Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanuM prathama itihAsakAvya prA0 jayanta ke. ThAkara, em. e., kovid ApaNA dezamAM prAcIna kALamAM AjanA jevI itihAsadRSTi khIlelI na hatI te doSa ApaNI sAme vAraMvAra dharavAmAM Ave che. prAcInonI itihAsanI vyAkhyA bahu vyApaka hovAthI temAM pracalita AkhyAyikAo tathA paurANika kathAo paNa samAI jatI. A ja kAraNe rAmAyaNa ane mahAbhArata bahu daLadAra banelAM che. te vakhate caritragrantho paNa javalle ja lakhAtA, kAraNa ke dharmane bahu prAdhAnya maLavAthI camatkArika jIvananuM ja caritracitraNa karavAnuM yogya lekhAtuM. pAMcamI zatAbdInA mahAyaMso pachI cheka sAtamI sadInA bANunA dUSatvaritamAM kAMika aitihAsika tattva maLe che tema kahI zakAya. A vreritanA caturtha ucchvAsamAM ' dUrnara ' zabdano sarvaprathama prayoga jovA maLe che. tyAM samrAT harSavardhananA pitA prabhAkaravardhanane 'jUnaprajJA : 'gujarAtane jAgaraNa karAvanAra--kahyo che. musalamAnonA samparka bAda, vikramanA dazamA zataka pachI ApaNe tyAM aitihAsika sAmagrI arpanArA prabandho racAvA lAgyA. veravikhera aitihAsika sAmagrIvALA AvA saMskRta, prAkRta tathA apabhraMzamAM lakhAyelA granthomAM khAramA zakatamAM racAyelI kAzmIrI kavi kalhaNakRta rAtakttiLI khAsa noMdhapAtra che; kema ke te bIjAnI mAphaka kevaLa stutithI nahi aTakatAM rAjAnAM dUSaNo paNa Alekhe che. agiyAramI sadImAM thai gayelA, vimAvapatinA racayitA, kAzmIranA kavi bihaNanA pUrNamundrI nAno nAyaka gujarAtano rAjA ane prasiddha siddharAja jayasiMhano pitA karNadeva solaMkI che ane tenA kavikalpita vastumAM aitihAsika tattvo khIjarUpe maLe che. gujarAtane mATe e eka gauravano viSaya che ke bhAratanA bIjA koI paNa rAjavaMza karatAM gujarAtanAM 300 varSa jeTalA lAMbA zAsanakALavALA caulukyavaMzanA RtihAsanI sAmagrI ativipula pramANamAM maLI zakI che tevuM DaoN. byUlara jevAe paNa kabUla karyuM che. [juo ' yina eNnTikavarI,' grantha 6, pR. 180] gujarAtanA itihAsanA AlekhananA viSayamAM vikramanA 12mA zatakanA uttarArdhamAM tathA 13mAnA pUrvArdhamAM thaI gayelA, gujarAtanA e mahAna rAjAo siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanA samakAlIna ane kalikAlasarvajJanuM biruda prApta karanArA mahAn jaina AcArya zrIhemacandrasUrinuM sthAna mokhare che. temaNe ' gujarAtanA nAtha ' siddharAja jayasiMhanI preraNAthI siddhahemarAndrAnurAsana nAmaka nUtana saMskRta-prAkRta vyAkaraNa racyuM che, jenA AThe adhyAya che ane dareka adhyAya cAra cAra pAdamAM vaheMcAyelo che. A batrIse pAdane ante prazastino eka-eka zloka mUkI temAM gujarAtamAM caulukyavaMzanA sthApaka mULarAjathI mAMDIne potAnA samakAlIna ane ziSya kumArapAla sudhInA ADe rAjAonI kramabaddha nAmAvali ApelI che. A vyAkaraNanA niyamonAM te ja kramamAM udAharaNo ApavA arthe gujarAtanA A mahAna sAhityAcArye saMskRta-prAkRta yAzrayakAvyanI racanA karI che, jemAM uparinirdiSTa 32 zlokone vistArIne mUlarAja (vi. saM. 998thI 1053)thI kumArapAla (vi. saM. 1199thI 1229) paryantano itihAsa vaNI levAno prazasya prayatna karelo che. AmAM valabhIpuranA prakhyAta kavi bhaTTi(Azare I. sa. 500 - 650)nA vyAkaraNakAvya rAvaLavA athavA madRiAyanI sarasAI karavAno prayAsa hovAno saMbhava che. te game te hoya,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanuM prathama itihAsakAvya paraMtu gujarAtano 230 varSane kramabaddha ItihAsa nidarzato A prathama ja grantha che, ane te dRSTie tenuM mUlya ghaNuM che. bIjI rIte paNa A kAvyanuM