Book Title: Hath yoga Ek Vyashti Samashti Vishleshan
Author(s): Shyamsundar Nigam
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212262/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUda haThayoga arcanArcana [eka vyaSTi-samaSTi vizleSaNa] 0 DaoN0 zyAmasundara nigama 'ha' se prAzaya ir3A nAr3I tathA '8' se piMgalA nAr3I se hotA hai| ye donoM nAr3iyAM hamAre nAsA-raMdhroM se jur3I haiN| inake mAdhyama se zvAsakriyA hotI hai| AdhyAtmika-jAgaraNa athavA tAMtrika-sAdhanA ke jijJAsu sAdhaka athavA yogArUr3ha jana inake mAdhyama se prANAyAma sAdhane hetu pUraka, kuMbhaka evaM recaka nAmaka zvAsa-kriyAe~ karate haiM / ina yaugika kriyAnoM ke mAdhyama se kuMDalinI ke rUpa meM mAnava-zarIra ke adhobhAga meM sthita jIvAtmA kA jAgaraNa saMbhava hotA hai, pariNAmasvarUpa kuMDalinI UrdhvamukhI hokara, ir3A aura piMgalA ke madhya meM, merudaNDa koSa meM vidyamAna suSumnA nAr3I ke rAste sahasrAra kI ora parama tattva se milane prasthAna kara detI hai, tAki jIva evaM brahma ke yoga dvArA unameM ekAtmya ho sake / yoga kI isa paddhati ko 'haThayoga' athavA 'kuNDalinI yoga' ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| vaidika vAGmaya meM yaha yoga sUtra rUpa meM ullikhita hai kintu kAlAntara meM purANoM, zaiva evaM zAkta prAgamoM, siddha evaM nAtha taMtra-granthoM evaM dasiyoM svataMtra granthoM meM isakI vizada carcA evaM sUkSma anuzIlana huA / bhAratIya cintana para isakA itanA vyApaka prabhAva par3A ki mahAyAna mata ko kucha zAkhAe~, jainamata ke tAMtrika vidhAna, advaita-vedAnta ke guhya-sAdhaka, sUphI sampradAya ke kucha pracAraka tathA saMta evaM rahasyazIla kavi bhI aneka prakAra tathA pratyakSa evaM parokSa rUpa se isase prabhAvita hue| Adhunika kAla meM bhI bhArata meM evaM anyatra isa para gaMbhIratama adhyayana, anusaMdhAna evaM vizleSaNa huA / pariNAmasvarUpa aneka maulika grantha likhe gaye jinake kAraNa bhArata kI yaugika evaM tAMtrika paddhatiyoM kI mAre vizva ke dArzanika jagata meM dhUma maca gii| kuNDalinI yoga ko bhalI prakAra AtmasAt karane ke lie tadviSayaka sUkSma zarIra-vijJAna ko jAnanA samIcIna hogaa| mAnava-zarIra nAr3iyoM kA eka adbhuta antarjAla hai| ye nADiyA~ 72,000 mAnI gayI haiN| inake do prakAra haiM prathama prakAra kI nAr3iyoM kA sambandha mana aura prANa kI kriyAoM se hotA hai| inameM suSumnA kA vizeSa mahattva hai| yaha merudaNDa ke madhya meM sthita rahatI hai aura AjJA-cakra se nikalakara grIvA, vakSasthala, kaTi pradeza hoto huI jananendriya taka pahu~catI hai| zarIra kA samasta snAyavika jAla isI suSumnA se sambadhita hotA hai| isa prakAra suSumnA, mastiSka evaM zarIra ke vibhinna avayavoM ke madhya sUcanAoM ke AdAna-pradAna kA eka atyaMta jaTila evaM tvaritatama sUkSma mAdhyama hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga : eka vyaSTi-samaSTi vizleSaNa | 167 dusare prakAra kI nAr3iyA~ bhakuTi ke pAsa sthita manazcakra se nikalatI haiM aura zrotra, netra, mukha