Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- yoga kA eka mahAn grantha jJAnArNava : eka vizleSaNa AcArya DaoN. sI. ela. zAstrI ema. e. 'traya', pI-eca. DI., kAvyatIrtha, vidyAmahodadhi jJAnArNava digambara jaina saMpradAya ke suprasiddha tattvajJAnI tathA samAdRta vidvAn zrAcArya zubhacandra kI kRti hai / jaina yogavAGamaya meM yaha atyadhika pratiSThApanna hai / prAcArya zubhacandra kaba hue, kahA~ dIkSita hue, jIvana kisa kSetra meM kaise vyatIta huA ityAdi aitihAsika tathya kucha bhI prApta nahIM haiM / AcArya zubhacandra ne apanI isa mahAn kRti meM apane sambandha meM kucha bhI nahIM likhA / apanA nAma taka kahIM aMkita nahIM kiyA / bhAratavarSa ke isa koTi ke aneka tapasvI vidvAnoM, RSiyoM aura granthakAroM ke sambandha meM hameM prAyaH aisA hI dekhane ko milatA hai| eka ora jahA~ isase una tapaHpUta mahApuruSoM kI niHspRhatA tathA lokaiSaNA - zUnyatA kA pratyanta ucca rUpa hameM dekhane ko milatA hai, vahA~ eka pakSa hAni kA bhI hai, jisake kAraNa hama apane prAcIna sAhitya-sRSTAoM kI aitihAsika zRMkhalA ThIka rUpa meM jor3a nahIM pAte / AcArya zubhacandra kI kAla - gaveSaNA meM isI prakAra kI sthiti hai / zranumAna, loka pracalita kathAnaka, jana zruti Adi ko lekara hI kucha parikalpanA karanI par3atI hai / AcArya zubhacandra ke pUrvavartI kAla ke saMbaMdha meM unhIM ke grantha meM saMketa prApta hote haiM / unhoMne maMgalAcaraNa meM prAcArya samantabhadra AcArya devanandI "pUjyapAda", zrAcArya jinasena tathA AcArya kalaMka ke prati nimnAMkita zabdoM meM Adara dikhAyA hai, namaskAra kiyA hai-- "AcArya samantabhadra Adi kavIzvara rUpI sUryoM kI miyA~ jahA~ saMsphurita hotI haiM, vahA~ jJAnalava- jJAna ke juganutroM kI taraha kyA hAsyAspada nahIM hote ? zramala, nirdoSa, uttama, ukti rUpI alpatama aMza se uddhata - garvita puruSa "jinake vacana prANiyoM ke zarIra, vANI tathA mana meM utpanna hone vAle kalaMka doSa ko apAkRta karate haiM - miTA dete haiM, aise zrAcArya devanandI ko maiM namaskAra karatA hU~ / " traividya nyAya, vyAkaraNa aura siddhAnta ke vettAoM dvArA jo vaMdita hai, jisakA zrAzraya lekara yogIjana AtmA ke nizcaya - AtmA hI satya, zAzvata evaM cirantana hai, etat rUpa cintana meM skhalita - vicalita nahIM hote, AcArya jinasena kI vaha vANI jayazIla ho / "jo anekAnta rUpI AkAza meM candra- jyotsnA ke samAna dedIpyamAna hai, jJAna- vaibhava ke svAmI grAcArya akalaMka kI punIta vANI hameM pavitra banAe, hamArI rakSA kare / 1" 1. samantabhadrAdikavIndrabhAsvatAM sphuranti yatrAmalasUktirazmayaH / brajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH // Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana www.iainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 130 - | arcanArcana isakA tAtparya yaha huA ki AcArya zubhacandra se ye saba pUrvavartI haiN| prAcArya jinasena antima haiM / yadyapi zloka-krama meM jinasena kA ullekha AcArya akalaMka se pahale kiyA gayA hai, para unakA kAla jinasena se pUrvavartI hai| AdipurANa meM jinasena ne svayaM prakalaMkadeva kA smaraNa kiyA hai| jinasena kA samaya I0 sa0 898 se kucha pUrva siddha hotA hai / prAcArya jinasena ne mahApurANa likhanA zarU kiyA thA, para ve usakA pUrvabhAga-- AdipurANa hI likha sake, vaha bhI thor3A sA bAkI raha gayA, svargavAsI ho gae / taba unake pradhAna ziSya prAcArya guNabhadra ne AdipurANa kA avaziSTa aMza tathA mahApurANa kA uttarabhAga uttarapurANa ke nAma se likhA / uttarapurANa I0 sa0 898 meM pUrNa huaa| anumAna kiyA jA sakatA hai ki uttarapurANa kI saMpUrNatA se kucha hI varSa pUrva prAcArya jinasena ne deha-tyAga kiyA ho| yoM kAla kI pUrva sImA to prApta hotI hai, para uttara sImA prApta nahIM hotii| prAcArya zubhacandra se uttaravartI koI lekhaka vaisA ullekha karatA to kAlanirdhAraNa meM paripuSTa aitihAsika AdhAra mila paataa| . AcArya zubhacandra ke jIvana-vatta ko jAnane ke lie kevala eka kathAtmaka prAdhAra hameM prApta hai| AcArya vizvabhUSaNa dvArA racita bhaktAmaracarita nAmaka eka saMskRta grantha upalabdha hai| usakI utthAnikA meM zubhacandra aura bhartRhari kI kathA varNita hai / vaise bhAratIya itihAsa meM bhartRhari bhI eka aise puruSa haiM, jinakA itivRtta asaMdigdha nahIM hai| vAkyapadIya ke racanAkAra, zatakatraya ke lekhaka aura yogivarya bhartRhari kyA eka hI vyakti the yA bhinna ? aitihAsika pramiti kI bhASA meM nizcita zabdAvalI meM kucha nahIM kahA jA sktaa| ujjayinI-nareza samrATa vikramAditya ke jyeSTha bhrAtA ke rUpa meM inakA ullekha AtA hai| dhArAdhIza mahArAjA bhoja ke bhI ye samasAmayika kahe jAte haiN| kucha inheM bhoja kA bhAI bhI batalAte haiN| kahAM vikrama saMvat ke pratiSThApaka vikramAditya kA samaya, aura kahA~ bhoja kA ? 1100 varSoM kA antara ? zubhacandra ke sAtha bhI isI taraha ke aneka vRtta jur3e hue haiN| unheM mAnatuMga, kAlidAsa, vararuci aura dhanaMjaya, jinakA samaya bhinna-bhinna hai, kA samasAmayika kahA jAtA hai / itihAsa kI ye ulajhI huI gutthiyAM yathAvat rUpa meM kaba sulajha pAeMgI, kucha kahA nahIM jA sktaa| bhaktAmaracarita ke anusAra prAcIna kAla meM mAlava pradeza meM siMha nAmaka eka pratApI va dharmaniSTha rAjA thaa| ujjayinI rAjadhAnI thii| vaha apanI saMtati ke tulya prajA kA pAlana karatA thaa| rAjya meM saba sukhI evaM prAnandita the / rAjA ko kevala eka bAta kA du:kha thA, usake koI santAna nahIM thii| jaba bhI rAjA apanI vyastatA se kucha mukta hotA, vizrAma kI mudrA meM hotA, jhaTa use yaha cintA prA gheratI, mere putra nahIM hai| isa dhana, rAjya, vaibhava kA kyA hogA ? merI vaMza prapAkurvanti yadvAca: kAyavAkacittasambhavam / kalaMkamaMginAM so'yaM devanandI namasyate // jayanti jinasenasya vAcastravidyavanditAH / yogibhiryatsamAsAdya skhalitaM nAtmanizcaye / / zrImadbhaTTAkalaMkasya