Dhyanavichargranth

Author(s): Buddhisagar
Publisher: Atmanand Jain Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008560/1

Page #1

MADHU
मुनि बुद्धिसागरकृत.
और श्री ध्यानविचारग्रन्थ,
मेसाणावाळा शेठ कस्तुरचंद
वीरचंदनी सहायथी
REGAOMIRSSGUTERESERVED
छपाची प्रसिक करनार. श्री जैन प्रात्मानन्द सन्ना
जावनगर.
जामनगर-'आनंद' प्रीटींग प्रेसमा
तथा नाबनगर-विद्या विजय प्रीन्टींग प्रेसमा छाप्यु.
किं. ०-३-०
ह
१
HAKAR
AR

Page #2

Page #3

નિવેદન
-~જન્મભૂમિ તરફ માન ઉત્પન્ન કરાવનાર, સ્વફરજની જાગૃતી કરાવનાર, પ્રાચીન જાહેજલાલી અને હાલની પડતી દશાની સરખામણી કરવાનું સાધન આપનાર, દેશના જુદા જુદા ધર્મો અને સ્વધર્મનું ભાન કરાવનાર, સ્વદેશ અને સ્વગામની ઉન્નતિમાં ભાગ અર્પવાને પ્રેરણા કરનાર, ઐતિહાસિક પૂરાવા માટે તામ્રપત્રો અને શીલાલેખો કેટલા ઉપયોગી થઈ પડે છે તે બતાવી આપનાર, જેની મંદિર સમૃદ્ધિ અને જ્ઞાન સમૃદ્ધિ તરફ અગાધરૂચિની સાક્ષા આપનાર આ ગ્રન્થ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરિ ગ્રન્થમાળાના ગ્રંથાંક ૧૦૨ મા રૂપે બહાર પાડતાં આ મંડળને હર્ષ ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રથમવૃત્તિની પ્રસ્તાવના અને આ આવૃત્તિના વકતવ્ય તરફ ધ્યાન આપી પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થીતિની તુલના કરી ઉન્નતિક્રમમાં આગળ વધવા માટે પ્રાસંગિક વિવેચને અને સૂચનાઓ કરી છે તે ઉપર ધ્યાન આપવા વિનંતિ છે.
પ્રથમાવત્તિ-બુ સાગ્રન્થમાળાના ૩૬મા ગ્રન્થ તરીકે વિજાપુર (વિદ્યાપુર ) વૃત્તાંત એ નામે લઘુરૂપે–બહાર પડી હતી જયારે આ ગ્રન્થને વિસ્તાર મેટ થવા સાથે વિશેષ હકીકતને સમાવેશ થતાં તેને ભારત ગુજરાત વિજાપુર ( વિઘાપુર) બૃહદ્ વૃત્તાંત એ નામ આપવામાં આવ્યું છે. '
ગુરૂશ્રીએ પ્રથમવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં આ ગ્રંથલેખનનું નિમિત્ત-વિજય દેવ પરમારને લેખ-ઘાંટુ સંધપુરના દેરાસરવાળો લેખ છે એમ જણાવ્યું છે. તે તે ઉપરાંત અન્ય લેખો અને ગ્રન્થ વિજાપુરના ઈતિહાસને પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે તેમ આ ગ્રન્થ પૂરે વાંચવાથી ખાત્રી થશે.
હાલનું વિજાપુર તેજ સ્થાને ત્રીજીવાર વસ્યાનું ઐતિહાસિક રીતે સાબીત થાય છે. ચાવડા રત્નાદિત્યના સમયને કુંડ જે હાલ હયાત છે ને તેમાં જે લેખ છે તેથી સં. ૮૦૨ પૂર્વે વિજાપુર ઉપર ચાવડા રાજાઓની સત્તા હતી અને તે ઉપરથી તે પૂર્વેનું વિજાપુર હોવું જોઈએ તેમ સમજી શકાય છે.
સુધર્મગ૭ પટ્ટાવલીથી વિ. સં. ૯૨૭માં વિજાપુર વસ્યું અને સંધપુરના લેખથી વિસં૧૨૫૬ માં ફરી વસ્યાનું સમજી શકાય છે. ઘાંટગામ સં ૧૮૦૦ ના સૈકામાં હયાત હોવું જોઈએ અને વિજાપુર થયેલા મુસલમાન આક્રમણ સમયે વિજાપુરના ઇતિહાસને પ્રકાશિત કરનાર ખનાં ૪ પાટીયા વિજાપુરના પ્રાચીન દેરાસરમાંથી બચાવી લેવામાં

Page #4

આવ્યાં હોય અને તેમાંના બે ઘાંટુ અને પશ્ચાત્ સંધપુરમાં રક્ષણ પામ્યાં હોય તેમ જણાય છે. તેમાં પ્રથમનું પાટીઉં લોક ૧ થી ૬૫ સુધીનું તથા ચોથું અથવા છેલ્લું પાણી લેક ૧૧૫ પછીનું મળ્યું નથી. તે જે મલ્યું હેત તે વિજાપુરના ઈતિહાસને સંપૂર્ણ અજવાળું પાત.
ર. રા. વકીલ મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ તરફથી આ નિવેદન લખવા સમયે ખબર મળી છે કે લીંબડીના ભંડારમાં વિજાપુર સંબંધી લખાણવાળે પ્રન્થ છે. જો તે કોઈ ગ્રન્થ ત્યાં હશે તે ત્રીજી આવૃત્તિ સમયે તે મેળવી વધુ પ્રકાશ પાડી શકાશે.
આ વૃત્તાંત જે સ્થળનું છે ત્યાંના એક ધર્મિષ્ટ પોપકારી અને સ્વબળે આગળ વધી પિતાની શક્તિને સર્વ પ્રકારે પોતાના હસ્તે સદુપયોગ કરનાર ગ્રહસ્થ તે સદ્દગત શેઠ મગનલાલ કંકુચંદનું જીવનવૃત્તાંત પ્રથમવૃત્તિમાં આળેખાયું છે; તે જ થોડી પુરવણ સાથે આ આવૃત્તિમાં રાખવામાં આવ્યું છે અને તે પ્રાસંગીક જ છે.
પ્રથમવૃત્તિમાં તેઓશ્રી તરફથી સહાય મળી હતી; તેમજ આ આવૃત્તિમાં તેઓશ્રીના ઉપકારથી ઉપકૃત થયેલ આ મંડળના એક સભ્ય તરફથી રૂા. ૫૦૦)ની આવક હાય મળી છે આ ભાઈની ઈચ્છા મુજબ આ ગ્રંથસદ્ગત શેઠના સ્મરણાર્થે પ્રગટ થાય છે. અને ગુરૂશ્રીની પણ તથા પ્રકારની જ આશા હતી.
આ ગ્રન્થ શ્રીમંત સરકાર સયાજીરાવ ગાયકવાડની સુવર્ણ જયુબીલી પ્રસંગે જ બહાર પડતે હવા સાથે આ વૃત્તાંતવાળા સ્થળના તેઓ અધિપતી-રાજવી હેવાથી તેઓશ્રીના સુંદર છબી આ ગ્રન્થમાં આપવી એગ્ય ધારી છે, તેમજ શ્રીમદ્ ગુરૂવર્યની દીવ્ય મૂત્તિ, આ વૃત્તાંતવાળા સ્થળે તેઓશ્રીના સમાધિસ્થાને સમાધિમંદીરમાં પ્રતિષ્ઠીત થવાના દિવસે જ બહાર પડતી હોઈ તેઓશ્રીની પણ આબેહુબ છબી આ ગ્રન્થમાં આપવી યોગ્ય જણાઈ છે. વિજાપુર તાલુકાને નકશો પણ આ ગ્રન્થમાં પ્રગટ કર્યો છે તે પણ યોગ્ય જ ગણાશે.
વિદ્યાપુરમાં-ગુજરાતમાં વિદ્યાના પારંગત એવા ગુરૂશ્રી જેવા વિદ્વાને વિદ્યાના પૂરની માફક અનેક થાઓ તથા સર્વત્ર ઉચ્ચ વર્તનવાળા, માનનીયું, દાની, ધર્મિષ્ઠ પુરૂ વધે અને સ્વમસ્વભૂમિની ખ્યાતિ વિસ્તારે એવી ભાવનાપૂર્વક વિરમીએ છીએ.
)
લા
બુદ્ધિ સં૧ વિક્રમ સં ૧૯૮૨
જો સપરમ જાર બાર
૪.

Page #5

સંતવાણ-ગુરમર.
જેના ગુણેની ગણના જનથી ન થાયે, ના શેષનાગ જીભથી ગણતાં ગણાય, જેડી બે હસ્ત શુભ આશિષ નિત્ય યાચું,
શ્રી બુદ્ધિસાગર સૂરિ શરણું જ સાચું. ૧-કોણ જાણતું હતું કે–આગ્રન્થની પ્રથમત્તિના દ્રવ્ય હાયક શેઠ મગનલાલનો
દેહ તે આવૃત્તિ પ્રગટ થયા બાદ માત્ર બે માસમાં જ આ દુનિયા છોડી જશે? ૨-કોણ જાણતું હતું કે–આ ગ્રન્થની દ્વિતીયાવૃત્તિ પ્રથમ કરતાં મેટા પ્રમા
ણમાં-વધુ અજવાળુ પાડે તેવા સ્વરૂપમાં આટલા ટૂંકા સમયમાં બહાર પડશે. ૩-કોણ જાણતું હતું કે–ગુરૂશ્રીની સતત તાકીદ છતાં તેઓશ્રાના દેહવિલય પૂર્વે
બધું મેટર છપાઈ ગયા છતાં માત્ર પ્રસ્તાવનાદિ માટે મ્હારા પ્રમાદવશે આ ગ્રન્થ વાચકોની સમક્ષ ગુરૂશ્રીની હયાતીમાં રજુ નહી થાય? જ કોણ જાણતું હતું કે–આ ગ્રન્થના લેખક મહાત્માશ્રીનું આપણી વચ્ચેથી
અતિ વેગે ઉચ્ચ ગતિ તરફ પ્રયાણ થશે અને તે પણ સં ૧૯૮૧ ના જે વદ ૩ ની પ્રભાતેજ. ૫ કોણ જાણતું હતું કે–વેગે મુસાફરી પુરી થનાર હોવાની ચેતવણી છતાં
સેવક તેઓશ્રીથી અંત સમયેજ વધુ દૂર હશે? ૬ કોણ જાણતું હતું કે—હારા ઉપગારી સદ્દગત શેઠશ્રીના શુભ દ્રવ્યવડે લેવા
યેલી ભૂમિમાં વિજાપુરની કીતિમાં વધારો કરનાર અનેક શુભ કાર્યો થશે ? ૭ કોણ જાણતું હતું કે–સદ્દગત ગુરૂશ્રીને નિર્વાણ મહોત્સવ અપૂર્વ રૂપમાં જે સ્થળે થયે તે સ્થળે થવાનો હતો ?
આ અને બીજું ઘણું–સં. ૧૯૪૬ થી મારા બાળસ્નેહી અને સન્મિત્ર રૂપે અને સં. ૧૯૫૭થી સાચા સંત અને સદ્દગુરૂ રૂપે નિર્મળ જ્ઞાન અને સત્સંગનો અપૂર્વ અનુભવે ચખાડનાર તથા “સાભ્રમતી ગુણશિક્ષણ કાવ્ય ની અમુક લટીઓ તરફ માત્ર ઈશારે કરી હારામાં જાગૃતિ લાવનાર

