Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 DaoN0 chaganalAla zAstrI ema. e. (tridhA), pI-eca. DI. prophesara-madrAsa vizvavidyAlaya AcArya haribhadra ke prAkRta yoga granthoM kA mUlyAMkana __ bhAratIya vAGamaya meM prAkRta kA apanA mahatva- prayoga kI dRSTi se avazya hI katipaya prAdezika pUrNa sthAna hai| vibhinna prAkRtoM kA yatkicit prAde- boliyA~ rahI hoNgii| zika bheda ke sAtha bhAropIya bhASA-parivAra yA mahAbhASyakAra pataMjali ne mahAbhASya ke prAraMbha AryabhASA-parivAra ke kSetra meM bhArata ke pazcimI, meM vyAkaraNa yA zabdAnuzAsana kA lakSya nirUpita pUrvI, uttarI evaM madhya bhAga meM jana-jana meM loka karate hue likhA haibhASA ke rUpa meM vyApaka pracalana rahA hai| "jo zabdoM ke prayoga meM kuzala hai, jo zabdoM kA samucita rUpa meM upayoga karanA jAnatA hai, vaha - bhASAzAstriyoM ne bhASA-parivAroM kA vizleSaNa vyavahAra-kAla meM unakA yathAvat sahI-sahI upayoga karate hue prAkRtoM kI madhyakAlIna bhAratIya Arya karatA hai|" 9197377 (Middle Indo Aryan Languages) A bhASA ke zuddha prayoga kI phalaniSpatti kA jikra parigaNanA kI hai| unake anusAra bhAratIya Arya- karate hae ve kahate haiM-"aisA karanA na kevala isa bhASAoM ke vikAsa-krama ke antargata prAkRta kA loka meM usake lie zreyaskara hotA hai, varan parakAla I. pU. 500 se mAnA jAtA hai, para yadi hama loka meM bhI yaha usake utkarSa kA hetu hai| jo gaharAI meM jAeM to yaha vikAsakrama kA sthUla nirdhA azuddha zabdoM kA prayoga karatA hai, vaha doSabhAk / raNa pratIta hotA hai| prAcIna Arya bhASAe~ (Early in Indo Aryan Languages) jinakA kAla I0 pU0 * Age unhoMne ise spaSTa karate hue likhA hai1500 se I. pU. 500 mAnA jAtA hai, kA prArambha "eka eka zabda ke aneka apabhraMza-rUpa pracalita chandas yA vaidika saMskRta se hotA hai| aisA haiN|" apabhraSTa rUpoM meM unhoMne go ke artha meM pracalita pratIta hotA hai ki yaha vivecana chandas ke gAvI, goNI, gopatalikA kA ullekha kiyA hai / sAhityika rUpa ko dRSTigata rakhakara kiyA isa ullekha se yaha spaSTa hai ki mahAbhASyakAra gayA hai / vaidika saMskRta jana-sAdhAraNa kI bolacAla kA saMketa una boliyoM kI ora hai, jo chandaskAla. kI bhASA rahI ho, aisA saMbhAvita nahIM lgtaa| meM loka pracalita thiiN| bolacAla kI bhASAoM meM taba vaidika saMskRta ke samakakSa logoM meM dainandina rUpa-vaividhya kA honA sarvathA svAbhAvika hai / 1. mahAbhASya prathama Ahnika pR. 7 / 2. mahAbhASya prathama Ahnika pR.8 / 424 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sate & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA pratIta hotA hai,vibhinna pradezoM meM pracalita vaha prAcInatama sAhitya hai, jisakA na kevala jaina ve boliyA~ prAcIna prAkRteM rahI hoM, jinakA loga dharma evaM bauddha dharma ke siddhAntoM ke nirUpaNa kI vyavahAra karate the| unhIM ke AdhAra para pariSkAra- dRSTi se hI mahatva hai, varana tatkAlIna bhArata ke pUrvaka chandas yA vaidika saMskRta kA svarUpa nirmita loka-jIvana, samAja, rIti-nIti, vyApAra, kRSi, huA ho| prazAsana, nyAya, vyavasthA, bhojana, vastra Adi yadyapi yaha aba taka vivAda kA viSaya rahA hai jIvana ke sabhI aparihArya pakSoM para maiM / ki saMskRta tathA prAkRta meM kise prAcIna mAnA jAye vizada prakAza DAlatA hai| para prAkRta kI prakRti dekhate aisA kahA jAnA asaMgata digambara paramparA kA prAcIna sAhitya zaurasenI nahIM hogA ki chandas ke kAla meM bhI jana-vyavahArya meM hai| zaurasenI kA bhArata ke pazcimI bhAga meM bhASA ke rUpa meM usakA astitva rahA hai| ataH pracalana thaa| SaTkhaNDAgama ke rUpa meM zaurasenI meM usakI prAcInatA chandas se paravartI kaise ho sakatI jo sAhitya hameM upalabdha hai, vaha nizcaya hI karma siddhAnta para vizva ke darzanoM meM apanA apratima bhagavAna mahAvIra evaM buddha ke samaya meM aura sthAna laya hA Age bhI prAyaH samagra uttara bhArata meM mAgadhI, arddha dharma-siddhAntoM ke nirUpaNa se saMpRkta hone ke mAgadhI, zaurasenI evaM paizAcI Adi kA jana- kAraNa jaina paramparA kA prAkRta ke sAtha jo tAdAbhASAoM ke rUpa meM avyAbAdha pracalana rahA hai| tmya jur3A, vaha Age bhI anavarata gatizIla rhaa| mahAvIra dvArA apane upadezoM ke mAdhyama ke rUpa meM yaha bhI jJAtavya hai, apane pracalana-kAla meM arddha mAgadhI kA svIkAra tathA buddha dvArA mAgadhI prAkRta kI vyApakatA kevala jainoM taka hI sImita (pAli) kA svIkAra yaha siddha karatA hai| nahIM rhii| prAkRta jana-jana kI bhASA thii| saMskRta samavAyAMga sUtra, AcArAMga cUNi, dazavakAlika nATakoM meM jahA~ ziSTa-viziSTa pAtroM ke lie vRtti Adi meM isa Azaya ke ullekha haiM ki tIrthaMkara saMskRta kA prayoga huA hai, vahA~ lokajanIna pAtroM arddhamAgadhI meM dharma kA AkhyAna karate haiN|1 ke lie, jinameM vyApArI, kisAna, majadUra, bhRtya, __phalataH prAcInatama zvetAmbara jaina vADa maya jo striyA~, bAlaka Adi kA samAveza hai, vibhinna dvAdazAMgI ke rUpa meM vizra ta hai, usameM se gyAraha prAkRtoM kA prayoga huA hai| usase prAkRta kI sarvaaMga hameM arddhamAgadhI meM prApta haiN| bArahavA~ aMga jana bhogyatA sahaja