tathA jihvA taka phaila jAtI haiN| inameM eka karma nAmaka nAr3I bhI hai jo zarIra ke adhobhAga meM gudA taka jAtI hai / ina nAr3iyoM kI kriyAe~ mana ke prAdhIna nahIM hotii| ina samasta nAr3iyoM meM ir3A, piMgalA evaM suSumnA kA atyadhika mahattva hai| [citra kra. 1 (a) evaM (ba) meM ina nAr3iyoM evaM vibhinna cakroM kI sthiti pradarzita kI gayI M hai|] isa kAraNa ir3A, ir3A, piMgalA evaM suSumnA nAr3iyoM ke madhya kI sthiti piMgalA evaM suSumnA para kucha sAmane kI ora se : citra 1-(a) aura prakAza DAlanA Avazyaka hai| suSumnA ke dakSiNa pArzva meM ir3A nAr3I hotI hai| isakA sambandha candra se hai| vAmapArzva meM piMgalA hotI hai jisakA sambandha sUrya se hotA hai| isa kAraNa ir3A aura piMgalA ko krama se candranAr3I evaM sUryanAr3I bhI kahA jAtA hai| jaisA ki prArambha meM dekhA gayA hai, ina nAr3iyoM dvArA kaMDalinI zakti ko jAgrata kiyA jAtA hai| suSumnA nAr3I merudaNDa meM mastiSka se lekara jananendriya taka phailI huI hai| isakI tIna parateM hotI haiN| Upara kI parata vana ir3A, piMgalA evaM suSamnA nAr3iyoM ke madhya kI sthiti (vacinI), madhya kI citrA pIche kI ora se : citra-1 (ba) Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama wjainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 168 (citrinI), sabase bhItara kI brahmanAr3I kahI gaI hai| brahmanAr3I atyaMta bArIka tantu kI bhA~ti hotI hai jo vibhinna cakroM ko puSpanAlikA kI bhA~ti jor3atI hai / suSumnA meM jo 6 cakra hote haiM ve citrA nAmaka parata meM hote haiN| ina cakra-sthAnoM para nAr3iyoM ke puSpAkAra guccha hote haiN| ye sthAna sAvayukta saMvedanazIla granthiyoM ke rUpa meM hote haiM tathA zakti va cetanA ke mahattvapUrNa kendra mAne gaye haiM / inake jAgaraNa evaM sAkSAtkAra ke liye kevala yogAbhyAsa hI nahIM apitu dhyAna evaM ekAgratA bhI Avazyaka hai| isa prakAra se cakra kuNDalinI ko sUkSma aMtaryAtrA ke atyaMta mArmika par3Ava haiM jo kevala sAdhakoM ko hI pratyakSa ho sakate haiM / Adhunika zarIra vijJAnI ina cakra sthAnoM kA mahattva to jAnate haiM kintu ina cakroM ko bhautika rUpa meM pratyakSa kara pAne meM saphala rahe haiM / kuNDalinI kA svarUpakuMDalinI zakti ko jIvAtmA ke rUpa mAnA gayA hai| isakA rUpa sarpiNI kI bhA~ti hotA hai / vaha sAr3he tIna prAMToM vAlI batAI gaI hai| gudA ke pIche eka mAMsapezI hotI hai jo sAmAnyataH 9 aMgula lambI tathA 4 aMgula moTI hotI hai / ise kanda kahate haiN| kanda ke madhya meM viSu caka nAmaka eka nAbhivat kendra hotA hai isa kendra para zakti niSkriya rahatI hai| sarpAkAra kuMDalinI isI sthAna para madhomukhI hokara vizrAma karatI hai| viSu cakra ko dhAraNa karane vAlI eka mAMsapezI dhaura hotI hai, ise kahate haiM / cUMki kuMDalinI kI yAtrA ke pUrva sAdhakoM ke samasta prANa samaSTi rUpa sarvaprathama yahA~ ekatrita hote haiM, isa kAraNa isa kendra kA mahattva anya cakroM kI nahIM hai| adhaH sahasrAra dhAraNa kara apekSA kama - tandrilAvasthA se jaba kuMDalinI jAgrata hotI hai to suSumnA