Page #6

હારા તે યોગીશ્વર ગુરૂશ્રી જાણતા હતા. અને તેમજ થયું તે જગતે જોયુ. મને પણ પ્રભુ શ્રી મહાવીર અને ગૌતમના વિરહની કંઈ ઝાંખી થઈ. ગુરૂશ્રીના અનેક પ્રાસંગીક વચનોની સત્યતા તેઓના સંબંધમાં આવનારાઓને વખતે વખત અનુભવાતી હતી અને વખત જશે તેમ વધુ અનુભવાશે.
સંતવાણી તેઓશ્રીની પ્રેમભાવે અપૂર્વ સેવા–વૈયાવચ્ચ કરનાર શાન્તમૂર્તિ શ્રી વૃદ્ધિસાગરજીને અંત સમયે ગુરૂશ્રીએ બંધ આપતાં આપતાં સં. ૧૯૮૧ના ચિત્ર સુદ ૫ ની રાત્રે કહ્યું કે “આત્મ સ્વરૂપ ચૂકીશ નહી” “ ફીકર ન કર, જા તારી પાછલ આવું છું–તૈયારી છે.” ઇત્યાદિ બોલાયેલ સમસ્યાસૂચક વચન તે સંત પુણે સાચાં કરી બતાવ્યાં અને તે માત્ર અઢી માસની અંદરજ.
જે સ્થળે મુનિ શ્રી વૃદ્ધિસાગરજીનો અગ્નિસંસ્કાર થયો તે જ સ્થાનમાં આચાર્યશ્રીને દેહનો અગ્નિસંસ્કાર થયે–એકજ સ્થાને બન્ને પુદ્ગલોની રાખ થઈ અને ત્યાં ગુરૂશ્રીનું સમાધી મંદીર થયું અને ભાવીએ નિર્માણ કર્યું હોય તેમ ગુરૂ શિષ્યના પ્રેમનું દશ્ય મૂર્તિ રૂપે સાક્ષાત ખડું થયું.
સંતની સત્યતા જણાવતું–ગુરૂ શિષ્યનું સ્મારક દ્રશ્ય વિજાપુરમાં જયવંતુ વર્તે. ૭ૐ શાન્તિઃ રૂ.
ગુણદૃષ્ટિવડે ગુણાનુરાગ પ્રગટે તથા પ્રભુ મહાવીરના શાસનની નિસ્પૃહ ભાવે વિશેષ સેવા થાય અને શુભાશુભ કર્મની નિર્જરા જલ્દી થાઓ એવું
ઈચ્છતો અને ભાવપૂર્વક વંદન કરતે શ્રી મુંબાઈ ચંપાગલી. ) સં. ૧૯૮૨ માહ સુદ ૩ ( ( ગુરૂ વિરહની પંદરમી
લલુ કરમચંદ. પાક્ષિક તીથી )

Page #7

આ વ્યક્તવ્ય પુરૂં કરતાં જણાવી દેવાની જરૂર છે કે મારા લખાણમાં જે કંઈ ખામી જણાય તે માટે વાચકે ક્ષમા કરશે. કારણ હું નહી જેવા અભ્યાસ છતાં માત્ર ગુરૂ કૃપા અને તેઓની સૂચનાવડે લખવા ભાગ્યશાળી થયો છું.
વિજાપુર સંબંધી લખતાં ગાયકવાડ રાજ્ય અને કડી પ્રાંત સંબંધી ઘણું લખાય તેમ છે. પણ રા.રા. મહાસુખભાઈ ચુનીલાલ કે જેઓ વડોદરા રાજ્યના અનુભવી–ઉત્સાહી દેશનેતા અને વિસનગરના એક જૈન શહેરી છે, તેઓએ પ્રગટ કરેલ વિસનગર વૃતાંત આ વકતવ્ય લખવાના વિચાર સમયે મારા જેવામાં આવ્યું, તેમાં વિસનગરની હકીકતો સાથે કડી પ્રાંત અને રાજ્યની વિસ્તારપૂર્વક હકીકતે આંકડા સાથે તથા કાયદા સંબંધી વિવેચન કર્યું છે. તે ગ્રંથના પૃષ્ઠ 3 થી ૮૬ સુધીનાં પૃષ્ટો ગાયકવાડ રાજ્યની વધુ હકીકત જાણવાની ઈચ્છા રાખનારાઓને વાંચવા આગ્રહ કરી રા. મહાસુખભાઇના નીચેના શબ્દો ટાંકી મારૂં વક્તવ્ય પુરું કરું છું. કારણકે તેવી ટીકાથી ગુરૂશ્રી અને રા. મહાસુખભાઈ બચી શકયા છે. અર્થાત્ તેઓએ સ્વદેશ અને જન્મભૂમિ તરફની ફરજ બજાવવામાં પિતાને સારામાં સારો ભાગ અર્પણ કર્યો છે. " “પરદેશની ઝીણામાં ઝીણું વાત કરીએ-આંકડા સાથે, પણ સ્વદેશ માટે કંઈ જાણીએ નહી, બીજા દેશના બીજા શહેરનાં વખાણ કરીએ પણ પિતાના ગામની પ્રાચીનતા શું હતી ? કેમ મંદ પડી ને કેમ વધે તે માટે કંઈ નહીં.”
ખરેખર જે દેશમાં જન્મ થયો તેના તરફ જોઈને પ્રેમ જે ન દાખવે અને બંડુ દૂર નજર કરે તે તે પગતળે ન જોતાં માત્ર પારકી પંચાત કરવા જેવું ગણાય.
આવા દોષથી સર્વે મુક્ત થાઓ તેમ ઈચ્છતો મુંબઇ )
સેવક સંવત ૧૯૮૨
લલુભાઈ કરમચંદ દલાલ
માહ સુદ અષ્ટમી ઈ.
સુધારે–પૃષ્ઠ ૨૧૭ થી ૨૨૪ સુધીનાં પાનાનાં નંબરે ડમ્બલ છપાઈ ગયા છે.

Page #8

शुद्धिपत्रक.
પ્રણ લીટી.
૨૬
૧૬
૩૯
૨૨
અશુદ્ધિ. શુદ્ધિ ગુ. વિ. વૃ૦ ગુજરાત વિજાપુર
(વિદ્યાપુર) બૃહદ વૃત્તાંત નીચે પ્રમાણે નીચે આ પ્રમાણે શાસ્ત્રીને
શાસ્ત્રોનો પાછો ફરી સંપીલે પાછા ફરી સંપલા લેઢા આદિનાથ લોઢા આદિના અસત્ય
અસ્તેય તેય અરિહંતને અરિહંતે વિ. બ્રા જેને વિજાપુર બ્રાહ્મણ
વર્ગમાં વૈદિક ૯૬૧
૯૪૨
૧૭
૨૦૨
૨૧૨
૧૭ ૬
૨૧૨
૨૩૪
૯૬૧

Page #9

પ્રસ્તાવના.
ધ્યાન વિચાર ગ્રંથમાં ધ્યાનના વિચારા છે, મનુષ્યે દુર્યાંના ત્યાગ કરવા જોઈએ અને સુધ્યાનના આદર કરવા જોઇએ મનુષ્યમાત્રને સુધ્યાનની આવશ્યક્તા છે. ધ્યાન વિચારમાં જૈન શાસ્ત્રાના આધારે વિચારા જણાવવામાં આવ્યાછે. ધ્યાન કરતાં કરતાં મનની એકાગ્રતા થાય છે, મનનના પણ ધ્યાનમાં સમાવેશ થાય છે. अन्नध्यउसमिएणं सूत्रभ ठाणेणं मोणेणं झाणेणं अध्पाणं वोसिरामि પાઠ આવેછે ધ્યાનવર્ડ અહિરાત્મભાવને ત્યાગ કરૂ છું એ વાકયથી પશુ શ્રાવકોએ તથા સાધુઓએ ધ્યાન કરવુ જોઇએ એમ સિદ્ધ થાય છે. पायच्छितंविणओ वेयावचं तहेब सज्जाओ जाणंउस्सग्गोविअ अपिતોતોદ્દો ॥ || અતિચારની આઠ ગાથામાં પશુ અજ્યન્તરતપમાં ધ્યાનને સ્વીકાયુ" છે, અને ધ્યાનના અતિચારશ ટાળવાનુ કથ્યુ' છે, શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિ, શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિ, શ્રીમ ૢ શેવજય ઉપાધ્યાય અને શ્રી આનન્દઘનજી વગેરે સ્વકીય ગ્રન્થમાં ધ્યાનની ઉત્તમતા વર્ણવે છે. શાસ્ત્રાના આધારે કહેવામાં આવે છે કે ધ્યાન વિના મુક્તિ થતી નથી ધ્યાન એ અંતરનું ચારિત્ર છે ધ્યાનરૂપ ચારિત્ર વિના કેવલજ્ઞાન મગદ્રતુ નથી, અયાપશમજ્ઞાનનુ ફળ ધ્યાન છે. તેથી ધ્ધાનની ઉત્તમતા અને દેયતા સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે. આ ગ્રન્થમાં આત ધ્યાન, રાદ્રધ્યાન, ધમયાન અને શુકલ ધ્યાન એ ચાર ધ્યાનનું વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે, અને એ ચાર ધ્યાનના સધવાળી અન્ય ખબતાનુ પણ વિવેચન કરવામાં - ન્યું છે, પ્રથમ લેખક શક્તિની પ્રારભાવસ્થામાં આજથી દશ વર્ષ પૂર્વે આ ગ્રન્થ લખાયો હાવાથી ભાષાની ઉચ્ચતા અને ભાવા સુચનાની સુન્દરતામાં ન્યૂનતા દેખવામાં આવે એ સુસ્પષ્ટ છેતથાપિ રરલભાષાથી ભાવાને ગૃહવામાં કોઈ જાતની ક્લષ્ટતા દેખવામાં

Page #10

આવતી નથી, બાળ જીવેને આ ગ્રન્થ વાંચનથી ધ્યાનમાં સહેજે પ્રવેશ થઈ શકશે.
છપાવવામાં કોઈ ઠેકાણે શબ્દ વાકય અશુદ્ધિઆદિ દેષ રહ્યા હેય તે સજજને તેને સુધારીને વાંચશે તેમજ કેઇ ઠેકાણે. શાસ્ત્ર વિરૂદ્વાદિદે હૈય તે તે પંડિતોએ સુધારવું, ધ્યાન અને સુપ્લાનના ભેદનું જ્ઞાનથવાથી મનુષ્ય દરેક ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરતી વખતે દુધ્ધનથી દૂર રહેશે અને પિતાની મને વૃત્તિને સુધારશે, તેથી આ ગ્રન્થની ઉપયોગિતા કેટલી છે તેને સહેજે વાંચકોને
ખ્યાલ આવશે. સુધ્યાનવિના મનની નિર્મલતા થતી નથી. મોટા મુનિવરો પણ ધ્યાનને ધ્યાવે છે અને પિતાના આત્માના ગુણો પ્રગટાવવા પ્રયત્ન કરે છે. મનનાં પાપ ધોવાને માટે ધ્યાનની આવશ્યક્તા દરેક દર્શનના અનુયાયીઓ સ્વીકારે છે. શ્રીપાલરાજાએ નવપદનું ધ્યાન ધર્યું હતું. ધ્યાન ધરવું એ મુનિનું પરમ કાર્ય છે. લક્ષ્મીવિના ગૃહ
સ્થ જેમ શોભી શકતું નથી તેમ ધ્યાન વિના મુનિ શેભી શકો નથી. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ સાધિક બાર વર્ષ પયંત ધ્યાન ધર્યું હતું, અને તેથી તેમણે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. જે મનુ ધ્યાન સમાધિ વગેરેને ઉથાપે છે તે જૈન ધર્મના ઉત્થાપક બને છે અને તેઓ દુર્ગતિમાં પ્રવેશ કરે છે. ધ્યાનથી સત્ય સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, તેની દિશા આ પુસ્તકમાં જણાવી છે. મુમુક્ષુઓ ધ્યાન વિચાર નામના પુસ્તકને વાંચી સુધ્યાનના અધિકારી બને એજ हिताकांक्षा छे ॐ शान्तिः ३
આ પુસ્તક મેસાણાવાળા શેઠ કરતુરચંદ વીરચંદકાર છપાઈને પ્રસિદ્ધ થાય છે, માટે અત્ર શેઠ કસ્તુરચંદ વીરચંદના જીવન ચરિત્રની ટુંકી નેંધ લેવામાં આવે છે.