hI siddha hotI hai / dRSTivAda vicchinna mAnA jAtA hai / aMgoM ke AdhAra Age calakara sAhityika bhASA ke rUpa meM mahApara upAMga, cheda, mUla, Avazyaka, prakIrNaka Adi ke rASTrI prAkRta kA vikAsa huA, jisameM sAhitya kI e rUpa meM vipula sAhitya arddhamAgadhI meM hI sajita vibhinna vidhAoM meM racanA huii| huaa| isa sandarbha meM Age bar3hate hue hama A0 haribhadra vinaya piTaka, sutta piTaka, abhidhamma piTaka sUri ke kAla meM praviSTa hote haiN| yadyapi vaha tathA tatparavartI bauddha sAhitya pAli meM racita sAhitya ke kSetra meM laukika saMskRta (Classical Sanskrit) kA utkarSakAla thA, darzana, nyAya, vyA___ arddhamAgadhI Agama evaM bauddha piTaka bhArata kA karaNa, kAvya Adi para saMskRta meM likhane ko lekhaka/403 huaa| 1. (ka) samavAyAMga sUtra 34. 22, 23 (kha) dazavakAlika vRtti pR. 223 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 425 Jhin Education International Orpivate spersonalise only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika utsAhita the, para jaina lekhakoM ne prAkRta meM bhI likhanA cAlU rakhA / A0 haribhadrasUri isake udAharaNa haiM / A0 haribhadra ke kAla ke sambandha meM vidvAnoM ne kAphI UhApoha kiyA hai / antataH purAtattva ke prakhyAta vidvAna tathA anveSaka muni jinavijaya ne usa para sUkSma gaveSaNA kii| unhoMne AcArya haribhadrasUri kA samaya I. san 700 770 nirdhArita kiyA, jise adhikAMza vidvAn prAmANika mAnate haiM / prAcIna lekhakoM tathA Adhunika samIkSakoM dvArA kiye gae ullekhoM ke anusAra haribhadra brAhmaNa paramparA se zramaNa paramparA meM Ae the / ve citrakUTa > cittaUDa > cittor3a yA cittaur3a ke rAjapurohita vaMza se sambaddha the / apane samaya ke udbhaTa vidvAna the / yAkinI mahattarA nAmaka jaina sAdhvI ke samparka meM Ane se jaina dharma kI ora AkRSTa hue / jaina dharma meM zramaNa ke rUpa meM pravrajita hue / vaidika paramparA ke to ve mahAn paNDita the hI sAtha hI sAtha bauddha darzana ke bhI marmajJa the / jaina zAstroM kA unhoMne gahana adhyayana kiyA / phalataH unake vaiduSya meM eka aisA nikhAra AyA, jo niHsaMdeha advitIya thA / A0 haribhadra kI bhAratIya vAGmaya ko bahuta bar3I dena hai / unhoMne aneka viSayoM para vipula sAhitya racA, AgamoM para vyAkhyAe~ likhIM, dharma va darzana para racanAe~ kIM, kathA - kRtiyA~ bhI racIM / paramparA se unheM 1400, 1440 yA 1444 prakaraNoM kA racanAkAra mAnA jAtA / yaha spaSTa nahIM hai ki prakaraNa kA tAtparya eka pustaka hai athavA pustaka ke adhyAya yA bhAga / sArAMzataH chaMTAI karane para 1. yogasUtra 1.2 / 3. tattvArtha sUtra 9.3, 16-20 / 5. samadarzI A. haribhadra pR. 63-65 / 426 prApya aprApya lagabhaga pacAsa grantha aise haiM. jinheM AcArya haribhadra - racita mAnA jAnA sandehAspada nahIM hai / prastuta nibandha meM yoga para prAkRta meM kareMge / AcArya haribhadra dvArA jainaracita kRtiyoM para vicAra vaha eka aisA samaya thA, jaba bhAratavarSa meM vibhinna dharma-paramparAoM meM yoga ke nAma se AdhyAtmika sAdhanA ke aneka upakrama gatizIla the | yoga zabda kA pataMjali ne cittavRtti nirodha ke rUpa meM jo upayoga kiyA hai, jaina paramparA meM vaisA lagabhaga nahIM rahA hai / vahA~ yoga' Asrava hai, jo mAnasika, vAcika evaM kAyika pravRttiyoM se jur3A hai / caitasi zuddhi, antaH pariSkAra yA karma-nirjaraNa ke lie jaina paramparA meM tapa kA svIkAra huA hai| opapAtika sUtra Adi Agama-granthoM meM tapa ke sambandha meM vistRta vizleSaNa hai / tapazcaraNa kA krama bhAratavarSa meM bahuta prAcInakAla se prAyaH sabhI dhArmika paramparAoM meM rahA hai / mahAn prajJA puruSa paM0 sukhalAlajI " saMghavI ke anusAra kabhI isa deza meM aise sAdhakoM kI paramparA rahI hai, jo sAMsArika bhoga, sukha-suvidhAe~, mAnaapamAna Adi sabhI anukUla-pratikUla paristhitiyoM se sarvathA alipta, asaMspRSTa rahate hue ghora tapomaya, pazu-pakSI jaisA sarvathA niSparigraha jIvana jIte the / unheM avadhUta zabda se abhihita kiyA jAtA rahA hai / bhAgavata' meM RSabha kA eka avadhuta yogI ke rUpa meM varNana AyA hai / vartamAna avasarpiNI ke prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabha kA jaina sAhitya meM jo varNana AtA hai, usase bhAgavata kA varNana titikSa dRSTi se bahuta kucha milatA-julatA sA hai / bhAgavata 2. tattvArthasUtra 6.1-2 / 4. aupapAtika sUtra 30 / 6. bhAgavata 5.5, 28-35, 5.6, 5.16 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha PFO Private & Personal Use Only www.jaihelibrary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ / ke 11veM skandha meM avadhUta datta yA dattAtreya kI carcA A0 haribhadrasUri ina saba paramparAoM kA gaha hai, jinhoMne apane dvArA vividha rUpa meM gRhIta rAI se adhyayana kara cuke the / jina tapaHkramoM, zikSAoM ke kAraNa apane caubIsa guru mAne the| sAdhanA paddhatiyoM, yaugika kriyA-prakriyAoM ke pari___ AcArAMga kA dhRtAdhyAyana (prathama zra taskandha pArzva meM vikAsa pAtI yoga-sAdhanA unake samaya SaSTha adhyayana) tathA vizuddhimagga kA dhatAMga-nirdeza taka jisa rUpa meM panapa cukI thI, usase ve bhalIbhAMti 