Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---0--0-0-0-0-0-0--0--0--0--0-0--0-0------- himmatasiMha sarUpariyA R. A. S., B. Sc. M. A., LL. B. sAhityaratna, jainasiddhAntAcArya 000000000000 000000000000 jaina manovijJAna ko samajhane ke lie 'guNasthAna' ko hai samajhanA Avazyaka hai / manodazAoM kA AdhyAtmika vizleSaNa, utAra-car3hAva aura bhAvadhArA kA pravAha 'guraNasthAna-krama' samajha lene para sahaja hI samajha meM pA sakatA hai| prastuta lekha 'guraNasthAna-vizleSaNa' meM lekhaka prAcIna 3 sandarbho ke sAtha navIna manovaijJAnika zailI lie calA hai| 0--0--0--0--0 ho-o---------------------0-0-0-0-0--3 jaina manovijJAna kA eka gaMbhIra pakSa INTER guNasthAna-vizleSaNa TNIK EASA :/ paribhASA guNasthAna-yaha jaina vAGmaya kA eka pAribhASika zabda hai-guNoM arthAt AtmazaktiyoM ke sthAnoM-vikAsa kI Rmika avasthAoM (Stages) ko guNasthAna kahate haiM; apara zabdoM meM-jJAna-darzana-cAritra ke svabhAva, sthAna-unakI trtmtaa| mohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama va yoga ke rahate hue jina mithyAtvAdi pariNAmoM ke dvArA jIvoM kA vibhAga kiyA jAve, ve pariNAma-vizeSa guNasthAna kahe jAte haiN| jisa prakAra jvara kA tApamAna tharmAmITara se liyA jAtA hai usI prakAra AtmA kA AdhyAtmika vikAsa yA patana nApane ke lie guNasthAna eka prakAra kA Spirituometer hai| Atmika zaktiyoM ke AvirbhAva kI-unake zuddha kArya rUpa meM pariNata hote rahane kI taratamabhAvApanna avasthAoM kA sUcaka yaha guNasthAna hai / sAdhAraNatayA pratyeka jIvana meM guNa aura avaguNa ke donoM pakSa sAtha calate haiN| jIvana ko avaguNoM se mor3akara guNa-prApti kI ora unmukha kiyA jAve va jIvana abhI kahA~ cala rahA hai yaha jAnakara usako antima zuddha avasthA meM pahu~cAyA jAve yahI lakSya ina guNasthAnoM kA hai| AtmA ke kramika vikAsa kA varNana vaidika va bauddha prAcIna darzanoM meM upalabdha hotA hai| vaidika darzana ke yogavAziSTha, pAtaMjalayoga meM bhUmikAoM ke nAma se varNana hai-jabaki bauddhadarzana meM ye avasthAoM ke nAma se prasiddha hai| parantu guNasthAna kA vicAra jaisA sUkSma, spaSTa va vistRta jainadarzana meM hai vaisA anya darzanoM meM nahIM miltaa| digambara sAhitya meM saMkSepa, ogha, sAmAnya va jIvasamAsa isake paryAya zabda pAye jAte haiN| AtmA kA vAstavika svarUpa (Genuine Nature) zuddha cetanA pUrNAnandamaya (Full Knowledge, Perception, Infinite Beatitude) hai, parantu isa para jaba taka karmoM kA tIvra AvaraNa chAyA huA hai, taba taka usakA asalI svarUpa (Potential Divinity) dikhAI nahIM detaa| AvaraNoM ke kramazaH zithila va naSTa hote hI isakA asalI svarUpa prakaTa hotA hai (Realisation of self) / jaba taka ina AvaraNoM kI tIvratA gAr3hatama (Maximum) rahe taba taka vaha AtmA prAthamika--avikasita (unevolved) avasthA meM par3A rahatA hai| jaba ina AvaraNoM kA kRtsnatayA sampUrNa kSaya (Total Annihilation) ho jAtA hai taba AtmA carama-avasthA (Final Stage) zuddha svarUpa kI pUrNatA (Puremost Divinity) meM vartamAna ho jAtA hai| jaise-jaise AvaraNoM kI tIvratA kama hotI jAtI hai vaise-vaise AtmA bhI prAthamika avasthA ko chor3akara dhIre-dhIre zuddhi lAbha karatA huA carama vikAsa kI ora utkrAnti karatA hai| parantu prasthAna va carama avasthAoM ke bIca aneka nIcI-U~cI avasthAoM kA anubhava karatA hai| prathama avasthA avikAsa kI niSkRTa va carama avasthA vikAsa kI parAkASThA hai| vikAsa kI ora agrasara AtmA vastutaH ukta prakAra kI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoM kA ABR0 Tu Tu Tu Tu Tu com Jan Education antematonal For Private Personal use only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ - guNasthAna-vizleSaNa | 245 000000000000 000000000000 anubhava karatA hai para jainazAstroM meM saMkSepa se vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga (Stages or Ladders) kiye haiN| jo caudaha guNasthAna kahAte haiM / saba AvaraNoM meM moha kA AvaraNa pradhAna (Dominant) hai| jaba taka moha balavAna va tIvra ho taba taka anya sabhI AvaraNa balavAna va tIvra bane rahate haiN| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 koTAkoTI sAgaropama kI hai, jabaki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, antarAya kI 30 koTAkoTI sAgaropama, Ayu kI 33 sAgaropama va nAma, gotra kI pratyeka kI utkRSTa sthiti 20 koTAkoTI sAgara hai| mohanIya karma ke AvaraNa nirbala hote hI anya AvaraNa bhI zithila par3a jAte haiN| ataH AtmA ke vikAsa meM mukhya bAdhaka moha kI prabalatA va mukhya sahAyaka moha kI zithilatA (maMdatA) smjheN| isI hetu guNasthAnoM-vikAsa kramagata avasthAoM kI kalpanA (Gradation) moha-zakti kI utkaTatA, maMdatA, amAva para avalaMbita hai| moha kI pradhAna zaktiyA~ do haiM-(1) darzanamohanIya, (2) cAritramohanIya / isameM se prathama zakti AtmA kA darzana arthAt svarUpa-pararUpa kA nirNaya (Discretion) kiMvA jar3a-cetana kA viveka nahIM karane detii| dUsarI zakti AtmA ko viveka prApta kara lene para bhI tadanusAra pravRtti arthAt abhyAsa-para-pariNati se chUTakara svarUpalAbha nahIM karane detii| cAritra-AcaraNa meM bAdhA pahu~cAtI hai / dUsarI zakti pahalI kI anugAminI hai / pahalI zakti ke prabala hote dUsarI nirbala nahIM hotI-pahilI zakti ke kramazaH manda, mandatara, mandatama hote hI dUsarI zakti bhI kramazaH vaisI hI hone lagatI hai| apara zabdoM meM, eka bAra AtmA svarUpa darzana kara pAve to use svarUpa lAbha karane kA mArga prApta ho jAtA hai| ...... R UTTARIUS guNasthAnoM kA vibhAgIkaraNa (1) mithyAdRSTi guNasthAna-mithyAtva mohanIya karmodaya se jisa jIva kI dRSTi (zraddhA-pratipatti-Faith) mithyA (ulaTI, viparIta) ho jAtI hai, vaha tIvra mithyAdRSTi kahalAtA hai| jo vastu tattvArtha hai usameM zraddhAna nahIM karatA viparIta zraddhAna rakhatA hai-atattva meM tattvabuddhi-jo vastu kA svarUpa nahIM usako yathArtha mAna lenA-jo ayathArtha svarUpa hai usako yathArtha mAna lenaa|" jar3a meM cetana mAna lenA, bhautika sukhoM meM Asakti rakhanA (Hedonism), AtmA nAma kA padArtha hI nahIM svIkAranA, deva-guru-dharma meM zraddhA nahIM rakhanA / jisa prakAra pitta jvara se yukta rogI ko mIThA rasa bhI rucatA nahIM-- usI prakAra mithyAtvI ko bhI yathArtha dharma acchA nahIM mAlUma hotA hai| isake vistRta bheda hote haiN| jo nitAnta bhautikavAdI ho| prazna-mithyAtvI jIva kI jabaki dRSTi ayathArtha hai taba usake svarUpa vizeSa ko guNasthAna kyoM kahA? uttara-yadyapi mithyAtvI jIva kI dRSTi sarvathA ayathArtha nahIM hotI tathApi vaha kisI aMza meM yathArtha bhI hotI hai / vaha manuSya, strI, pazu, pakSI, Adi ko isI rUpa meM jAnatA tathA mAnatA hai| jisa prakAra bAdaloM kA ghanA AcchAdana hone para bhI sUrya kI prabhA sarvathA nahIM chipatI-kintu kucha na kucha khulI rahatI hai jisase dina-rAta kA vibhAga kiyA jA sake, isI prakAra mithyAtva mohanIya karma kA prabala udaya hone para bhI jIva kA dRSTiguNa sarvathA