Page #11

" शेठ कस्तुरचंद वीरचंदनुं जीवन चरीत्र. "
B
મેસાણાના વતની શેઠ કસ્તુરચંદ વીરચંદે જૈનધર્મની ઉન્નતિ માટે શુભ કાર્યો કર્યાં છે. વિક્રમ સંવત્ ૧૯૦૦ ની સાલમાં તેમને જન્મ થયા હતા. પચીશ વર્ષની ઉમરે મુંબઈમાં વ્યાપાર માટે ગયા હતા. ખાંડના વેપારમાં તેનુ ભાગ્ય ખીલ્યુ અને લક્ષાધિપતિ થયા અને સાતક્ષેત્રમાં ધનનો વ્યય કરવા લાગ્યા. સ. ૧૯૫૧ ની સાલમાં સમરતના લગ્ન પ્રસંગે ઉદ્યાપન ( ઉજમણું )' કરીને દશ હજાર રૂપૈયા ખચ્યા હતા, મુનિરાજશ્રી રત્રિસાગરજી તેઓના ધર્મગુરૂ હતા. અન્ય જે જે ઉત્તમ સાધુએ મેસાજીમાં આવતા હતા, તેની તેઓ સારી રીતે ભક્તિ કરતા હતા.
મેસાણામાં સધુએ તથા ગૃહસ્થાને ધમશાસ્ત્રાભ્યાસ માટે તેમણે રૂપૈયા દશ હજાર ખર્ચીને મુકામ ખ ંધ્યુ છે. અને ત્યાં યશેવિજય પાઠશાળાની સ્થાપના કરી છે અને તેના નિમાત્ર માટે ખાર હજાર રૂપૈય.ની રકમ આપી છે, મેસાણાના મોટા તળાવમાં ઘણા માછલા છે તેની દયા માટે પણ તે પ્રતિવર્ષ સારી મદઢ કરતા હતા. સિદ્ધાચલજી ઉપર પાંચભાઇના દેરાસરના જણે દ્વાર માટે રૂપૈયા પાંચ- હજારની રકમ આપીને પેાતાના જન્મને સફ્ળ કયે છે. અને અદ્યાપિ તે દેરાસરના ઘુમટતુ' સમાર કામ તેએાના વહીવટ કરનારાએ તરફથી થાય છે. . તેએ સંવત્ ૧૯૬૪ ના વૈશાક શુઠ્ઠી ૧૦ ના રાજ દેહાત્સગ કયે હતેા, અને તે વખતે પોતાની લક્ષ્મીના મેટેડ ભાગ ધર્મકાર્યમાં વાપરવાનું કહી ગયા છે. તેમને સિદ્ધાચલજી ઉપર અત્યંત પ્રેમ હાવાથી પ્રતિવષે સિદ્ધાચલની ચાત્રા કરવા જતા હતા. તેઓને જ્ઞાન ઉપર સારી રૂચિ હતી. લેખકને કસ્તુરચંદભાઈ સાથે ગૃહસ્થાવાસમાં તથા સાધુ અવસ્થામાં સ. ૧૯૫૮ પ ́ત સબંધ હતા. તેથી તેમના ગુણ્ણાને અવલેાકવાને

Page #12

સમય મ હતું. તેઓ સ્પષ્ટવક્તા, શ્રદ્ધાળુ, વિવેકી અને ધર્મ ક્રિયામાં ઉદ્યમી હતા. તેઓ ભદ્રક અને મિલનસાર મકૃતિવાળા હતા. જમાનાને અનુસરી તેઓ ધર્મ સુધારા તથા સંસાર સુધારાને માટે વિચારે ધરાવતા હતા. મેસાણાની પાઠશાળાના એક મહાન સ્તંભ હતા. તેમજ સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરવામાં એક રનની પેઠે શેભતા હતા. વ્યાખ્યાન સાંભળવામાં ઘણા ઉમંગી હતા. શ્રીમદ રવિસાગરજી મહારાજની કૃપાથી તેઓએ શ્રાવકની ઉચ્ચદશા પ્રાપ્ત કરી હતી. બ્રહ્મચર્ય ધારકે ઉપર તેમને અત્યંત પ્રેમ હતો. શ્રીમદ્ રવિસાગરજી મહારાજના બેધથી દયા, વિનય, વિવેક, ભક્તિ અને સદાચાર આદિ ગુણમાં આગળ વધીને અન્ય મનુષ્યને આદર્શ પુરૂષવત્ દષ્ટાંત પાત્ર થયા હતા, તેમને આત્મા શરીરને ત્યાગ કરીને અન્યગતિમાં ગયા છે તે પણ તેઓને સુકાર્ય ધર્મ દેહ તે ઘણા કાળ પર્યત રહેશે. લેખકના બેધથી તેઓને અધ્યાત્મ જ્ઞાન તથા વૈરાગ્ય માર્ગ પતિ સારી રૂચિ થઈ હતી. શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયના પુસ્તકોને તે વારંવાર વાંચતા હતા અને લેખકની પાસે કર્મ-આત્મા અને પરમાત્મસંબંધી ધર્મચર્ચા કરીને આનંદ પામતા હતા. તેમની સ્ત્રી વગેરે કુટુંબ પણ ધર્મ માર્ગમાં સારી રુચિથી પ્રવૃત્તિ કરે છે.
માણસાના શેઠ મગનલાલ દીપચંદ વગેરેને પણ તેઓએ શુભ માગે વાળી શ્રાવકના ગુણોની સુગંધી ફેલાવી છે અને અન્યત્ર ઉચ્ચ અવતાર લેવા પ્રમાણું કર્યું છે, તેમને આત્મા વારંવાર તેમના પરિચયીઓને સાંભરી આવે છે. મેસાણામાં તેમના જેવા ઉત્તમ પુરૂષે થાઓ, એમ ઈછાય છે. તેમના આત્માનું શુભ થાઓ, એમ લેખકથી ઈચ્છાય છે.
૩૪ શક્તિ મુકામ મુંબાઈ ). સંવત ૧૯૬૮ના ? લેખક મુનિ બુદ્ધિસાગર. કારતક વદી ૧૩ ).

Page #13

»
છે
VS
નામ
IND
શ્રી
શાન વિચાર
પ્રણમું પા જિર્ણદને, ચિદાનન્દ ભગવંત તાસ પસાથે ધ્યાનને, લેશ કહું છું સંત. ૧છે મુક્તિ મારગ સાધવા, ધ્યા િધાન વિચાર અશુભ અશુદ્ધના ત્યાગથી, શુભ શુદ્ધ સુખકાર છે રો મુક્તિ કાર્ય સાધનતણ, અસંખ્ય યોગ કહેવાય; તેમાં પણ ધ્યાનજ વડું, સ્થાને કર્મ અપાય. ૩ તે કારણ કહીશું હવે, ધ્યાન તેણે અધિકાર; પૂર્વ ગ્રંથ અનુસારથી, કરતાં જાજયકર, છેક આ રિવને ધર્મ તેમ, શુકલધ્યાન એ ચાર આદ્ય બે પરિહાર યોગ્ય, અંતિમ બે હિતકાર. ૫
અર્થ-ધ્યાન ચાર પ્રકારે છે, આ ધ્યાન, રૌદ્ર સ્થાન, ધર્મ ધાન, શુલ ધ્યાન–એ ચાર ધ્યાનમાંથી આર્તધ્યાન અને રોદ્ર ધ્યાન ત્યાગ કરવા ચગ્ય છે, અને છેલ્લાં બે ધર્મધ્યાન તથા શાલ ધ્યાન આદરવા ગ્ય છે. એ બે ધ્યાનથી જન્મ મરણ દુઃખ અનાદિ કાળનાં ટળે છે એ ચારે ધ્યાનના ચાર ચાર પાયા છે તેનું સ્વરૂપ બતાવે છે.

Page #14

ધ્યાન વિચાર.
દુહા.
પ્રથમ ઈષ્ટ વિયોગ છે, અનિષ્ટ સત્યાગ તેમ, રોગ ચિંતા મશોચ, આર્તધ્યાનના એમ. ૪૬૫ અર્થ——પ્રથમ ઈષ્ટ વિચાગ આર્તધ્યાન—પેાતાને પ્રાપ્ત થ એલા ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ રૂપ, સુવણું, સૂપ, દ્વિષદ, અને ચતુષ્પદ્યના રખે વિયોગ થાય, એવું ચિંતવન મનમાં કર્યા કરે, માતા, ભાઈ, એન, પુત્ર, શ્ર, મિત્ર પ્રમુખના વિચાગ રખે મારે થાય. અને કદાચિત્ તેના વિયોગ થયે તેા મનમાં ખેદ કરે, અનેક પ્રકારના સંકલ્પ વિકલ્પ કરે, વિલાપ કરે, રૂદન કરે, પોતાના પ્રિય પુત્રના મૃત્યુથી હાય હાય કરે, રૂવે, માથુ કુટે, દેવને ઠપકા આપે, અરે મારૂં કેમ તેના પહેલા મરણ થયુ નહીં. હું હવે કાને પુત્ર કહી મેલાવીશ, અરે આ હૃદય કેમ ફાટી જતું નથી, એમ શેક કરે, તથા વ્હાલી સ્ત્રીના વિયાગ એટલે તેનું પેાતાનાથી દૂરે જવું વા, તેનું મરણ થાય તેા ખાવા જેવા થઈ જાય, વારવાર તેને યાદ કરી રૂદન કરે, મરે એ મારી સ્ત્રી, તારા જેવી દુનિયામાં ઘડી સ્ત્રીએ થશે, તારી વાણી તથા તારા પ્યાર મને કેમ વીસરશે. મનની છાની વાતા તારા વિના હું કાને કહીશ, ઘરની ચિંતા તથા સાર સંભાળ કેણુકો. મારૂ દુ:ખ દેખી દુ:ખી કાણુ થશે. હાય હાય હવે કેમ કર્. અરે વ્હાલી ! શ્રી મારૂં હૃદય તારા વિના શૂન્ય જેવું થઈ ગયું છે. એમ સંકલ્પ વિકલ્પ મનમાં કરે, વે. વારવાર તેને યાદ કરી રૂદન કરે, શાક કરે, તથા માતા પિતાને વિયોગ થએ છતે વે. શાક કરે, વિલાપ કરે, તે પણ દુઃખનું કારણ છે. કાઈ શ્રીને પોતાના પતિના વિચોગ થાય ત્યારે કલ્પાંત રૂદન કરે, રડે કુટે. અને અનેક પ્રકારના વિલાપ કરે, અરે મારા પ્રાણનાથ, મારૂં હવે તમારા વિના કાણુ શરણ થશે. તમારા વિના મારા