15 avadhUta paramparA kI ora saMketa karate pratIta hote paricita the / samaya kI mAMga ko dekhate unheM yaha haiN| bhASA-vijJAna meM nirdezita prayatnalAghava yA Avazyaka pratIta huA ki jaina cintanadhArA ko saMkSiptIkaraNa kI prakriyA ke anusAra 'ava' upasarga kendra meM rakhate hue yoga kA eka aisA rUpa upasthita haTAkara kevala dhUta rakha liyA gayA ho| dhuta 'dha' kiyA jAe, jo tatsambandhI sabhI vicAradhArAoM kampane kA kRdanta rUpa hai| avadhUta ke sandarbha meM kA samanvaya lie hue ho, jise apanAne meM kisI isakA Azaya usa sAdhaka se hai, jisane karma-zatruoM ko koI Apatti na lge| ko kaMpA DAlA ho, jhakajhora diyA ho, hilA diyA yoga ke kSetra meM isa prakAra kA cintana karane ke ho| vAle A0 haribhadra sambhavataH pahale vyakti the| ___ sAtha hI sAtha tApasoM kI bhI vizeSa paramparAe~ kyoMki tatpUrvavartI lagabhaga sabhI yogAcAryoM ne apanI isa deza meM rahI haiM, jinakI tapaHsAdhanA brAhmaNa aura apanI paramparAoM ko hI uddiSTa kara sAhityazramaNa paramparA kA milA-julA rUpa lie thiiN| racanA kii| aupapAtika sUtra Adi meM jo vibhinna parivrAjakoM, A0 haribhadra ne yoga para cAra grantha likhe-1. tApasoM kA varNana AyA hai, vaha isa para prakAza yogadRSTisamuccaya, 2. yogabindu, 3. yogazataka tathA DAlatA hai / A0 haribhadrasUri ne samarAiccakahA meM 4. yogvishikaa| kulapati Arjava kauNDinya, suparitoSa nAmaka tapovana yogadRSTisamuccaya aura yogabindu saMskRta meM haiN| tApasa-Azrama aura vahA~ dIkSita agnizarmA ke tapa ye apekSAkRta vistRta haiM / yogadRSTisamuccaya meM 228 kA jo ullekha kiyA hai, usase tApasa-paramparA kI tathA yogabindu meM 527 zloka haiN| sabhI anuSTup prAcInatA anumita hotI hai| chanda meM haiM / ina granthoM meM lekhaka ne anyAnya yoga___ Age jAkara sAdhakoM kI purAkAlavartI avadhUta paramparAoM meM svIkRta vicAroM ke sAtha tulanAtmaka evaM tApasa paramparA ke pariSkaraNa tathA navIkaraNa samanvayAtmaka dRSTi se jaina sAdhanAkrama ko yoga kI meM pataMjali kA yogasUtra bahuta preraka banA, aisA zailI meM upasthita karane kA stutya prayAsa kiyA hai| (s sambhAvita lagatA hai| kyoMki uttaravartI kAla meM yogadRSTi samuccaya meM icchAyoga, zAstrayoga, sAdhanA ke sandarbha meM jo vikAsa huA, usameM daihika sAmarthyayoga mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, abhyAsa kA sthAna apekSAkRta gauNa hotA gayA aura kAntA, prabhA, parA-ATha yogadRSTiyoM', oghadRSTi dhAraNA, dhyAna evaM samAdhiparaka Antarika zuddhi yogadRSTi tathA kulayogI, gotrayogI, pravRttacakrakI ora sAdhakoM kA AkarSaNa bar3hatA gyaa| yogI, niSpannayogI ke rUpa meM yogiyoM ke bhedoM kA 1. aupapAtika sUtra 74-66 / 3. yogadRSTisamuccaya 2-11 / 5. yogadRSTisamuccaya 14-16 / 2. samarAiccakahA prathama bhava / 4. yogadRSTisamuccaya 13, 14 / 6. yogadRSTisamuccaya 207-12 / 427 | paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa C sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Sair Education International Por Private & Personal Use Only www.janarary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo vivecana kiyA hai, vaha sarvathA maulika hai, anyatra yogazataka :* prApta nahIM hotaa| bhArata meM zatapadyAtmaka kalevaramaya racanAe~ / ___isI prakAra yogabindu meM pUrvasevA Adi prakaraNa zatakoM ke nAma se hotI rahI haiN| jinabhadragaNi kSamA | haiM, jo yoga ke kSetra meM navInatA jor3ate haiN| zramaNa kRta dhyAnazataka tathA A0 pUjyapAda racita eka eka aura bar3e mahatva kI bAta hai, jisakA ullekha samAdhizataka aisI hI racanAe~ haiN| Age bhI yaha parihArya hai| A0 haribhadra ne yogabindra meM krama gatizIla rahA, jisameM A0 haribhadra kA yogagopendra tathA kAlAtIta nAmaka yogAcAryoM kA zataka AtA hai| isameM eka sau eka ullekha kiyA hai, jinakI sUcanA anyatra kahIM nahIM AryA chanda meM haiM, jo prAkRta meM gAthA ke nAma se miltii| unhoMne samAdhirAja' taka kI carcA kI prasiddha hai| ( hai, jo yoga para eka mahatvapUrNa grantha hai, jise uttama granthakAra ne yogazataka meM maMgalAcaraNa ke (EOHI samAdhi ke artha meM samajhane kI bhUla hotI rhii| pazcAta yoga kI paribhASA tathA usake bheda batalAte | yaha saMskRta prAkRta ke mile-jule rUpa meM racita grantha hae likhA haihaiM, jinake cInI bhASA bhASA meM bhI anuvAda nicchayao iha jogo sannANAINa tiNha sNbNdho| kAra hue| A0 haribhadra kA dRSTikoNa bar3A anaikAntika, mokkheNa joyaNAo niddiTTho joginAhehiM // 2 // udAra, samanvayavAdI aura sarvathA guNaniSThAparaka nizcayadRSTi se samyakajJAna, samyakadarzana tathA ra thaa| yahI kAraNa hai, ve niHsaMkoca kaha sake- samyakcAritra--ina tInoM kA AtmA ke sAtha saMbaMdha honA yoga hai / vaha AtmA kA mokSa ke sAtha yojana pakSapAto na me vIre, na dvaSaH kapilAdiSu / yuktimada vacanaM yasya tasya kAryaH prigrhH|| yA yoga karatA hai, isa kAraNa yogavettAoM ne use - yoga kI saMjJA dI hai| vaha nizcaya-yoga hai| aba -lokatatva nirNaya 38 taka pAtaMjala yoga svIkRta cittavRtti-nirodha tathA zAstravArtAsamuccaya evaM yogabindu meM isa jaina-darzana svIkRta manovAkkAya-karma