pAtu puNyA srsvtii| anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yayA / /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yoga kA eka mahAna grantha-jJAnArNava : eka vizleSaNa | 131 paramparA kaise calegI? maMtrI ne jaba rAjA ko yoM udvigna aura khinna dekhA to rAjA se puuchaa| maMtrI ke bahuta Agraha para gajA ne apane mana kI vyathA use kaha dii| maMtrI ne kahA-rAjan ! yaha kisI ke vaza kI bAta nahIM hai| yaha to devAdhIna hai, para phira bhI puNya ke prabhAva se sAMsArika sukhoM kI prApti ho sakatI hai, isalie Apa vizeSa rUpa se puNyArjana kIjie / maMtrI . kI bAta rAjA ko bahuta pasanda pAI aura vaha puNya-kAryoM meM vizeSa ruci lene lagA, vaisA karane lgaa| eka dina kI ghaTanA hai| rAjA apanI rAnI aura maMtrI ke sAtha vana-vihAra ke lie gayA thaa| eka sarovara thaa| usake pAsa muMja-sarakaMDoM kA kheta thaa| rAjA vahA~ ghUma rahA thaa| akasmAt usane dekhA-muMjoM kI oTa meM eka nanhA sA sundara zizu par3A huA hai, apanA aMgUThA cUsa rahA hai| rAjA ke mana meM vAtsalya umar3a par3A / tatkSaNa zizu ko uThAyA aura sarovara kI pAli para baiThI rAnI ke pAsa AyA / zizu rAnI kI goda meM rakha diyaa| rAjA ne rAnI ko zizu ke sambandha meM saba btaayaa| maMtrI ko bhI sArI bAta khii| maMtrI ne zizu ke cihna dekhe aura vaha bolA-rAjan ! yaha bAlaka saubhAgyazAlI bhaviSya lie hue hai| Apa aura mahArAnI ise putra ke rUpa meM svIkAra kara lIjie / nagara meM calakara prasArita karavA dIjie-mahArAnI kA garbha kisI kAraNa-vizeSa se gupta rakhA gayA thA-aba rAjakumAra kA janma huA hai| vizAla putrotsava Ayojita kiijie| aisA hI kiyA gyaa| prajA meM sarvatra Ananda chA gyaa| zizu muMja ke nIce prApta hunA thA, isalie rAjA ne usakA nAma muMja rkhaa| rAjasI ThATha-bATa se muMja kA lAlana-pAlana humA, vidyAdhyayana hunA, kalA-kauzala kA zikSaNa diyA gayA / yuvA hone para ratnAvatI nAmaka rAjakanyA se usakA vivAha kara diyA gyaa| bhAgya kA kaisA saMyoga thA, idhara mahArAja siMha kI rAnI garbhavatI huii| putra utpanna huA usakA nAma siMhala "sindhurAja" rakhA gyaa| rAjA aura rAnI atyanta prasanna the| rAjakumAra siMhala kA sundara rUpa meM lAlana-pAlana, zikSaNa prAdi huA / yuvA hone para mRgAvatI nAmaka rAjakanyA se usakA vivAha kara diyA gyaa| kucha samaya bAda mRgAvatI garbhavatI huii| usane putra-yugala ko janma diyA / bar3e kA nAma zubhacandra aura choTe kA bhartRhari rakhA gayA / bar3I adbhuta sthiti thii| ina donoM hI bAlakoM ko bacapana se tattva-jJAna meM bar3I abhiruci thii| isalie inhoMne udhara acchI yogyatA bhI prApta kii| eka dina kI ghaTanA hai, AkAza meM bAdala chAe the / rAjA siMha apane prAsAda meM baiThA thaa| thor3I dera meM bAdaloM kA raMga badala gayA aura kucha dera bAda sAre bAdala lupta ho gye| sArA prAkAza nirmala dokhane lgaa| antarikSa ke isa dRzya kA rAjA ke mana para bahuta prabhAva huaa| rAjA ko isa sAdhAraNa se dRzya ne apane antaratama meM paiTha kara jIvana kI gaharAI meM DubakI lagAne ko prerita kiyaa| rAjA ko sAMsArika bhoga-sukha AkAza ke bAdaloM ke samAna kSaNa bhara meM naSTa ho jAne vAle lge| jIvana kI kSaNa-bhaMguratA mAno rAjA ke Age sAkSAt nAcane lgii| rAjA ne mana hI mana socA-sAMsArika bhoga khUba bhoga lie, kyA sArA jIvana yoM hI bitAte calanA hai ? antata: usake mana meM virakti huii| usane apane putra muMja aura siMhala ko Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa / 132 sArA rAjakAja samajhA diyA aura saMbhalA diyA / svayaM zramaNa-dIkSA svIkAra kara lii| muMja apane bhAI siMhala ke sAtha AnandapUrvaka rAjya karane lagA / eka dina kA prasaMga hai, muMja, siMhala aura siMhala ke donoM rAjakumAra sAmantoM sahita vanakrIDA se nagara ko lauTa rahe the| unhoMne mArga meM eka varSoddhata telI ko khar3A dekhaa| vaha kandhe para kudAla lie hue thaa| rAjA muMja ko prAzcarya huA pUchA- tuma isa taraha kyoM khar3e ho ? telI bolA- maiMne eka adbhuta vidyA sAdhI hai usa vidyA ke prabhAva se mujha meM itanA bala hai ki mujhe koI parAjita nahIM kara sktaa| telI kI bAta rAjA ko bar3I hAsyAspada lgii| dekhate hI dekhate telI ne eka lohe kA bar3A daMdA jamIna meM gAr3a diyA aura vaha bolA- mahArAja ! zrApake sAmanta aura yoddhAoM meM jisa kisI ko apanI zakti kA garva ho, ise ukhAr3a de / muMja ne apane sAmantoM kI ora dRSTi ddaalo| eka eka kara sabhI sAmantoM ne daMDa ko ukhAr3ane kA prayatna kiyA, para koI saphala nahIM ho skaa| yaha dekha sihala se rahA nahIM gayA vaha svayaM uThA aura eka hAtha se jhaTa se usa loha- daMDa ko jamIna se ukhAr3a DAlA / usa daMDa ko uThAkara kahA- aba maiM ise jamIna meM gAr3a detA hU~, koI nikAle yoM kaha kara eka hAtha se usa lauhadaMDa ko avilamba jamIna meM gaharA gAr3a diyaa| jise apane bala kA atyadhika garva thA, usa telI ne daMDa ko ukhAr3ane kI bahuta ceSTA kI, para use nahIM ukhAr3a sakA / dUsare sAmanta bhI use ukhAr3ane meM saphala nahIM hue| donoM sukumAra rAjakumAra zubhacandra ghora bhartRhari apane pitRvya rAjA muMja ke sammukha hAtha jor3akara upasthita hue aura kahA - yadi zrApa pradeza kareM to isa lohadaMDa ko hama ukhAr3a deN| rAjA ko, sAmantoM ko bAlakoM kI bAta para bar3I haMsI zrAI / bAlakoM ne nahIM maanaa| anta meM rAjA ne AjJA de dI / kumAroM ne apanI coTI ke bAloM kA phandA banAkara use lohadaMDa meM lagAyA aura eka hI jhaTake meM daMDa ko ukhAr3a pheNkaa| bAlakoM ke parAkrama kI sarvatra prazaMsA huI / telI apanA sA muMha lekara calatA banA / 1 rAjA muMja pahale to prasanna huA, phira rAjya kI tRSNA ne usake cintana ko eka vikRta mor3a diyA / usane socA, ina bAlakoM ke bala kA koI pAra nahIM hai, kahIM mujhe rAjya - cyuta na kara deN| ina kAMToM ko bhI sApha kara denA caahie| rAjA ne maMtrI ke samakSa apane vicAra rkhe| yaha suna maMtrI staMbhita ho gyaa| rAjA ko isa kukRtya