nAr3I ke mArga se Urdhvamukha yAtrA prArambha kara sahasrAra cakra meM virAjamAna apane ananta kAla se bichur3e priyatama se milane cala par3atI hai| yaha mArga bhaviyAvastatA evaM mAyA ke prAvaraNoM ke kAraNa avaruddha hudhA rahatA hai kintu ir3A evaM piMgalA dvArA jaba prANAyAma kriyAe~ sampanna hotI haiM to prANa evaM apAna ke mila jAne se yaha mArga khula jAtA hai / prANa vAyu dvArA suSumnA mArga jaise hI svaccha kiyA jAtA hai, kuNDalinI kI yAtrA kI prAraMbhika taiyArI pUrNa ho jAtI hai / vastutaH ye candra aura sUrya nAr3iyA~, prANa pora mrapAna vAyu ke mAdhyama se jagat ke dhanAtmaka samanvita kara jaise (ha) aura RNAtmaka (Tha) tatvoM ko ho gatizIla karatI haiM, ananta kAla se kuNDalI bAMdhe soyI adhomukhI zradhaH sthita jIvAtmA prANAyAmayukta sAdhanA dvArA pradhamita agni se Akulita ho apanA alasAyApana tyAga kara suSumnA ke isa khule, svaccha evaM zItala mArga para Upara kI ora bar3hane lagatI hai isa UrdhvamukhI yAtrA ke nimitta vaha brahmanAdI kA sUtra grahaNa karatI hai tathA citrinI (citrA) sthita cakroM ko pAra karatI huI sahasrAra kI ghora bar3ha jAtI hai| ina cakroM ke nAma kramazaH mUlAdhAra, svAdhiSThAna, maNipUraka, anAhata, vizuddha evaM zrAjJA haiN| ye cakra vibhinna lokoM se sambandhita hote haiM / ina tAMtrika sUkSma cakroM ke vibhinna bIja, tattva, devatA, zakti, varNa zrAdi hote haiM / ina cakroM kA svarUpa puSpavat hotA hai| vibhinna vanoM kI vibhinna paMkhur3iyA~ hotI haiN| jaba kuMDalinI ina cakroM cakroM / kA bedha karatI hai to sAdhaka ko vizeSa prakAra kI siddhi prApta hotI hai| yadi sAdhaka ina siddhiyoM kA laukika lAbha lene lagatA hai to usakA patana va hai kintu yadi apane AdhyAtmika uddezyoM ke prati tIvra prabhIpsA, niSThA evaM dRr3hatA ko vaha banAye rakhatA hai to Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga : eka vyaSTi-samaSTi vizleSaNa | 169 maNipUraka cakra baM svAdhiSThAna cakra (a) kuNDalinI apanI UrdhvamukhI yAtrA avizrAnta evaM abAdha pUrNa karatI jAtI hai / isa yAtrA meM sabase bar3I sAdhanA, dhairya evaM eka-lakSyatA use bhakuTistha AjJAcakra ko pAra karane para karanI hotI hai| AjJAcakra se sahasrAra taka kA mArga isIliye baMka-nAla kahalAtA hai| kuMDalinI kI isa yAtrA ko eka anya prakAra se bhI jAnanA uttama hogaa| jaisejaise yaha divya-zakti cakroM ko bedhatI jAtI hai, vaha UrjAvAna hokara vibhinna kalAoM se yukta hotI jAtI hai| yaha eka divya milana hI hotA hai / mahAmAyA kuMDalinI apanI 100 kalAoM, jaisA ki tAMtrika granthoM meM ullekha hai, se zRgArita hokara vidyuta kI bhAMti cakAcauMdha paidA karatI, sahasrAra se suSumnA meM jharate amRta kA pAna kara puSTa hotI, anAhara nAda se // mUlAdhAra cakra (ba) citra 2-(a) Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama www.jainelibrary.on Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 170 , arcanArcama prAjJA cakra A abhinandita hotI, zarIra ke aNu-aNu ko apanI divyacetanA ke sphuraNa se rUpAntarita