AvRta nahIM hotaa| kisI na kisI aMza meM usakI dRSTi yathArtha hone se usake svarUpa vizeSa ko guNasthAna kahA, kisI aMza meM yathArtha hone se hI usako samyagdRSTi bhI nahIM kaha sakate / zAstroM meM to aisA kahA gayA hai ki sarvajJa prokta 12 aMgoM meM se kisI eka bhI akSara para bhI vizvAsa na kare to usakI gaNanA bhI mithyAdRSTi meM kI gaI hai| isa guNasthAna meM ukta donoM mohanIya kI zaktiyoM ke prabala hone se AtmA kI AdhyAtmika zakti nitAnta girI huI hone se isa bhUmikA meM AtmA cAhe Adhibhautika utkarSa kitanA hI prApta kara le para usakI pravRtti tAttvika lakSya se sarvathA zUnya hone se mithyAdRSTi hI kahA jAtA hai| paravastu ke svarUpa ko na samajhakara usI ko pAne kI udher3abuna meM vAstavika sukha (mukti) se vaMcitarahatA hai| isa bhUmikA ko 'bahirAtmabhAva' vA 'mithyAdarzana' kahA hai| isa bhUmikA meM jitane AtmA vartamAna hote haiM una saboM kI bhI AdhyAtmika sthiti eka-sI nahIM hotii| kisI para moha kA prabhAva gAr3hatama, kisI para gAr3hatara, kisI para alpa hotA hai| vikAsa karanA prAya: AtmA kA svabhAva hai ataH jAnate-ajAnate jaba usa para moha kA prabhAva kama hone lagatA hai taba vaha vikAsonmukha hotA www.janetbrary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 40001 01a41 Jain Education international 246 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja -- abhinandana grantha huA tIvratama rAgadveSa ko manda karatA huA moha kI prathama zakti ko chinna-bhinna karane yogya ( granthibheda ) Atmabala prakaTa kara letA hai / jisakA varNana Age kareMge / (2) sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna -- jo jIva aupazamika samyaktva prApta kara cukA hai parantu anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se samyaktva ko vamana kara midhyAtva kI ora jhuka rahA hai parantu mithyAtva ko abhI taka sparza nahIM kiyA, isa antarima avasthA (jisakI sthiti jaghanya 1 samaya, utkRSTa 6 AvalikA pramANa hai ) ko sAsAdana samyagdRSTi kahA hai / yadyapi isa jIva kA jhukAva mithyAtva kI ora hotA hai tathApi jaise khIra khAkara vamana karane vAle manuSya ko khIra kA 'AsvAdana' Ane se isa guNasthAna ko 'sAsvAda' 5 samyakadRSTi guNasthAna kahA hai / yadyapi isa guNasthAna meM prathama guNasthAna kI apekSA Atmazuddhi avazya kucha adhika hotI hai parantu yaha utkrAnti sthAna nahIM kahA jAtAkyoMki prathama sthAna ko chor3akara utkrAnti karane vAlA AtmA isa dUsare guNasthAna ko sIdhe taura se prApta nahIM karatA apitu Upara ke guNasthAna se girane vAlA ( Somersault) AtmA hI isakA adhikArI banatA hai - adhaHpatana moha ke udreka se tIvra kaSAyika zakti ke AvirbhAva se pAyA jAtA hai-svarUpa bodha ko prApta karake bhI moha ke prabala thaper3oM se AtmA punaH adhogAminI banatI hai / (3) samyagmithyAdRSTi (mizra) guNasthAna - mithyAtva ke jaba arddhavizuddha puMja ( Age varNana AvegA) kA udaya hotA hai taba jaise gur3a se mizrita dahI kA svAda kucha khaTTA, kucha madhura-mizra hotA hai| usI prakAra jIva kI dRSTi kucha samyak (zuddha), kucha mithyA (azuddha ) -- mizra ho jAtI hai / isa guNasthAna ke samaya meM buddhi meM durbalatA-sI A jAtI hai jisase jIva sarvajJa prokta tattvoM meM na to ekAnta ruci rakhatA hai na ekAnta aruci balki nAlikera dvIpavAsIvat madhyasthabhAva rakhatA hai / isa guNasthAna meM na to kevala samyagdRSTi na kevala mithyAdRSTi kintu dolAyamAna sthiti vAlA jIva bana jAtA hai / usakI buddhi svAdhIna na hone se dehazIla ho jAtI hai, na to tattva ko ekAnta atattvarUpa samajhatA hai, na atattva ko tattvarUpa-tattva-atattva kA vAstavika viveka nahIM kara sakatA hai| isakI dUsare guNasthAna se yaha vizeSatA hai ki koI AtmA prathama guNasthAna se nikalakara sIdhA hI tIsare guNasthAna ko pahu~catA hai-- koI apakrAnti karane vAlA AtmA caturthAdi guNasthAna se patana kara isa guNasthAna ko prApta karatA hai / utkrAnti va apakrAnti karane vAle donoM prakAra ke AtmAoM kA Azraya yaha tIsarA guNasthAna hai / samyaktva prApti kI pUrva bhUmikAe~ jIva anAdi kAla se saMsAra meM paryaTana kara rahA hai aura taraha-taraha ke duHkhoM ko pAtA hai| jisa prakAra parvatIya nadI kA patthara idhara-udhara TakarAkara gola cikanA bana jAtA hai usI prakAra jIva aneka duHkha sahate hue komala zuddha pariNAmI bana jAtA hai / pariNAma itane zuddha ho jAte haiM ki jisake bala se jIva Ayu ko chor3a zeSa sAta karmoM kI sthiti ko palyopamAsaMkhyAtabhAganyUna koTAkoTI sAgaropama pramANa kara detA hai / isa pariNAma kA nAma zAstrIya bhASA meM yathApravRttikaraNa kahA gayA hai| jaba koI anAdi midhyAdRSTi jIva prathama bAra samyaktva grahaNa karane ke unmukha hotA hai to vaha tIna utkRSTa yoga labdhiyoM se yukta --karaNalabdhi ( digambara mata se cAra labdhi se yukta karaNalabdhi ) karatA hai / karaNa -- ' pariNAma labdhi - zakti prApti / usa jIva ko usa samaya aise utkRSTa pariNAmoM kI prApti hotI hai jo anAdi kAla se par3I huI mithyAtva rUpI rAgadveSa kI granthi - gUDha gA~Tha ko bhedane meM samartha hote haiM ve pariNAma tIna prakAra ke hai1. yAvRttikaraNa 22. apUrvakaraNa 3 anivRttikaraNa yaha kamazaH hote haiM, pratyeka kA kAla antarmuhUrta hai| yathApravRttikaraNa - isa karaNa (pariNAmoM) dvArA jIva rAgadveSa kI eka aisI majabUta gA~Tha, jo ki karkaza, dRr3ha, durbheda hotI hai vahA~ taka AtA hai, usI ko granthideza 13 prApti kahate haiN| abhavyajIva 14 bhI granthideza ko prApta kara sakate haiM arthAt karmoM kI bahuta bar3I sthiti ko ghaTAkara antaH dveSa kI durbheda granthi ko ve tor3a nahIM skte| kAraNa unako sarvopazamanA nahIM kara sakane se unako aupazamika samyaktva kI prApti nahIM hotii| isa granthipradeza meM saMkhyeya, koTAkoTI sAgaropama pramANa kara sakate haiN| parantu rAgaviziSTa adhyavasAya kI nyUnatA hai-- mohanIya karma kI asaMkhyeya tara e 08988 aas
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-vizleSaNa | 247 000000000000 000000000000 EKA HINILL mA THIC kAla par3A rahakara amavya hone se usake adhyavasAya malina hone se puna: adhaHpatana karatA hai| abhavya ko bhI daza pUrva jJAna se kucha nyUna dravyazruta saMbhava hai15 kyoMki kalpa bhASya ke ullekha kA Azaya hai ki jaba 14 pUrva se lekara 10 pUrva kA pUrNa jJAna ho to samyaktva saMbhava hai-nyUna hone para bhajanA hai / koI eka AtmA granthi bheda yogya bala lagAne para bhI anta meM rAgadveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara apanI mUla sthiti meM A jAte haiM-koI cirakAla taka usa AdhyAtmika yuddha meM jUjhate rahate haiM / koI bhavya AtmA yathApravRtti pariNAma se vizeSa zuddha pariNAma pAkara rAgadveSa ke dRr3ha saMskAroM ko chinna-bhinna kara Age bar3hatA hai| zAstra meM aTavI meM coroM ko dekhakara eka puruSa to bhAga gayA, dUsarA pakar3A gayA, tIsarA unako harAkara Age bar3hA, isa dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| usI prakAra tInoM karaNa