Page #15

ન
ધ્યાન વિચાર.
દિવસે કેમ જશે. મારા મનની વાત હવે કાના આગળ કહીશ? મને સારી સારીવસ્તુઓ કેણુ લાવી આપશે ?મારા મનના મનારથ કાણુ પુરા કરશે ? અરે તુ હવે જીવતી કેમ રહી છે! હા દૈવ તે મને મરણ પહેલું કેમ નહીં આપ્યું ?એમ વિલાપ કરતી છાતી કુટે. બીજીગામની સ્ત્રીએ પણ તેના ભેગી રોશ્વાકુટવા આવે,ત્યારે આ સ્ત્રી વધારેવધારે રૂદન કરે અને માથાના વાળ તોડે, રાતી રાતી હેઠી પડીને છાતી કુટે, કદાપી જો તે સ્ત્રી થાડુ રૂવે તે, બીજી સ્ત્રીઓ એમ કહે કે, અરે તારી છાતી પત્થર જેવી છે કે કેમ ? આ પર્વત જેવા તારા પણી મરી ગયા તા પણ, કઠણ હૃદયવાળી દેખાય છે?એમ ત્રીજી સ્ત્રીઓ શૂર ચડાવે તેમ આ શ્રી લાજની મારી વધારે વધારે કુટે, એમ સર્વે સ્ત્રી સમુદાય રાતે રાતા તળાવે જાય; એમ કરવાથી મહા અશુભ કર્મ ઉપાર્જન થાય છે અને પરભવમાં તેક ભાગવવું પડે છે, વળી તળાવમાં ન્હાય, બીજી સ્ત્રીઓ કુટવા આવેલી હાય તે પણ ફુટતી કુટતી થાકે ત્યારે માંણમાંહે પોતાનાં મરી ગયેલાં સગાં વહાલાં સંભારી સંભારી રૂદન કરે, લીંટ નાંખે, તે લીંટમાં સમુઈિમપચેન્દ્રિય મનુષ્યની ઉત્પતિ
થાય છે. તથા રસ્તામાં ચાલતાં કીડી મકાડા વગેરે જીવના નાશ થાય એમ કર્મમ ધનના પાર રહેતા નથી. વળી તળાવમાં અગર ઘેર ઠંડા પાણીથી રડી કુટીને નહાય તેથી તાવ પણ આવે. અને વળી મૃત્યુ પણ થાય, એમ રાવાથી આર્તધ્યાન થાય છે. વળી તેશ્રી પ્રિય સ્વામીના વિયેાગની ચિંતાથી દુખલ થઈ જાયછે. પણ જાણતી નથી કે આ સંસારમાં કેઈ કાષ્ઠનું નથી. આઉખું આવી રહ્યું, એટલે કરેલા કર્મના અનુસારે જીવ પરગતિમાં જશે, માટે તું ફોગટ કેમ રૂદન કરે છે?—જન્મતી વખતે તુ એકલી આવી હતી તે મરતી વખતે પણ તું એકલી જઈશ. આવા જન્મ મરણુ, જીવે અનતિવાર કર્યાં અને તેમાં સ્વામીએ પણ અનંતા કર્યાં, તો કાને તુ રાશિ? આ સર્વે ખાજીગરની માયા

Page #16

૪
ધ્યાન વિચાર.
જેવુ છે. એમ વિચારી ર્દન કરે નહીં તથા ટેક કરે નહીં, અને જે શાક કરશે, રૂદન કરશે, છાતી કુટશે, તથ્ય તેને દન કરવામાં જે ઉશ્કેરણી કરશે, તે સર્વ પાપ કર્મ ઉપાર્જન કરશે, પોતાના ધણીને વિગ થવાથી શેાક કરે, દુઃખથી હાય હાય. કરે, તથા પાતાનુ ધન ચારાઈ જવાથી ન કરે, હાય વરાળ કરે. તથા ઘર, હાટ મળી જવાથી શેક કરે. તથા ઘેાડા, દાસ દાસીના વિયોગ થવાથી દુઃખ ધરે, વ્હાલી વસ્તુને વિયોગ થવાથી આત્મઘાત કરવા ધારે, વ્હાલી વસ્તુને વગ કરાવનાર ઉપર ક્રધાતુર રહે તેનુ ભુરૂ વાંછે. એ ઈવિયેાગ નામને આર્તધ્યાનના પહેલા પાયેા કહ્યા, એ ધ્યાનથી તિર્યંચગતિમાં જવુ પડે છે. માટે ભવ્યૂવાએ એવા વિચારને ત્યાગ કરવા.
હવે આર્તધ્યાનના અનિષ્ટ સોંગ નામને બીજો પાયે કહે છે, પાંચ ઇન્દ્રિયાના સુખને વિજ્ઞકારક ખરાબ સ્પર્શ, રસ, ગ ંધ, રૂપ, શબ્દ આદિના રખે સંચળ થાય. એવી મનમાં ચિંતા કરે, ક કરે, વળી ઘરમાં શ્રી ખરાબ મળી હોય તા, વિચારે જ આવી ખરાખ દુર્ભાગી સ્ત્રી મને કેમ મળી ? એ કયારે હવે મારાથી દુર થાય, પાપીણીનો જ્યારથી સંયોગ થયે છે, ત્યારથી અમે નિર્ભાગી થયા. એના પગલાંથી ઘરનું ધન નાશ થયું. જરા વાર પણુ સુખથી અમે બેઠા નહીં. એમ વિચાર કરે, તથા પુત્ર ખરાખ હોય તે દેવને ( નસીબને ) હકો આપે કે તે આવેા પુત્ર મને કેમ આપ્યો ? એના વિના વાંઝીયા રહ્યા હોત તા ઠીક. જરાવાર પણ અમને સુખ આપતા નથી, હવે એ આખાથી કયારે દૂર થાય એમ ચિ ંતવે, તથા ભાઈ પાને વિશ્વાસઘાતી હોય તે મનમાં વિચારે છે હાય હાય મારાથી ફુડ કપટ કરી છાનું ધન રાખે છે. એ મારૂ છુરૂ વાંચે છે. લોકેની આગળ મારી નિંદા કરે છે. મને દુઃખી કરવા ઉપાય ધ્યા કરે છે, અરે દેવ આવા ભાઈ સંસારમાં કેમ મને મળ્યા! એ મારાથી કયારે દર

Page #17

ધ્યાન વિચાર.
* * * * * * * * * *
ન ક - -
- -
- - -
-
થશે, એમ સંકલ્પ વિકલ્પ કરે, પિતા કેવી હોય તે વિચારે જે આવો પિતા કેમ મળે, એમ વિચારી શકાતુર થાય. માતા વ્યભિચારણ હોય, તથા દાસ દાસીએ ખરાબ હોય તેથી ખશબ વિચાર કરે અને તેમના સંબંધમાં તેમનું બુરૂ કરવાની ચિંતા થાય. વળી સ્ત્રી મનમાં એમ વિચાર કરે કે મારી શક્ય બહુજ ખરાબ છે. એ પાપણી વારંવાર લેકેની આગળ મારી નિદા કરે છે અને પતિને આડું અવળું સમજાવી તેને વશ કર્યો છે તેના કહ્યા પ્રમાણે મારે ધણી ચાલે છે, મારી સામું જેતે નથી અને મને બોલાવતું નથી. હાય, હાય, મારા માતા પિતાએ આ વા ધણી સાથે કેમ પરણાવી. ધણી વશ કરવાને મન્ન, તન્ન, કામણુ હુમણ કરે, વળી સેવક મનમાં એ વિચાર કરે છે મારા શેઠની વા ઉપરીની પાસે મારે દુશ્મન અમુક ચાડી ખાશે, અને મને નોકરીમાંથી બાતલ કરાવશે તે તેથી હું શું કરીશ માટે દુશ્મનને ઉપાય ચિંતવે તે વખતે દુશ્મનના નાશ માટે મંત્ર, તંત્ર, મારણ, મૂડ, ચેટ, ઉચ્ચાટન, વગેરે કરે, અને શેઠના ઉપર વશીકરણ કરે, દુશ્મને ઉપર જૂઠાં કલંક કરે, મુકે. બલીદાન દેવા વાતે ત્રસ જીવને મારે, મારા અમુક દુમનને નાશ થશે તે હે યક્ષ ! દેવી ! અમુક માનતા તમને ચઢાવીશ; તથા બલિદાન દેવા વારતે ત્રસજીવોને મારે, વળી મુઠ મારે, તથા વીર નાંખી મારવા ચાહે, પરંતુ મૂર્ખ મનમાં વિચારે નહીં કે જો તું સાચો છે તે મને શું કરવાના છે, વળી જ્યાં સુધી સામાનું પુણ્ય બળવાન છે ત્યાં સુધી મારણ, મંત્ર, તંત્રથી કંઈ થવાનું નથી, વળી મનમાં એ વિચાર કરે કે મારા દુશ્મનના કૂળમાં અમુક માણસ જેરાવર આગળ થશે, તે મને તથા મારા કુટુંબને રખે હેરાન કરે એમ ધારી તેના નાશના ઉપાયે ચિંતવે. જે એની રાજ્ય દરબારમાં આબરૂ જાય વા દંડ થાય તે બહુ સારૂ, એ સારી પાયરી ઉપર ન આવે તે

Page #18

ધ્યાન વિચાર.
***-- - ** *** *
*
બહુ સારૂ થાય, એમ વિચારે વળી તે મારા દુશ્મનનું જે કઈ છિદ્ર હાથમાં આવે તે દેશ નિકાલ કરવું. આ પ્રમાણે મૂર્ખ, અજ્ઞ, ફેગટ સંકલ્પ વિકલ્પ કર્યા કરે, વળી મનમાં વિચારે જે ગામમાં ચારને ઉપદ્રવ ઘણે થાય છે તે દુ પકડાય અને તેને મેટી સખ્ત શિક્ષા થાય તે બહુજ સારૂ. વળી પ્લેગને રેગ ચાલતું હોય ત્યારે વિચારે જે ઉંદરના મરણથી આ રોગ ફેલાય છે માટે આટલા ઉંદર કેમ ઉત્પન્ન થયા એને નાશ થાય તે આવા રોગ અટકે એમ ચિંતવે તથા વિચારે જે ઉં. દરે ખેતીને હરક્ત કરે છે માટે એને નાશ થાય તે બહુ સારૂ, કેટલાક રાજા વગેરે તે તેને નાશ સારૂ માણસેને માર વા એકલે છે. કેટલાક એવી જાતની દવા બનાવે છે કે તેથી તે ઉંદરને નાશ થાય, આમ કરવાથી ઉલટું પાપકર્મની શાંતિ નહીં થતાં તીવ્ર પાપથી દુષ્કાળ પડે છે. ઉલટા પ્રાણ દુઃખી જ થાય છે, વળી અમુક માણસ આજ કાલ બહુ ફાટી' ગયે છે. મારી ઉપર અદેખાઈ કરે છે માટે તે હરામખોરને કોઈ ઉપાય કરવો જોઈએ. જેથી ફરી અદેખાઈ કરવી ભૂલી જાય. એમ વિચારવાથી પાપકર્મ બંધાય છે. કારણકે અશુભ ચિંતવનથી સામાનું કંઈ બગડતું નથી, જે કંઈ સારૂ બેટું થાય છે. તે પુણ્ય અને પાપના અનુસારે થાય છે. તેમ છતાં હું મૂહાત્મા કેમ ખરાબ ચિંતવન કરે છે ? ખરાબ ચિંતવનથી ચાર ગતિમાં ભ્રમણ થાય છે. અનેક પ્રકારના અવતાર ધારણ કરવા પડે છે. પૃથ્વી ઉપર ઘણા તીડ ઉત્પન્ન થયાથી ચિતવે છે જે એ તીડ અનાજ ખાઈ જશે માટે એને નાશ થઈ જાય તે સારૂ, વળી દુકાનેમાં ઘણા દાણુ ભરેલા દેખીને વિચારે જે જે દુકાળ પડે તે મને બહુ સારે લાભ મળે, એવું ચિંતવન કરે, દુમનની ચડતી દેખી વિચારે જે હાય હાય એ આટલી સંપદા ભગવે છે, એની સંપદા નાશ થાય તે મારું ધાર્યું સફલ થાય—-ઈત્યાદિ વિચાર દુર્ગતિના કારણ છે.