karatI brahmanAr3I kI pAlakI meM baiTha citrinI kA jhilamilAtA cUMghaTa DAla, vajrinI ke uttarIya ko dhAraNa kara suSumnA ke rAste cakroM ke bandanavAroM ke madhya hotI huI apane saMrakSaka devI devatAoM kI chatrachAyA meM bIja-maMtroM kI stutiyoM ke bIca, apanI akSarAtroM ke loka-gItoM se ullasita ho baMka-nAla sthita bhramara-guhA ke guhya mArga se anantakAla se bichur3e apane divya priyatama se cira-milana hetu sahasrAra kI ora bar3ha jAtI hai| . 4 vizuddhAravya cakra cakroM kA vizada paricaya nimna sAriNI dvArA spaSTa ho sakatA hai anAhata cakra citra 2-(ba) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga : eka vyaSTi-samaSTi vizleSaNa | 171 ___ mahAbindu (paramaziva) unmanI (parAcetanA zivatatva) nevANa (samanI) zakti tatva vyApinI (vyAmikA) (+000000 kalAzakti nAdAnta (mahAnAda) nAda rodhinI rodhinI ardhacandra (sUkSma UrjA -4) bindu (anaMta UrjA) ( cetanA ke Urdhva-stara) citra-3 nimna lokoM se UrdhvalokoM kI ora Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama , Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arcanArcana pRthvI vArAha anaMta kUrma AdhAra devatA mUla prakRti kAlAnirUdra matsya devatA kuru varSa ramyaka varNa ketumAla varSa ilAvarta kinnara varSa harivarSa kiM puruSa varSa bhAratavarSe citra-4 loka-lokAntarI bhadrAzva varSa hiraNyavAna varSa puruSa pAtAla paMcama khaNDa / 172 mahAtala rasAtala talAtala sutala vitala aMtala loka adhaH loka Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga : eka vyaSTi-samaSTi vizleSaNa | 173 kra. cakra sthAna cakroM kA vivaraNa cakra-puSpa kI loka tattva paMkhuDiyA~ (dala) devatA akSara zakti bIja maMtra 1. mUlAdhAra liMga bhUH pRthvI brahmA DAkinI laM va se sa 2. svAdhiSThAna per3a bhuvaH jala svaH agni viSNu cAkinI vaM ba rudra lAkinI raM Da 3. maNipUra nAbhi 4. anAhata hRdaya mahaH vAyu Izvara kAkinI yaM ka seTha 5. vizuddha kaNTha janaH AkAza mahezvara zAkinI haM pra se praH (sadAziva) 6. AjJA bhrU madhya 2 tapaH mahat paraziva hAkinI . ha, kSa 7. sahasrAra mastiSka 1,000 satyam zunya parabrahma mahAzakti (:) visarga [cakroM ke citroM kA avalokana kI jiye] citra kra. 2 (a) evaM (ba) vyaSTi-samaSTi vizleSaNa uparyukta sAriNI ke avalokana se yaha spaSTa hogA ki ina cakroM kA sambandha vibhinna lokoM se hai| mulAdhAra cakra bhoka, svAdhiSThAna bhavarloka, maNipUra svarloka, anAhata maharloka, vizuddha janaHloka, prAjJA tapaHloka tathA sahasrAra satyaloka se sambandhita haiM / prazna yaha uThatA hai ki kyA ye cakra vyaSTi meM samaSTi-sthita vibhinna lokoM kA pratinidhitva to nahIM karate haiM ? prazna kA uttara nizcita hI sakArAtmaka hai| bhAratIya dArzanika vicAradhArA vyaSTi meM samaSTi ko, tathA samaSTi meM vyaSTi ko dekhatI rahI hai| isa kAraNa ina cakroM ke mAdhyama se kuMDalinI kI yaha antaryAtrA anubhUti ke vyApaka stara para vibhinna lokoM kI, sUkSma cetanA ke adRSTa AdhAra para yAtrA hotI hai / kevala ina lokoM taka hI kyoM ? purANoM ne sAta adhaHlokoM yathA atala, vitala, sutala, talAtala, rasAtala, mahAtala aura pAtAla kI parikalpanA kI hai| unake Upara bhUrloka athavA pRthivI-maMDala hai jo sUkSmarUpa meM mUlAdhAra meM sthita hai| haThayoga sambandhI kucha citra evaM tatsambandhI vivaraNa ina dinoM upalabdha haiM / inameM adholoka meM ina vibhinna staroM tathA unakI zarIra meM sthiti tathA unake divya-pratIkoM kA aMkana huaA hai| citra kra.