haiM16 / apUrvakaraNa--jisa vizeSa zuddha pariNAma se bhavya jIva isa rAgadveSa kI durbheda granthi ko lA~gha jAtA hai, usa pariNAma ko zAstrIya bhASA meM apUrvakaraNa kahA / isa prakAra kA pariNAma kadAcit hI hotA hai bAra-bAra nahIM ataH apUrva kahA7 / yaha anivRttikaraNa kA kAraNa hai / 18 yathApravRttikaraNa to ekendriya se paMcendriya ko saMbhava hai parantu apUrvakaraNa kA adhikArI paryApta paMcendriya hotA hai jo dezonaarddhapudgala parAvartana kAla meM to avazya mukti meM jAne vAlA hai| isa jIva ko Atma-kalyANa karane kI tIna abhilASA rahatI hai / saMsAra ke khaTa-paTa se dUra rahanA cAhatA hai| iA-dveSanindA ke doSa usa para kama prabhAva DAlate haiM / satpuruSoM ke prati bahumAna bhakti dikhAtA hai, yoM kaheM ki ye jIva AdhyAtma kI prathama bhUmikA para hai| usake mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha ruka jAtA hai16 yathApravRttikaraNa meM sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI pravartana ko koI sthAna nahIM parantu apUrvakaraNa meM dvisthAnaka rasa vAle azubha karma ko usase bhI prati samaya hIna hInarasa ko va zubhakarma kA dvisthAna se catu:sthAnaka pratisamaya anantaguNa adhika anubhAga ko bA~dhatA hai|20 isameM sthitighAta, rasaghAta, guNasaMkramaNa, abhinava sthitibandha kArya hotA hai| anivRttikaraNa21-apUrvakaraNa pariNAma se jaba rAgadveSa kI granthi chinna-bhinna ho jAtI hai, taba to jIva ke aura bhI adhika zuddha pariNAma hote haiM / jisa zuddha pariNAma ko anivRtti kahate haiM / 'anivRtti' se abhiprAya isa pariNAma ke bala se jIva samyaktva ko prApta kara hI letA hai / usako prApta kiye binA pIche nahIM haTatA / vaha darzana mohanIya para vijaya pA letA hai / isa pariNAma kI sthiti bhI antarmuhUrta kI hai / 'nivRtti' kA artha 'bheda' bhI hotA hai / isa karaNa meM samasamaya vAle trikAlavI jIvoM ke pariNAma vizuddha samAna hote haiM bheda nahIM hotA yadyapi eka jIva ke uttarottara samayoM meM anantaguNI vizuddhi hotI hai / isa karaNa meM bhI sthiti, anubhAgAdi ghAta ke cAroM kArya pravartate haiM / isa anivRttikaraNa ke bala se antarakaraNa banatA hai| antarakaraNa (Interception Gap)-anivRttikaraNa ke antarmuhUrta pramANa sthiti meM jaba kaI eka bhAga vyatIta ho jAte haiM va eka bhAga mAtra zeSa raha jAtA hai taba antarakaraNa kriyA prArambha hotI hai / vaha bhI antarmuhUrta pramANa hI hotI hai / antarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda hote haiM ata: anivRttikaraNa ke antarmuhUrta kAla se antarakaraNa kAla kA antarmuhUrta choTA hotA hai / anivRttikaraNa ke antima bhAga meM jo mithyAtva mohanIya karma udayamAna hai, usake una dalikoM ko jo anivRttikaraNa ke bAda antarmuhUrta taka udaya meM Ane vAle haiM, Age-pIche kara lenA arthAt una dalikoM meM se kucha ko anivRttikaraNa ke antima samaya paryanta udaya meM Ane vAle dalikoM meM sthApita kara denA (prathama sthiti) va kucha dalikoM ko usa antarmahurta ke bAda udaya meM Ane vAle dalikoM ke sAtha milA denA (dvitIya sthiti), isa taraha jisakA AbAdhA kAla pUrA ho cukA hai aise mithyAtva mohanIya karma ke do bhAga kiye jAte haiM / eka bhAga to vaha hai jo anivRttikaraNa ke carama samaya taka udayamAna rahatA hai aura dUsarA jo anivRttikaraNa ke bAda eka antarmuhUrta pramANa kAla vyatIta ho cukane para udaya meM AtA hai / isa prakAra madhya bhAga meM rahe hue karma dalikoM ko prathama sthiti va dvitIya sthiti meM sthApita karane ke kAraNa rUpa kriyA vizeSa ke adhyavasAya antarakaraNa kahalAte haiN| isa taraha anivRttikaraNa kA antima 'samaya vyatIta ho jAne para antarakaraNa kAla meM koI bhI mohanIya karma ke dalika aise nahIM rahate jinakA pradeza va vipAkodaya saMbhava ho / saba dalika antarakaraNa kriyA se Age-pIche udaya meM Ane yogya kara diye gaye haiM / ataH anivattikaraNa kAla vyatIta ho jAne para jIva ko aupazamika samyaktva prApta hotA hai jisakA kAla 'upazAntAddhA' antarmuhUrta kaha cuke haiN| isa upazAntAddhA kAla meM mithyAtva mohanIya karma kA alpAMza bhI udaya na rahane se va ati dIrgha sthiti vAle tAdRza karmoM ko adhyavasAya ke bala se dabA dene se rAgadveSa ke upazama hone se anAdi mithyAdRSTi jIva ko aupazamika prAdurbhAva wa DHAMAULA esa BAAT H /HPUR 79 pes ARR. :....
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * DOOOOO 000000 000 0000000000 000000000000 66 248 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha hone se eka avarNanIya AlhAda anubhava hotA hai| usakI para-rUpa meM svarUpa kI jo bhrAnti thI - isa kAla meM dUra ho jAtI hai / vaha antarAtmA meM paramAtma bhAva ko dekhane lagatA hai / ghAma se paritApita pathika ko zItala chAyA kA sukha -- janmAndha rogI ko netra lAbha, asAdhya vyAdhi se mukta rogI ko jo sukha anubhava hotA hai usase bhI adhika sukha yaha jIva samyaktva prApti se anubhava karatA hai / 23 upazAntAddhA ke pUrva samaya meM ( prathama sthiti ke carama samaya meM) jIva vizuddha pariNAma se usa mithyAtva ke tIna puMja karatA hai, jo upazAntAddhA ke pUre ho jAne para udaya meM Ane vAle haiM / kodrava dhAna kI zuddhi vizeSavat kucha bhAga vizuddha, kucha arddha zuddha, kucha azuddha hI rahatA hai / upazAntAddhA pUrNa hone para ukta tInoM pugyoM meM se koI eka puja pariNAmAnusAra udaya meM AtA hai| vizuddha puja ke udaya hone se kSAyopazamika sam prakaTa hotA hai jo samyaktva mohanIya hokara samyaktva kA to ghAta nahIM karatA parantu dezaghAtI rasayukta hone se viziSTa zraddhAnurUpa deza ko rokatA hai| kicit malinatA rahatI hai, cala doSa (ratnatraya kI pratIti rahe parantu yaha svakIya hai, yaha anya hai) mala doSa (zaMkAdi mana lagAne) agAdoSa (samyaktva meM sthiratA na rahe) Adi doSa rahate haiN| yadi jIva ke pariNAma azuddha udaya meM Ave to mizramohanIya (3 guNasthAna) va yadi pariNAma azuddha udaya meM Aye to midhyAtva mohanIya ( mithyAdRSTi ) ho jAtA hai / upazAntAddhA jisameM jIva zAnta, prazAnta, sthira va pUrNAnanda ho jAtA hai usakA jaghanya 1 samaya aura utkRSTa 6 AvalikA kAla jaba bAkI rahe taba kisI-kisI aupazamika samyaktvI ko vighna A par3atA hai / zAnti meM bhaMga par3a jAtA hai / anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya hote hI jIva samyaktva pariNAma ko vamana kara midhyAtva kI ora jhukatA hai jaba taka mithyAtva ko sparza nahIM karatA, usa samaya vaha sAsAdana samyagdRSTi kahAtA hai (jisakA kathana dUsare guNasthAna meM kiyA hai) / jaba kSAyopazamika samyaktvI kSAyika samyaktva ke sanmukha ho mithyAtva mohanIya, mizramohanIya prakRti kA to kSaya kara de parantu samyaktva mohanIya ke kANDakachAtAdi kriyA nahIM karatA usako kRtakRtya vedaka samyagdRSTi nAma diyA gayA hai kyoMki vaha mohanIya karma ke antima pudgala kA vedana kara rahA hai| isakA jaghanya va utkRSTa kAla 1 samaya hai| jisake anantara hI kSAyika samyaktva kA AvirbhAva ho jAtA hai / kSAyika samyaktva - jaba