se virata karane kI bahuta ceSTA kI para rAjA na mAnA / anta meM maMtrI ne svIkAra kiyA ki vaha unakI icchA ke anusAra vyavasthA karavA degaa| maMtrI ne bAlakoM kI hatyA karavAne hetu apane mana para bahuta jora DAlA, para mana vaisI nirdayatA ke lie taiyAra nahIM huA / asat ne sat se hAra mAnI / maMtrI ne rAjakumAroM ko sArI bAta kahI, gupta rUpa meM ujjayinI chor3akara bhAga jAne kI rAya dii| donoM rAjakumAra apane pitA siMhala ke samakSa upasthita hue aura apane karttavya ke saMbaMdha meM mArga-darzana cAhA / siMhala bar3e bhAI muMja ke ina amAnavIya aura nRzaMsa vicAroM se use jita ho uThA aura putroM se kahA- aise durjana kA anta kara denA cAhie para donoM rAjakumAra tasva draSTA the / unhoMne bahuta vinamratA se kahA- isa choTe se jIvana ke lie aisA kukRtya kaise kareM ? unake pApa svayaM unheM khA jaaeNge| yadi hamAre dvArA unakA hanana hogA, to isakA doSa Apa para aaegaa| hama donoM isa ghaTanA se itane antaHprerita hue haiM ki hamArA mana isa mAyAmaya saMsAra meM rahane kA nahIM hai, hama apane ko sAdhanA meM lagA denA cAhate haiN| /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yoga kA eka mahAn grantha- jJAnArNava : eka vizleSaNa / 133 pitA ne bahuta rokA, smjhaayaa| para ve vinamratApUrvaka apanI bAta para ar3e rahe / zranta meM pitA ko svIkRti denI pdd'ii| pitA kI A~khoM se sneha ke dhAMsU Tapakate rahe aura ve unake dekhate-dekhate bIhar3a vana meM kho ge| donoM rAjakumAroM ke jIvana ne do mor3a pakar3e / zubhacandra ne eka digambara muni ke pAsa zramaNa-dIkSA svIkAra kara lI tathA cAritra dharma kA pAlana karate hue ghora tapa meM apane ko lagA diyaa| bhartRhari eka tAMtrika tapasvI ke sAnnidhya meM cale ge| unhoMne kaula taMtra kI dIkSA le lii| jaTA, bhasma, kamaMDalu, cimaTA, kaMdamUla se jIvana yApana - yaha saba unake pariveza aura nirvAha kA rUpa thaa| apane isI krama ke bIca eka bAra vana meM ghUmate hue ve mArga bhUla ge| calate-calate eka yogI ke pAsa pahu~ca gae, jisake pAMca aura agni jala rahI thI, / ziSya bana gae / vaha yogI maMtra, taMtra, yaMtra Adi jo dhyAna meM lIna thA / bhartRhari usase prabhAvita hue aura usake aneka vidyAoM kA vettA thaa| bhartRhari bAraha varSa usake pAsa rahe tathA aneka vidyAeM sokhiiN| phira unhoMne guru se bhramaNa kI AjJA cAhI unheM eka taMbI dI, jo eka viziSTa rasa se bharI thI / usa rasa kA yaha chupAne mAtra se tAMbA sonA ho jAtA / bhartRhari guru ko praNAma kara cala par3e aura eka upayukta sthAna para svarNa banAne kA camatkAra unake pAsa thA / unake saikar3oM ziSya ho gae / sevA-paricaryA karane lage / unakA prabhAva aura khyAti phailane lagI / guru prasanna the| unhoMne prabhAva thA ki usako ghAsana jamA liyA / aneka sevaka ho gae / aayaa| muni zubhacandra kI sthiti, eka dina baiThe-baiThe yogI bhartI hari ke mana meM apane bhAI zubhacandra kI yAda AI kahA~ haiM, kaise haiM, kyA karate haiM, kucha bhI jJAta nahIM / apane eka ziSya ko zubhacandra kI khoja karane bhejaa| ziSya ko zrama to bahuta huA, para antataH usane zubhacandra kA patA lagA liyaa| usane dekhAve nagna haiM / aMgulamAtra bhI vastra unake pAsa nahIM haiM, aura bhI kucha nahIM hai / kevala eka kamaMDalu hai| ziSya do dina vahA~ rhaa| bhUkhA hI rhaa| bhojana kI kauna pUchatA ? tIsare dina muni ko praNAma kara ravAnA ho gayA, apane guru ke pAsa vAtAvaraNa Adi kA ziSya ke mana para jo prabhAva par3A thA, usake anusAra usane apane guru se nivedana kiyA- Apake bhAI bar3I duravasthA aura saMkaTa meM haiM / vastra ke nAma para to unake pAsa laMgoTI taka nahIM hai, na khAne-pIne kI vyavasthA hai aura na koI aura suvidhA hai| asuvidhA aura kaSTa hI kaSTa hai / ve bar3I daridrAvasthA meM haiM / zrApa kucha sahAyatA kiijie| bhAI kI durdazA suna bhartRhari bar3e khina hue| unhoMne apanI tUMcI kA AdhA rasa eka dUsarI tUMbI meM uMDelA / ziSya ko vaha tUMbI dI aura kahA- jAmro, mere bhAI ko yaha de prAyo / unheM batalA denAisase jitanA jaisA jaba cAho, svarNa banAte rahanA / ziSya prasannatA se calatA calatA muni zubhacandra ke pAsa pahu~cA / unheM vaha tUMbI dI, usakA prabhAva batalAyA aura bhAI bhartRhari ke samAcAra kahe / muni zubhacandra bole- bahuta acchA ! yaha rasa patthara para DAla do| ziSya Azcaryacakita ho gyaa| kahane lagA aisI adbhuta aura camatkArI vastu ko bhApa yoM naSTa karanA cAhate haiM ? zubhacandra ne kahA- tumheM isakI cintA kyoM hai ? jo vastu mujhe dI jA cukI hai, usakA maiM cAhe jaise upayoga karU / yadi aisA nahIM kara sako to ise vApasa le jaao| ziSya bar3e dharmasaMkaTa meM par3a gyaa| vApasa le jAne para guru ruSTa hoMge, patthara para DAla dene se amUlya rasa vRthA Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama www.jainellibrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 134 naSTa hogA / kyA kiyA jAe ? anta meM usane yahI ucita samajhA, muni kI prAjJA use mAnanI cAhie / rasa ko patthara para DAla diyA / vaha vApasa guru ke pAsa loTa paayaa| guru ko sArA vRttAnta btaayaa| bhartRhari bahuta duHkhI hue| unheM mana hI mana yaha sandeha rahA, kahIM bhAI ko rasa kA guNa yathArtha rUpa meM na batAyA jA sakA ho, anyathA aisI mUrkhatA ve kaise karate ? bhata hari apane ziSyoM ke sAtha svayaM zabhacandra se milane ko udyata he| sAtha meM unhoMne apanI rasa kI tUMbI le lI / AdhA rasa usameM thA hii| muni zubhacandra ke pAsa pahu~ce / vinayapUrvaka vandana, namaskAra kiyA, kuzala-kSema pUchA / tadanantara vaha rasa kI tUMbI unheM bheMTa kii| zubhacandra ne pUchA-isameM kyA hai ? bhartRhari ne kahA-isameM eka aisA prabhAvakArI vicitra rasa hai, jisake chUne mAtra se tAmra suvarNa ho jAtA hai| dIrghakAla ke ghora parizrama se maiMne ise prApta kiyA hai| zubhacandra ne tUMbI ko uThAyA aura patthara kI zilA para