Page #19

ધ્યાન વિચાર
૩ હવે રેગ ચિંતા આર્તધ્યાન નામને ત્રીજે પાયે કહે છે–મારા શરીરમાં કઈ કઈ વખત અમુક અમુક રોગ ઉત્પન્ન થાય છે તે નહીં થાય તે સારૂ એ વિચાર લાવી વૈદ્ય ડોકટરને પુછે કે, અમુક રંગ ઉપર ક ઉપાય કરે ત્યારે વૈદ્ય –ડૉકટર કહે કે અમુક અમુક ધાતુ તથા અમુક દવા વાપરમાં આવે તે તે રેગ થતું નથી. જે સાંભળી તે વસ્તુઓ, મધ, માંસ, મધ, આદુ, લસણ, ડુંગળી, માછલીનું તેલ, ઈત્યાદિ હોય તે પણ પાપને વિચાર કર્યા વિના ભક્ષણ કરે. વળી જ્યારે શરીરમાં રેગ થયું હોય ત્યારે બહુ હાય હાય કરે, અરે મને આ દુઃખ સહન થતું નથી. અરે માતા પિતા વૈધ ૉકટરને બોલાવે, અને મૃત્યુના ભયથી રક્ષણ કરે, શગ થયે છતે અનેક જાતના સંકલ્પ વિકલ્પ કરે, હાય ! હાય ! આ રેગમાંથી હવે શી રીતે જીવીશ, અમુકને આ રોગ થયે હતું તેથી મરી ગયે. અરે રખેને હું હવે મરી જાઉં ઈત્યાદિ વિચાર કરે–અગ્રશૌચ નામના આર્તધ્યાનના પાયામાં ચિંતવે કે ભવિષ્યમાં પાપારંભનાં અમુક કાર્યો કરીશ ભવિષ્યમાં અમુક વેરિએને નાશ થશે, ભવિષ્યમાં મારા પુત્રે કમાતા થશે ત્યારે આપણે નાત જાતિમાં મેટા કહેવાઈશું-અને અચુક કાર્ય સાધી શકીશું. અમુક વેપારમાં મને લાભ થશે તે મારી માતાની નાત જમાડીશ, આગળ ઉપર હું સારી રીતે કમઈશ તે મને કન્યા મળશે અને તેને છોકરાં થશે તેને—અમુક અમુક વેપારમાં હોશીયાર કરીશ અને સારે ઠેકાણે પરણવીશ, આ પ્રમાણે ફેગટ વિચાર કરે, જે કે આવતી કાલની માલુમ નથી માથે મૃત્યુને ભય ગાજે છે. જરા રાક્ષસી સામું જોઈ રહી છે. રોગરૂપી શત્રુના હુમલા વારંવાર ઝા કરે છે તે કેણ જાણે આવતી કાલે શું થશે? માટે એવા નકામા વિચાર કરી કર્મ બાંથવાં નહીં. વિચાર કરતાં તે સહેલ છે પણ તે થકી જે પાપ બંધાય છે તે જોગવવું મુશકેલ છે માટે ભવ્ય જીવેએ એવા

Page #20

ધ્યાન વિચાર
*
*
*
*
વિચાર વર્જવા. આધ્યાનથી તીચ ગતિમાં જવું પડે છે એ ધ્યાન છઠ્ઠા ગુણ ઠાણે સુધી હોય છે...કારણ કે છઠું ગુણઠાણું પ્રમાદ સં. યુક્ત છે તીડાં સુધી મુનિ મહારાજને પણ એવા વિચાર આવે જેઅરે હું ગુરૂ વિનાને એકલે ક્યાં જઈશ–ગુરૂ વિચારે છે મારા શિષ્યની શી ગતિ થશે-હાસ્ય-રતિ-અરતિ થાય, શેક થાય-એક સાધુ બીજા સાધુને કહે કે-તમે તે હણાચારી છે એમ બેલતાં કલેશ થવાથી વિચિત્ર પ્રકારના સંકલ્પ વિકપ મનમાં આવે, પરસ્પર નિદા કરવા મંડી જાય–તેથી કર્મબંધ થાય, અને જૈન સાશનની લઘુતા થાય–લેકે ધર્મ પામે નહીં. માન પૂજાની અભિરૂચીથી પણ બીજાના કરતાં પોતાની મોટાઈ દેખાડવા અનેક પ્રકારના વિચાર કરે કે અમુકન કરતાં હું ક્યારે વધારે મનાઈશ. પુજાઈશ એવું ધ્યાન દુર્ગતિનું કારણ છે. માટે મેલસિલાષીઓએ ત્યાગ કરવું. કારણ કે અનંત કાળચક, ચાર ગતિમાં ભટકતાં થેયે અને હવે સારી સામગ્રી પામ્યાં છતાં પરપુગલની વાંછાના વિચારે જે કરીશું તે પાછા નરક નિગેટમાં દુઃખ ભોગવવા પડશે. વારંવાર મનુષ્ય જન્મ અને વિતરાગ ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છેપૂજા પ્રતિષ્ઠા નિંદા સ્તુતિ એ કઈ મારો ધર્મ નથી. ચેતન તારું વરૂપ-પુલ ભાવથી ન્યારું છે તે પછી શા કારણથી તે સંબધી વિચાર કરે છે, અને શેક કરે છે. એમ શુભ ધ્યાને ચઢ વાને ખપ કરે તે હિતકારક છે એમ જાણે આર્તધ્યાન ત્યાગ કરવું તે શ્રેય છે.
૨ હવે બીજા વિધ્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે.
તેના ચાર પાયા છેઃ ૧ હિંસાનુ બંધી વૈદ્રધ્યાન ૨ મૃષાનુ બંધી રૌદ્રધ્યાન ૩ તેયાનુ બંધી રૌદ્રધ્યાન ૪ ચેાથું પરિગ્રહાનુ બંધી રદ્રધ્યાન એ ચાર પાયા છે. - હવે ૧ હિંસાનુબંધી રૌદ્ર સ્થાનનું સ્વરૂપ કહે છે–પૃથ્વીકાય, તેલકાય, પય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય જીવોની હિંસા

Page #21

ધ્યાન વિચાર
AAAAAAAANAA
કરીને મનમાં બહુ આનંદ માને. તથા કડી, કેડ, માખી, ભમરી, વીંછી, બકરાં, તથા માછલાંની હિંસા કરીને આનંદ માને તથા વાઘને મારીને વિચારે જે અહે મેં કેવા જબરાને ગળીએ વા એક તરવારના ઘા મારી નાંખે, વળી બંદુકની એક ગળીએ કરીને પંખીને મારીને મનમાં આનંદ માને કે અહે મેં કેવી કળા કરી માર્યું?!! લડાઈમાં હજારે જીના પ્રાણને નાશ કરી હર્ષાયમાન થાય, મૃગ મારી હર્ષાયમાન થાય બહુ પાપયુક્ત કામ કરી વાડી, ઘર, દુકાન પ્રમુખ બનાવે જલચર જીવાને મારી તેનાં માંસથી તૃપ્તિ માને, રસોઈ કરી અનેક પ્રકારના શાક બનાવી ખાઈ આનંદ માને, રસેદને વખાણી અગર કવીને ખાય, જીવ હિંસા થતી દેખીને ખુશી થાય તથા સંગ્રામ થતે દેખીને વખાણ કરે અહે ભાઈ તમેએ એક તરવારના ઘાએ આટલા વીર પુરૂષને મારી નાંખ્યા, તમારું બળ અર્જુનના જેવું છે તમારી છાતી તે લડવામાં ભીમસેનના જેવી છે, તમે યુદ્ધમાં શત્રુને નાશ કરવામાં બાકી મૂકતા નથી, તથા લડાઈ કરનાર પુરૂષને શૂર ચઢે તેવા કડવા તથા ઈદે બીરૂદાવલી બેલી શૂર ચઢાવે અનેક લડાઈ કરવાના શરૂ કરાવી આપે. જમણવારના દિવસ પ્રસંગે તીવ્ર માનના ઉદયથી પિતાની વાહવાહ કહેવરાવવાની વાતે અનેક આરંભના કામ કરે-યંત્ર પીલ્લણ દવદવા તળાવ ઉડાવવાના, વિષના, ઝાડે કપાવવાના, હાથીઓના દાંતના આદિ વેપાર કરે–તથા કુંભારના ખેતીના વેપાર કે જેમાં ઘણાં ત્રસ જીવેને સત્યાનાશ નીકળી જાય છે–એ વેપાર કરે તુમનેને મારી મનમાં ઘણે આનંદ માને અને મુછ મરડી હરીજા આગળ કહેતે ફરે કે જુઓ મારા શત્રુના મેં કેવા હવાલ કથા! બીજા કેઈ ઓનું માઠું થાય તેમાં આનંદ માને.
પાંચ પાંડ અને કૌરએ લડાઈ કરી તેમાં ઘણું જીવે માર્યા ગયાં બીજાનું ખરાબ કરવા શકુની દુર્યોધન વિગેરેએ બાકી