darzana mohanIya kI 3 prakRtiyoM kA sarvathA rUpa saba niSekoM kA kSaya ho jAve va anantAnubaMdhI catuSka kA bhI sarvathA kSaya ho jAve taba atyanta nirmala tattvArtha zraddhAna jo prakaTa ho, vaha kSAyika samyaktva kahalAtA hai / isa taraha se samyaktva ke 5 bheda - aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, vedaka va sAsvAdana hote haiM aura bhI prakAra nIce batalAyeMge / samyaktva kyA hai-- pahacAneM kaise ? samyak yaha prazaMsA vAcaka zabda hai (aMcateH kvau samacatIti samyagiti / asyArthaH prazaMsA)24 samyag jIva sadbhAva:, viparItAbhiniveza rahita mokSa ke avirodhi pariNAma saMvegAdi yukta AtmA kA sadbodha rUpa pariNAma vizeSa samyaktva kahalAtA hai jo mohanIya prakRti ke anuvedana bAda upazama va kSaya se utpanna hotA hai| darzana mohanIya kI 3 prakRtiyoM ke kSaya va upazama ke sahacArI anantAnubaMdhI prakRtiyoM kA bhI kSaya va upazama hai / 24 tattvArtha zraddhAn usakA lakSaNa hai| zama, saMvega, nirveda, anukaMpA, Astikya isakI pahacAna hai / prakAra 1. tattva va usake artha meM zraddhAna rUpa ( tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM ) prakAra 2. ( ka ) nizcaya samyaktva - anantaguNoM ke puraMja rUpa mukhya guNa jJAna-darzana- cAritrAdi jisake haiM-- usa akhaNDa AtmA meM yathArtha pratIti karanA 6 usakA jJAyaka svabhAva hai| jisase 'sva' 'para' donoM ko jAnakara apane se vibhAvAvasthA se haTakara svabhAva meM sthita hotA hai| nizcaya naya meM AtmA hI jJAna-darzana- cAritra hai AtmA meM hI rata hai vaha samyagdRSTi hai / 27 nizcayAnusAra Atmavinizciti hI samyagdarzana hai / AtmajJAna hI samyakbodha, Atmasthiti hI samyakcAritra hai / yaha satya kI parAkASThA hai, Atmadarzana kI svayaM anubhUti hai| (kha) vyavahAra samyaktva - parantu uparokta sthiti to ucca cAritradhArI mahAtmAoM kI terahaveM - caudahaveM guNasthAna meM hotI hai / usa lakSya ko pahu~cane ke lie usameM sahAyaka nimitta kAraNa deva, guru, dharma hote haiM jinameM pratIti ruci rakha jinase jJAta navatattvAdi padArthoM meM zraddhAna rakhanA vyavahAra samyaktva kahAtA hai / abheda vastu ko bheda rUpa se upacAra se vyavahRta karanA vyavahAra hai / 26 viparItAbhiniveza rahita jIva ko jo Atma-zraddhAna huA usake nimitta deva-guru-dharma 26 navatattvAdi hue unameM zraddhAna hone se isa nimitta ko SE
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-vizleSaNa | 249 vyavahAra samyaktva khaa| donoM meM se nizcaya samyaktva ko bhAva samyaktva va apaudgalika, vyavahAra ko dravya samyaktva, paudgalika bhI kahA / prakAra 3. aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika ( udayaprApta mohanIya kA kSaya, anudaya kA upazama ) | prakAra 4. ( ka ) kAraka - jisake prApta hone para jIva sadanuSThAna meM zraddhA rakhatA hai / svayaM Acare dUsaroM kA palAve / (kha) rocaka - jisake prApta hone para jIva sadanuSThAna meM ruci rakhatA hai parantu AcaraNa nahIM kara sakatA ( zrIkRSNa, zreNika ) / - (ga) dIpaka - jo mithyAdRSTi svayaM to tattvazraddhAna se zUnya ho parantu upadezAdi dvArA dUsaroM meM tatvazraddhA kA kAraNa hone se kAraNa meM kArya kA upacAra kara utpanna kare / usakA upadeza dUsaroM meM samakita 'dIpaka' kahA / prakAra 5. aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, sAsvAdana, vedaka / Upara vyAkhyA kI gaI hai| ye pA~coM prakAra ke samyaktva nisarga (svabhAva) va upadeza se utpanna hote haiM / prakAra 10. nisargaci upadeza AtAca sUtraruci, bIjaruci, adhigamarzana, vistAraruci, kiyAruci, pa dharma ruci (uttarA, 28 / 16) / pra0 - sampadarzanI va sampadRSTi meM kyA antara hai ? 1 u0- samyagdRSTi ke do bheda hai-sAdi saparyavasAna, sAdi aparyavasAna sAdi saparyavasAna vAle sI hai| unakA samyadarzana jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama se janya hai (apAya sartanIya, matijJAna kA bheda ) 1 jabaki kevalI ko mohanIya karma ke kSaya se sambhava hai - kevalI ko matijJAna kA apAyApagama abhAva hai| ataH sayogi ayogikevalI va siddhoM ke jIva samyaSTi kahalAte haiM va cAra se bArahaveM guNasthAnI jIva ko samyagdarzana khaa| samyagdarzanI kI sthiti jaghanya aMtarmuhUrta, utkRSTa 66 sAgaropama se kucha adhika hai / samyagdarzanI asaMkhyeya haiM jabaki samyagdRSTi ananta hote haiM ( siddha bhI sammilita haiM) / samyagdarzanI kA kSetra loka kA asaMkhyAtavAM bhAga hai jabaki samyagdRSTi kA kSetra samasta loka hai / (4) avirata samyagdRSTi guNasthAna 32- sAvadyavyApAroM ko chor3a denA arthAt pApajanaka kAryoM se alaga honA virati kahalAtA hai / cAritra vA vrata virati kA hI nAma hai| jo samyakadRSTi hokara bhI kisI prakAra ke vrata niyama dhAraNa nahIM kara sakatA, usako avirata samyagdRSTi, usakA svarUpa avirata samyagdRSTi guNasthAna kahalAtA hai / vrata niyama meM bAdhaka usake apratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA udaya hai / parantu yahA~ sadbodha ruci, zraddhA prApta ho jAne se AtmA kA vikAsakrama yahIM se prArambha ho jAtA hai| isa guNasthAna ko pAkara AtmA zAnti kA anubhava karatA hai / isa bhUmikA meM AdhyAtmika dRSTi yathArtha (AtmasvarUponmukha ) hone se vipaya pAtaMjala yoga meM jo aSTa bhUmikAe~ ( yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna va yazovijayajI ne haribhadrajI ke yogadRSTi samuccaya ke AdhAra para saMjjAyoM kI racanA kI unameM se (mitrA, balA, tArA, dIprA, sthirA, kAntA, pramAparA ) pratyAhAra tadanusAra sthirA se samakakSa yaha samyaktva kI dRSTi hai| caturtha guNasthAna meM AtmA ke svarUpa darzana se jIva ko vizvAsa ho jAtA hai ki aba taka jo maiM paudgalika bAhya sukha meM tarasa rahA thA vaha pariNAma virasa, asthira va parimita hai / sundara va aparimita sukha svarUpa kI prApti meM hai| taba vaha vikAsagAmI svarUpa sthiti ke lie prayatnazIla banatA hai / kRSNa pakSI se zukla pakSI banatA hai / antarAtmA kahA jAtA hai va cAritramoha kI zakti ko nirbala karane ke lie Age prayAsa karatA hai| rahita hotI hai| samAdhi) batAIM va (5) dezavirati guNasthAna. - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke kAraNa jo jIva pApajanaka kriyAoM se sampUrNatayA nahIM apitu aMza se virakta ho sakate haiM ve dezavirata yA zrAvaka kahe jAte haiN| unakA svarUpa vizeSa dezavirata guNasthAna kahalAtA hai| koI eka vratadhArI va adhika se adhika 12 vratadhArI va 11 pratimAdhArI hote haiM to koI anumati sivAya ( pratisevanA, pratizravaNA, saMvAsAnumati) na sAvadyavRti karate haiM na karAte haiN| isa guNasthAna meM vikAsagAmI AtmA ko yaha anubhava hone lagatA hai ki yadi alpavirati se bhI itanA adhika zAntilAbha huA to sarva virati jar3a padArthoM ke sarvathA parihAra se kitanA lAbha hogA ? sarvavirati ke lie Age bar3hatA hai| Jain Education international tera, arsonal use only 000000000000 Ple * 0000000000 32 000000000000 .:S.Bhast/