de mArA aura unhoMne kahAyaha patthara to svarNa kA nahIM banA? patthara para isakA prabhAva nahIM calA ? bhAI kA yaha upakrama dekha bhartRhari mana hI mana bar3e vyathita hue, kahane lage-bAraha barasa kI lambI sAdhanA ke pariNAmasvarUpa maiMne ise paayaa| mujhe nahIM mAlama thA, Apa isa bahumUlya rasa ko yoM naSTa kara ddaaleNge| Apane yaha acchA nahIM kiyaa| acchA ho, Apa bhI kucha camatkAra dikhalAie ! itane dina aApane sAdhanA kI hai| zubhacandra bole-bhAI ! pratIta hotA hai, tumako apane rasa ke naSTa ho jAne se bar3A duHkha huA / kyoM nahIM socate, yadi svarNa kI hI lipsA thI to apanA rAjya hI kyoM chor3A ? svarNa, ratna, dhana, dhAnya kisI kI bhI vahA~ kamI thI? acchA hotA, vahIM rhte| jisa sAMsArika duHkha yA AvAgamana kA tuma anta karanA cAhate ho, ina maMtra-taMtroM se kyA vaha sadhegA? tuma apanA lakSya bhUla gae ! jJAna bhUla gae ! phira mujhe cunautI de rahe ho, kucha camatkAra dikhAne kii| mujhe na camatkAra meM koI vizvAsa hai, na mujha meM koI camatkAra yA jAdU hai| phira bhI tapazcaraNa meM bahuta bar3I zakti hotI hai| itanA kahakara zubhacandra ne apane paira ke nIce kI thor3I sI miTTI uThAI aura pAsa meM par3I huI zilA para DAla dii| zilA sone kI ho gaI / yaha dekha bhartRhari staMbhita raha ge| bhAI ke caraNoM meM gira par3e aura apane kRtya para pazcAttApa karate hue kahane lage-jIvana kA kitanA bahumUlya samaya maiMne laukika camatkAroM ko sAdhane meM lagA diyaa| unhoMne muni zubhacandra se zramaNadIkSA kI prArthanA kii| bhartRhari kA citta upazAnta thaa| unameM tIvra jijJAsA thii| munizubhacandra ne unheM dharma kA upadeza diyaa| sapta tattva, nava padArtha kA jJAna kraayaa| bhartRhari ke mana kA ajJAnAndhakAra dUra hamA, unakI dRSTi samyaka huii| unheM yathArtha darzana milaa| unhoMne muni zubhacandra ke pAsa digambara zramaNa-dIkSA svIkAra kara lii| muni zubhacandra ne bhartRhari ko zramaNa-mArga meM dRDhatApUrvaka gatimAna rahane, sAdhanA meM uttarottara Age bar3hAne tathA yoga kA adhyayana karAne ke nimitta jJAnArNava nAmaka grantha kI racanA kii| bhartRhari ne unake caraNoM meM baiTha isakA sAMgopAMga adhyayana kiyA aura ve adhyAtma-yoga kI sAdhanA meM avicchinna rUpa meM lage rhe| donoM bhAiyoM ne apane jIvana kA sahI lakSya sAdhA /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yoga kA eka mahAn grantha-jJAnArNava eka vizleSaNa / 135 : prAcArya zubhacandra ke jIvana-vRtta ke sambandha meM uparyukta kathA ke atirikta aura koI vizeSa aitihAsika sAmagrI upalabdha nahIM hotI / jaisA pahale ullekha kiyA gayA hai, ke jIvana-vRtta ke sambandha meM bhI koI pramANabhUta zrAdhAra nahIM hai / bhartRhari bhartRhari ke vairAgyazataka kA gaharAI se adhyayana karane para aisA pratIta hotA hai ki unakA jhukAva titikSA pradhAna jainadharma kI ora vizeSa thA eka sthAna para unhoMne likhA hai"prabho mere jIvana meM aisA samaya kaba dhAegA, jaba maiM ekAkI spRhAzUnya, zAnta, hAtha ko hI pAtra ke rUpa meM prayukta karane vAlA, dizAoMoM ko hI apanA vastra samajhane vAlA hokara karmoM ke vinAza meM samartha banUMgA / " " isa prakAra ke titikSu jIvana kI prazaMsA karate hue unhoMne eka sthAna para aura likhA hai- "ve puruSa dhanya haiM, jinake hAtha hI pavitra pAtra haiM, jo sadA bhramaNa karate rahate haiM, bhikSA hI jinakA avinazvara bhojana hai, dazoM dizAe~ hI jinakA vistRta tathA sthira vastra hai, vizAla pRthvI hI jinakA bichaunA hai, jinakI mAnasika pariNati anAsakti yukta hai, jinheM parigraha, sAMsArika dhana, vaibhava Adi meM jarA bhI Asakti nahIM hai, jinheM zrAtma- ramaNa meM hI paritoSa hai, donatA kisI ke mAge hAtha phailAnA jaise duHkhoM se jo sarvathA unmukta haiM aise hI satpuruSa apane karmoM kA unmUlana karate haiN|" * " ina prasaMgoM se nirvivAda rUpa se yaha prakaTa hotA hai ki bhartRhari vaise ucca tyAgamaya jIvana kI ora bahuta hI prAkRSTa the, jo eka digambara jaina zramaNa kA hotA hai| bhatRhari kA vairAgyazataka eka aisI vairAgya aura tyAga pradhAna racanA hai, vaicArika dRSTi se jisakA jaina siddhAntoM se kAphI naikaTya hai| vairAgyazataka aura jJAnArNava ke tulanAtmaka adhyayana se yaha pratIta hotA hai ki donoM ke aneka zloka bhAva kI dRSTi se bahuta najadIka haiN| vairAgyazataka meM eka sthAna para likhA hai " parvata kI zilA jinakI zayyA hai, guphA jinakA ghara hai, hai, pakSI jinake mitra haiM, vRkSoM ke komala phaloM se jinakA jIvana hI jinakA samucita peya hai, vidyArUpI aMganA meM jinako anurAga kisI ke sAmane sira para aMjali nahIM bAMdhI - sira jhukAkara hAtha ve hI vAstava meM parama aizvaryazAlI haiN|" hai, 1. ekAkI niHspRhaH zAntaH pANipAtro digambaraH / kadA zambho ! saMbhaviSyAmi karmanirmUlanakSayaH // 2. pANiH pAtraM pavitraM bhramaNaparigataM bhaikSamakSayyamantra, vistIrNa vastramAzAdazakamapapala talpamasvalpamurvI / yeSAM niHsaMgatAMgIkaraNapariNatasvAntasantoSiNaste, dhanyAH saMnyasta dainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayanti // 3. zayyA zailazilA gRhaM giriguhA vastraM tarUNAM tvacaH, sAraMgAH suhRdo nanu kSitiruhA vRttiH phalaiH komalaiH / yeSAM nirjharamambupAnamucitaM ratye tu vidyAMganA, manye te paramezvarAH zirasi baMdI na sevAMjaliH // vRkSoM kI chAla jinakA vastra calatA hai, jharanoM kA jala jinhoMne sevaka ke rUpa meM nahIM jodd'e| maiM mAnatA hU~, rAgyazataka 89 -berAgyazataka 99 vairAgyazataka 10 Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 136 jJAnArNava kA nimnAMkita zloka dRSTavya hai, jo lagabhaga isIke samakakSa hai "vindhyaparvata jinakA nagara hai, guphAe~ jinakI vasati hai, parvata kI zilA jinakI zayyA hai, candramA kI kiraNeM jinake dIpaka haiM, mRga-pazu jinake sahacara haiM, prANImAtra ke sAtha mitratA jinakI uttama aMganA hai, vijJAna-viziSTa jJAna