mahattva ghaNuM che. mUlarAja jyAre pATaNano adhipati thayo tyAre te pradeza to "sArasvatamavsTa tarIke ja oLakhAto hato. (mULarAjanA potAnA vi. saM. 1843nA dAnapatramAM paNa A ja nAma ApeluM che.) mUlarAja jayAMthI Avyo te rAjapUtAnAmAMnA zrImAlabhinnamAlanI AsapAsano pradeza tyAre "gurjaratra - gujharA - gurjaragherA " gaNAto. gurjarezvara mUlarAja sArasvatamAlano rAjA banyo te pachI gurjarezano pradeza te "guramaugDha-punarA-rAtra-guratA' gujarAta kahevAyo. Ama ApaNA pradezane "gujarAta" nAma paNa mULarAjanA samayamAM ja maLyuM. ('gujarAta viSe vize carcA mATe juo DaoN. bhogIlAla sAMDesarAkRta itihAsanI keDI' pR. 171-152). taduparAnta, A pradeza samRddhinI uccatama koTie paNa A solaMkIyugamAM ja - siddharAja ane kumArapAlanA zAsanasamayamAM - pahoMcelo. A rIte purANakathAnusAra jeno mULapuruSa brahmAnA culuka eTale khobAmAMthI utpanna thayelo manAya che te caulukya ke solaMkIvaMzano yuga gujarAtanA itihAsamAM sauthI vadhAre mahattvano yuga gaNAya, ane dayAzrayamahAkAvya paNa A ja yugano ItihAsa ApatuM hovAthI gujarAtanA itihAsanI dRSTie tenuM mahattva advitIya che. itihAsa ane vyAkaraNa e be Alambanone kAraNe A aThThAvIsa sarganA mahAkAvyane "TUthAzraya" nAma ApavAmAM AvyuM che. prathama vIsa sarganA saMskRta dayAzrayakAvyamAM mULarAja solaMkInI kArakirdIthI te kumArapAlanA zAsanakAla sudhIno itihAsa AlekhI ATha sarganA prAkRta dvayAzrayakAvyamAM kumArapAlanI adharI kathAnI pUrti karavAmAM AvI che. AthI prathama vibhAgane "vaiduryavarollIrtana" tathA dvitIya vibhAgane "kumArapArita" paNa kahevAmAM Ave che. have ApaNe A kAvyanuM saMkSipta vastunirIkSaNa karI laIe. pahelA sargamAM aNahilapATaka - pATaNa, rAjA mULarAja, prajAnI sukhasamRddhi tathA rAjA prajAprItinuM suMdara varNana ApI pachInA cAra sargamAM saurASTranA prajApIDaka grAharipu uparano mUlarAjano vijaya varNavyo che. A nimitte banne pakSe upasthita aneka rAjAonAM nAma ApavAmAM AvyAM che. grAharine tenI strIonI AjIjIthI AMgaLI kApI choDI mUkyo, jyAre teno mitra kacchano lakSarAja-lokakathAono lAkho phulANa-yuddhamAM haNAyo. chaThThA sargamAM aMga, vidhya, pADu, sidhu, vanavAsa (uttara kAnaDA), zarajAcala (devagiri), kolApura, kamIra (tenA rAjA mATe "vIra" zabda vApayoM che, zloka 23), kura ane pAMcAla (himAlayanI taLeTIthI cabala nadI sudhIno pradeza, jenI rAjadhAnI kAmpIlyanagaramAM hatI) jevA dUra-dUranA dezonA rAjAo taraphathI mUlarAjane caraNe AvelI viziSTa bheTonuM varNana che, je pachI lATanA dvArape mokalela niSiddha lakSaNovALA gajarAjane nimitta banAvI tenA upara yuvarAja cAmuDarAje meLavelo vijaya Alekhelo che. sAtamAM sargamAM kAzI tarapha jatA cAmukarAja(vi. saM. 1953thI 106)ne mAlavAnA rAjAe luMTatAM teno putra vallabharAja (vi. saM. 1066) tenI AjJAthI mAlavA prati prayANa kare che, paraMtu mArgamAM ja zItaLAnA asAdhya vyAdhithI tenuM mRtyu thAya che ane e vAta chupAvI sainya pAchuM phare che. vallabharAja pachI rAjyArUDha thayelA tenA bhAI durlabharAja (vi. saM. 1066-1078) sAthenA mAravADa (nara) nA rAjA mahendranI bahena durlabhadevInA svayaMvaralagnanuM tathA te nimitta durlabharAjanA bIjA ghaNA rAjAo sAthenA yazaHprada yuddhanuM varNana paNa A ja sargamAM Ave che.