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 ***DOCDED gge Ja Eduction International 250 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha 35 (6) pramattasaMyata guNasthAna jo jIva pApajanaka vyApAroM se vidhipUrvaka sarvathA nivRtta ho, saMta muni ho jAtA hai| saMyata bhI jaba taka pramAda (madya, viSaya, kaSAya, nidrA, vikathA) kA sevana karate haiM, pramattasaMyata kahalAte haiM / pratyAkhyAnAvaraNIya kA to inake kSayopazama ho cukA hai parantu usa saMyama ke sAtha saMjvalana va nokaSAya kA udaya rahane se mala ko utpanna karane vAlA jo pramAda hai (isake aneka bheda haiM 6 ) / ataeva pramatta saMyata guNasthAna kahA / audayika bhAva kI apekSA cAritra kSAyopazamika bhAva hai parantu samyaktva kI apekSA aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika koI bhI samyaktva sambhava hai / saMyama se zAnti to hai parantu pramAda se kabhI zAnti meM bAdhA hotI hai / (7) apramattasaMyata guNasthAna 37 - jaba saMjvalana aura nokaSAya kA manda udaya hotA hai taba saMyata muni ke pramAda kA abhAva ho jAtA hai, kisI pramAda kA sevana nahIM karatA, isakA svarUpa vizeSa apramattasaMyata guNasthAna kahA / vaha mUlaguNa va uttaraguNoM meM apramatta mahAtmA nirantara apane svarUpa kI abhivyakti ke cintana-manana meM rata rahatA hai| aisA muni jaba taka upazamaka va kSapaka zreNI kA ArohaNa nahIM karatA taba usako apramatta va niratizaya apramatta kahate haiM / isa sthiti meM eka ora to mana apramAdajanya utkRSTa sukha kA anubhava karate rahane ke lie uttejita karatA hai to dUsarI ora pramAdajanya vAsanAe~ usako apanI ora khIMcatI haiN| isa tumula yuddha meM vikAsagAmI AtmA kabhI chaThe, kabhI sAtaveM guNasthAna meM aneka bAra AtA-jAtA hai| zuddha adhyavasAyoM se Age bar3hatA hai / 38 (8) niyaTTi bAdara (apUrvakaraNa) guNasthAna - niyaTTi kA artha bhinnatA, bAdara - bAdara kaSAya, isa guNasthAna meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma vizuddhi kI apekSA sadRza nahIM hote ataH niyaTTi nAma rakhA tathA una jIvoM ke pariNAma aise vizuddha hote haiM jo pahale kabhI nahIM hue the ataH apUrvakaraNa 40 bhI khaa| isa guNasthAna meM trikAlavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradeza samAna hote haiM va samasamayavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradeza samAna hote haiN| isa guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hai- asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda haiM / pUrvavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna se antimavartI jIvoM ke adhyavasAya ananta guNa adhika zuddha va samasamayavartI ke bhI eka dUsare kI apekSA SaT sthAnagata (ananta bhAga adhika, asaMkhya bhAga adhika, saMkhyAta bhAga adhika, saMkhyAta guNa adhika, asaMkhyAta guNa adhika va ananta guNa adhika) vizuddhi lie hue hote haiN| isI prakAra prathama samaya se antima samaya ke adhika vizuddha jAno / isa AThaveM guNasthAna ke samaya jIva pA~ca vidhAna prakriyAyeM karate haiM-- sthitighAta, rasadhAta, guNazreNI, guNasaMkramaNa, apUrvasthitibandha | sthitighAta - jaisA ki Upara kaha Aye haiM- jo karma dalika Age udaya meM Ane vAle haiM, unako apavartanAkaraNa dvArA apane udaya ke niyata samaya se haTA denA arthAt bar3I sthiti ko ghaTA denA / hue jJAnAvaraNAdi karmoM ke pracura rasa ko apavartanAkaraNa se maMda rasa vAle kara denA / - guNazreNI 41 - udaya kSaNa se lekara prati samaya asaMkhyAta guNe, asaMkhyAta guNe karma dalikoM kI racanA karanA arthAt jina karmadalikoM kA sthitighAta kiyA jAtA hai--unako udaya samaya se lekara antarmuhUrta paryanta jitane samaya hote haiM - unameM udayAvalikA ke samaya ko chor3a zeSa samaya raheM unameM prathama samaya meM jo dalika sthApita kiye jAveM unase asaMkhyAta guNe adhika dUsare samaya meM, unase asaMkhyAta guNe adhika tIsare samaya meM isa prakAra antarmuhUrta ke carama samaya taka sthApita kara nirjarita karanA guNazreNI kahalAtA hai / rasaghAta - baMdhe - guNasaMkramaNa - pahale bAMdhI huI azubha prakRtiyoM kA badhyamAna zubha prakRtiyoM meM pariNata karanA / apUrvasthitibaMdha pahale kI apekSA alpa sthiti ke rUmoM ko baaNdhnaa| yadyapi ina sthitipAtAdi kA varNana samakita pUrva bhI kahA parantu vahA~ adhyavasAya kI jitanI zuddhi hai usase adhika ina guNasthAnoM meM hotI haiM / vahA~ alpa sthiti alpa rasa kA ghAta hotA hai--yahA~ adhika sthiti, adhika rasa kA / vahA~ dalika alpa hote haiM va kAla adhika lagatA hai| yahA~ kAla alpa dalika adhika, vahA~ apUrvakaraNa meM dezavirati sarvavirati prAptyarthaM guNoMga kI racanA nahIM hotI yaha AThaveM guNasthAna meM vartamAna jIva cAritra mohanIya ke upazamana va kSapaNa ke apekSA kahalAtA hai / cAritra mohanIya kA upazamana kSapaNa to navameM guNa , racanA sarvavirati kI prApti bAda hotI hai| yogya hone se upazamaka va kSapaka yogyatA kI sthAna meM hI hotA hai / (1) anivRti bAdara saMparAya guNasthAna antarmuhUrta kAla mAtra anivRttikaraNa guNasthAna meM vikAlata 42 -- e hara e
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-vizleSaNa | 251 * 000000000000 000000000000 paNa JITOA jIvoM meM samasamayavartI jIvoM ke adhyavasAya sthAna sadRzapariNAma vAle hone se usa sthAna ko anivRtti (bhinnatA kA abhAva, sadRza) bAdara (kaSAya) kahA / yadyapi unake zarIra avagAhanAdi bAhya kAraNoM meM va jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazamAdi antaraMga kAraNoM meM bheda bhI hai-parantu pariNAmoM ke nimitta se paraspara bheda nahIM hai / isameM adhyavasAyoM ke utane hI varga haiM jitane ki usa guNasthAna ke samaya hote haiM-prathamavargIya ke adhyavasAyasthAna se dUsare samaya vAle ke adhyavasAya anantaguNa vizuddha hote haiM / AThaveM se isameM adhyavasAya kI bhinnatAeM bahuta kama haiM, varga kama haiM / isa sthAna ko prApta karane vAle jIva yA to upazamaka (cAritramohanIya karma kA upazamana karane vAle) yA kSapaka (cAritramohanIya kA kSaya karane vAle) hote haiN| (10) sUkSmasaMparAya guNasthAna 3-isa guNasthAna meM saMparAya arthAt lobha ke sUkSma khaNDoM kA udaya hone se isakA nAma sUkSmasaMparAya pdd'aa| jisa prakAra dhule hue kasUmI vastra meM lAlimA kA aMza raha jAtA hai usI prakAra jIva sUkSma rAga (loma kaSAya)se yukta hai| cAritramohanIya kI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana, nokaSAya =21 prakRtiyoM meM se uparokta tIna karaNoM ke pariNAmoM se 20 prakRtiyoM ke kSaya va upazama hone para bhI sUkSma kRSTi ko prApta . loma kA hI yahA~ udaya hai-mohanIya karma kI zeSa koI prakRti nahIM jisakA upazama va kSaya kiyA jAya / (11) upazAnta kaSAya (vItarAga chadmastha) guNasthAna 4-nirmalI (kataka) phala se yukta jala kI taraha athavA zarad Rtu meM Upara se svaccha ho jAne se sarovara ke jala kI taraha sampUrNa mohanIya karma ke upazama se utpanna hone vAle nirmala pariNAmoM ko upazAnta kaSAya guNasthAna kahA / jinake kaSAya upazama ho gaye haiM, jinako rAga kA bhI (mAyA yA lobha