jinake lie jala hai, tapa jinakA sAttvika bhojana hai, aise prazAntAtmA puruSa dhanya haiN| ve hameM saMsAra ke kIcar3a se nikalane kA patha upadiSTa arcanArcana jJAnArNava kI bhASA, zailI, zabda-saMracanA prAdi dekhane se pratIta hotA hai ki prAcArya zubhacandra kI pratibhA bahuta urvara evaM utkRSTa thii| unhoMne adhyAtma tathA yoga jaise viSaya ko atyanta sundara, sarasa evaM prasAdapUrNa bhASA meM saphalatApUrvaka upasthita karane kA prayAsa kiyA hai| unhoMne apanA grantha sargAtmaka zailI meM likhA hai, jisakA prayoga kavi mahAkAvyoM meM karate rahe haiM / jJAnArNava eka vistRta grantha hai| isameM 42 sarga haiM / AcArya zubhacandra ne apane isa grantha meM padyAtmaka zailI ke sAtha-sAtha gadyAtmaka zailI kA bhI prayoga kiyA hai| unake padyoM meM sarasatA hai, pravAha hai / bhASA viSaya ko sahaja rUpa meM apane se sameTe hue saritA kI thirakatI huI lahara kI taraha gatizIla hai| anuSTupa, indravajrA, upendravajrA, upajAti, mAlinI, zikhariNI, zArdUlavikrIDita, sragdharA, mandAkrAntA, AryA, vaMzastha, pRthvI, vasantatilakA, indravaMzA Adi chandoM kA isameM bar3I sundaratA va saphalatApUrvaka prayoga huaA hai| gadya meM prauDhatA, zabda-sauSThava aura bhAva-gAMbhIrya hai| prAcArya ne pahale sarga meM maMgalAcaraNa ke pazcAta satzruta-sadjJAna tathA satpuruSoM kI garimA aura prazasti kA varNana kiyA hai, sAtha hI sAtha saMsAra ke mAyAjAla se vimukta hone kI preraNA dI hai| sarga ke anta meM unhoMne saMsAra kI duHkha-dAruNatA tathA vinazvaratA para prakAza DAlate hue likhA hai "yaha jagat bhayAvaha vana hai| duHkha rUpI agni kI jvAlA se yaha parivyApta hai| indriyasukha pariNAmavirasa hai, arthAt usakA pariNAma duHkhAtmaka hotA hai| kAma-sAMsArika bhoga, artha-dhana, vaibhava anitya haiM, jIvana bijalI ke samAna caMcala-asthira hai| isa sambandha meM gaharAI se cintana kara jo apane svArtha-prAtmA ke lakSya ko sAdhane meM sukRtI-satprayatnazIla hai, vaha kyoM isameM vimUr3ha bnegaa|" dUsare sarga meM prAcArya ne anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, dharma, loka, bodhadurlabha, ina bAraha bhAvanA kA vivecana kiyA hai| isa vivecana ke antargata unhoMne aisI prANavattA bhara dI hai ki pAThaka yA zrotA par3hakara yA sunakara anta:sphuraNA kA anubhava kiye binA nahIM rhtaa| azaraNa bhAvanA ke vivecana ke antargata 1. vindhyAdrinagaraM guhA vasatikA: zayyA zilA pArvatI, dIpAzcandrakarA mRgAH sahacarA maitrI kulInAMganA / vijJAnaM salilaM tapaH sadazanaM yeSAM prazAntAtmanAM, dhanyAste bhavapaMkanirgamapathaproddezakAH santu naH / / -jJAnArNava 5-21
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yoga kA eka mahAn grantha-jJAnArNava : eka vizleSaNa | 137 unhoMne dunivAra kAla kA varNana karate hue likhA hai "yaha kAla jisa prakAra bAlaka ko lola jAtA hai, usI prakAra vRddha ko bhI apanA grAsa banA letA hai, vaha dhanI evaM garIba meM koI bheda nahIM krtaa| vaha zUravIra ko bhI, kAyara ko bhI samAna rUpa se khA jAtA hai| jaba yaha kAla vipakSI ke rUpa meM prANiyoM ke samakSa khar3A hotA hai to na gajavAhinI, na azvavAhinI tathA na rathavAhinI senAe~, na mantra, na auSadhiyA~, na parAkrama hI kucha kAma prAtA hai / ye saba vyartha ho jAte haiN|" tIsare sarga meM dhyAna kA saMketa rUpa meM varNana hai| cauthe evaM pAMcaveM sarga meM dhyAna tathA dhyAtA kA svarUpa, yogyatA, Adi para prakAza DAlA gayA hai| chaThe evaM sAtaveM sarga meM samyakdarzana, samyajJAna ke varNana ke sAtha-sAtha jIva tattva, ajIva tattva prAdi para prakAza DAlA hai| pAThaveM se satrahaveM sarga taka ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha kA vivecana hai| aThArahaveM sarga meM pAMca samitiyoM tathA tIna guptiyoM kI vyAkhyA hai / unnIsaveM sarga meM krodha, mAna, mAyA tathA lobha-ina kaSAyoM kA varNana karate hue, inakI pariheyatA batalAte hue kSamA, prazama tathA upazama-bhAva kI prazaMsA kI gaI hai| bIsaveM sarga meM indriyajaya, manojaya kA upadeza hai| ikkIsaveM sarga meM zivatattva, garur3atattva tathA kAmatattva kA sUkSma vivecana hai / isa sandarbha meM AtmA sarvazaktimAna hai, isa tathya ko spaSTa karate hue prAcArya zubhacandra ne likhA hai-- "yaha prAtmA sAkSAta guNarUpI ratnoM kA mahAsAgara hai, sarvajJa hai, sarvadarzI hai, sarvakalyANakara hai, parama Izvara hai, niraMjana-kisI bhI prakAra ke aMjana yA kAlimA se rahita hai, zuddha naya kI dRSTi se yaha prAtmA kA svarUpa hai|" ve Age likhate haiM "dhyAna se prAtmA ke samagra guNa prasphuTita hote haiM tathA dhyAna se hI anAdi kAla se saMcita karmasamudAya kSINa hotA hai|"3 isake pazcAta prAcArya ne zivatattva, garur3atattva tathA kAmatattva kA mArmika vizleSaNa kiyA hai| unhoMne kahA ki anya matAvalambI dhyAna ke lie etadrUpa tritattva kI sthApanA karate haiM / vAstava meM to jo bhI kalpanA kI jAya, vaha saba AtmA para hI AdhRta hai| 1. yathA bAlaM tathA vRddhaM yathADhyaM durvidhaM tathA / yathA zUraM tathA bhIru sAmyena aste'ntakaH / / gajAzvarathasainyAni mantrauSadhabalAni ca / vyarthIbhavanti sarvANi vipakSe dehinAM yame // -jJAnArNava 2.11,12 "azaraNa-bhAvanA" 2. ayamAtmA svayaM sAkSAd guNaratnamahArNavaH / . sarvajJaH sarvadRk sArvaH parameSThI niraMjanaH / / -jJAnArNava 21.1 3. dhyAnAdeva guNagrAmamasyAzeSaM sphUTIbhavet / kSIyate ca tathAnAdisaMbhavA karmasantatiH / / -jJAnArNava 21.8 4. zivo'yaM vainateyazca smarazcAtmeva kIttitaH / aNimAdiguNAnaya ratnavAdhibudhairmataH / / -jJAnArNava 21.9 Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArvana . paMcama khaNDa / 138 zivatattva zivatatva ke parivAra meM sAdhaka kA cintana srota mAtmA kI zivamayatA evaM zivaMkaratA ko uddiSTakara gatimAna hotA hai| AtmA jo saMsArAvasthA meM jIvAtmA kahI jAtI hai, vahIM dravya kSetra kAla bhAvarUpa sAmagrI