-3 meM inheM pradarzita kiyA gayA hai| inheM vizleSita karane para matsya, karma, ananta, varAha Adi avatAroM kI kalpanA kA gar3ha tattva bhI samajha meM A jaavegaa| yaha bhI spaSTa ho jAvegA ki kuMDalinI aura koI nahIM, purANa-vaNita zeSanAga hai, jisa para varAharUpI ve viSNu virAjamAna haiM jinhoMne pRthvI arthAt lakSmI ko dhAraNa kara rakhA hai| yahA~ jo mUlAdhAra hai usakI nAbhi meM brahmA, jo usakA devatA hai, brahmanAr3I kI kamala-nAla para baiThA hai| purANoM ne kuMDalinI kI isa vyaSTi-gata aMtaryAtrA se jur3e tattvoM ko samaSTigata rUpaka se pAzcaryajanaka rUpa se bAMdhA hai| Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa / 174 . arcanArcana zaiva taMtra se sambandhita granthoM ne prAjJA-cakra se Upara ke aneka sUkSma cetanA-staroM kI bAta kahI hai| ina staroM, jaisA ki citra kra.-4 meM pradazita kiyA gayA hai, ke nAma nIce se upara kI ora kramazaH bindu, ardhendu, nirodhikA, nAda, nAdAnta (mahAnAda), kalAzakti, vyApinI (vyApikA), nirvANa (yA samanI), unmanI tathA mahAbindu (paramaziva) hai| zaiva-taMtra ke anusAra kuMDalinI kI laya-sthalI sahasrAra na hokara mahAbindu hai| prathama tIna stara pAra karane para rUpAtmaka sattA kA nirodha ho jAtA hai| nAda meM vAcaka yA zabdAtmaka sattA rahatI hai kintu mahAnAda meM yaha vAcya-vAcaka bheda samApta ho jAtA hai| zakti ke stara para ananta prAnanda kA anubhava hotA hai| vyApinI kA stara divyatva kI viziSTa prakriyAoM dvArA jaise hI bedhita kiyA jAtA hai, nirvANa kI prakriyA prAraMbha ho jAtI hai| maharSi pataMjali ke anusAra nirodhikA para nirvitarka, nAdAnta para nivicAra, vyApikA para sAnanda evaM samanI para sasmitA samAdhi hotI hai| usake bAda unmanI avasthA AtI hai jahA~ parA-cetanA anubhUta hotI hai / antima avasthA meM paramaziva meM laya honA aparihArya hai| upasaMhAra-haThayoga kA uddezya hotA hai-dhairya, zakti, UrjA evaM loca se yukta ucca svAsthya kI upalabdhi; mAnasika udAttIkaraNa evaM sthirakaraNa; tathA kuNDalinI-jAgaraNa / jaba sAdhanA pripanI paripakvAnasthA meM pahu~catI hai to aNimA, garimA, mahimA, ladhimA Izitva bazitva. evaM prApti nAmaka aSTasiddhiyoM kI sahaja prApti ho jAtI hai kintu saccA sAdhaka inameM na ramakara usa paramatattva se abheda ho jAtA hai| isa prakAra haThayoga kA carama uddezyaka paripUrNa ho jAtA hai| vyaSTi-jAgaraNa ke AdhAra para samaSTi-cetanA ke sUkSma rUpAntara kI jo yojanA haThayoga ne prastuta kI hai vaha anyatra durlabha hI hai| samarpaNa; 34 kezava nagara hari phATaka, ujjaina (ma. pra.) 10