kA) sarvathA udaya nahIM hai (sattA meM avazya hai), jinakI chadmastha avasthA hai (ghAtI karmoM kA AvaraNa lagA huA hai) unakA svarUpa vizeSa / isa guNasthAna kI sthiti jaghanya eka samaya va utkRSTa antarmuhurta kI hai| isa guNasthAna ko prApta jIva Age guNasthAnoM ko prApta nahIM kara sakatA kyoMki isake mohanIya karma sattA meM haiN| aisA jIva upazama zreNi vAlA hai| Age ke lie kSapaka zreNI cAhie / usI guNasthAna meM Ayu pUrNa ho to anuttara vimAna meM deva hokara cauthe guNasthAna ko prApta karatA hai-AyukSaya na ho to jaise car3hA vaise hI giratA-giratA dUsare guNasthAna yadi vahA~ se na sa~bhale to prathama guNasthAnavartI bhI ho jAtA hai / phira vaha eka bAra aura upazama zreNI yA kSapaka zreNI kara sakatA hai, yaha karmagrantha kI mAnyatA hai / siddhAnta kA kahanA hai ki jIva eka janma meM eka bAra hI zreNI kara sakatA hai ataH jo eka bAra upazama zreNI kara cukA vaha phira usI janma meM kSapaka zreNI nahIM kara sktaa| upazama zreNI ArohaNa krama 5 - caturtha guNasthAna se lekara saptama taka pahale anantAnubaMdhI kaSAya kA upazama karatA hai, tadanantara darzana mohanIya kA, phira navama guNasthAna meM kramazaH napuMsaka veda, strI veda, chaha nokaSAya aura puruSa veda kA upazama karatA hai (yadi strI veda ke udaya se zreNI kare to pahale napusaka veda kA, phira krama se puruSa veda kA, hAsyAdi SaTka kA phira strI veda kA upazama karatA hai| yadi napuMsaka veda ke udaya vAlA upazama zreNI car3hatA hai to pahale strI veda kA upazama karatA hai| isake bAda kramazaH puruSa veda va hAsyAdi SaTaka kA va napuMsaka veda kA upazama karatA hai)46 / isake anantara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA upazama kara saMjvalana krodha kA phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama kara saMjvalana mAna kA, phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama kara saMjvalana mAyA kA phira apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama kara saMjvalana lobha kA (dasaveM guNasthAna meM) upazama karatA hai| kSapaka zreNI ArohaNa krama7-anantAnubaMdhI catuSka va darzanatrika ina sAtoM prakRtiyoM kA kSaya (4 se 7 guNasthAna taka) karatA hai| AThaveM guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa catuSka va pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA kSaya prArambha karatA hai| yaha 8 prakRtiyA~ pUrNa kSaya nahIM hone pAtI ki bIca meM navama guNasthAna meM styAnaddhitrika, narakadvika, tiryadvika, jAticatuSka, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa phira apratyAkhyAnAvaraNa catuSka va pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke zeSa bhAga kA kSaya karatA hai-tadanantara navameM guNasthAna meM anta meM kramazaH napuMsaka veda, strI veda, hAsyaSaTka va puruSa veda (yadi strI zreNI ArUr3ha hove to pahale napuMsaka veda, kA phira kramazaH puruSa veda, chaha nokaSAya phira strI veda kA kSaya, yadi napuMsaka zreNI para car3he to pahile strI veda kA, phira puruSa veda, chaha nokaSAya phira napuMsaka veda kA kSaya karatA hai) / saMjvalana krodha, mAna, mAyA kA kSaya karatA hai / 10 veM guNasthAna meM saMjvalana lobha kA kSaya karatA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 6 000000000000 40000000001 Java Education International 252 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja -- abhinandana grantha - (12) kSINakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna' 48 - jinhoMne mohanIya karmoM kA sarvathA kSaya kara diyA parantu zeSa ghAtI karmoM kA udma (AvaraNa) vidyamAna hai ve kSINakaSAya vItarAga (mAyA lobha kA abhAva ) kahAte haiN| isakI sthiti antarmuhUrta pramANa hai| isameM vartamAna jIva kSapaka zreNi vAle hI hote haiN| isa guNasthAna ke dvicarama samaya meM nidrA, nidrAnidrA kA kSaya va antima samaya meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai / 12veM guNasthAnavartI nirgrantha kA citta sphaTikamaNivat nirmala ho jAtA hai, kyoMki mohanIya karmoM kA sarvathA abhAva hai / (13) sayogikevalI guNasthAna 46 - jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya va antarAya ina cAra ghAtikarmoM kA kSaya kara kevalajJAna prApta kiyA hai| jisa kevalajJAna rUpI sUrya se kiraNa-kalApa se ajJAna andhakAra sarvathA naSTa ho gayA hai jinako nava kevala labdhiyA~ ( kSAyika samakita anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya udaya bhAga) prakaTa hone se paramAtmA kA vyapadeza prApta ho gayA hai - indriya va AlokAdi kI apekSA na hone se kevalI va yoga yukta hone se yogI haiM unake svarUpa vizeSa ko sayogikevalI guNasthAna kahA / jisa samaya koI manaparyava jJAnI vA anuttara vimAna vAsI deva mana se hI bhagavAna se prazna karate haiM usa vakta bhagavAna mana kA prayoga karate haiM / 40 mana se uttara dene kA Azaya manovargaNA ke paryAya - AkAra ko dekhakara praznakartA anumAna se uttara jAna letA hai / kevalI bhagavAna upadeza dene meM vacanayoga kA prayoga va halana calana meM kAyayoga kA prayoga karate haiM / 50 (14) ayogikevalI guNasthAna"" 1 - kevalI sayogi avasthA meM jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa kucha kama karor3a pUrva taka rahate haiM / isake bAda jina kevalI bhagavAna ke vedanIya nAma va gotra tInoM karmoM kI sthiti va pudgala (paramANu) Ayu karma kI sthiti va paramANuoM kI apekSA adhika hote haiM ve samuddhAta 2 ke dvArA vedanIya va nAma gotra kI sthiti va paramANu Ayu karma kI sthiti va paramANuoM ke barAbara kara lete haiN| jinake ina tInoM karmoM kI sthiti, paramANu Ayu kI sthiti va paramANuoM se adhika na ho ve samudghAta nahIM karate / apane sayogi avasthA ke anta meM aise dhyAna ke liye yogoM kA nirodha karate haiM jo parama nirjarA kA kAraNabhUta va lezyA rahita atyanta sthiratA rUpa hote haiN| yoga nirodha kA krama - pahale bAdara kAyayoga se bAdara manoyoga aura bAdara vacanayoga ko rokate haiM- isI sUkSma kAyayoga se kramazaH sUkSma manoyoga va sUkSma vacanayoga ko rokate haiM / phira sUkSma kriyA'nivRtti dhyAna ( zukla dhyAna kA tIsarA bheda) ke bala se sUkSma kAyayoga bhI roka dete haiM-va ayogi bana jAte haiM / isI dhyAna kI sahAyatA se apane zarIra ke antargata pole bhAga mukha-udara Adi ko Atma pradezoM se pUrNa kara dete haiM- pradeza saMkucita ho 3 bhAga raha jAte haiM / phira ve ayogi kevalI samuchinna kriyA'pratipAti ( zukladhyAna kA cauthA bheda) dhyAna se madhyamagati se a i u R lR pA~ca akSara uccAraNa kareM jitane kAla taka zailezIkaraNa ( parvata samAna aDola) vedanIya, nAma, gotra ko guNa se Ayu karma ko yathAsthitizreNi se nirjarA kara antima samaya meM ina aghAti karmoM ko sarvathA kSaya kara eka samaya meM Rjugati se mukti meM cale jAte haiM / 23 tulanAtmaka paryavekSaNa -- jainazAstra meM mithyAdRSTi yA bAhyAtmA (1 se 3 guNasthAna ) nAma se ajJAnI jIva kA lakSaNa kahA / jo anAtma jar3a