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha AThamA sargamAM durlabharAjanA nAnAbhAInAgarAjanA putra bhImadeva ke bhImarAja (vi. saM. 10781120)nA yazasvI ane nItimaya zAsananuM tema ja parAkramI sindharAja hammukane teNe kanvayuddha karI harAvelo tenuM sundara Alekhana maLe che. - sidhuvijaya pachI navamA sargamAM bhImadeva cedi (madhyapradeza) tarapha vaLyo, paraMtu tenA dUta dAmodara dvArA (karNATaka, gujarAta ane cedi traNee sAthe humalo karI harAvelA) mAlavapati bhojanI suvarNamaNapikA ane bIjAM najarANuM mokalI cedirAje sandhi karI lIdhI. parAkramI bhIma pachI tenA eka putra kSemarAje rAjya na ravIkAratAM nAnA karAja(vi. saM. 1120 - 1150)ne gAdI maLe che. karNa ane dakSiNamAM AvelA candrapuranA jayakezInI putrI mayaNallAdevI(mInaLadevI)nA citradarzanathI udbhavelA premalagnanuM atisundara citraNa paNa A ja sargamAM Ave che. dazamA sargamAM karNarAjanA tapathI prasanna thaI zrIlakSmI pratApa tema ja putra mATe varadAna bakSe che, ane 11mAmAM "gujarAtano nAtha" jayasiMha (vi. saM. 1150-1198) zAsaka bane che. bAramA sargamAM zrIsthaLa(siddhapura)ne brAhmaNone parezAna karanAra rAkSasarAja (kharI rIte bhilarAja) barbaraka sAthe kanvayuddha karI jayasiMha tene potAno dAsa banAve che ane tene zrIsthaLano ja rakSaka sthApe che. "bAbarA bhUta" tarIke lokapravAdamAM khyAti pAmelA e jilarAjanA camatkArono paNa kavi ahIM paricaya karAve che. teramA sargamAM bIjo eka rasika prasaMga varNavelo che. mahArAjA jayasiMha rAtre vikramanI mAphaka, veSa parivartana karIne prajAnAM sukhaduHkha tathA vicAro jANavA nIkaLI paDato. eka rAtre koI strInA karaNa zabdo tene kAne paDatAM te te bAju gayo ane pRchA karatAM A pramANe jANavA maLyuM : - pAtAlamAM nAgalokanI bhogavatI nAmanI nagarImAM vAsukine mAnIto nAgarAja ratnacUka raheto hato. tenA putra kanakacUDa nAge eka vakhata potAnA sahAdhyAyI damana sAthenA vAdavivAdamAM patnIne hoDamAM mUkI. ahIM teNe bhUla karelI ane svAbhAvika rIte ja damana lavalInI velIne hemantatumAM puSpo Ave che tevuM pratyakSa batAvI hatI gayo. chatAM kanakacUDa pAse patnInI muktino eka upAya hato. ghaNuM samaya pahelAM varuNanA varadAnane pratApe hullaDa nAmanA phaNIe pAtAlalokane jalamAM DubADavAno vicAra karelo, jethI gabharAyelA nAgo tene zaraNe gayelA ane hullaDe zAsana pharamAveluM ke prativarSa uttarAyaNe eka eka nAge kAzmIramAM kAyama rahetA potAnI stutipUjA karavA AvavuM. te bAda himathI durgama tevA kAzmIra dezamAM hullaDa cAlyo gayo ane pUrve samagra pRthvIne paNa ukheDI nAkhIe" evAM baNagAM phUMkanArA sa hullaDanA kopanA bhayathI dara varSe vArA pramANe niyamita rIte tenI pUjA arthe javA lAgyA. A varSe damanano vAro Avyo hato, eTale himanA dAhathI bacavA teNe kanakacUDa pAse zarata mUkI ke je te tene himazna USa lAvI Ape to pote tenI patnIne paNamAMthI mukta kare. AthI chelo dAva ajamAvavA kanakacUDa pATaNa Avelo ane eka UMDA kUvAmAMthI USa lAvavA te temAM paDavA jato hato, paraMtu te aMdhAro kUvo vamukhI makSikAothI vyApta hovAthI temAMthI jIvatA pAchA AvavAnI AzA rakhAya tema na hatuM, tethI tenI patnI paNa sahagamana karavA tatpara thaI hatI ane potAne na vAravA patine vinavatI hatI. - A vRttAnta sAMbhaLI AzvAsana ApI bAhoza rAja jayasiMhadeve kAMThA paranA vetasavRkSane vegapUrvaka mAravA mAMDayuM. tenA avAjathI kuvAmAMthI mAkhIo ekadama UDI upara AvatI rahI. pachI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanuM prathama itihAsakAvya 7 nirmakSika banelA kUvAmAM rAjAe vinAvilaMbe jhaMpalAvyuM ane USano ghaDo (vaTI) bharIne tatkALa bahAra kUdI Avyo, ane Utha sAthe te nAgadampatIne barbarakAdinA rakSaNa nIce pAtAlamAM mokalI dIdhuM. (kakna