ke artha meM saMpraAzaya ke aura bhI prasaMga Aye haiM, jo A0 haribhadra yukta yoga zabda kA yaha tIsarA artha A0 haribhadra ne kI asaMkIrNa cintanadhArA ke dyotaka haiN| udghATita kiyA, jisakA yuj! yojane dhAtu ke ___ yogazataka evaM yogaviMzikA A0 haribhadra kI 'jor3anA' artha se sIdhA sambandha hai| prAkRta-racanAe~ haiM, jinameM vyApaka cintanadhArA ke granthakAra ne yogaviMzikA kI pahalI gAthA meM paripArzva meM jainasiddhAntoM ke kendra se yoga kA yoga kI isI rUpa meM paribhASA kI hai| likhA hainikhAra huA hai / granthakAra ne jaina tattvadarzana aura ___ mokkheNa (mukkheNa) joyaNAo jogo tadgabhita sAdhanAmulaka AcAravidhA ko yoga kI savvo vi dhmmvaavaaro| naI zailI meM apanI ina kRtiyoM meM udbhAsita kiyA - parisuddho vinne o ThANAigao viseseNa / / / hai, jisase jaina-darzana ko garimA kA prAzastya bar3A jo AtmA ko mokSa se jor3atA hai, vaha sabhI 1. yogabindu 100 / 3. yogabindu 456 / 5. yogabindu 525 / 2. yogabindu 300 / 4. zAstravArtAsamuccaya 208, 206, 237 / nate. . 428 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa ( sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Code FUPNate & Personal Use Only www.jainelibrary org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pal prakAra kA dharma-vyApAra-dharmopAsanA ke ve sabhI yoga kA adhikArI kauna ho sakatA hai, isa yA upakrama yoga haiM / prastuta sandarbha meM yoga kA Azaya sambandha meM haribhadra ne jo tAttvika samAdhAna diyA kA Asana, dhyAna Adi se hai| hai, vaha unakI gaharI sUjha kA evaM jaina darzana kI yogadRSTi samuccaya meM sAmarthyayoga ke yogasaMnyAsa marmajJatA kA sUcaka hai| nAmaka bheda kA svarUpa samajhAte hue likhA hai unhoMne likhA haiatastvayogo yogAnAM, yogaH para udaahRtH| ahigArI puNa ettha vinneo apuNabaMdhagAitti / mokSayojanabhAvena, sarvasanyAsalakSaNaH // taha taha niyattapayaI ahigAro'Negabheo tti // 6 // yahA~ yoga ko mokSayojanabhAva ke rUpa meM vyA apunarbandhaka-carama pudgalAvarta meM avasthita 2 khyAta kiyA hai / arthAt vaha AtmA ko mokSa se / puruSa yoga kA adhikArI hai, aisA jAnanA cAhiye / jor3atA hai, vaha AtmabhAva kA paramAtmabhAva ke sAtha karma-pravRtti kI nivRtti-karma-pudgaloM ke nirjaraNa yojaka hai / yaha yojakatva hI yoga kI vAstavikatA kI taratamatA se prasUta sthitiyoM ke anusAra guNa niSpannatA kI dRSTi se usake aneka bheda ho sakate isa zloka meM eka bAta atyanta mahatvapUrNa hai| yahA~ yoga dvArA ayoga prApti-yogarAhitya svAyata adhyAtma-jAgaraNa kI prakriyA ke antargata yogakarane kA saMketa kiyA gayA hai| arthAt yahA~ yoga bandu Io bindu' meM bhI yaha prasaMga vizada rUpa meM cacita huA dvArA dhyAna Adi Atma-sAdhanA ke upakramoM, upAyoM hai| dvArA yoga-mAnasika, vAcika, kAyika pravattiyoM apUnarbandhaka tathA carama pudgalAvarta ke sandarbha | kA sarvathA nirodha kara ayoga-yogarahita bana jAne meM jaina darzana kI aisI mAnyatA hai ki jIva anAdikA bhAva ujAgara huA hai / AtmA kI vaha sarvottama kAla se zarIra, mana, vacana dvArA saMsArastha pudgaloM unnatAvasthA hai, jahA~ vaha (AtmA) sarvathA apane kA kisI na kisI rUpa meM grahaNa tathA visarjana svarUpa meM, svabhAva meM sampratiSTha ho jAtI hai| karatA A rahA hai| koI jIva vizva ke samasta svarUpa-sampratiSThAna ke pazcAt kucha karaNIya baca pudgaloM kA eka bAra kisI na kisI rUpa meM grahaNa 4 nahIM jAtA / vahA~ kartA, karma aura kriyA kI tripadI tathA visarjana kara cukatA hai -sabakA bhoga kara - aikya prApta kara letI hai / vaha AtmA kI dehAtItA- letA hai, vaha eka pudgala-parAvarta kahA jAtA hai| vasthA hai, sahajAvasthA hai, parama Anandamaya dazA hai, yaha pudgaloM ke grahaNa-tyAga kA krama jIva ke yogasAdhanA kI sampUrNa siddhi hai| sabhI pravRttiyA~, anAdi kAla se calA A rahA hai| yoM sAmAnyataH jinakA deha, indriya Adi se sambandha hai, vahA~ svayaM jIva isa prakAra ke ananta pudgala-parAvartoM meM se apagata ho jAtI hai| yaha yoga dvArA yoganirodha- gujaratA rahA hai| yahI saMsAra kI dIrgha zRMkhalA yA pUrvaka ayoga kI upalabdhi hai| ayoga hI yogI kA cakra hai / isa cakra meM bhaTakate hue jIvoM meM kaI bhavya parama lakSya hai| yaha taba sadhatA hai, jaba naizcayika yA mokSAdhikArI jIva bhI hote haiM, jinakA kaSAyadRSTi se AtmA meM jJAna kI avicala jyoti uddIpta mAndya bar3hatA jAtA hai, mohAtmaka karma-prakRti kI ho jAtI hai, niSThA kA susthira sambala svAyatta ho zakti ghaTatI jAtI hai| jIva kA zuddha svabhAva kuchajAtA hai| tadanurUpa sAdhanA sahaja rUpa meM adhigata kucha udbhAsita hone lagatA hai| aisI sthiti A ho jAtI hai| jAne para jIva kI saMsAra meM bhaTakane kI sthiti 1. yogabindu 176-78 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Oct 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6ero Sr Private & Personal Use Only www.jainetofary.org
