSepa - bAhara khar3e hue vyakti ko apanA abhiprAya vrata-pratimA - gRhastha jIvana ke pA~ca aNavratoM. tIna jatAne ke lie kaMkar3a Adi phaiNknaa| guNavatoM kA nirdoSa rUpa se pAlana karanA vrata-pratimA hai| 4. atithi-saMvibhAga - apane nimitta banAI huI apane sAmAyika-pratimA - samatva ke lie kiyA jAne vAlA adhikAra kI vastu kA atithi ke lie samucita vibhAga karanA prayAsa sAmAyika kahalAtA hai| zrAvaka sAdhaka ko niyamita rUpa atithisaMvibhAga hai| anya vratoM kI bhA~ti isake bhI pA~ca aticAra se tInoM saMdhyAoM meM mana, vacana aura karma se nirdoSa rUpa meM samatva haiN|45 jinase sAdhakoM ko bacanA cAhie - kI ArAdhanA karanI hotI hai| (ka) sacitta nikSepa - sacitta padArthoM se AhArAdi ko DhakanA proSadhopavAsa-pratimA - pratyeka mAha kI aSTamI aura tAki zramaNa Adi use grahaNa na kara skeN| caturdazI ko gRhasthI ke samasta kriyA-kalApoM se avakAza pAkara upavAsa sahita zuddha bhAvanA ke sAtha AtmasAdhanA meM rata (kha) sacitta pidhAna - AhArAdi vastu ko sacitta vastu ke Upara rahanA proSadhopavAsa pratimA hai| rakha denaa| niyama-pratimA - isameM pUrvAkta pratimAoM kA pAlana (ga) kAlAtikrama - bhikSA kA samaya bIta jAne para bhojana / ___ karate hue pA~ca vizeSa niyamoM ke vrata lie jAte haiM - snAna nahIM bnaanaa| karanA, rAtri bhojana nahIM karanA, dhotI kI eka lA~ga nahIM bAMdhanA, (gha) paravyapadeza - na dene kI bhAvanA se apanI vastu ko dUsaroM dina meM brahmacarya kA pAlana karanA tathA rAtri meM maithuna kI maryAdA kI btaanaa| nizcita karanA aura aSTamI, caturdazI Adi parva ke dina rAtri (Ga) mAtsarya - IrSyApUrvaka dAna denA mAtsarya hai| paryanta dehAsakti tyAgakara kAyotsarga krnaa| gyAraha pratimAe~ - pratimAe~ Atma-vikAsa ke kramika brahmacarya-pratimA - isameM zrAvaka dina kI bhA~ti rAtri meM sopAna haiM, jinake sahAre zrAvaka apanI zakti ke anurUpa muni- ' bhI brahmacarya kA pAlana karatA hai| dIkSA grahaNa karane kI sthiti meM pahu~catA hai| pratimA kA artha hotA sacitta AhAravarjana pratimA - zrAvaka sAdhaka sabhI hai - pratijJA vizeSa, vrata vizeSa, tapa vizeSa athavA abhigraha prakAra ke sacitta AhAra kA tyAga kara detA hai, lekina AraMbhI vishess|46 jainAgamoM meM pratimAoM kI saMkhyA gyAraha mAnI gaI hiMsA kA tyAga nahIM karatA hai| hai|47 parantu zvetAmbara aura digambara-paramparAoM meM pratimA ke AraMbhatyAgapratimA - zrAvaka sAdhaka mana, vacana evaM viSaya meM aMtara dekhane ko milatA hai| zvetAmbara-paramparA meM kAma se kRSi sevA, vyApAra Adi ko AraMbha karane kA tyAga kA pratimAoM ke nAma isa prakAra milate haiM - darzana, vrata, sAmAyika, gana, vrata, sAmAyika kara detA hai kintu dUsaroM se AraMbha karavAne kA tyAga nahIM proSadhopavAsa, niyama, brahmacarya, sacitta-tyAga, AraMbha-tyAga, krtaa| preSya-parityAga, uddiSTa tyAga evaM shrmnnbhuut|8 jabaki digambara paramparA meM darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacitta-tyAga, rAtri parigraha-tyAga-pratimA - zrAvaka usa sampatti para se bhI bhuktityAga, brahmacarya, AraMbha-tyAga, parigraha-tyAga, anumati-tyAga apanA adhikAra haTA letA hai tathA nivRtti kI dizA meM eka evaM udidaSTa-tyAga kA varNana milatA hai| donoM paramparAoM meM kadama Age bar3hakara