ane vinatAnI paurANika kathA ahIM sarakhAvavA yogya che. nAga loko sAtheno gujarAtano aitihAsika saMbaMdha paurANika jevA lAgatA A kathAnaka dvArA varNavAyo che ema samajavuM ) caudamA sargamAM paNa camatkArakathA Ave che. yoginIonA camatkArane na gaNakAratAM potAnI pratimA banAvI kAmaNapUrvaka tene bALI nAkhavAne pravRtta thayelI bahurUpI yoginI kAlikAne harAvI karmavIra jayasiMhe mALavAnA vidyApremI rAjA yazovarmA upara cirasmaraNIya vijaya prApta karyo ane ane paMdaramAM sargamAM te bhagavAna somanAthanI kRpAthI suvarNasiddhi meLavI "siddharA" banyo. kedAranAthanA mArgane teNe durasta karAvelo, zrIsthaLamAM rUdramahAlaya tathA jaina cele baMdhAvelAM, pATaNamAM sahastraliMga taLAva ane jaina tathA jainetara mandiro baMdhAvelAM, saurASTramAM siMhapura(zihora)nI sthApanA karelI-A badhI vigata paNa A sargamAM maLe che. soLamA sargathI kumArapAlanI kathA zarU thAya che ane traNa sargamAM sapAdalakSa (ajamera)na, AnarAje tenA hAthe khAdhelI hAranuM manohara varNana ApeluM che; jyAre ogaNIsamAM sargamA kumArapAla Anna (arNorAja)nI putrI jahRNAne pATaNamAM paraNe che ane teno brAhmaNa senApati kAka--zrI munazInI navalakathAomAM amara banelo maMjarIpati kAka-avantinA ballAla 5ra vijaya prApta kare che. svAbhAvika rIte ja ubhayapakSastha bIjA aneka rAjAono ullekha ahIM maLe che. Aje paNa gujarAta upara jenI asara che te kumArapAlanI prakhyAta manorighoSaLAnuM vizamAM sargamAM vistRta varNana ApeluM che. AmalakaikAdazI(phAlgana zukla 11)nA vaiSNava parvanA divase traNa-cAra dIna pazuone khATakIne tyAM vecavA kheMcI jatA eka mANasane joI dayArda banelA te mahArAjAe mRSAbhibhASaNa, paradAragamana, jaCvadha, mAMsabhakSaNa ane madyapAnano niSedha pharamAvyo teTaluM ja nahi, paNa tethI jene nakasAna thAya tema hatuM tevA badhAne traNa traNa varSa cAle teTaluM dhAnya ApyuM jethI potAnI AjJAno kaDaka amala thAya. taduparAnta, eka madhyarAtre koI sundarInuM karuNa rudana sAMbhaLI rAjA te tarapha gayo to eka vRkSa sAthe pAza bAMdhI te AtmahatyAnI taiyArI karatI hatI. pRchA karatAM jaNAyuM ke te yuvatInA putra tema ja pati gujarI javAthI niyama mujaba tenuM saghaLuM dhana rAjAne jaze ane tethI te sAva nirAdhAra thaI jatAM AtmahatyA e ja tenA mATe ekamAtra mArga hato. kRpALu rAjAe tene AzvAsana ApyuM ke "rAnA teDartha na rahatA hatA"--"A rAja tAruM dhana nahIM laI le, nahIM laI le"--ane vinAvilaMbe aputramRtadhana parano rAjayano haka uThAvI lIdho. A rIte madhyayugamAM samAjasudhAraNAno navo cIlo pADanAra ane kedAraprasAda tathA somanAthamandirano jIrNoddhAra karAvI svapnAdezAnusAra gUrjarapura-pATaNamAM kumArapAlezvaranI sthApanA karanAra ja pArzvanAthanAM cayo baMdhAvanAra lokapriya rAjA kumArapAlane A pramANe AzIrvAda ApI saMskRta dvayAzraya kAvya pUruM thAya che. AyuSmAn bhava bhUpatA 3 i ajaya 3 () zAntyA 3 subuddhA 3 vRSI (3) J jiSNA 3 vUrja tadai 4 ndave jaya ciraM caulukyacUDAmaNe / kSmAnRNyIkaraNAtpravartaya nija saMvatsaraM cetyRSi vAghoSatsu sadA nRpaH padavidhiryadvatsamarthobhavat // 10 // arthAta- "he rAjA ! tuM AyuSmAna thA. he subuddhi! zAtimAM tuM RSiothI paNa caDhI jA. he jigu! tuM balii bana. he candravaMzI ! he caulukyacUDAmaNi! cirakAlaparyanta vijayI thA ! ane pRthvIne