Page #22

ધ્યાન વિચાર.
શખી નથી તે વખતે છાએ રૌદ્રધ્યાન થાવી મહા અશુભ ગતિ ઉપાર્જને કરી હશે માટે એવા દુધ્ધનથી દૂર રહેવું એક છે.
હવે બીજું મૃણાનુબંધી રદ્ધધ્યાન કહે છે.
જહું બેલી છળ કપટ કરી મનમાં બહુજ ખુશી થાય તથા બીજાઓ પાસે જાડું ભાષણ કરાવી આનંદ માને તથા જ હું બેલનારને વખાણે કે ભાઈ તારા જે જા હું બેલનાર કેઈ નથી કે બીજાને જુઠાપણની માલુમ પડે નહીં–અને પિતાનું કામ સાધે, તથા મનમાં વળી વિચારે કે મેં એવી યુક્તિસર વાત બનાવીને કહે છે કે- કેઈની તાકાત નથી કે મારા પ્રપંચને સરૂ મજી શકે. મિત્રકપટ બાજીપણું એ એક જુદી શક્તિ છે. આજ કાલ મારી સાથે કઈ પણ માણસ, પ્રપંચની બાજીમાં ફાવી શકે તેમ નથી. વળી જા હું બેલી બીજાને છેતરવું તે પણ કરામત છે એવા શૃંચના પ્રસંગે જે હું ન હતતે શું પરિણામ આવત તેની અત્યારે શીવાત. વળી પ્રાણુ અનેક પ્રકારના પેટા દસ્તાવેજ કરી ઉલટ સુલટ કરી તથા વિશ્વાસઘાતના કામ કરી મને નમાં ઘણે ખુશી થાય. વળી રાજ્ય દરબારમાં તથા બીજા આ પાસે શત્રુઓની ચાડી-નિંદા કરી મનમાં હર્ષ પામે તથા અને અન્ય બેટા વિવાદ ચલાવે તથા મિથ્યાત્વનાં વચન ઉચારણ કરે–તથા કપટ સહીત ભાષણ કરે. તથા કચેરીમાં બેટી શાક્ષીઓ પુરી કેશ છતાવી વિચારે જે મેં કે તેને જીતાવ્યો છે વળી દાણ ચેરી સંબંધી જાડું વચન બેલી આનંદ પામે કે મેં કેવી ચતુરાઈ કેળવી કે દાણેદારને છેતર્યો તથા પાંચ પ્રકારનાં મેટાં અસત્ય વચન બોલી કાર્ય સાધી આનંદ માને, એકની જુઠી વાત બીજાને કહે અને બીજાની જુઠી વાત સામાને કહેઅને માંહે માહે લડાઈ કરાવી ખુશી થાય કે જે મેં કેવી બહાદુરી કરી કે સામ સામા મારંમારા કરાવી સરકાર દરબાર મેકલ્યા-મારા જે જુઠું બોલી ઠગનાર કેઈ નથી. અમુક ઘરાકને જાડું બેલી

Page #23

ધ્યાન વિચાર
ઠગી મનમાં આનંદ માને. ઈત્યાદિ મૃષાનુબંધી રોદ્ર સ્થાન છે.
આવા વખતે હું બેલતાં પ્રાણી વિચાર કરતે નથી. પરભવમાં જુઠું બોલવાથી જીભ પામવી પણ મુશ્કેલ થશે અને મૂંગાપણું પ્રાપ્ત થશે. નરકના દુઃખો ભેગવવાં પડશે, તે વખતે આનંદ કર્યા કરશે તેની જીભ પરમાધામી દેવતાઓ તાણી નાંખશે. મહા નૈરવ દુઃખ ભેગવવાં પડશે માટે ભવ્ય પ્રાણીઓએ એ ધ્યાન થકી દૂર રહેવું.
હવે ત્રીજું સ્તેયાનુબંધી ફ્રધાન કહે છે, અનેક પ્રકારના છળકપટ, દગાબાજી, પ્રપંચ, વિશ્વાસઘાત કરી ભદ્રક જીની બહુ મુલ્યવાળી વસ્તુ છેડી કિંમત આપી લઈ છે, અને મનમાં ખુશી થાય. વળી ચાર રસ્તાની લુંટ, તાળાં ભાંગવા, ખાતર પાડવું, ત્રીજોરી લુંટવી ઈત્યાદિ કામે કરી પરધન મેળવી મનમાં ખુશી થાય. તેવા ચાર લુંટારા ગંઠીયા પાસેથી મિલકત લેવામાં અને તેમને મદદ કરવામાં બહુજ હિં. મતથી પ્રવર્ત, અને લાભ મેળવી આનંદ માને. પતે વેપારી હોય અને ઘરાક વસ્તુ ખરીદવા આવ્યા હોય તે પ્રસંગે વિશ્વાસ બેસાડી નમુને કાંઈક બતાવી માલ અન્ય તરેહને આપે અને પિતાને સે કરવામાં કરામત વાળે માને, ભરવામાં, તળવામાં ઓછું આપવાની દાનત રાખે, વસ્તુની કિંમત કરાવતી વેળાએ જે ભાવ કહ્યા હોય તેનાથી નાસ્તી લખે, ઘી, ખાંડ, રૂ, તેલ પ્રમુખ માલ વેચવામાં સેળભેળ કરી લેનારને છેતરી મનમાં આનંદ પામે. નેકરીને બંધ કરતે છતે ઉઘરાણી લાવી ખાઈ જાય તથા અમલદારની જગ્યા મળી હોય તે વખતે લેકે પાસેથી લાંચ વગેરે લેઈ પિતાનું ખીસું ભરી હર્ષવત થાય, ઉઘરાણું ઉઘસવી પિતે ખાઈ જાય, નેકર હોય તે પિતાના શેઠને છળ કપટ કરી છેતરે અને પૈસા ખાઈ રાજી થાય. દગાબાજીથી લોળા લેકેને છેતરે, પૈસા ભેગા કરી મનમાં વિચારે, જે