parigraha virata ho jAtA hai| pratimA ke prakAroM ko dekhane se aisA lagatA hai ki donoM meM koI anumati-virata-pratimA - gRhastha sAdhaka aise AdezoM vizeSa aMtara nahIM hai| aura upadezoM se dUra rahatA hai, jinake kAraNa kisI bhI prakAra kI sthAvara yA trasa hiMsA kI saMbhAvanA hotI hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- catIndra sUrismArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra - uddiSTa-tyAga-pratimA - isameM sAdhaka gRhastha hote hue digambara-paramparA52 zvetAmbara-paramparA53 bhI sAdhu kI bhA~ti AcaraNa karatA hai| paMca mahAvrata paMca mahAvrata isa prakAra pratimAe~ tapasAdhanA kI kramazaH bar3hatI huI paMcendriyoM kA saMyama paMcendriyoM kA saMyama avasthAe~ haiM, ataH uttara-uttara pratimAoM meM pUrva-pUrva pratimAoM paMca samitiyA~ arAtri bhojana ke guNa svata: hI samAviSTa hote jAte haiN| phalataH sAdhaka nivRtti kI dizA meM kramika pragati karate hae aMta meM pUrNa nivRtti ke SaDAvazyaka AMtarika pavitratA Adarza ko prApta karatA hai| kezaluMcana bhikSu-upAdhi kI pavitratA SaDAvazyaka- SaDAvazyaka jise zrAvaka ke chaha Avazyaka nagnatA kSamA karma bhI kahA jAtA hai,50 zrAvaka-jIvana ke Avazyaka karma haiN| asnAna anAsakti jo isa prakAra haiM - bhUzayana mana, vacana aura kAya kI 1. devapUjA - arihaMta prabhu kI pratimAoM kA pUjana satyatA athavA unake Adarza svarUpa kA cintana evaM guNagAna krnaa| adantadhAvana chaha prakAra ke prANiyoM kA 2. gurusevA - bhaktipUrvaka guru kI vaMdanA karanA, unakA saMyama sammAna karanA tathA unake upadezoM kA zravaNa krnaa| khar3e hokara bhojana grahaNa karanA tIna gupti / 3. svAdhyAya - Atma-svarUpa kA cintana-manana krnaa| eka samaya bhojana karanA aadi| sahanazalItA,saMlekhanA aadi| 4. saMyama - vAsanAoM aura tRSNAoM para aMkuza rkhnaa| 5. tapa - tapa ke dvArA indriyoM kA damana kiyA jAtA hai, mUlaguNoM ke saMbaMdha meM jahA~ digambara-paramparA bAhya tattvoM . para adhika bala detI hai, vahIM zvetAmbara paramparA AMtarika vizuddhi jisase zArIrika prAkRtika yA anyakRta pIDA ko sahana karane ko adhika mahattva detI hai| meM samartha ho skeN| 6. dAna - pratidina zramaNa, svadharmI baMdhuoM aura asahAyoM . paMca mahAvrata - ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ina pA~ca vratoM ko paMca mahAvrata ke nAma se jAnA jAtA hai| ko kucha na kucha dAna krnaa| 1. ahiMsA - kisI bhI jIva kI tIna yoga aura tIna zramaNAcAra yA zramaNoM kI AcAra saMhitA - zramaNa karaNa se hiMsA na karanA ahiMsA hai|54 tIna yoga aura tIna karaNa ke vrata mahAvrata kahalAte haiM, kyoMki sAdhu yA nirgrantha hiMsAdi se hiMsA na karanA ko isa prakAra samajha sakate haiM - kA pUrNata: tyAga karatA hai| ahiMsA, satya, asteya brahmacarya aura aparigraha yoga-siddhi ke mUla sAdhana haiN| sAdhu samAcArI ke viSaya meM kahA gayA hai ki guru ke samIpa baiThanA, vinaya karanA, 2. mana se hiMsA na krvaanaa| nivAsa sthAna kI zuddhi rakhanA, guru ke kAmoM meM zAMtipUrvaka mana se hiMsA kA anumodana na krnaa| sahayoga karanA, guru-AjJA ko nibhAnA, tyAga meM nirdoSatA, 4. vacana se hiMsA na krnaa| bhikSAvRtti se rahanA, Agama kA svAdhyAya karanA evaM mRtyu Adi 5. vacana se hiMsA na krvaanaa| kA sAmanA karanA Avazyaka