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha raNamukta banAvIne potAno saMvatsara pravartAva"--A pramANe RSio jyAre ghoSaNA karatA (AzIrvacana uccAratA) hatA tyAre rAjA (kumArapAla), jema koI paNa pada hamezAM sama-artha-artha sAthe ja yojAya che tema, samartha-zaktisaMpattivALo-thayo. prAkRta dvayAzrayakAvya kumArapAlanI A adhUrI kathA pUrI kare che. prathama pAMca tathA chaThThA sarganA pUrvAdhemAM pATaNanuM, rAjA tathA prajAnI samRddhinuM, mandiro tathA savArInI jAhojalAlInuM ane rAjAnI udAratA tema ja bhakita ityAdinuM varNana maLe che. chaThThA sarganA uttarArdhamAM koMkaNane malilakArjuna uparanA kumArapAlanA vijaya uparAnta mathurA, cedika dazArNa, kAnyakunja, magadha, gaDa, sindha, zrInagara, tiliMga, kAMcI vagere uparanI tenI sattA AlekhelI che. chaThThA sargamAM jaMgala(jagala)nA rAjAe karelI stuti suNI sUtelo kumArapAla sAtamAmAM jAgrata thaI kartavyacintana kare che ane ane AThamA sargamAM, tenI vinatithI, zrIdevI sarasvatI dharmopadeza Ape che. uparanA avalokana parathI gujarAtanI ANa keTalA dUra-dUranA pradezomAM vartatI hatI teno khyAla Ave che. hemacaMdrAcAryanI bIjI atibahadu kati triSaSThirAtriApuruSaratamAtranA dazamA parvanA cothA sargano bAvanamo zloka kumArapAlanA gujarAtanI zAsanasImAM A pramANe jaNAve che : "sa kauberImAturuSkamaindrImAtridazApagAm / yAmyAmAvindhyamAvArdhi pazcimAM sAdhayiSyati // " arthAt - "te (kumArapAla) uttara dizAne turkasImA sudhI, pUrvane gaMgAparyanta, dakSiNane vidhyAcaLa sudhI ane pazcima dizAne samudra sudhI sAdhaze-jItaze." ahIM "sAdhaSyiti' e bhaviSyakALa vAparelo che tenuM kAraNa e che ke A zloka bhagavAna mahAvIranA mukhamAM bhaviSyavANanA rUpamAM mUkelo che. A saMkSipta avalokana parathI jaNAya che ke evA keTalAka prasaMgo che je anya prabandho tema ja utkIrNa lekho dvArA siddha thaI cUkelA che ane chatAM yAzraya jevA samakAlIna granthamAM nirdeza paNa pAmatA nathI. te ja pramANe bIjA paNa evA prasaMgo dvayAzrayamAM maLe che-vizeSataH camatkArayukta-jene itihAsa sAthe bahu saMbadha na hoI zake. mULarAjano cAvaDAo sAtheno saMbaMdha, teno zAkabharI(ajamera)nA vigraharAjane hAthe thayelo. parAbhava, mALavAnA bhoje bhImane ApelI hAra, nAla(nADola)nA aNahIla-ahilane hAthe bhImadevano parAjaya, bhImanA ja samayamAM thayeluM mahamUda gajhanavInuM suprasiddha somanAtha-AkramaNa, mALavA ane zAkasmarInA rAjAoe karelo karNano parAjaya, ane siddharAjanA zAsanakALa daramyAna kumArapALanI varSonI rakhaDapaTTI - jevA prasaMgono nirdeza paNa A kAvyamAM maLato nathI. je vaMzanuM pote ukIrtana kare che tathA je kulanA rAjAnA protsAhanathI grantha racAya che, tene kalaMkarUpa lAgatA prasaMgono samAveza potAnI kRtimAM na karavAno kavino hetu A maunanA mULamAM hoI zake. saMskRta dvayAzrayakAvyano gujarAtI anuvAda I. sa. 1893mAM prakaTa thayelo. anuvAdaka zrI maNilAla nabhubhAI trivedI evo tarka kare che ke mahamUdanA somanAtha AkramaNanI vAta musalamAnoe upajAvI kADhI paNa hoI zake. "bhAratameM aMgrejI rAja"nA prakhyAta lekhaka paM. sundaralAlajIe paNa evuM anumAna kareluM che. paraMtu evI zaMkA lAvavAnuM koI kAraNa nathI. vi. saM. 1225mAM kumArapAle somanAthanA pAzupatAcArya bhAvabahaspatinI dekharekha nIce somanAthanA mandirano jIrNoddhAra karAvelo.