Page #24

ધ્યાન વિચાર.
~
~~~~~~~~~~
*
*
*
*
*
*
*
*
મારા જે અકલબાજ કે છે? ચોરી કરી મનમાં એ ખુશી થાય કે મારા જેવા ચતુર કણ છે, અને મારા જેવી શકિત કેનામાં છે. પૈસે ભેગે કરો તેમાં તે કુડકપટ કરવું સારું છે. અમુકને આજ માલ આપવામાં ઘણે પ્રપંચ કરીને અમુક કિં. મત મેળવી તે શું હશીયારી વિના બને છે, જાડા દસ્તાવેજ બનાવી લેકે ઉપર ન્યાયની અદાલતમાં દાવા કરી ફતેહ મેળવી ધન અન્યાયથી ઉપાર્જન કરી પિતાને અદ્ધિ વાળા દેખી ઘણે આનંદ માને. ન્યાયના અધિકારીઓને જોળે દિવસે છેતર્યા તેથી મારા જે કેણ ચાલાક છે. આગગાડીના ડબામાં ઉધી ગએલા માણસનું ધન ચોરી લઈ ખુશી થાય. કેઈની ગાંઠ છેડી લે.
- ઈત્યાદિક કામ કરવાથી આ ભવમાં અને પરભવમાં ઘણું દુઃખ થાય છે આ ભવમાં રાજા જાણે તે કેદમાં નાખે, દંડ કરે, આ બરૂ જાય લોક તેને વિશ્વાસ કરે નહીં, કેઈ પાસે તેને ઉભે, રહેવા દે નહીં તથા પરભવમાં ઉં, બિલાડા, ઘુઅડ, સ્ત્રીના અવતાર માછલાના અવતાર પામે, સિંહ, વાઘ, શ્વાન, ગંધાના અવતાર પામે, અને ટાઢ તરસ છેદન ભેદન તાડન તજીના વિગેરે દુઃખ પામે, નરકમાં ઉત્પન્ન થયે છતે પરમાધામીએ વિવિધ પ્રકાર રની વેદના કરે. મહા રૌરવ દુઃખ ભેગવવાં પડે વળી પાછા મનુષ્ય જન્મ પામ દુર્લભ થાય, માટે ભવ્ય પ્રાણુએ ત્રીજી સ્તેયાનુબંધી રૌદ્રધ્યાનને ત્યાગ કરવો એ સારું છે.
હવે શું પરિહાનુબંધી શિધ્યાન કહે છે,
ધન, ધાન્ય, ખેત્ર, વાતુ, રૂપ, સુવર્ણાદિ પરિગ્રહ બહુજ વધારી મનમાં ખુશી થાય; લેભને થોભ નથી એ વિચાર નિરંતર આળસુઓ કરે છે શકિત હીન કરે છે પરંતુ પોતે મનમાં વિચારે કે પૈસે ધન, દેલત, એજ જગતમાં સાર છે. વસુ વિના નર પશુ છે. કહ્યું છે કે –
यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः । स पंडितः स श्रुतिमान् गुणनः ।।

Page #25

ધ્યાન વિચાર
^^^^^
• • •
स एव वक्ता स च दर्शनीयः
सर्वे गुणाः काधनमाश्रयन्ते ॥१॥ ભાવાર્થ-જેની પાસે પૈસા છે તે જ માણસ કુળવાનું જાણવો. અને તેજ પંડિત જાણે અને શ્રુતિમાનું તેજ જાણ, અને તેજ ગુણવાનું જાણું અને તેજ વકતા જાણ, મતલબ કે સર્વે ગુણે સેનાને આશ્રય કરી રહ્યા છે માટે ધન મેળવવું તે ઘણી કઠીન વાત છે.
પરિગ્રહથી કુટુંબમાં માન મળે છે પૈસાથી સગા વહાલાં માન આપે છે કે પૈસાવાળાને આગળ બેસાડે છે, માટે ધન તેજ જગતમાં સાર છે પરિગ્રહની મમતા ઓછી નહીં કરતાં વધારવાની ચિંતા કર્યા કરે, વળી મનમાં વિચારે જે દ્રવ્ય મેળવવું તેમાં તે તાકાત છે પણ મેળવીને સાચવી રાખવું તેમાં તે ઘણી તાકાત જોઈએ છીએ. મેં કરામત અજમાવી ન હેત તે આ પૈસા જળવાવવા મુશ્કેલ હતા, વળી મનમાં વિચારે જે-ધર્મ–દાન-પુણ્ય-નવકારશી ઈત્યાદિક કામમાં પૈસા ખરચવા તેનું ફળ પ્રત્યક્ષ કેણે દીઠું છે ધર્મ ધુતારા-જોગી સન્યાસી–બ્રાહાણું-જતીચાએ અખાડા માંડી લોકોને લુંટવાના ફરતા માં ક્યા છે–જેઓ તેઓની જાળમાં ફસાઈ જાય છે તેઓ અક્કલહીન હોય છે–પતે ચમડી ગુટે પણ દમડી ન છૂટે તેવી મનોવૃતિ શખી ખુશ થાય છે..
પૈસે પેદા કરવાને માટે મેટાં મોટાં પાપારનાં કામ કરે, લેકવિરૂધ, રાજ્ય વિરૂધ, કુળવિરૂધ્ધ, ધર્મવિરૂધ, પૈસા કમાઈ તેને જાળવી રાખી મનમાં પિતાની બડાઈ માને. વળી મનમાં વિચારે જે મેં એકલાએ જ આ ધન મેળવ્યું છે, હું પૈસા સાચવી નહીં રાખીશ તે આ સર્વેના સુંડા હાલ થશે, વળી મનમાં વિચારે છે આ સર્વે કુટુંબ મારા નસીબે ખાય

Page #26

'ધ્યાન વિચાર.
AAAAAAAAAAAAA
AAAAAAAAAAAAANAANAN.
પીવે છે એમ પિતાના નસીબને સારૂ માની અભિમાન કરે, કદાચ કર્મના ઉદયે કેઈ આસામી નરમ પડવાથી રકમ ઘલાય તે મનમાં ઘણે પશ્ચાત્તાપ કરે, તમામ લોકેાનાં નળીયા ગણે– ચત દિવસ ધન નષ્ટ થવાની ધાસ્તી રાખી સુખે કરી સુવે નહીં, ઘર દુકાન પેઢી ત્રીજોરીના તાળાં વારંવાર ઢળ્યા કરે. સગા પુત્ર કે ભાઈને પણ જરા માત્ર વિશ્વાસ કરે નહીં. ધવળશેઠની પેઠે ધન કમાવવામાં જ ચિંતા કર્યા કરે, મમ્મણ શેઠની પેઠે પરિગ્રહ રક્ષણ કરવામાં ઘણજ પ્રયત્ન કરે બીજાઓને કુબુદ્ધિ આપે, વળી પરિગ્રહ ભુમી માટે તથા બીજે અનેક સ્થાને ગોપવે. વળી મનમાં વિચાર કરે કે રખે મારું પેલું ધન કે દીઠું તે નથી. પરિગ્રહ રક્ષણ કરવા વાસ્તે ચાકર નેકર રિારબંધી રાખે. અન્યને નરમ જાણી તેના ઉપર દા કરે અને તેના ઘરને માલ સર્વે વેચાવી પૈસા વસુલ કરે ઇત્યાદિ પરિગ્રહાનુબંધી દ્રસ્થાન છે. - આ ધ્યાનથી નરક તીર્થંચની ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે જુઓ પરિ ગ્રહની મમતા ધરી સુભમ ચક્રવર્તિ સમુદ્રમાં બુઢ્યો અને નરકમાં ગયે, વળો મમ્મણ શેઠલેલી અને મારી માઠી ગતિમાં ગયે. ચેતન વિચારતે નથી કે મૃત્યુ થયા પછી આ પૈસે સાથે આવવાને નથી, પિસે કમાવવામાં જેટલું કર્મ બાંધે છે તે જોગવ્યા વિના તારે છુટકે થવાનું નથી, જે ધન તું એકઠું કરે છે તે સર્વે જણ ખાશે પણ તેનું જે પાપ થયું હોય તે તે તારે એકલાને ભેગવવું પડશે-નંદરાજાની સેનાની ડુંગરીઓ સમુદ્રમાં રહી પણ નંદની સાથે બીજી ગતિમાં ગઈ નહીં એ ધન કેઈનું થયું નથી અને થવાનું નથી, એ ધનના ભોગવનાર અનંતા ગયા અને જશે પણ ધન કેઈની સાથે જવાનું નથી. વળી મરતી વખતે ધન ઉપર મમતા રહી જાય તે દુર્ગતિ થાય છે. ધન કમાયા બાદ તેને સાચવવાની ચિંતા રહે છે. વળી તેને વાપરવાની ચિંતા રહે છે, પણ તેથી વસ્તુત કંઈ સુખ ભાસતું નથી. માટે ભવ્ય

Page #27

ધ્યાન વિચાર
RANNAAAAAAAAAAAA
પ્રાણીઓએ પરિગ્રહાનુબંધી રૌદ્રધ્યાનને હૃદયમાં વસવાને માર્ગ આપ નહીં એજ સાર છે.
એ ચાર પાયા કરે કરાવે અને કરતાને અનુમોદે અને તેને વિશે સ્થીર વિચાર તે ધ્યાન જાણવું. તે મહા દુઃખકારી છે. નરકની ગતિ આપનારું છે. એ ધ્યાન પાંચમા ગુણ ઠાણા સુધી હેયછે અને તે કષાયના સત્વપણાથી છઠ્ઠા ગુણઠાણે પણ તેને સંભવ છે. એ ધ્યાનમાં કૃષ્ણ લેશ્યા, કાતિલેશ્યા, નીલલેશ્યા એ ત્રણ સંભવે છે. એ વેશ્યાવાળાના પરિણામ અતિ સંકિલષ્ટ હેય. એટલે મહા દૂર દુષ્ટ પરિણામી હોય. એ વેશ્યા ઘણું
નું કારણ છે. નાના જીવેને એ લેસ્થાની પ્રવૃત્તિ કરી પાપ કામમાં ખુશબખ્તીપણું હાય નિર્દયપણું હાય, પશ્ચાત્તાપ હોય નહીં. પરંતુ ભુંડું થવાથી ખુશી પણ માને એ સર્વે લક્ષણ રૌદ્રધ્યાનનાં જાણવાં.
આર્તધ્યાન રૌદ્રધ્યાન એ બે ધ્યાન મહા અશુભ છે. એ બે ધ્યાનમાં પ્રવર્તનાર જીવ ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. અને અનેક પ્રકારના દુઃખ પામે છે. એને રસ મહા કડ જાણે. એ બે ધ્યાનથી ભવ્યજી એ દુર રહેવું એ બે ધ્યાન રૂપી મોટા શત્રુ આત્માના છે. અનંત શકિતમય આત્માને એ બે શત્રુ અત્યંત દુઃખ દે છે. અનાદિ કાળનાં એ આત્માને લાગેલાં છે. માટે એ બે શત્રુને દૂર કરશે તેને ધન્ય છે.
હવે ત્રીજું ધર્મધ્યાન કહે છે.
તેના ચાર પાયા કહે છે. ૧ આજ્ઞાવિચય, ૨ અપાયવિચય, ૩ વિપાકવચ, ૪ સંસ્થાનવિચય.
૧ પહેલાં આજ્ઞાવિચય નામના પાયાનું સ્વરૂપ કહે છે. આજ્ઞા વિચય એટલે–વીતરાગ દેવની આજ્ઞા સાચી કરવી સહે, એટલે ભગવતે છ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ નય પ્રમાણે નિક્ષેપા સહીત, સિદ્ધ સ્વરૂપ, નિગેદસ્વરૂપ, લેક સ્વરૂપ જેમ કહ્યું છે તેમ સહે

Page #28

૧૬
ધ્યાન વિચાર.
તે આજ્ઞા પ્રમાણે યથા ઉપયાગ ભાસન થયા તેને હષૅ કરી તે ઉપયેગ મધ્યે નિરધાર ભાસન રમણું અનુભવતા એકતા તન્મયપણે રહે એ આજ્ઞા વિચય ધર્મધ્યાન જાણવુ.
વીતરાગ ભગવતે વ્યવહાર ભાગ જે જે પ્રરૂપ્યા છે; તથા નિશ્ચય માર્ગ પ્રરૂપ્યા છે, તે એને સત્ય કરી માને પણ એમાંથી એકને પણ ઉત્થાપે નહીં; કહ્યું છે કે-આાર્ ધમાં આજ્ઞા વિના જેટલી કરણી કરવી તેટલી અલેખે થાય છે. જુએ જમાલીએ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર પાળ્યુ પણ વીતરાગની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ હોવાથી સંસારમાં રખડવું પડશે. વળી તીર્થંકર ભગવતે ચાર પ્રકારે નિક્ષેપાનુ સ્વરૂપે કહ્યું છે, તે યથાતથ્ય કરી જાણે. વીતરાગની આજ્ઞા ખંડન કરવાથી નિન્દ્વવપરૢ પ્રાપ્ત થાય છે. છ આવ શ્યકની કરણી કરવી તે પણ વીતરાગની આજ્ઞા છે, તથા શ્રાવકના આર વ્રત તથા સાધુના પંચ મહાવ્રત પશુ વીતરાગ ભગવતે કથન કયી છે. પરમેશ્વરની પ્રતિમા ભરાવવી, દેરાસર કરાવવા, પ્રતિમાની પૂજા કરી, સાધી વાસત્ય કરવું તે પણ વીતાગની આજ્ઞા છે. વીતરાગ ભગવતે સાધુને પચ મહાવ્રત ધારણ કરવાં કહ્યાં છે તે કહે છે
अहिंसा सूनृतास्तेय ब्रह्मचर्या परिग्रहाः ॥ पंचाभिः पंचभिर्युक्ता भावनाभिर्विमुक्तये
||? ||
૧ અહિંસા વ્રત ૨ સત્ય વચન ખાલવું ૩ અસ્તેય ૪ બ્રહ્મચર્ય પાલતુ ૫ સર્વ પરિગ્રહના ત્યાગ એ પાંચ મહાવ્રતામાં એકેક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવના છે