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimita, sImita ho jAtI hai / saMsAra ke pudugaloM ko kevala eka bAra kisI na kisI rUpa meM bhoga sake, mAtra itanI avadhi bAkI raha jAtI hai, use carama pudgala parAvarta yA caramAvarta kahA jAtA hai / jaina- darzana meM pratyeka karma kI jaghanya kama se kama tathA utkRSTa adhika se adhika do prakAra kI Avadhika sthitiyA~ mAnI gayI haiN| ATha prakAra ke karmoM meM mohanIya karma pradhAna hai| mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3a sAgaropama hai, jisakA mukhya kAraNa jIva kA tIvra kaSAyayukta honA hai / jaba jIva carama-pudgala-parAvarta sthiti meM hotA hai, usa samaya kaSAya bahuta hI manda rahate haiM / phalataH vaha phira sattara kor3Akor3a sAgaropama sthiti ke mohanIya karma kA bandha nahIM karatA / use apunabandhaka kahA jAtA hai ! apunarbandhakatA kI sthiti pA lene ke pazcAt jIvana sanmArgAbhimukha ho jAtA hai / usakI moharAgamayI karma-granthI TUTa jAtI hai / samyaka darzana prApta ho jAtA hai / 430 dharmazAstroM meM nirUpita vidhi ke anurUpa gurujana kA vinaya, zuzrUSA sevA, paricaryA kare, unase tattva jJAna sunane kI utkaNThA rakhe tathA apanI kSamatA ke anurUpa zAstrokta vidhi-niSedha kA pAlana kare arthAt zAstra - vihita kA AcaraNa kare, zAstraniSiddha kA AcaraNa na kare / pAvana tivvabhAvA kuNai na bahu mannaI bhavaM ghoraM / uciyadiThaIM ca sevai savvatha vi apuNabaMdho tti | 13 | pUrvaka pApa karma nahIM karatA, ghora - bhISaNa, bhayAvaha apunarbandhaka tIvra bhAva- utkaTa kaluSita bhAvanAsaMsAra ko bahuta nahIM mAnatA / usameM Asakta - racAvaiyaktika, dhArmika-sabhI kAryoM meM ucita sthitipacA nahIM rahatA / laukika, sAmAjika, pArivArika, nyAyapUrNa maryAdA kA pAlana karatA hai / paDhamassa lokadhamme parapIDAvajjaNAi oheNaM / gurudevAtihipUyAi dINadANAi ahigicca // 25 // sAdhaka kI yaha vaha sthiti hai, jaba vaha yogasAdhanA ke yogya ho jAtA hai, kintu yoga mArga para ArUr3ha hone ke lie, usa para anavarata gatizIla rahane hetu kucha aura caahie| vaha hai aise sAtvika, saumya, vinIta, sevAsampRkta, karuNAzIla jIvana kI urvara pRSThabhUmi, jisameM yoga ke bIja aMkurita, udgata, abhivarddhata, puSpita evaM phalita ho sakeM / isake lie A haribhadra ne yogabindu meM pUrva sevA ke rUpa meM vaise sadguNoM kA vivecana kiyaa| yoga- gihiNo imo vi jogo ki puNa jo zataka meM granthakAra ne " pUrvasevA" pada kA prayoga to nahIM kiyA hai, kintu vyavahAra yoga, yogAdhikArI kI pahacAna, mArga darzana, kartavya bodha Adi ke rUpa meM vahI saba kahA hai, jo pUrva sevA meM pratipAdita hai / likhA haiguruviNao susAiyA ya vihiNA u dhammasatthesu / taha cevANuTThANaM vihi-paDisehesu jahasattI || za prathama bhUmikA kA sAdhaka dUsaroM ko pIr3A na de / guru, deva tathA atithi kA satkAra kare, dIna janoM ko dAna de, sahayoga kare / A0 haribhadra ke anusAra ye loka-dharma haiM, jo prathama bhUmikA ke sAdhaka ke lie anusaraNIya hai / Age unhoMne kahA hai sadadhammANuvarohA vittI dANaM ca teNa suvisuddha jiNapUya bhoyaNavihI saMjhA-niyamo ya jogaM tu // ciyavaMdaNa - jaivissAmaNA ya savaNaM ca dhammavisayati / bhAvaNA - maggo ||30,31 // saddharma ke anurodhapUrvaka - saddharma kI ArAdhanA meM bAdhA na Ae, yaha dhyAna meM rakhate hue gRhI sAdhaka apanI AjIvikA calAe, vizuddha-nirdoSa dAna de, jinezvaradeva - vItarAma prabhu kI pUjA kare, yathAvidhi - yathAniyama bhojana kare, sAyaMkAlIna upAsanA ke niyamoM kA pAlana kare / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha vate & Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ caitya-vandana, yati - saMyamI sAdhu ko sthAna, pAtra Adi kA sahayoga, unase dharma-zravaNa ityAdi satkArya kare, bhAvanA-mArga kA - bAraha bhAvanAoM kA evaM maitrI, muditA, karuNA tathA mAdhyasthya bhAvanA kA abhyAsa kare | yahA~ yaha jJAtavya hai ki bhAvanAe~ caitasika pariSkAra kA ananya hetu ho sakatI haiM, yadi unakA yathAvidhi yoga kI paddhati se abhyAsa kiyA jAe / aisA pratIta hotA hai, jaina paramparA meM kabhI bhAvanAoM ke abhyAsa kA koI vaijJAnika, manovaijJAnika krama rahA ho, jo hameM Aja upalabdha nahIM hai / yogabindu aura yogazataka meM zIla, sadAcAra Adi lokadharmoM ke paripAlana kI jo vistAra se carcA kI gayI hai, usakA eka hI abhiprAya hai, sAdhaka jIvana meM mAnavocita zAlInatA sahaja rUpa meM svAyatta kara sake, jisase Age vaha yoga-sAdhanA kI lambI yAtrA meM avizrAnta rUpa meM bar3hatA jA sake / evaM ci avayAro jAyai maggammi haMdi eyassa / raNe pahapa bhaTTo vaTTAe vaTTamoraI ||26|| jaise vana meM mArga bhUle hue pathika ko pagaDaMDI batalA dI jAe to usase vaha apane sahI patha para pahu~ca jAtA hai, vaise hI vaha sAdhaka loka dharma ke . mAdhyama se adhyAtma meM pahu~ca jAtA hai / loka dharma aura adhyAtma kA samanvaya jIvana kI samagratA hai / jahA~ yaha nahIM hotI, vaha jIvana kA khaNDita rUpa hai, jisase sAdhya nahIM sadhatA / isI tathya ko AtmasAt karAne hetu haribhadra ne aneka rUpoM meM isakI carcA kI hai / isI Azaya ko spaSTa karate hue granthakAra ne usase sAmAyika zuddha hotI hai / likhA hai zreNI ke sAdhakoM kI carcA kI hai, jahA~ uttarottara lokottara dharma-saMyama, vrata tathA sAmAyika sAdhanA se sAdhaka ko jor3ane kA unakA abhipreta hai / 1 1. yogazataka 27-26 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa jaina sAdhanA meM sAmAyika kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai / vaha cAritra kA mukhya aMga hai / . 