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanuM prathama itihAsakAvya te te nimitte AlekhAyelI somanAthanI bhAvabRhaspatinI prazastimAM bhImadeve paththaranuM mandira baMdhAvyAnuM spaSTa kathana che. pahelAMnuM lAkaDAnuM mandira mahamUdde toDyA pachI A paththaranuM baMdhAvyuM hoya tema kema na ane ? mahamUdanA samakAlIna alberunI uparAnta 14mA zatakanA prAraMbhamAM thaI gayelA zrIjinaprabhasUri paNa temanA vividhatIrthaqmAM somanAthakhaMDanano ullekha kare che. A viSayamAM mALavAnA prakhyAta kavi dhanapAlano paNa Teko maLe che evuM munizrI jinavijayajIe " jainasAhityasaMzodhaka "nA trIjA granthamAM siddha karyuM che. te ja divasomAM ( 11mI sadInA anta ane 12mInA prAraMbhamAM) thaI gayelA A kavie svaracita satyapuramanhananA zrImahAvIra-gussAmAM mahamUdanA parAkramanI noMdha karI che, je somanAtha-AkramaNane kalpita mAnanArane sacoTa javAbarUpa thaI paDaze : juo teno trIjo ja zloka : bhaviNu sirimAla desu anu aNahilavADauM caDDAvali sorahu bhaggu puNu deulavADauM / somesaru so tehi bhaggu jaNayaNaANaMdaNu bhaggu na siri saccari vIru siddhatthaha naMdaNu || ahIM spaSTa rIte kahyuM che ke sirimAla-zrImAla-bhinnamAla, aNuhilavADa (pATaNa), caDDAvali - candrAvatI (AyunI taLeTImAM AveluM), soraTha, delavADA ane somesaru-somezvarazrIsomanAtha bhAMgyAM; na bhAMgyuM eka siri saccari--zrIsatyapurI--sAcora. hemacandrAcArya jevA samartha lekhake AvA moTA banAvano nirdeza paNa karyo nathI te mATe upara kAraNa ApyuM che. dilhInA rAjA vajadeve bhIma ane khIjA rAjAono sahakAra meLavI, nAsatA mahamUdanA pAchalA lazkarane harAveluM ane thANezvara vagere kabaje karI lIdhelA. duyAzrayanA AThamA sarganA zloka 40thI 125 sudhI bhIme sindhurAja hamukane harAvelo tenuM vistRta varNana ApeluM che. jadevanA sahAyaka anya rAjAonA turuvijayanuM kathana utkIrNe lekhomAM maLe che. AthI anumAna thAya che ke yAzrayanuM A varNana te uparanA samUhavijayanuM haze. rANakadevI tathA jasamAnA pracalita prasaMgo paNa upara darzAvelA kAraNe ja nahIM ApyA hoya. chatAM mAlavAvijayanuM varNana to che ja, jene utkIrNalekhomAMnA "arvAntinAtha" birudathI Teko maLe che ane siddharAjatA ja vi. saM. 1196nA dohadanA lekhanA spaSTa zabdo che ke : ra zrI jayasiMhadevo'sti bhUpo gUrjaramaNDale / yena kArAgRhe kSiptau surASTramAlavezvarau // " arthAt- gUrjaramaNDalamAM zrIjayasiMhadeva rAjA che jeNe surASTra (sArASTra) tathA mAlavAnA rAjAone kArAgRhamAM nAkhyA che.' vaLI dhAzrayanA 15mA sargano 7mo zloka kahe che ke saurASTramAM zatruMjaya parvata pAse teNe siMhapura (zihora) vasAvyuM H " so'tra saupanthya-sAMkAzya- sautaGgami puropamama / sthAnaM siMhapuraM cakre dvijAnAM maunicittijit // " arthAt " te maunicittijita (rAjA)e ahIM (zatruMjaya pAse) saupathya, sAMkAzya tathA sautaMgami nagaro jevA (samRddha) siMhapuranI sthApanA karI." A ja samaye teNe siMhasaMvatsara pravartAvyo haze.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijyavallabhasUri smAraka graMtha ThayA. 15. pabhAM bhagavAna somanAthanuM pAvacana che keH ___ "kSmANyAyAdhunA svarNasiddhayA tvaM bhava siddhirAT // " arthAta-"have pRthvIne anRNI karavA mATe (maddatta) suvarNasiddhi vaDe tuM (saMvatsara pravartAvanAra) siddhirAja thA." te ja pramANe vaDanagaraprAkAraprazasti (vi. saM. 1208) 11mI zloka paNa kahe che ke: ___"sadyaH siddharasAnRNIkRtajagadgItopamAnasthiti rjajJe zrIjayasiMhadevanRpatiH zrIsiddharAjastataH // " arthAta-"tatkALa siddharasa vaDe RNamukta karAyeluM jagata jenI upamAnasthiti gAya che (prazaMse che) tevo zrIjayasiMhadeva rAjA pachI zrIsiddharAja banyo." Aje vadhAre pracalita thayelA tenA "siddharAja" nAma pAchaLa A rahasya che. sairASTramAMnA mAMgaroLano vi. saM. 1202no utkIrNa lekha siMhasaMvata 32 Ape che. bhImadeva bIjAnuM vi. saM. 1264nuM tAmrapatra siMha