meM Atma buddhi rakhatA hai- yogavAziSTha va pAtaMjala meM ajJAnI jIva kA vahI lakSaNa kahA / 54 ajJAnI kA saMsAra paryaTana duHkha phala yogavAziSTha meM bhI kahA / 55 jainazAstra meM moha ko saMsAra kA kAraNa kahA - yogavAziSTha meM dRzya ke prati abhimAna adhyAsa ko kahA / jainazAstra meM granthi-bheda kahA vaise hI yogavAziSTha meM kahA / 56 vaidika granthoM meM brahma mAyA ke saMsarga se jIvatva dhAraNa karatA hai--mana ke saMkalpa se sRSTi racatA hai / jaina matAnusAra aise samajhA sakate haiM-- AtmA kA avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM AnA brahma kA jIvatva dhAraNa karanA hai / vaidika granthoM meM vidyA se avidyA va kalpanA kA nAza karanA kahA57 --jainazAstra meM matijJAnAdi kSAyopazamika jJAna va kSAyikabhAva se mithyAjJAna kA nAza samAna hai / jainadarzana meM samyaktva se utthAna krama kahA vaise hI yoga ke ATha aMgoM se pratyAhAra se utthAna hotA hai / 58 (dekho lekhaka kA dhyAna lekha zramaNo0) yogavAziSTha meM tattvaza, samadRSTi pUrNAzaya mukta puruSa ke varNana se jaina darzana kI cauthe guNasthAna se 12 taka jaano| yogavAziSTha meM 7 ajJAna kI, 7 jJAna kI bhUmikAe~ kahIM vaise hI jaMnadarzana meM 14 guNasthAna varNita haiM (1-3) ajJAnI, 4- 12 aMtar 5 6 Qiu 888
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000000000000 000000000000 SED AICIL guNasthAna-vizleSaNa | 253 AtmA, 13-14 paramAtmA siddha / vaidika darzana meM pipIlakA mArga se gira sakatA va vihaMgama mArga se 2 mukti kahI jo jainadarzana kI upazama-kSapaka zreNI se milatI sI haiM parantu jainadarzana meM spaSTa vistRta varNana hai| upasaMhAra-yaha hai guNasthAna kA saMkSipta citraNa | viSaya gahana va anveSaNAtmaka hone se sthAnAbhAva ke kAraNa vistRta bheda-prabheda, vicAroM meM jo gahanatAe~ haiM unakA varNana nahIM kiyaa| parantu nikRSTa avasthA nigoda (mithyAtva) se lekara kisa prakAra AtmA nArAyaNa avasthA (pUrNa paramAtmapada) prApta kara sakatA hai-isameM aneka janma-maraNa karane par3ate haiM-isako jAnakara-samajhakara bhavya jIvoM ko isake prati prayAsa karanA nitAnta Avazyaka hai / eka vakta samyaktva sparza kara liyA to kSAyopazamika adhikatama arddhapudgala parAvartana meM, aupazamika 7/8 bhava meM, kSAyika 1 (caramazarIrI) 3 bhava (naraka va deva apekSA se), 4 bhava (asaMkhyAtavarSAyu jugaliyA-phira deva, phira manuSya) meM mukti prApta kara hI legaa| 1 (a) jehiM du lakkhijjate udayAdisu saMbhavehi bhAvehi / jIvA te guNasaNNA NihiTThA savvadarisIhiM / / (gommaTa0jI0 8, dhavalA 104) (A) anena (guNezabdaniruktipradhAnasUtreNa) mithyAtvAdayo'yogikevaliparyantA jIvapariNAmavizeSAsta eva guNasthAnAnIti pratipAditaM bhavati, (jI0pra0) / yarbhAvaH audAyikAdimimithyAdarzanAdibhiH pariNAmaiH jIvAH guNyante--te mAvA guNasaMjJA sarvadarzibhiH nirdiSTAH / (ma0pra0) 2 samatA : darzana aura vyavahAra, pR0104 / 3 saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca mohajogabhavA / -go0jI0 3 caudasa jIvasamAsA kameNa siddhA ya NAdavvA |-go0jii0 10 4 mithyAtvamohanIyakarma pudgalasAcivyavizeSAdAtmapariNAmavizeSasvarUpaM mithyAtvasya lakSaNam / -Arhata0darza050 678 5 (a) micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tacca atthANaM / eyataM vivarIyaM, viNayaM saMsayidamaNNANaM // (go0jI015) (A) mithyA vi tathA vyalIkA asatyA dRSTidarzanaM viparItakAntavisaMzayA jJAnarUpam / (dhavalA 1-162) 6 micchataM vedaMto jIvo vivarIyadasaNo hodi / Naya dhammaM rocedi hu, mahuraM khu rasaM jahA jarido |-(go0jiiv0 17) abhigRhItamithyAtva, anabhigRhitAmi0, abhinivezikami0,saMzayitami0, anAbhogikami0, laukikami0, lokottarami0 kuprAvacanikami0, avinayami0, akriyAmi0, azAtanAmi0, ADayAmi0 (AtmA ko puNya-pApa nahIM lagatA) / mi0, jinavANI se nyUna prarUpaNA, jinavANI se adhika pra0, jinavANI se viparIta pra0, dharma ko adharma, adharma ko dharma, sAdhu ko asAdhu, asAdhu ko sAdhu, jIva ko ajIva, ajIva ko jIva, mokSamArga ko saMsAramArga, saMsAra ko mokSamArga, mukta ko amukta, saMsArI ko mukta kahe / 25 bheda / (ka) saha AsvAdanena vartate iti sAsvAdanam / (ratnazekhara-guNasthAna, 11) (kha) Ayam aupazamika samyaktva lAbha lakSaNaM sAdayati-apanayatIti AsAdanaM, anantAnubandhI kaSAyavedanamiti, naruktoya zabdalopaH / A-samantAt zAtayati-sphoTayati aupazamika samyaktvamiti AzAtanaM anantAnubandhI kaSAya vedanamiti (hemacaMdravRtti o0 dI0 pR0 116) 6 dahiguDamiva vAmissaM, puhamAvaM va kAridu sakkaM / evaM missayabhAvo, sammAmicchotti nAyavve ||-go0jiiv0 22 10 upazamalabdhi, upadezazravaNalabdhi, prAyogyalabdhi / 11 (i) kSayopazamalabdhi-jisa labdhi ke hone para tattva vicAra ho sake-jJAnAvaraNAdi karmoM ke udayaprApta sarvaghAtI niSakoM ke udaya kA abhAva-kSaya, anudaya prApta yogya kA sattA rUpa rahanA / (ii) vizuddhilabdhi-moha kA manda udaya hone para maMda kaSAya ke bhAva hoN| . (ii) dezanAlabdhi-jinokta tattvoM kA dhAraNa evaM vicAra ho (naraka meM pUrva saMskAra se) (iv) prAyogya-jaba karmoM kI sattA antaH koTAkoTI sAgara pramANa raha jAve va navIna karmoM kA bandha antaH koTA koTI pramANa se saMkhyAtaveM bhAga mAtra ho-Age-Age ghaTatA jAye, kisI kA bandha bhI ghaTe / (labdhisAra 35) 6, anabhigRhita prakriyAmi0, aho, jinava m Aay AN JECHAN - Valter BONUS S.Sust/HEROICTam
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 12 pra0-yathApravRttikaraNaM, nanvanAmogarUpakam bhavatyanAbhogatazca, kathaM karmakSayo'GginAm ? u0-yathA mizro gharSaNena, grAvANe'dri nadIgatAH, syuzcitrAkRtayojJAna-zUnyA api svabhAvataH / tathA tathA pravRttAsyurapyanAmogalakSaNAt laghusthiti karmANAM, jantavo'trAntare'tha ca / (607-606 loka pra03) gaMThitti suduvyeto kakvaDa dhaNa rUDhagUDha gaNThivva / jIvassa kamma jaNito ghaNa rAgaddosa prinnaamo||-vi0 bhASya0 1162 14 titthaMkarAtipUaM da?NNaNavAvikajjeNa, sutasAmAhayalAmo hojA'mavUssa gaNThimmi-vi0 bhA0 1216 abhavyasyApi kasyacit yathApravRttikaraNato granthimAsAdya arhatAdi vibhUti darzanatA prayojanAntarato vA vartamAnasya zruta sAmayika lAbhobhavati / -A0 sUtra TI0 caudasadasaya abhinna, niyamA samma, tu sesarA bhayaNA |--kalpa bhASya 16 aDavIbhavo maNusA jIvA kammaTThiti padhodIho, gaMThIyabhayalpANaM, rAga dosAya do coraa| bhaggo TTiti parivaDDhIgahIto puNagaMThito gato ttiyo| sammata puraM evaM joejjA tiNNikaraNANi / vi0A0 1210-11 17 tIvradhAra parza kalpA'pUrvAkhya karaNena hi / aviSkRtya paraM vIrya, granthi bhindati kecana // (618 loka pra0 sa03) 18 apuSeNa tipujjaM middhattaMkuNati koddavovabhayA / aNiyahi karaNeNa tu so sammaiMsa NaM labhati // (vi0 bhA0 1215) 16 Arhatadarzana dIpakA pRSTha 66 20 vahI, kammapayaDI, pR0 163 21 athAnivRttikaraNenAtisvacchAzayAtmanA / karotyantarakaraNamantamuhUrta samitam / 627 loka pra0sa0 3 jAtyandhasya yathA puMsazcakSurlAbhe zubhodaye / ruddarzanaM tathaivAsya, samyaktve sati jAyate / / Anando