0 haribhadra ne sAmAyika ko yoga kI bhUmikA meM parigRhIta kara use jo sammArjita, saMskArita rUpa pradAna kiyA, vaha unakI gaharI sUjha kA paricAyaka hai / unhoMne sAmAyika ko azuddhi se bacAne para bar3A jora diyA hai / kahA haiuse se vihiesu ya IsirAgabhAve vi / sAmAiyaM asRddha N suddha N samayAe dosuM pi // 17 // zAstroM meM jinakA pratiSedha niSedha kiyA gayA hai, aise viSayoM kAryoM meM dveSa tathA zAstroM meM jinakA vidhAna kiyA gayA hai, uname thor3A bhI rAga sAmAyika ko azuddha banA dete haiM, jo ina donoM meM - niSiddha tathA vihita meM samabhAva rakhatA hai, 0 haribhadra ne isa gAthA dvArA sAdhaka ko cintana kI usa pavitratama bhUmikA se jor3ane kA prayatna kiyA hai, jahA~ mana samatA-rasa meM itanA Apluta ho jAe ki vaha pApa se aprIti yA ghRNA tathA puNya se prIti yA Asakti se U~cA uTha ske| rAga, dveSa, moha Adi doSoM ke parihAra hetu sAdhaka apane cintana ko kaisA mor3a de, isa para sUkSma vizleSaNa karate hue granthakAra ne batalAyA hai| unhoMne yogazataka meM Age dvitIya aura tRtIya ki rAga abhisaMga -- AsaktatA - prItimattA se jur3A jaina darzana karma siddhAnta para TikA hai / ataH granthakAra ne 53 se 58 gAthA taka chaha gAthAoM meM karmavAda kA saMkSipta kintu bar3A bodhaprada vizleSaNa kiyA hai / sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha : 431
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai tathA dvaSa aprIti se / ye donoM hI moha-prasUta jyoM-jyoM yogAMgoM kI siddhi hotI jAtI hai, avasthAe~ haiM / sAdhaka yaha dRSTi meM rakhate hue gaharAI yogI ko aneka siddhiyA~ prApta hotI jAtI haiM, 12 se vicAra kare ki inameM mujhe dRr3hatA se DaTakara, jinheM pataMjali ne vibhUtiyA~ kahA hai, bauddha paramparA atyadhika rUpa meM kauna pIr3ita kara rahA hai ? yaha meM jo abhijJAe~ kahI gayI haiM, jaina paramparA meM ve samajhatA huA una doSoM ke svarUpa, pariNAma, vipAka labdhiyoM ke nAma se abhihita huI haiN| granthakAra ne Adi para ekAnta meM ekAgra mana se bhalI-bhA~ti 83, 84, 85 gAthAoM meM saMkSepa meM ratna Adi, cintana kreN| aNimA Adi Amosahi (AmauSadhi) Adi / yaha cintana kI antaHsparzI sUkSma prakriyA hai, labdhiyoM kI ora saMketa kiyA hai| jo sAdhaka ko zakti, antaHsphUrti pradAna karatI aisA mAnA jAtA hai, jisa yogI ko Amosahi siddha ho jAtI hai, usake sparza mAtra se roga dUra ho Age unhoMne pratyeka doSa ke pratipakSI bhAvoM para jAte haiN| gaharAI se socate hue doSa-mukta hone kA mArga prazasta yoga-sAdhanA ke sAra rUpa meM granthakAra ne manokiyA hai| bhAva ke vaiziSTya kI vizeSa rUpa se carcA kI hai| ___samagra cintana, caryA evaM abhyAsa-ye saba unhoMne batAyA hai ki kAyika kriyA dvArA-mAtra zAzvata jaina siddhAntoM kI dhurI para Tike raheM, ata- dehAdhita bAhya tapa dvArA naSTa hue doSa maNDUka cUrNa eva unhoMne prasaMgopAtta rUpa meM utpAda-vyaya-dhrauvya ke samAna haiM / ve hI doSa yadi bhAvanA dvArA, zuddha kA saMkSepa meM tAttvika zailI meM nirUpaNa kiyA hai, antarvatti yA mAnasika parizuddhi dvArA kSINa kiye tAki sAdhaka kI manobhUmi satyonmukha dRr3hatA se gaye hoM to maNDUka-bhasma ke samAna haiN| paripoSita rheN| maNDUka-cUrNa tathA maNDUka-bhasma kA udAharaNa AhAra-zuddhi para prakAza DAlate hue granthakAra ne gRha tyAgI sAdhakoM ko, jinakA jIvana bhikSA kAyika kriyA evaM bhAvanAnugata kriyA kA bheda caryA para AdhRta hai, jo samajhAyA hai, vaha bar3A bodha spaSTa karane ke lie prAcIna dArzanika sAhitya meM prada hai| unhoMne bhikSA ko jJAna-lepa se upamita prayoga meM AtA rahA hai| aisA mAnA jAtA hai ki kiyA hai| phor3e para, use miTAne hetu jaise kisI meMDhaka ke zarIra ke Tukar3e-2 ho jAe~ to bhI naI varSA / kA jala girate hI usake zarIra ke ve aMga paraspara davA kA lepa kiyA jAtA hai, usI prakAra kSudhA, tRSA Adi miTAne hetu bhikSA grahaNa kI jAtI hai, __ milakara sajIva meMr3haka ke rUpa meM pariNata ho jAte haiN| yadi meMDhaka kA zarIra jalakara rAkha ho jAe IN davA kitanI hI kImatI ho, phor3e para utanI hI lagAyI jAtI hai, jitanI Avazyaka ho| usI - to phira cAhe kitanI hI varSA ho, vaha punaH sajIva prakAra bhikSA meM prApta ho rahe khAdya, peya Adi " nahIM hotaa| padArtha kitane hI susvAdu evaM sarasa kyoM na hoM, ve yogasUtra ke TIkAkAra vAcaspati mizra ne apanI anAsakta bhAva se utane hI svIkAra kiye jAeM, TIkA (tatvavaizAradI) meM isa udAharaNa kA ullekha jitanI AvazyakatA ho / aisA na karane para bhikSA sadoSa ho jAtI hai| granthakAra ne manaHzuddhi yA manojaya para bar3A jora 2. yogazataka 67-70 / 1. yogazataka 56-60 / 3. yogazataka 72-73 / 432 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - ONYrivate & Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ PM IAS pata diyA hai| unhoMne bodhisattva kA udAharaNa dete hue vijaya ne TIkA kI racanA kI, jo prastuta kRti meM batAyA hai ki ve kAmapAtI hote haiM, cittapAtI nahIM ati saMkSepa