prAntarika bAhyasvarUpa Adi adhigata karatI hai| susaMskAra evaM satprayatna ke bala se use samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra prApta hotA hai, vaha pratizaya vaiziSTya prApta karatI hai| phalataH kramazaH moha kA apagama hotA hai, zukladhyAna kA udgama hotA hai, AtmA ke mUla guNoM kA hanana karane vAle karma naSTa hote haiM, anantadarzana anantajJAna, anantasukha, anantavIrya AtmA ke ye cAra guNa prakaTa hote haiM / ina guNoM kA prAkaTya AtmA kI vaha dazA hai, jo paramAtmA zabda se pahacAnI jAtI hai / yaha grAtmA kA zivamaya svarUpa hai| sarvathA satya sarvayA zreyomaya tathA zreyaskara ziva prApyAyita etanmUlaka svarUpa kA anucintana, anuzIlana, anusmaraNa zivatattva kI prArAdhanA hai / ' garur3atattva bhAratIya devavAda meM garur3a kA bar3A mahattva hai| vaise garur3a eka pakSI hotA hai, bahuta tIvragAmI hotA hai use purANa sAhitya meM pakSirAja kahA gayA hai tathA bhagavAn viSNu kA yaha vAhana mAnA gayA hai| vahAM usameM devatva kI parikalpanA kI gaI hai| usakA svarUpa mAnava aura pakSI kA milA-julA AkAra lie bhAratIya citrakalA meM bahuta sthAnoM para aMkita huA hai| bhagavAn viSNu ke mandiroM meM viSNu ko mUrti ke ThIka sAmane sabhA maNDala se bAhara eka catvara para praNAma kI mudrA meM garur3a saMsthApita hotA hai / deva ke rUpa meM pratiSThita garur3a kA sArA zarIra manuSya ke AkAra kA hotA hai, kevala mukha kI prAkRti garur3a kI sI hotI hai| mukha para coMca hotI hai| do paMkha donoM bAhumUloM se nikalate hue ghuTanoM taka laTakate haiN| kahIM-kahIM garur3a ke muMha meM pakar3e hue sarpa bhI dikhAye jAte haiM / dhyAna ke sandarbha meM garur3atattva kI jo parikalpanA kI gaI hai, vahA~ garur3a kI coMca meM do sarpa laTakate hue mAne gaye haiM / coMca meM pakar3A huA eka sarpa mastaka para hote hue pITha kI pora laTakatA hai, dUsarA udara kI pora laTakatA hai| garur3a kI deha meM pAMcoM tattvoM kI kalpanA kI gaI hai| usake ghuTanoM se nIce pRthvI tatva, ghuTanoM se Upara nAbhi taka jala tattva nAbhi se hRdaya taka agni tatva hRdaya se mukha taka vAyu tattva kA astiva mAnA gayA hai| zrAkAza-tattva meM etatsvarUpAtmaka garur3a kI paristhApanA mAnakara dhyAna karane kA vidhAna kiyA gayA hai| kahA gayA hai, isase sAre upadrava aura vighna miTa jAte haiN| 1. yathAntarbahibhUtanija nijAnandasandohasaMpAdyamAnadravyAdi catuSkasakalasAmagrI svabhAvaprabhAvAparisphuritaratnatrayAtizayasamullasitasvazaktinirAkRtasakalatadA va raNaprAdurbhUta zukladhyAnAnalabahulagyAlA kalApaka lita gahanAntarAlA disakalajIvapradezadhanaghaTitasaMsArakAraNajJAnAvaraNAdidravyabhAvabandhana vizleSastato yugapatprAdurbhUtAnanta catuSTayo ghanapaTa vigame savitu: pratApaprakAzAbhivyaktivat sa khalyamAtmaiva paramAtmavyapadezabhAgbhavatI nizivatatvam / -jJAnArNava 21. 10 "bhAga"
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yoga kA eka mahAna grantha-jJAnArNava : eka vizleSaNa / 139 bhAvanA meM prAbalya, cintana meM zaktimattA, gati meM atyadhika tIvratA, sthiti meM dhIratA aura dRr3hatA kA samAveza karane kA abhipreta lie saMbhavataH yogiyoM ne garur3atattva parikalpita kiyA ho / paurANika vivecana ke anusAra jaisA Upara saMketa kiyA gayA hai, garur3a kI ye vizeSatAe~ haiM hii| tInoM lokoM ke pAlaka bhagavAna viSNu ko apanI pITha para biThAkara vidyut vega se ur3ane vAle garur3a kI atyadhika zIghragAmitA, sphatimayatA evaM bala zAlitA sahaja hI anumeya hai / sarpa jaise viSAkta jantu ko vaha eka sAdhAraNa kIr3e kI taraha naSTa kara DAlatA hai| yaha usakI asAdhAraNa vizeSatA hai| itanA hI nahIM, vaha jaharIle sAMpoM ko nigala jAtA hai, unheM hajama kara letA hai| garur3a ko bAhya pratIka mAnakara Antarika abhyutthAna, UrvIkaraNa aura unnayana ke lie vidhi-vizeSa ke sAtha dhyAna meM udyama-rata honA eka rahasyamayI sAdhanA se jur3A hai / yAtma-zakti ke sphoTa ke lie jo vizeSa tIvra utkaNThA, ceSTA, kriyA aura gati cAhie, usameM isakI prerakatA hai / yoganirata sAdhaka nirantara isa anucintana aura dhyAna meM rahatA hai ki vaha sAdhanA meM garur3a kI-sI gatizIlatA evaM UrdhvagAmitA aAtmasAt kreN| garur3a kI coMca dvArA pakar3e hue, peTa kI ora laTakate hue evaM mukha ke Upara se merudaMDa kI ora laTakate hue saryoM ke pratIka se vaha yaha preraNA le-use apanI kuMDalinIzakti jAgarita kara UrdhvamukhI banAnI hai, jisase sahasrAradala kamala meM usakA muMha khula jAya / haThayoga ke anusAra usase amRta TapakatA hai| yahA~ parikalpita garur3a ke svarUpa meM donoM ora bhISaNa nAgoM kA laTakanA yaha bhI saMketa karatA hai ki kAma-bhogAtmaka viSAktatA se ghirA rahatA huA bhI yogI usase sarvathA aprabhAvita raha unheM prAtmabala-prasUta ujjvala pariNAmoM dvArA bhItara hI bhItara jIrNa kara ddaale| prAcArya ne garur3a ke svarUpa meM sanniviSTa pRthvI Adi tattvoM kI vistAra se carcA kI hai / pRthvI, jala, vAyu tathA agni ke paurANika svarUpa kA varNana karate hue unheM garur3agata dhyeya pAlambanoM ke rUpa meM vyAkhyAta kiyA hai| kAmatattva puruSArtha-catuSTa meM kAma kA apanA vizeSa mahattva hai| sAre sAMsArika vyavahAra ke mUla meM kAma kI preraNA hai| kAma rUpa sAdhya ko prApta karane ke lie hI vyakti dhanArjana karanA cAhatA hai| dhanArjana ke lie zrama, kleza, apamAna, tiraskAra saba kucha sahatA hai / jagat meM mAnava kI jo avizrAnta daur3a dikhAI detI hai, usake pIche kAma-kAmya bhoga evaM sukha kI lipsA hI hai| bhAvanA kI tIvratA adhyavasAya kI gati meM nizcaya hI vega lAtI hai| kAmonmukha vega ko udhara se nikAlakara yoga meM saMbhata kara dene ke abhiprAya se dhyAna ke hetu kAma-tattva kI parikalpanA vAstava meM vicitra hai| vivecana ke antargata bAhyarUpa meM ve sabhI upakaraNa rUpaka-zailI meM vaNita kiye gae haiM, jo kAtma-vyApAra meM dRzyamAna hote haiN| para unakA prAntarika mor3a 1. gaganagocarAmUrtajayavijaya bhujaMgabhUSaNo'nantAkRtiparama vibhunabhastalanilInasamastatattvAtmakaH samastajvararogaviSadharoDDAmaraDAkinIgrahayakSakinIgrahayakSakinna ranarendrArimAriparayantratantramudrAmaNDalajvalanaharizarabhazArdUla dvipadaityaduSTaprabhRtisamastopasarga-nirmUlatakArisAmarthyaH parikalitasamastagAruDamudrAmaNDalADambarasamastatattvAtmakaH sannAtmaiva garuDagIrgociratvamavagAhate / -jJAnArNava 21. 