hai|51 digambara aura zvetAmbara 6. vacana se hiMsA kA anumodana na krnaa| donoM hI paramparAoM meM sAdhu ke kramaza: 28 evaM 27 mUlaguNa kAya se hiMsA na krnaa| mAne gae haiM, jo isa prakAra haiM - kAya se hiMsA na krvaanaa| 9. kAya se hiMsA kA anumodana na krnaa| 8. androordaroooooooooooooooooooniroduc43Hamirsidairandidrodridriodioodiadridwided Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatIndrasUrI smAraka grantha - jaina sAdhanA evaM AcAra - ina nau prakAroM se prANI kA ghAta na karanA hI ahiMsA hai| (1) zrotrendriya ke viSaya zabda ke prati raagdvess-raahity| ahiMsA ke pAlana se manuSya meM nirbhayatA, vIratA, kSamA, dayA / (2) cakSurindriya ke viSaya rUpa se anAsakta bhAva rkhnaa| Adi Atmika zaktiyA~ utpanna ho jAtI haiN| ahiMsA vrata kI (3) dhrANendriya ke viSaya gaMdha ke prati anAsakta bhAva rkhnaa| pA~ca bhAvanAe~ haiM - (4) rasanendriya ke viSaya rasa ke prati anAsakta bhAva rkhnaa| (1) I ryA samiti (2) bhASA samiti (3) eSaNA samiti (4) AdAna samiti (5) manaH smiti| (5) sparzendriya ke viSaya sparza ke prati anAsakta bhAva rkhnaa| 2. satya - asatya kA parityAga karanA tathA yathAzruta gupti evaM samiti - jaina-paramparA meM tIna gaptiyoM tathA vastu ke svarUpa kA kathana satya kahalAtA hai| isakA bhI tIna pA~ca samitiyoM kA vidhAna hai| guptiyA~, mana, vacana aura kAya yoga aura tIna karaNa se zramaNa ko pAlana karanA hotA hai| isa kI azubha pravRttiyoM ko rokatI haiM aura samitayA~ cAritra kI mahAvrata kI bhI pA~ca bhAvanAe~ haiM55 pravRtti ke lie haiN|59 kahA bhI gayA hai ki yoga kA acchI prakAra (1) viveka-vicArapUrvaka bolnaa| se nigraha karanA hI gupti hai| guptiyA~ zramaNa-sAdhanA kA niSedhAtmaka rUpa prastuta karatI haiM, jabaki samitiyA~ sAdhanA kI vidheyAtmaka (2) krodha se bcnaa| rUpa se vyakta karatI haiN| ye ATha guNa zramaNa - jIvana kA (3) lobha se sarvathA dUra rhnaa| saMrakSaNa usI prakAra karate haiM, jisa prakAra mAtA apane putra kI (4) bhaya se alaga rhnaa| karatI hai| isalie inheM aSTapravacana-mAtA bhI kahA jAtA hai|60 (5) hAsa-parihAsa se alaga rhnaa| gupti - guptiyA~ tIna haiM - manogupti, vacana gupti aura 3. asteya - binA die hue paravastu kA grahaNa steya kAya gupti| kahalAtA hai| ataH mana, vacana aura kAma se corI na karanA, manogapti - rAga-deSAdi kaSAyoM se mana ko nivana karanA : karavAnA aura na karane vAloM kA anumodana karanA hI asteya hai| manogupti hai| isa vrata kI bhI pA~ca bhAvanAe~ 6 2. vacanagupti - ahitakArI evaM hiMsAkArI bhASA kA prayoga na (1) anuvIci grahayAcana (2) abhIkSya avagrahayAcana karanA vacana gupti hai| uttarAdhyayanasUtra meM azubha pravRttiyoM meM (3) avagrahadhAraNa (4) sAdhArmika avagrahayAcana (5) anujJApita jAte hue vacana kA nirodha karane ko vacanagupti kahA jAtA hai|11 pAna bhojn| 3. kAyagupti - zArIrika kriyAoM dvArA hone vAlI hiMsA se 4. brahmacarya - mana, vacana aura kAya se kisI bhI kAla bacanA kAyagupti hai| meM maithana na karanA brahmacarya vrata hai| isa kI bhI pA~ca bhAvanAe~ haiM 57 samiti - samitiyA~ pA~ca haiM - IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna (1) strI-kathA-tyAga (2) manohara kriyAvalokana-tyAga aura mnHsmiti| (3) pUrvarati-vilAsa-smaraNa-tyAga (4) praNItarasa-bhojana-tyAga 1.IryA samiti - Ane-jAne, uThane-baiThane Adi pravRtti ke lie (5) shynaasn-tyaag| carcA karate samaya choTe yA bar3e jIva ke prati klezakAraka pravRtti 5. aparigraha - saMsAra ke samasta viSayoM ke prati rAga kA bacAva krnaa| tathA mamatA kA parityAga kara denA hI aparigraha hai| mUlAcAra meM 2. bhASA samiti - bolate aparigraha vrata ke pAlana kA nirdeza dete hue kahA gayA hai ki grAma, samaya krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya Adi se mukta hitamita satya aura madhura vacana nagara, araNya, sthUla, sacitta tathA sthUlAdi se ulTe sUkSma acitya bolnaa| stoka jaise aMtaraMga-bahiraMga parigraha ko mana, vacana aura kAya dvArA chor3a deN|58 inakI bhI pA~ca bhAvanAe~ haiM - anwirorariwaridroraridrionidrodrowdrionirirdrob-[44dmiridinodniudridwidarbromidnidroidrbadridwar Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- catIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra 3. eSaNA samiti - AhAra, vastra, zayyA Adi kI pUrti ke lie jIvana vyatIta karate hue yadi koI saMkaTa upasthita ho jAtA hai, uttejita karane vAlI vastuoM ke sthAna para sAtvika bhojana, vastra to use sahana karanA par3atA hai| parISahoM kI saMkhyA bAIsa batAyI evaM pAtra grahaNa krnaa| gaI hai-65 4. AdAna samiti - rojamarrA kI AvazyakatAoM kI vastuoM 1. kSudhA parISaha 2. tRSA, 3. zIta, 4. uSNa, 5. daMzamazaka, 6. ke lena-dena, unake rakha-rakhAva Adi meM sAvadhAnI rkhnaa| acela, 7. arati, 8. strI, 9. caryA, 10. niSadhA, 11. zayyA, nAraso 12. Akroza, 13. vadha, 14. yAcanA, 15. alAbha, 16. roga, prANoM ke ghAtaka vicAra bhI ho sakate haiN| jinheM mana se haTAnA 17. tRNa, 18. mala, 19.satkAra, 20. prajJA 21. ajJAna tathA sAdhu ke lie Avazyaka hai| 22. darzana priissh| bAraha anuprekSAe~ - anuprekSA kA artha hotA hai gahana ina parISahoM ko jItanA sAdhaka ke lie Avazyaka hai. cintana krnaa| AtmA dvArA vizuddha cintana hone ke kAraNa inameM kyoMki-parISaha vijaya ke binA cita kI caMcalatA samApta nahIM sAMsArika vAsanA-vikAroM kA koI sthAna nahIM rahatA hai, phalataH hogI, mana ekAgra nahIM ho pAyegA, phalata: na samyak dhyAna hogA aura na karmoM kA kSaya hI ho paayegaa| sAdhaka vikAsa karatA huA mokSAdhikArI hone meM samartha hotA hai| jaba AtmA meM zubha vicAroM kA udaya hotA hai, taba azubha vicAroM isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina vAGmaya meM zramaNa-jIvana kA AnA baMda ho jAtA hai| rAga-dveSAdi bhAvoM para vijaya prApta kI AcArasaMhitA kA mUlabhUta AdhAra paMca mahAvrata rahA hai| zramaNa karane ke lie hI anuprekSAoM kA vidhAna kiyA gayA hai, jisake cAhe digambara ho yA zvetAmbara / paMca mahAvratoM ke pAlana meM kisI aMtargata jIvoM ko virakta karAne ke lie saMsAra kI anityatA prakAra kI vipratipatti dRSTigocara nahIM hotI hai| yadyapi mahAvratoM kA vibhinna prakAra se vicAra karane para bala diyA gayA hai| anuprekSAoM kI vyAkhyA aura usakI caryA-paddhati meM virUpatAe~ parilakSita ko vairAgya kI jananI bhI kahA jAtA hai|62 anuprekSAe~ bAraha haiN| hotI haiM kintu unakA maulika AdhAra eka hI hai| isI prakAra inheM bhAvanA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| anuprekSAe~ nimna haiM -63 zrAvaka kI AcArasaMhitA kA varNana mukhyata: do rUpoM meM prApta 1. anityAnuprekSA 2. azaraNAnuprekSA 3. saMsArAnuprekSA hotA hai jinameM prathama prakAra meM gyAraha pratimAe~ tathA dUsare prakAra 4. ekatvAnuprekSA 5. anyatvAnuprekSA 6. azucitvAnuprekSA meM bAraha vratoM kI carcA hotI hai| zrAvaka-pratimAoM ke prayoga kA krama vartamAna meM bhI pracalita hai| inameM se kacha pratimAe~ zrAvaka 7. AsravAnupekSA 8. saMvarAnuprekSA 9. nirjarAnupekSA 10. dharmAnuprekSA 11. lokAnuprekSA 12. bodhidurlbhaanupekssaa| ke lie hara samaya, to kucha sImita samaya ke lie aura kucha bAra-bAra punarAvRtta kI jAtI haiN| pratimAdhArI zrAvaka kA samAja isa prakAra uparyukta bAraha anuprekSAoM ke pAlana meM sAdhaka meM vizeSa sthAna hotA hai| saMsAra-saMbaMdhI duHkha, sukha, pIr3A, janma-maraNa Adi kA cintanamanana karatA huA aMtarmukhI vRtti ko prApta karatA hai aura usakI sandarbha rAgadveSAdi kI bhAvanA kSINa hotI hai, vaha Atmazuddhi kI prApti yogazAstra 1415 2. tattvArthavArtika 1/1 karatA hai| 3. vahI 1/1 4. yogapradIpa 79 parISaha - samabhAvapUrvaka sahana karanA parISaha kahalAtA 5. adhyAtmakalpadruma 9/15 6. yogazAstra 12/2 hai| tattvArthasUtra ke anusAra mArga se cyata na hone aura karmoM ke kSayArtha jo sahana karane yogya hoM, ve parISaha haiN|64 7. vahI 12/4 8. SoDazaka 3/6 9. vahI 3/7-11 10. yogabindu 371 yadyapi tapazcaryA meM bhI kaSToM ko sahana karanA par3atA hai, lekina tapazcaryA meM svecchA se kaSTa sahana kiyA jAtA hai, jabaki 11. jaina-AcAra - DaoN. mohanalAla mehatA, pR.83 parISaha meM svecchA se kaSTa sahana nahIM kiyA jAtA hai, balki zramaNa 12. dharmAmRta (sAgara) 1/20 13. cAritrasAra - pR. 20 darivarivarianitariedodowdroidrodrowdrivanirioria-[ 45Haririramirsidadridiadriminaristianoraduatar Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. dharmabindu 1/2 16 yogazAstra 2/1 18. dharmAmRta 2/2 20. dazavaikAlika 4/7 22. dharmabindu 3/16 24. yogazAstra 2/21 26. vahI 1/14 - yatIndra sUri smArakagrantha - jaina-sAdhanA evaM AcAra 15. jainaAcAra, pR. 83-84 42. yogazAstra 3/85 43. vahI 3/117 17. prAbhRtasaMgraha pR., 59 | 44. vahI 3/84 45. vahI 3/118 19. cAritrasAra, pR. 15 46. jaina-dharma-darzana - DaoN. mehatA, pR. 560 21. yogazAstra 2/18 47. dharmAmRta (sAgara) 3/2-348. dazAzrutaskandha 6-7 23. upAzakadazAMga 1-13 49. vasunandI, zrAvakAcAra 201-301 25. upAzakadazAMga 1/41 50. upAsakAdhyayana 46/911 51. yogazataka 33-35 27. zrAvaka pratikramaNa - dUsarA 52. mUlAcAra 1/2-3 53. bolasaMgraha, bhAga -6 pR. 228 / aNuvrata 54. jainadharma meM ahiMsA, DaoN. sinhA, pR. 184 29. upAsakadazAMga 1/42 55. mUlAcAragAthA 290 56. tattvArthasUtra, pR. 169 31. upAsakadazAMga 1/44 57.AcArAMgasUtra - dvitIya zrutaskandha, adhyAya 15, pR. 1445-1446 58. mUlAcAra - gAthA 213 59. uttarAdhyayana - 24/26 35. dharmAmRta (sAgara) 5/1 60. yogazAstra 1/45 61. uttarAdhyayana 24/23 37. dharmAmRta (sAgara) 5/6 62. chaha DhAlA 5/1 63. yogazAstra 4/55-56 39. vahI 5/20 64. tattvArthasUtra 9/8 65. tattvArthasUtra 9/9 41. upAsakadazAMga 1/49 28. yogazAstra 2/54 30. yogazAstra 2/70 32. yogazAstra 3/93 34. tattvArthasUtra 7/24 36. yogazAstra 3/1 38. vahI 3/5 40. tattvArthasUtra, pR. 182