saM. 93 Ape che. A gaNatarI mujaba vi. saM. 1170thI siMhasaMvatsara zarU thayo gaNAya. itihAsavidonuM mAnavuM che ke A saMvatanuM pravartana siddharAjanA saurASTra-vijyanI smRtimAM thayuM haze. somezvara (I. sa. 1179-1262)nI hatI tema ja samakAlIna vijayasenasUrinA revantajirirAjumAM paNa siddharAjanA kheMgAra paranA vijayano spaSTa ullekha che. AzApallI gAmanA AzAbhIlane chatI karNadeve kocharaba devInuM mandira, karNasAgara taLAva ane kaNezvara mahAdevanuM maMdira baMdhAvI karNAvatI zahera vasAveluM te hakIkata paNa dayAzrayamAM jaDatI nathI. A karNAvatImAMthI AjanuM amadAvAda vistaryuM. (vizeSa carcA mATe juoH sva. ratnamaNirAvanuM "gujarAtanuM pATanagara amadAvAda"). - zAkazmarI (ajamera)nA Aja (aNuMrAja) paranI jayasiMhanI jIta viSenA hemacandranA mana mATe evI bhUlo bacAva karI zakAya ke pAchaLathI tene siddharAje potAnI putrI kAMcanadevI lamamAM ApelI. bIjA vijayonI mAphaka zAkabharI vijayanuM sUcaka biruda pote dhAraNa karyuM nathI tethI sva. durgAzaMkara zAstrI mAne che ke A moTo vijaya nahIM hoya paNa maMtrI sthApanA haze. chatAM mULarAje AbunA paramAra dharaNIvarAhane parAsta karelo tenA anulekha mATe koI kAraNa jaDatuM nathI. ane A eka mahattvanI banAva gaNAya, kemake tyArathI Abupradeza gujarAtanA zAsana nIce Avyo. vaLI vaMzAvali barAbara ApI hovA chatAM kAlakrama te koI sthaLe Apelo nathI. ItihAsanI daSTie A moTAM dUSaNa lekhAya. paraMtu ApaNe e bhUlavuM na joIe ke hemacandrAcAryano hetu kevaLa itihAsa AlekhavAno nathI; paNa mahAkAvyanAM lakSaNo lakSamAM rAkhI, te pramANenAM Avazyaka varNano vagere mUkI, potAnA vyAkaraNanA niyamonAM udAharaNo ApatuM mahAkAvya racavAno ane temAM zakya teTalA aitihAsika prasaMgone sAMkaLI levAno ja che. e paNa noMdhavuM joIe ke bahu lAgavagavALA, pratyakSa jonAra tathA rAjya-daphataro vagere dvArA pUrvanI hakIkata meLavavA zaktimAna evA hemacandrAcArya rajU karelI vigato ativizvasanIya che. camatkAro ane alaMkAro to kAvyamAM hoya ja. vikramanuM anukaraNa karanAro mahattvAkAMkSI siddharAja jAte paNa potAnA viSe yoginIo ItyAdinI adabhutarasabharapUra AkhyAyikAo pracalita kare te paNa samajI zakAya tevI vAta che. yAzrayamAM jene
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAtanuM prathama itihAsakAvya rAkSasa kahyo che te bhillarAja barbaraka te pachI eka ja saikAmAM "bAbaro bhUta" banI jAya che te somezvara (I. sa. 1179-1262)nI kIrtikaumudImAMnA nIcenA uddharaNa parathI spaSTa thazeH "zmazAne yAtudhAnendraM bavA barbarakAbhidham / siddharAti rAkhyuM che rAgarAripu !" 228. arthAta - "barbaraka nAmanA smazAnamAMnA moTA bhUtane bAMdhIne te rAjacandra rAjAonI paMktiomAM siddharAja' banyo." tAmrapatromAM siddharAjane vartananu evuM vizeSaNa lagADAyeluM hovAthI A prasaMga bahu moTo gaNAto hovo joIe. potAnA vi. saM. 1256nA bhAdrapada amAsa vAra maMgaLanA pATaNanA tAmrapatramAM bhImadeva bIje potAne "maminavasiddhAna" kahevarAve che. A pachInAM paNa keTalAMka tAmrapatromAM A biruda maLe che. AthI samajAya che ke mAtra 50 ja varSamAM jayasiMha siddharAja caulukyavaMzano anukaraNIya Adarza rAjA gaNAvA lAgelo. A kAvyamAM varNavelA mULarAjanA sairASTravijaya tathA tenA ja zAsanakALa daramyAna cAmuMDarAjanA lATavijyane svadurgAzaMkara zAstrI kalpita mAne che; paraMtu svarA cu. modIe Ano sacoTa uttara Apelo che. mULarAja pachI bhImadeva sudhI koIe saurASTra para AkramaNa karyAnuM kada maLatuM nathI; jyAre somanAthanI