meM pratipAdita viSayoM ke spaSTIkaraNa hote / kyoMki uttama Azaya-bhAva yA abhiprAya ke kI dRSTi se bahata upayogI hai| kAraNa unakI bhAvanA-citta-sthiti zuddha hotI yogaviMzikA kI prayama gAthA meM lekhaka ne AtmA kA mokSa se yojana rUpa yoga kA lakSaNa batalAkara yahA~ kahane kA Azaya yaha hai ki jaba taka deha usake bhedoM kI ora iMgita kiyA hai| in hai, karma kA sarvathA nirodha nahIM ho sakatA, kintu dUsarI gAthA meM unhoMne yoga ke bhedoM kA vizle mana yA bhAvanA kA pariSkAra ho sakatA hai, jisake SaNa karate hue kahA hailiye sAdhaka satat saprayatna, saceSTa rahe, vahA~ vikAra ThANunnatthAlaMbaNarahio tantammi paMcahA eso| na Ane paaye| dugamitthakammajogo tahA tiyaM nANajogo u / / 2 / / isa prakAra A0 haribhadrasUri ne prastuta grantha ke tantra meM-yogapradhAna zAstra meM sthAna, UrNa,artha, 500 kevala 101 zlokamaya choTe se kalevara meM yoga ke Alambana tathA anAvalambana-yoga ke pA~ca bheda ||5 sandarbha meM bodhAtmaka, tulanAtmaka dRSTi se itanA kucha batAye haiM / inameM pahale do-sthAna aura UrNa ko kaha diyA hai, jo sAdhanA kI yAtrA karmayoga tathA unake pazcAdvartI tIna-artha, AlayogI ke lie eka divya pAtheya siddha ho mbana tathA anAvalambana ko jJAnayoga kahA gayA hai| yogavizikA sthAna-sthAna kA artha sthita honA hai| yoga meM Asana zabda jisa artha meM pracalita hai, yahA~ sthAna ___ AcArya haribhadrasUri kI prAkRta meM yoga para zabda usI artha meM prayukta huA hai| dUsarI kRti yogavizikA hai| __ vAstava meM Asana ke lie sthAna zabda kA prayoga 3 bhAratIya vAGamaya meM bIsa-bIsa, tIsa-tIsa vizeSa saMgata tathA yuktipUrNa hai| Asana kA artha I R) Adi padyoM kI pustakAtmaka racanAoM kA eka vizeSa baiThanA hai / saba Asana baiThakara nahIM kiye jAte / ra krama rahA hai / bauddha jagat ke suprasiddha lekhaka vasu- kucha Asana baiThakara, kucha sokara tathA kucha khar3e hokara || bandhU ne vizikA-trizikA ke rUpa meM pustaka-racanA kie jAte haiN| deha kI vibhinna sthitiyoM meM avakI, jinameM unhoMne vijJAnavAda kA vivecana kiyaa| sthita honA sthAna zabda se adhika spaSTa hotA hai| kisI viSaya ko samagratayA bahuta hI saMkSepa meM UrNa yogAbhyAsa ke sandarbha meM pratyeka kriyA ke yA vyAkhyAta karane kI dRSTi se vizikAoM kI paddhati sAtha jo sUtra-saMkSipta zabda - samavAya kA uccA ko upayogI mAnA gayA / A0 haribhadra ne isI raNa kiyA jAtA hai, use UrNa kahA jAtA hai / prAcIna zailI ke anurUpa bIsa vizikAoM kI racanA UrNa ko eka apekSA se pAtaMjala yoga-sammata kii| ve saba prAkRta bhASA meM haiN| unameM 17voM vizikA japa-sthAnIya' mAnA jA sakatA hai| yogavizikA hai| isameM AryA chanda kA prayoga huA artha-zabda-samavAya-gabhita artha ke avabodha hai| racanAkAra ne kevala bIsa gAthAoM meM yoga ke kA vyavasAya-prayatna yahA~ artha zabda se abhihita sArabhUta tattvoM ko upasthita karane kA prastuta pustaka huA hai| PL meM jo vidvattApUrNa prayatna kiyA hai, vaha gAgara meM Alambana-dhyAna meM bAhya pratIka Adi kA sAgara saMjone jaisA hai| isa para upAdhyAya yazo- AdhAra Alambana hai / 1. yogasUtra 1.28 / 433 pacama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 40 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Balducation International Nr Private & Personal. Use Only www.jaintierary.org
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 hemacandra ke yogazAstra, zubhacandra ke jJAnArNava A0 haribhadra ke anusAra jo puruSa pUrvokta rUpa tathA bhAskaranandI ke dhyAnastava Adi meM meM yogAbhirata hai, usakA anuSThAna sadanuSThAna kahA varNita piNDastha, padastha evaM rUpastha dhyAna se yaha jAtA hai| tulanIya hai| sadanuSThAna ko unhoMne cAra prakAra kA batalAyA anAlambana-dhyAna meM rUpAtmaka padArthoM kA hai-1. prIti-anuSThAna, 2, bhakti-anuSThAna, 3. sahArA na lenA anAvalambana kahA gayA hai| yoga- AgamAnuSThAna tathA 4. asaMgAnuSThAna / zAstra', jJAnArNava tathA dhyAnastava meM varNita rUpA- yoga ke pUrvokta bIsa bhedoM meM se pratyeka ke ye tIta dhyAna se isakI tulanA kI jA sakatI hai| cAra-cAra bheda aura hote haiN| isa prakAra usake A0 haribhadra ne yoga ke ina pA~ca bhedoM meM se assI bheda ho jAte haiN| pratyeka ke icchA, pravRtti, sthiratA evaM siddhi ke rUpa yogAbhyAsa ke sandarbha meM A0 haribhadra dvArA meM cAra cAra bheda aura kiye haiM / yoM yoga ke bosa kiye gaye yoga ke ye bheda sAdhaka ko yogasAdhanA kI kA bheda ho jAte haiN| sUkSmatA meM jAne kI preraNA pradAna karate haiM / inakA inakI vyAkhyA karate hue unhoMne batAyA hai ki sUkSmatA se saMsparza kara sAdhaka apane meM Atma-sphUrti yogArAdhaka satpuruSoM-yogiyoM kI carcA meM prIti, kA anubhava karatA hai / phalataH vaha yoga ke mArga para spRhA, utkaNThA kA honA icchAyoga hai| uttarottara, adhikAdhika pragati karatA jAtA hai| navAbhyAsI ke mana meM aisI spRhA kA udita yogavizikA meM gAthA 10 se 14 taka A0 honA usake ujjvala bhaviSya kA sUcana hai| haribhadra ne yoga ke pariprekSya meM caitya-vandana ke sambandha meM carcA kI hai, jisakA yoga se koI sIdhA pravRttiupazama bhAvapUrvaka