95 "gadyabhAga" Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 140 vizuddha nirlepa brahma-tattva yA prAtma-tattva kI ora hai| kAma ko dhanuSadhArI mAnA gayA hai| vaha dhanuSa para bANa car3hAkara sammukhIna janoM ko vimohita karatA hai| kAma-tattva meM svasaMvedanagocara samasta jagat dhanuSa sthAnIya hai| unmAdana, mohana, saMtApana, zoSaNa evaM mAraNa-ye kAma ke pAMca bANa mAne gae haiM / ina dvArA kAma puruSa ko kAmya meM-preyasI meM tanmaya banA detA hai, jise prApta karane ke lie vaha kAmAhata puruSa atyanta yAkula ho uThatA hai / adhyAtmayogI svasaMvedanarUpa dhanuSa para nivezita aura kSipta prati ujjvala Atma-pariNAma rUpa bANoM ke AghAta yA saMsparza se mokSa-lakSmI ko prApta karane ke lie unmatta, mohita, saMtapta, pIr3ita aura mata jaisA ho jAtA hai| jo bhAvoM kI tIvratA kAmAnuprerita puruSa ke mana meM kAminI ko svAyatta karane kI hotI hai, vaisI hI tIvratA adhyAtmayogI ke mana meM prAtmalakSmI ko vazaMgata karane kI hotI hai| rati, sUtradhAra, vasanta, sahakAra, latA, bhramarI-ninAda, kokilakekA, malayAnila, viraha, vipralabdhA, pATala-pAdapoM kA saurabha-parAga, mAlatI-sUrabhi ityAdi samagra kAmopakaraNoM kA prAdhyAtmika pratIkoM ke rUpa meM sakSama vizleSaNa prAcArya ne prastuta prasaMga meM kiyA hai| sAhityazAstra meM inheM kAma kI senA meM parigaNita kiyA gayA hai| ye ve sAdhana haiM jo kAma ke udbhava meM utpreraka hote haiN| kAmatattva kI parikalpanA meM eka sUkSma manovaijJAnika tathya kA anuprANana hai| manovijJAna mAnatA hai ki kAma-vAsanA naisargika hai| usameM saundaryAnuprANita sukha kI anubhUti hai| saundarya ke prati isIlie sabase sahaja AkarSaNa hai, usase paritoSa milatA hai| sAtha hI sAtha manovijJAna aisA bhI svIkAra karatA hai ki paritoSa sukha yA tuSTi lene kI vRtti ko mor3a dekara saundarya se prApta hone vAle sukha kI anubhUti yadi koI darzana, sAdhanA, sevA yA kalA meM karane lage to jIvana kI eka svAbhAvika kSadhA udhara paritoSa pAne lagegI aura vaha vyakti kAmAtmaka saundarya ko na chUtA humA bhI jIvana meM parituSTa raha sakegA, use koI prabhAva nahIM khalegA / jo mahAn tyAgI, saMnyAsI, tapasvI, bhakta, lokasevI yA samarpita kalAkAra Adi hue haiM, jinhoMne saba kucha bhulAkara apane ko kAryoM meM unmatta kI taraha jor3e rakhA, ve isI koTi ke puruSa the, jinakI kAmAtmaka vatti kI paritoSakatA una una kAryoM meM prati pAne lagI thii| manovijJAna meM isa vRtti ko Sublimation kahA hai| kyoMki kisI bhI vRtti ko miTAyA nahIM jA sakatA, usakI dizA ko nayA mor3a diyA jA sakatA hai, usakA pariSkAra kiyA jA sakatA hai / vaisA kiye binA yadi vRtti ke uccheda kA prayAsa kiyA jAtA hai to vyakti gira jAtA hai, asaphala ho jAtA hai| kAma-tattva ko parikalpanA meM samagra kAmAtmaka upakaraNoM ko pratIka ke rUpa meM sammukha rakhakara tadgata aihika sukha ko viveka tathA antara-anubhUti pUrvaka prAtmaramaNa ke sukha se jor3a kara bhoga kI vRtti ko pariSkRta karane kA yA kAma-pravAha se prAtma-pravAha meM lAne kA eka upakrama hai| vivecana aura vizleSaNa kI dRSTi se yaha sundara aura pAkarSaka avazya hai, para kucha jaTila tathA durUha jaisA hai, isalie prAcArya zubhacandra ne kinhIM kI mAnyatA ke rUpa meM ise upasthita to kiyA hai, para ve nahIM mAnate ki isase koI bahuta bar3I bAta bana jAya / yahI bAta pichale do tatvoM ke sAtha hai| ziva-tattva ke sambandha meM jo kahA gayA hai, vaha to vastutaH Atmatattva
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina yoga kA eka mahAn grantha jJAnArNava eka vizleSaNa | 141 ko adhigata karane ke paramparAprApta sAdhanAkrama meM hai hI, mAtra bhinna nAma se use prabhihita kiyA jA sakatA hai, para vaisI koI pRthaka sAdhanA kI sthiti vahIM nahIM bntii| ------ tattvatraya ke vizleSaNa ke pazcAt AcArya zubhacandra ne usasaMhArAtmaka rUpa meM kahA haiisa saMsAra meM zarIra - vizeSa se samaveta jo bhI kucha sAmarthya hama prApta karate haiM, vaha nizcita rUpa se prAtmA kA hI hai| AtmA kI pravRtti paramparA se prazuddha pariNAmoM se zarIra utpanna huA hai, AtmA kI saMsArAvasthA meM vaha sahacarita haiM, isalie sAmarthya - vizeSa ke sAtha zarIra ko bhI jor3A jAtA hai, para vAstava meM mUlata: vaha sAmarthya zarIra kA nahIM / ataH tasva kI parikalpanA kA bhI sAmarthyAtmaka dRSTi se dhAtmA meM hI samAveza ho jAtA hai| citra-vicitra ceSTAe~ aura upakrama AtmA kI azuddhAvasthA kI pariNatiyAM haiM / " bAIsa sarga meM manovyApAra ke avarodha, mana ke vazIkaraNa yA manojaya ke sambandha meM prAcArya ne prakAza DAlA hai / sAdhaka ke lie mana ke avarodha ko unhoMne bahuta Avazyaka batalAyA hai, kahA hai"jinhoMne mana ko roka liyA, unhoMne sabako roka liyA arthAt mana ko vaza meM karane kA abhiprAya hai, sabako vaza meM krnaa| jinakA citta asaMvRta aniruddha unakA anya indriyoM ko rokanA nirarthaka hai| / yA avazIbhUta hai, mana kI zuddhi se kalaMka doSa yA vikAra vilIna vinaSTa ho jAtA hai, prAtma-svabhAva meM samanvita hone para svArtha jIvana ke sahI lakSya kI ho jAtI hai / " " - " eka mAtra mana kA nirodha hI saba abhyudayoM ko siddha karane vAlA hai| usI kA zrAlambana lekara yogI tattva-vinizcaya ko prApta hue / " 3 mana ke nirodha kA mArga batAte hue AcArya ne likhA hai " eka meka bane sva zraura para ko grAtmA tathA deha prAdi para padArthoM ko pRthak-pRthak anubhava karatA hai, yaha mana kI caMcalatA ko pahale hI roka letA hai| "4 I aura bhI kahA hai 2. manorodhe bhavedruddhaM vizvameva zarIribhiH / prAyo'saMvRtacittAnAM zeSarodho'pyapArthakaH // kalaMkavilayaH sAkSAnmanaH zuddhayeva dehinAm / tasminnapi samIbhUte svArthasiddhirudAhRtA || 2. eka eva manorodhaH sarvAbhyudayasAdhakaH / yameva saMprAptA yoginastasvanizcayam // 4. pRthakkaroti vo dhIraH svaparAvekatAM gatau / sa cApalaM nigRhNAti pUrvamevAntarAtmanaH // mana ke samIbhUtasiddhi yA prApti 1. tadevaM yahi jagati zarIravizeSasamavetaM kimapi sAmarthyamupalabhAmahe tatsakalamAtmana eveti vinizvayaH prAtmapravRtiparaMparotyAditvAdvigrahaNasyeti / -jJAnArNava 21. 