bhAvabRhaspatinI prazastimAM paNa bhImadeve somanAthanuM paththaranuM mandira baMdhAvyAno spaSTa ullekha che, te ApaNe AgaLa joI gayA. te ja rIte cAmuMDarAjathI karNadeva sudhInA koI gurjarezvare lATa chatyAnuM sUcana kyAMya maLatuM nathI, jyAre karNanuM vi. saM. 1131nuM navasArInuM tAmrapatra tenI lATa paranI sattAnuM sUcaka che. AthI A prasaMgone satya mAnavA paDe che. upara utArelA saMskRta dvayAzrayanA chellA zlokamAM RSio caulukyacUDAmaNi rAjA kumArapAlane pRthvIne anRNI karI svakIya saMvatsara-pravartana mATe Adeza - AzIrvAda Ape che. tridizAAvapuSaritanA 10mA parvanA 12mA sarganA 77mA zlokamAM zrI mahAvIrasvAmInA mukhamAM mUkelI bhaviSyavANI paNa kahe che ke: "dAyaM dAyaM draviNAni viracayyA'nRNaM jagat / aGkayiSyati medinyAM sa saMvatsaramAtmanaH // " arthAta -"te (kumArapAla) dravya ApI ApIne jagatane RNamukta karIne pRthvI upara nija saMvatsara AMkaze - pravartAvaze." zrI jaina satyaprakAza"nA 9mA aMkamAM munizrI puNyavijyajIe zatruMjayanI comukhajInI dUkanA mULa mandiranA daravAjAnI DAbI bAjunI eka dhAtupratimA uparano lekha prakAzita karelo, jemAM "zrI siddhahemadAra saM : " ApelI che. hemacandrAcAryanA potAnA "manajittAnaLi" kozamAM eka sthaLe (6. 171) "saMvat no artha samajAvatAM kahyuM che ke ___" yathA vikramasaMvat siddhahemakumArasaMvat " AthI vizeSa prakAza A viSaya para adyaparyanta paDyo nathI, paraMtu kumArapAlanI nUtana saMvatsara pravartAvavAnI tIvra irachA phalIbhUta thaI haze, jene pariNAme siddharAja, hemacandrAcArya ane kumArapAla e traNe vibhUtionAM nAmathI aMkita A saMvatsara zarU thayo haze.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha - TUMkamAM, dvayAzrayamAM Avelo koI aitihAsika prasaMga upajAvI kADhelo - kalpita nathI. UlaTuM, anya prabandho uparAnta puSkaLa utkIrNa lekho ane tAmrapatroe hemacandra ApelI hakIkatane puSTi ApelI che. caulukyonI yAzrayamAMnI vaMzAvali paNa A lekhomAM te ja kramamAM jovA maLe che. ane aitihAsika prasaMgono nirdeza yAzrayakAvyamAM nathI karAyo, temAMnA keTalAka mATe kadAca maukhika AkhyAyikAo uparAnta vizeSa sabaLa purAvA maLyA na paNa hoya. jo tema ja hoya, to te kavinI sajAgavRtti ja sUcave che. svara0 cumodI kahe che tema, zrI hemAcArya A kAvyamAM purAvA vinAnI vigato tyajIne tathA kevaLa AkhyAyikAone vinA saMzodhane nahi svIkAratAM, eka sAcA ItihAsakArane zobhe tema, yogya tulanApUrvaka aitihAsika prasaMgone saMgrahyA che. dA. ta. mALavA para caDhelA vallabharAjane mArgamAM ja mRtyu pAmelo na varNavatAM mALavA para vijaya meLavI pAcho Avato cItarI kavi kAvyane opa paNa ApI zakata, paraMtu hakIkatane pheravavAnuM A saMyamI AcAryane rucyuM nathI. jayAre jayasiMhasUri(I. sa. 136 6)e to potAnA kumArapakvaritamAM cAmuNyarAjanA hAthe mAlavapati sidhurAjane haNAvyo che ! AvI jhINI bAbato paNa thAzayamAMcanuM mahatva vadhAre che. tatkAlIna gujarAtanI samAjasthiti tathA saMskRti upara paNa A kAvya ghaNo prakAza pADe che, je eka svataMtra nibandha mAgI le che. A sarvatomukhI avalokanathI pratIti thAya che ke bhAratanA sAMskRtika ane rAjakIya itihAsanA sAhityamAM A kAvyanuM sthAna bahu UMcuM raheze. kharekhara, gujarAtanA be sauthI vadhAre prabhAvazALI mahArAjAdhirAje upara parama prabhAva pADanAra AcArya zrI hemacandrane gujarAtanA prathama itihAsakAra gaNavAmAM ane prayAzrayamahAkAvyane gujarAtanA prathama itihAsakAvya tarIke navAjavAmAM leza paNa atizayokti nathI. pa | | | Hka * * ane . . 0 2