yoga kA yathArtha rUpa meM pAlana sambandha pratIta nahIM hotaa| pravRtti-yoga hai| ve caityavandana satra kI sArthakatA arthayoga aura sthiratA Alambana yoga ko sAdha lene se hI mAnate haiM / artha____ Atmabala dvArA, bAdhA-janaka sthitiyoM kI yoga samyak artha ke avabodha kI dizA meM cintana paraka upakrama hai aura Alambana yoga pratIka-vizeSa C cintA se atIta hokara susthira rUpa se yoga kA pratipAlana sthiratAyoga hai| ke sahAre dhyaan-prkriyaa| ___artha aura Alambana yoga jahA~ siddha ho jAte siddhi haiM, vahA~ caityavandana sAkSAt mokSa-hetu se jur3a jAtA sAdhaka jaba uparyukta paMcavidha yoga sAdha cukatA hai| hai, taba vaha na kevala svayaM hI Atma-zAnti kA anu- jahA~ sthAna evaM UrNa yoga hI siddha hote haiM, artha bhava karatA hai, varan jo bhI usa yogI ke samparka meM evaM Alambana nahIM, vahA~ caitya-vandana mokSa kA Ate haiM, sahaja rUpa meM usase utprerita hote haiN| sAkSAt hetu to nahIM banatA, paramparA se vaha mokSa yogI kI usa sthiti ko siddhiyoga kahA jAtA hai| hetu hotA hai| Age unhoMne likhA hai - . 1. yogazAstra, prakAza 7-6 / 3. dhyAnastava 24-31 / 5. jJAnArNava sarga 40 / 2. jJAnArNava sarga 37-36 / 4. yogazAstra 10.5 / 6. dhyAnastava 32-36 / 434 6. paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For Pivate & Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA at N jo vyakti arthayoga evaM Alambana yoga se rahita meM aisA hotA hai. usake sAdhuoM meM sAdhutva kA mUla ! hai, jisane sthAna-yoga aura UrNa-yoga bhI nahIM sAdhA guNa hI nahIM rhtaa| hai, usakA caityavandanamUlaka anuSThAna kevala kAyika ve striyoM ke samakSa gAte haiM, aMTasaMTa bolate haiM, IN ceSTA hai athavA mahAmRSAvAda hai-nirI mithyA mAno ve aniyantrita baila hoN| ve azuddha AhAra 0 pravaMcanA hai, isalie adhikArI-suyogya vyaktiyoM ko lete haiM / jala, phala, puSpa Adi sacitta padArtha, 70 hI caityavandana sUtra kA zikSaNa denA cAhiye / jo snigdha va madhura padArtha tathA lauMga, tAmbUla Adi kA || dezaviratiyakta haiM-AMzika rUpa meM vratayakta haiM. ve sevana karate haiN| nitya do-tIna bAra bhojana karate haiN| DS hI isake sacce adhikArI haiN| kyoMki caityavandana ve caitya. maTha Adi meM nivAsa karate haiN| pajA sUtra meM "kAyaM vosarAmi" deha kA vyutsarga karatA hU~, meM Arambha samAraMbha-hiMsA Adi sAvadha kArya ina zabdoM se kAyotsarga kI jo pratijJA prakaTa hotI karate haiM, deva-dravyoM kA bhoga karate haiN| jina-gRha hai, vaha suvratI ke viratibhAva yA vrata ke kAraNa hI aura zAlA Adi kA nirmANa karate haiN| ghaTita hotI hai-isa satya ko bhalIbhAMti samajha ve jyotiSa batalAte haiM, bhaviSya kathana karate haiM, lenA caahiye| cikitsA karate haiN| maMtra-TonA-ToTakA karate haiMsAtha hI sAtha isa sandarbha meM itanA aura jJAtavya jo kArya pApajanaka haiM, naraka ke hetu haiN| hai ki dezavirata se ucca sarvavirata sAdhaka tattvataH saMbodha-prakaraNa ke isa varNana se sAdha-saMsthA kI isake adhikArI haiM tathA deza virati se nimna sthAna- hIyamAna cAritrika sthiti kA patA calatA hai / ve, yA vartI apunarbandhaka yA samyakdRSTi vyavahArataH isake jaisA pahale saMketa kiyA gayA hai, caityoM meM Asakta adhikArI mAne gaye haiN| the / caityavaMdana ke nAma para apane Apako dhArmika A0 haribhadra ko yoga jaise viSaya ke antargata siddha karane ke sivAya unake pAsa cAritrya nAma kI caityavandana jaise viSaya ko itane vizada rUpa se koI vastu baca nahIM pAyI thI / unako sanmArga para vyAkhyAta karanA, prastuta viSaya se sampRkta karanA, lAne ke lie haribhadra ne caityavandana ke sAtha yoga ko kyoM Avazyaka pratIta huA, isakA eka kAraNa hai| jor3A hai / jahA~ yoga nahIM, vahA~ caityavandana kI vaha yuga catyavAsiyoM kA yuga thA, jinameM AcAra- prakriyA nitAnta sthUla hai, bAhya hai| usase dharma kI zunyatA vyApta ho rahI thI, jo kevala sAdhutva kA ArAdhanA kabhI sadha nahIM sktii| - veSa dhAraNa kiye hae the, sAdhutva ke niyamoM kA bila- A0 haribhadra kevala eka mahAna granthakAra hI kA kala pAlana nahIM karate the, caityoM meM nivAsa karate the nahIM the, ve eka krAntikArI dharmanAyaka bhI the| KI aura unakA dharma lagabhaga caityavandana taka hI sImita asta-nizcaya hI yoga ke kSetra meM A0 hari ho gayA thaa| sAdhu samAja kI isa adhaHpatita dazA bhadra kI vaha mahAna dena hai, jo sadA smaraNIya rhegii| se A0 haribhadra bar3e cintita the| unhoMne unako prastuta nibandha meM yogazataka aura yogavizikAjagAne ke lie saMbodha-prakaraNa nAmaka grantha kI unakI do prAkRta kRtiyoM ke AdhAra para jo kahA + racanA kI / vahA~ unake AcAra Adi ke bAre meM gayA hai, vaha to eka saMketa mAtra hai| AzA hai, likhA hai prastuta viSaya vidvajjana ko gahana anuzIlana aura | . ve sAdhu bhinna-bhinna prakAra ke raMga-biraMge, sundara, anusaMdhAna kI dizA meM prerita kregaa| dhUpavAsita vastra dhAraNa karate haiN| jisa zramaNa saMgha 1. yogavizikA 17 / 2. yogavizikA 18 / 3. saMbodha prakaraNa 46, 46, 57, 61, 63 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha ed. For privateDereenslee Only