jAyate'tyantaM, tAtviko'sya mahAtmanaH / sadvyAdhyapagame yadvad, vyAdhitasya tadauSadhAt ||2||-mlyttiikaakmmcmuu taM kAlaM bIyaThiha, tihA'NumAgeNa desaghAittha / sammataM samina micchattaM svvghaaio|-kmmp0 upazamanAka0 16 TIkA-carama samayaM micchAdiTThi te kAle uvasamasammadiThThi hoihi tAhe viiyaThiI tihANubhAgaM karei taM samma sammamicchattaM, micchattaM ceti / 24 sarvArthasiddhi pR02|| 25 mokSo'virodhI vA prazama saMvegAdi lakSaNaH AtmadharmaH / (arha 0 dI0 70) / se asamatte parattha samatta mohaNIyakammANuva aNovasamakSayasamutthe paramasaMvegAha lige Aya pariNAme parANatte, -bhadrabAhu0 pR0 71 / 26 nizcaya nayastu dravyAdhitvAt kevalasya jIvasyabhAvamavalaMvya parabhAvaM sarvameva pratiSedhayati / (tattvacarcA khaniyA 21712) / 27 appA appami rao samAiTThIhavei jIvo, appANaM eva sammattaM (bhAvanA pAhuDa darzana paahudd)| jo caradiNAdi micchAdi aghANaM agharatA aNNannaM / so caritaM gANaM desaNa sidi Nichido hoi||-50 kAya 138 28 dharmamiNoH samAvato'bhedepi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNeva jJAnaM darzanaM cAritraM itthamupadezaH (sama0 7) / 26 deva kA svarUpa parameSThI paraM jyotivirAgo vimala: kRtii| sarvajJo'nAdimadhyAnta: sArvaH zAstopalAlyate (prtipaadyte)| guru-viSayAzAvazAtIto nirArambho parigrahaH / jJAnadhyAna taporaktastapasvI sa prazasyate / dharma-dhArayati rakSayati AtmAnaM durgati patanAt yo dharatyuttame sukhe / MAR0 P40060 SRO bhagavAmAna awarenesse mi
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-vizleSaNa | 255 000000000000 000000000000 F 30 tahiyANaM tu mAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNa saddahaMtassa sammattaM taM vihAiyaM / - uttarA0 28-15 / 31 tattvArthAdhigama, bhASya pR0 10-14 / 32 sattaNhaM ubasamado, uvasamasammo khayA du khaiyo ya / vitiyakasAyudayAdo asaMjado hoi sammo ya ||-go0 jI0 26 33 sthirAyAM darzanaM nityaM, pratyAhAravadeva ca / kRtyamabhrAntamanavadya sUkSma bodha samanvitaM // (yogadRSTi saM0 52 haribhadra) 34 jo tasabahAu virado aviradao taya thaavrbhaado| ekkasamayamhi jIvo, viradAvirado jiNekkamaI ||-go0 jI0 31 35 saMjalaNa NokasAyANudayAdo saMjamo have jamhA / malajaNaNa pamAdo vi ya, tamhAhu pamatta virado so ||-go0 jI0 32 vikahA tahA kasAyA iMdiyaNiddA taheva paNayo (praNayasneha) ya / cadu cadu paNagegaM hoMti pamAdA hu paNNarasa / / - go0 jI0 34 vA ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, matibhraMza, dharma mA anAdara rAga, dveSayogakAduSpraNidhAna / 37 saMjalaNaNo kasAyANudao maMdo jadA tadA hodi / apamatta guNo teNaya, apamatto saMjado hodi ||-go0 jI0 45 38 NaTThAsesapamAdo, vayaguNasIleli maMDio nnaannii| aNuvasamao akhavao jhANaNiloNohu apamatto ||45||-go0 jI0 36 bhiNNA samayaTThiyehiMdu, jIvehiM Na hodi sbbdaasriso| karaNehiM ekkasamayaTiThyehi sarisovisariso vA ||-go0 jI0 52 40 edahmi guNaTThANe visarisasamayaTThiyehi jIvehi / puvvamapattA jahmA, hoti apuvvA hu pariNAmA ||-go0 jI0 51 41 (a) guNaseDhIdalarayaNA'Nu samayamudayAdasaMkha guNaNAe / eya guNApuNa kamaso asaMkhaguNa nijjarA jIvA ||-karmagrantha, devendra sUri, bhAga 5 / 83 (A) uvarillio dvitiu poggaladhetUNa udayasamaye thovA / pakkhivati, vitiyasamaye asaMkhejja guNA jIva antomuhuttaM // (i) TIkA yazovijaya-adhunAguNazreNirUpamAha yattisthiti kaNDaka ghAtayati tanmadhyAdalika gRhItvA udayasamayAdAra bhyAnantarmuharta samayaM yAvat pratisamayamasaMkhyeya guNanayAatikSipati |-kmmpyddi-upshmndvaar / 42 ekAlikAla samaye saMThANAdIhiM jahaMNivaTTati Na / NivaTTanti tahAviyapariNAmehimiho jehiM // hoti aNiyaTTiNo te aMDisamaya josimekka pariNAmA / vimalavara jhANa huyavaha sihAhiMsaddiDhakammavaNA ||-go0 jI0 56-57 43 dhudakosuMmayavatthaM, hodi jahA suhamarAya saMjutta / evaM suhuma kasAo, suhuma-sarAgoti nnaadvvo|-go0 jI0 58 44 kadakkaM phalajudajalaM vA saharAsaravANiyaM va NimmalayaM / sayalovasaMtamoho, uvasaMta kasAyaohodi ||-go0 jI0 56 45 aNa daMsaNasagaitthi veda chakkaM ca purisa vetaM ca / do do egaMtarite sarisesarisaM uvasameti ||-vi0 bhA0 1285 46 tatto ya daMsaNa ttigaM tao'NuiNNaM jahannakheyaM / tatovIyaM chakkaM taoya veyaM sayamudintaM ||-vi0 mA0 1285 47 aNamicchamIsasammaM tiAuiga vigala thiinntigujjovN| tirinarayathAvaradugaM sAhArAyavaaDa naputthie |-krmgrnth, devendra sUri 5266 Jamunicatiomintment
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 .....2 SONAKOSH U9 LILTOL 48 NissesakhINamoho, phlihaamlmaaynnudysmcitto| khINa kasAo bhaNNadi NigaMtho bIya rAyehiM ||-go0jii0 62 kevalaNANadivAyarakiraNa, kalAvappaNA siyennnnaanno| Navakevaladdhaggama sujnniyprmppvveso||-go0jii0 63 asahAyaNANadasaNasahio idi kevalI hu jogeNa / jutto ti sajogajiNo aNAiNihaNArise utto||-go0jii0 64 50 dRSTavya bhagavatIzataka 5, tattvArtha sUtra 1 adhyAya, pR0 46 51 sIlesiM saMpatA, NiruddhaNissesa Asavo jiivo| kammaraya vippamukko, gaya jogo kevalI hodi ||-go0jii065 52 samudghAta=samityekIbhAve, ut =prAbalye, hananaM ghAtaH=ekImAvena prAbalyena ghAto nirjarA aSTasAmayikA kriyAvizeSaH / jayA joge nirubhittA, selesi paDivajjai / tayA kamma khavittANaM siddhiM gacchaI nIrao / / dazavai04/24 54 (a) yasyA'jJAnAtmano jJAnaM, deha evAtma bhAvanA / uditeti ruSavakSiH, ripavo'bhibhavanti tam ||-ni0pr05sN06 (A) anityA'zuddhi duHkhA nAtmasunityazuci sukhAtmakhyAtiravidyA / (pAtaMjala yo05) 55 ajJAnAtprasUtA yasyAjjagataparNa paraMparAH / yasmiMtiSThanti rAjante, vizanti nilasanti ca // 53 // jJaptirhi granthivicchedastamin sati hi mukttaa| mRgatRSNAmbu budhyAdi, zAntimAtrAtmakatvasAM / / -23 pra0 saM0 11 57 mithaH svAnte tayorantaM zchAyAtapanayoriva / avidyAyAM vilInAyAM kSINedve eva kalpanteH / / -23 saM06 58 yama niyamAsanaHprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhyo'STAMgAni / / -26 sAdhanApAda pAtaM0 / / 56 klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTa puruSavizeSa IzvaraH / tatra niratizaya sarvajJa bIjam / / -24-25 sAdhanApAda pA0 ajJAna bhUH saptapadAH, jJabhUH saptapadeva hi / padAntarANya saMkhyAni, bhavanyAnyathetayoH ||-upshm pra02 yamAdyAsanajAyA sahaThAbhyAsAtpunaH punaH / vighna bAhulya saMjAta aNimAdi vazAdiha / aladhvApi phalaM samyak punarbhUtvA mahAkule, pUrvavAsa naivAyaM yogAbhyAsaM punazcaran / aneka janmAbhyAsena vAmadevena vai pathA, so'pi muktiM samApnoti tadviSNoH paramaM padam / (kramamukti) yogAMka pa063 atad vyAvRttirUpeNa sAkSAdvidhimukhena vA, mahAvAkyavicAreNa sAMkhyayoga samAdhinA / viditvA svAtmano rasaM saMprajJAta samAdhiH, zukla mArgeNa virajA prayAnti paramaM padam / / HAMILY TITUTIN 60 WER 1 lekha kI TaMkita prati kAphI aspaSTa va azuddha hone ke kAraNa saMzodhana kA yathAzakya prayatna karane para bhI yadi koI azuddhi dhyAna meM Aye to kRpApUrvaka prabuddha pAThaka sUcita kreN| -prabaMdha saMpAdaka an cucation Interational For Private Personale Only Home