17 -jJAnArNava 22.6,7 jJAnArNava 22 12 - jJAnArNava 22. 13 Asamastha tana Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 142 moha aura prAsakti kA mukhya kAraNa para ko sva mAna lenA hai| donoM sarvathA, sarvadA sampUrNataH bhinna haiM, abhinna mAna lene se pariNAmoM kI dhArA viparItamukhI ho jAtI hai / phalataH mana caMcala ho jAtA hai / mana kA cAMcalya miTAne ke lie sva aura para ke bhedavijJAna ko pramukha mAdhyama ke rUpa meM lenA hogA, kevala vahane yA bolane ke rUpa meM nahIM, bhItara anubhava karane ke rUpa meN| arcanArcana teIsaveM sarga meM rAga, dveSa Adi ko jItane kA upadeza diyA gayA hai| caubIsaveM sarga meM samatA kA vizleSaNa hai| samatA kI ucca bhUmikA kA varNana karate hue prAcArya ne likhA hai "eka vyakti kalpavRkSa ke phUloM se pUjA-satkAra kara rahA hai| dUsarA kruddha hokara mArane ke lie gale meM sAMpa DAla rahA hai| ina donoM hI sthitiyoM meM jisakI vatti sadA samAna rahatI hai, vAstava meM vaha yogI hai| yoM jo yogI samatA rUpI udyAna meM viharaNa karatA hai, use paramajJAna-kaivalya prApta hone kA avakAza banA rahatA hai|'' paccIsaveM sarga meM prArtadhyAna kA varNana hai| chabbIsaveM sarga meM raudradhyAna kA varNana hai| sattAIsaveM sarga meM pahale aise sthAnoM kA varNana kiyA hai, jo dhyAna meM pratikUla hote haiM, jinameM mleccha janoM va pApI puruSoM kA sthAna, duSTa rAjA dvArA pAlita sthAna, pAkhaNDIjanoM dvArA ghirA hA sthAna, mahAmithyAtva kA sthAna prAdi mukhya haiN|2|| AcArya zubhacandra ne dhyAna ke lie sthAna ko bahuta mahattva diyA hai| unhoMne likhA hai "sthAna ke doSa se sAdhanAnurAgI janoM kA mana tatkSaNa vikRta ho jAtA hai / manojJa evaM uttama sthAna pAkara vahI svasthatA pA letA hai-sthira bana jAtA hai| aDhAIsaveM sarga meM prAsana-jaya, dhyAna kA adhikArI, dhyAna ke lie anukala sthAna Adi kA varNana hai / dhyAnAnukUla sthAnoM kA ullekha karate hue prAcArya ne likhA hai "samudra ke taTa para, vana meM, parvata ke zikhara para, nadI ke kinAre, kamala-vana meM, prAkAra meM parakoTe meM, zAlavRkSoM ke samUha meM, nadiyoM ke saMgama para, dvIpa meM, prazasta vRkSa-koTara meM, purAne udyAna meM, zmazAnabhUmi meM, jIvara hita guphA meM, siddhakUTa tathA kRtrima, akRtrima jinAlaya meM, jahA~ mahA Rddhi dhAraka, atyanta dhairyazIla yogI siddhi kI vAMchA karate hai, aise mana: prItikara, uttama, zaMkA aura kolAhala se rahita, sabhI RtuoM meM sukhaprada, ramaNIya, saba prakAra ke vidhnoM se rahita sthAna meM, sUne ghara meM, sUne gAMva meM, bhUgarbha meM-tahakhAne meM, keloM 1. ekaH pUjAM racayati naraH pArijAtaprasUnaH kruddhaH kaNThe kSipati bhujagaM hantukAmastato'nyaH / tulyA vattirbhavati ca tayoryasya nityaM sa yogI sAmyArAmaM vizati paramajJAnadattAvakAzam / / 2. mlecchAdhamajanairjuSTaM duSTabhUpAlapAlitam / / pASaNDimaNDalAkrAntaM mahAmithyAtvavAsitam / / 3. vikIryate manaH sadyaH sthAnadoSeNa dehinAm / tadeva svasthatAM dhatte sthAnamAsAdya bandhurama / / --jJAnArNava 24. 27 -jJAnArNava 27.23 -jJAnArNava 27.22
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yoga kA eka mahAna grantha-jJAnArNava : eka vizleSaNa | 143 ke jhuramuTa meM, nagara ke upavana kI vedI ke anta meM, vedI ke maNDapa para, caityavRkSa ke nIce, varSA, garmI, pAlA, pracaMDa vAyu prAdi se vajita sthAna meM yogI janma-maraNa ke duHkha ko miTAne kA lakSya lie anavarata jAgarita rahatA hai-dhyAnastha hotA hai|" unatIsaveM sarga meM prANAyAma kA varNana hai| tIsaveM meM pratyAhAra evaM dhAraNA kA varNana hai| ikattIsaveM sarga meM savIrya-dhyAna, dhyeyarUpa paramAtmA tathA samarasa bhAva kA varNana hai| battIsaveM sarga meM bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA, bhedajJAna, paramAtmaprApti Adi kA varNana haiN| tetIsaveM sarga meM dharmadhyAna ke AjJA-vicaya bheda kA, cautIsaveM sarga me apAya-vicaya bheda kA, paitIsarve sarga meM vipAka-vicaya bheda kA, chattIsarve sarga meM piMDastha dhyAna kA, pAMca dhAraNAoM kA, ar3atIsaveM sarga meM padastha dhyAna kA, unatAlIsaveM sarga meM rUpastha dhyAna kA, cAlIsaveM sarga meM rUpAtIta dhyAna kA vivecana hai / ikatAlIsaveM sarga meM dharma-dhyAna ke phala Adi kA varNana hai| bayAlIsaveM sarga meM zukladhyAna kA svarUpa, usake bheda, mokSa tathA siddhAtmA kI garimA kA varNana hai| jJAnArNava meM Nita prAsana, prANAyAma tathA dhyAna kA vizada vivecana tattat sambaddha prakaraNoM meM yathAsthAna kiyA gayA hai| 1. sAgarAnte banAnte vA zailazugAntare'thavA / puline padmakhaNDAnte prAkAre zAlasaMkaTe // saritAM saMgame dvIpe prazaste tarukoTare / jIrNodyAne zmazAne vA guhAgarbha vijantuke / / siddhakaTe jinAgAre kRtrime'kRtrime'pi vaa| maddhikamahAdhIrayogisaMsiddhavAMchite / / mana: prItipradezaste zaMkAkolAhalacyute / sarvartusukhade ramye sarvopadravajite / / zUnyavezmanyatha grAme bhUgarbhe kadalIgahe / puropavana vedyante maNDape caityapAdape / / varSAtapatuSArAdipavanAsAravajite / sthAne jAgatyaM vizrAntaM yamI janmAttigAntaye / / -jJAnArNava 28.2-7 00 Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama www.dainelibrary.com