પ્રથમ મહાવ્રતનું સ્વરૂપ-—પૃથ્વીકાય અકાય તેઉકાય વાઉકાય-વનસ્પતિકાય એ પાંચ સ્થાવર,તથા એરેંદ્રી, તેદ્રી, ચાર દ્રી, પંચદ્વિ–આ સર્વ જીવાને પ્રમાદ વશ થઈ મારે નહીં-પ્રમાદને વશ થઈ જીવના પ્રાણના નાશ કરવા તેને જે ત્યાગ તેનુ' નામ અહિંસા વ્રત છે.

Page #29

ધ્યાન વિચાર,
બીજા વ્રતનું સ્વરૂપ –
भियं पथ्यं वचस्तथ्यं, सून्त व्रतयुच्यते ।।
तत्तथ्यमपिनो तथ्य मप्रियं चाहितं चयत् ।। ભાવાર્થ-જે વચન સાંભળવાથી બીજા પ્રાણુ ખુશી થાય તે વચન પ્રિય કહેવાય છે. તથા જે વચનજીને પથ્યકારી હોય, પરિણામે સુંદર હોય, અર્થાત્ જે વચનથી આગળ જીવને સારૂં થાય, તથા જે વચન સત્ય હોય એવું જે વચન બોલવું તે સૂતૃત વ્રત કહીએ.
ત્રીજા વ્રતનું સ્વરૂપ–માલેકના આપ્યા વિના જે લેવું તેને જે ત્યાગ તે અસ્તેયવ્રત કહેવાય છે. અદત્તાદાને ચાર પ્રકારનું છે, ૧ સ્વામિ અદત્ત ૨ જીવ અદત્ત ૩ તીર્થંકર અદત્ત ૪ ગુરૂ અદત્ત આ વ્રતમાં આ ચારે પ્રકારનું અદત્ત ગ્રહણ કરવું નહીં. - ૪ ચેથા મહાવ્રતનું સ્વરૂપ કહે છે-દેવતાના મનુષ્યના, તિર્યંચના એ દારિક તથા ક્રિય શરીર સાથે વિષય સેવનકરવું તેમજ બીજાએ પાસે સેવન કરાવવું, તથા જે કરે તેને અનુમતિ આપવી, આ છ ભેટ મન થકી, વચન થકી અને કાયા થકી એ રીતે અઢાર પ્રકારથી મૈથુન સેવનને ત્યાગ તેને બ્રહ્મચર્ય કહે છે.
૫ પાંચમા મહાવ્રતનું સ્વરૂપ કહે છે–ધન ધાન્યાદિ નવનિલ પરિગ્રહને ત્યાગ તથા પરપુદગલમાં જે મમત્વ ભાવ મૂછ–તેને જે ત્યાગ તે અપરિગ્રહવ્રત કહેવાય છે. જેની પાસે પેતાના શરીર વિના બીજી કંઈ વસ્તુ નથી તેને પણ નિષ્પરિગ્રહપણું છે, એમ કહેવાય નહીં. કારણ કે તેને મમતા–મુછો લાગી રહી છે, તેથી પરિગ્રહવત એમજ જાણવું. જો જ્ઞાન દ્વારા મછ ત્યાખ્યા વિના ત્યાગી થવાતું હોય તે કુતરાં, ગધેડાં પણ ત્યાગી થવાં જોઈએ. પૂછા વા કુણા મૂર્ણ તેજ પરિગ્રહ છે. જે સાધુની પાસે ધર્મ સાધન કરનાં વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ઉપગરણ છે, પણ

Page #30

૧૮
ધ્યાન વિચાર,
પપ
તેની ઉપર જે મમતા નથી તે તે નિષ્પરિગ્રહી છે એમ જાણવું. વસ, પાત્ર, પુસ્તક ષમ હેતુભૂત હેવાથી સાધુ મહારાજને વાપરતાં દેષ નથી એમ ભગવતે કહ્યું છે
પહેલા વ્રતની પાંચ ભાવના કહે છે૧ મનને પાપના કામમાં પ્રવર્તાવે નહીં. તે પહેલી ભાવના. ૨ આહારાદિ ચારે વસ્તુ બેંતાલીશ દેષ રહિત લેતે એષણા સમિતિ, ૩ પાત્ર દંહ, વસ્ત્ર, પાટીયું અને જે પંજી પ્રમાઈને લહે તથા ચુકે તે આદાનનિક્ષેપ,
૪ બંસરી પ્રમાણ નીચી દ્રષ્ટિએ જોઇને ચાલવું
૫ સાધુ અન્ન પાણી જે લહે તે પ્રકાશ વાળી જગ્યામાં લહે અંધકારવાળી જગ્યામાં ન લહે કારણ કે અધારાવાળી જગ્યામાં એકતે જીવ નજરે પડતા નથી, માટે પ્રકાશવાળી જગ્યામાં આહારપાણી લેવાં.
- બીજા વ્રતની પાંચ ભાવના લખે છે,
૧ પરહાસ્યને ત્યાગ. ૨ લેમને ત્યાગ કરવે. કારણ કે લેભથી હું બાલવું પડે છે. ૩ ભય ન કરે. કારણકે ભયવંત પુરૂષ જુઠું બોલે છે. ૪ કોલ કરવાને ત્યાગ કરશે કારણકે કોધના વશ છતાં બીજાના છતા અછતા દૂષણે બેલી શકાય છે. ૫ વિચાર પૂર્વક ઓલવું. એ પાંચ ભાવના.
ત્રીજા મહાવતની પાંચ ભાવના લખે છે – ૧જે મકાનમાં રહેવું તે મકાનના સ્વામીની આજ્ઞા લઈ રહેવું જે જગ્યામાં ઉતર્યા હોય તે જગ્યાના સ્વામીની વારંવાર આજ્ઞા હોવી. ૩ ઉપાશ્રયમાં ભૂમિની મર્યાદા કરવી. ૪ પ્રથમ સમાન ધમી સાધુ મકાનમાં ઉતર્યા હોય તે તેની આજ્ઞા લઈ ઉપાશ્રયમાં ઉતરવું. ૫ સાધુ જે કેઇ અન્ન પાન વસ્ત્ર પાત્ર લહે, તે સર્વ ગુરૂની આજ્ઞા મૂજબ લહે.

Page #31

ANNAAAAAAAAAA.
ધ્યાન વિચાર.
ચા વ્રતની પાંચ ભાવના કહેછેઃ
૧ જે ઘરમાં ભીંતને અંતરે દેવી અથવા મનુષ્યની સી વસતી દાય, અથવા સ્ત્રીના ચિત્રામણુની મૂર્તિ હોય, અથવા નપુંસક નંદવાળા રહેતા હોય, તથા જે મકાનમાં ગાય, ભેંસ, ઘેાડી, બકરી, પ્રમુખ તિર્યંચની સ્ત્રી રાખવામાં આવતી હોય, તેમજ જે મકાનમાં કામ સેવન કરનારી સ્ત્રીના શબ્દ સંભળાતા હોય, તે મકાનમાં સાધુ રહે નહી. એ પ્રથમ ભાવના.
ww
૧૯
૨ સાધુ પ્રેમ સહિત સ્ત્રી વા સાધ્વીની પાસે વાતા લાપ ન કરે, અથવા રામવાળી સ્ત્રીની સાથે વા` લાપ ન કરે. એ ખીજી ભાવના,
૩ દીક્ષા લીધા પહેલાં ગૃહસ્થાવાસમાં સ્ત્રીની સાથે જે વિષય સેવન પ્રમુખ ક્રીડા કરી હોય તેનું મનમાં કોઈવખત સ્મરણુ કરે નહીં, ૪ વિવેકી મનુષ્યને રૃખવાં, તેમજ સ્ત્રીના માપાંગ મુખ, આંખ, સ્તન, જલા, હોઠે પ્રમુખ તેને સાગ દ્રષ્ટિથી લેવાં, તથા વળી માંખ ફાડીને એકી નજરે જોવું ઇત્યાદિ વર્ષે દશ વૈકાલિકસૂત્રમાં કહ્યું છે કે,“મરેલી સ્ત્રીનુ કલેવર પણ સાધુએ નીહાળીને એવુ નહીં,”તા જીવતીઓનુ શરીરોવુ' તેતા મહા દુઃખ દાઈ કેમ ન હોય ? સ્ત્રીના અંગે...પાંગ સુરાગ દ્રષ્ટિથી જીપે નહીં. કથા શ્રૃંગાર કરવા વજે.
૫ પ્રણીત, સ્નિગ્ધ, મધુરારિસ સયુક્ત ભોજન તેના અધિક માહાર કરવા, તથા લુપ્પુ લેાજન પણ પેટ ભરીને ખાવુ,
અન્ને પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરે. પુષ્ટ આહાર કરવાથી વીર્યની શુદ્ધિ યાયછે. બુદ્ધિ માઠી થાયછે, માટે સારે સ્નિગ્ધ માહાર કરે નહીં ઈત્યાદિ.
હવે પાંચમા વ્રતની પાંચ ભાષના કહેછેઃ— સ્પર્શાદ મનહર પાંચે વિષયમાં જે અત્યંત વૃદ્ધિપણું' તે તેમજ અપ્રિય સ્પર્ધાદિ પાંચે વિષયે માં દ્વેષ ન કરવા. એ

Page #32

o
મન વિચાર, સર્વ મળી પાંચ વ્રતની પચીશ ભાવના કહી. તે પ્રમાણે વર્તવાળા ધર્મ ધ્યાન થાય છે.
તથા વીતરાગ ભગવંતે શ્રાવકનાં બારવ્રત કહ્યું છે. તેને વિચાર ધર્મરત્ન પ્રકરણ તથા શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ કૃત જૈનતવાદમાંથી જોઈ લે. નવતરવનું સ્વરૂપ વિતરાગ ભગવતે કહેલું છે તે–પ્રમાણે સત્ય કરી માને તથાસૂત્ર, ચૂર્ણિ, ભાષ, નિર્યુકિત, ટીકા, વૃનિ પરંપર, રુકમથી ચાલતઆવેલે જે અનુભવ. એ પ્રમાણે સૂત્રના જે જે અંગ કહેલાં છે, તે સત્ય કરી માને તે વિરૂદ્ધ ઉપદેશ આપે નહીં. વીતરાગની આ લેપી, આપમતિએ સ્વછંદી થાય નહીં. વીતરાગની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવું મહા દુષ્કર છે. જે જે ઉત્સર્ગ અપવાદે વચને. જીનેશ્વરે ભાખ્યાં છે, તે ભવ્ય પ્રાણીઓના હિત સારૂ ભાખ્યાં છે. માટે ઉત્સર્ગ માર્ગને લેપી અપવાદે ચાલવું નહીં અને કારણે સર અપવાદનું સેવન કરવું એજ પ્રભુની આજ્ઞા છે. વ્યવહાર માગને લેપી નિશ્ચયને પામવા જે પુરૂ યત કરે છે, તે માતાને ત્યાગ કરી વાંઝણુને ધાવવા જેવું કરે છે. તથા કિયા-પૂજા પડીક્રમણ, પિસહ, તીર્થયાત્રા, પડિલેહણ વગેરેક્રિયામાર્ગ મુકી જે એકાન્ત નિશ્ચયમાર્ગને પકડે છે તે ઉભચથકી ભ્રષ્ટ થાય છે. અને વિતરાગની આજ્ઞા ખંડન કરે છે કેઈમાનમાં આવી ઉત્સુત્ર ભાષણ કરે છે, અને નવાં નવાં મનેકલ્પિત વચને ઉચ્ચારે છે, તે પણ વીતરાગ આજ્ઞા વિરૂદ્ધ જાણવું. વીતરાગ ભગવંતે જ્ઞાન ચિમોક્ષ; એટલે જ્ઞાન અને ક્રિયા એ બે વડે મેક્ષ કહ્યું છે, તે માને નહીં તે પણ આજ્ઞા વિરૂદ્ધ જાણવે. તથા વિચારે જે આપ સવભાવમાં રમવું અને રાગદ્વેષની પરિણતિ દૂર નિવારવી તેથી મેક્ષ થાય છે, તે ફેગટ પડિક્રમણ, પડિલેહણ કેમ કરવું! એમ જે માને છે, તે પિતાનું આત્મહિત કરી શકતા નથી. વ્યવહાર નયની મુખ્યતા રાખી, નિશ્ચય દ્રષ્ટિ

Page #33

ધ્યાન વિચાર
~~-~~-
W<^vvvvvw
હૃદયમાં ધારણ કરી જે ભવ્ય પ્રાણીઓ ચાલશે તે ભવ સમુદ્રને પાર પામશે, ગુસ્થાનકમારેહ નામના ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે – કથા---- जइ निणमयं पवजह, तामाववहार निथ्यए मुयह, ववहारनओ छए-तिथ्थुछेओ जओ भणिओ ॥ १ ॥
ભાવાર્થ-જે જીનેવર કથિતમતને અંગીકાર કરતા હે તેમજ જૈન મતના સાધુ થતા હે તે, વ્યવહાર અને નિશ્ચયને ત્યાગ કરશો નહીં. જે વ્યવહારનયને ઉછેદ કરશે તે તીર્થ ને ઉછેદ થઈ જશે. આ ઉપર દ્રષ્ટાંત છે જેમકે, કે ઈ પુરૂષ નિરંતર પિતાના ઘરમાં બાજરીની રેટો ખાય છે, કે દિવસે કઈ ગ્રહસ્થ તેને પિતાને ઘેર બાસુદી પુરી, દૂધપાક, લાડુ વિગેરે ભેજન કરાવ્યું. હવે તે પુરૂષ પિતાના ઘરમાં કરેલા બાજરાના રોટલા પૂર્વના મિષ્ટાન્નના સ્વાદને સંભારી ખાતે નથી, મિષ્ટાન્ન મળતું નથી. તેમ સમાધિરૂપ ધાનામૃતને યતકિચિંત સ્વાદ અનુભવી, પડિક્રમણ, પડિલેહણ, પ્રમુખ કિયા બાજરાના કેટલા સમાન જાણી તેના ઉપર અરૂચિ કરે છે, તે જીવ, ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે. પંચમ કાલમાં નિરાલંબન શુકલ ધ્યાનને મનેરથી માત્ર મહંત મુનિઓએ કરેલો છે. શ્રીમહેમચંદ્રાચાર્ય વગેરે તેમજ હાલમાં સાધુ ધર્મધ્યાનમાં પ્રવતેલા એવા દેવામાં આવતા નથી માટે સાધુપણું હાલ નથી એમ કઈ માને, અને કહે કે વીતરાગની આજ્ઞા પ્રમાણે માનુસારીના લક્ષણે તે હજુ પ્રાપ્ત થયા નથી તે પછી વેષ પહેરવાથી શીરીતે ગુણઠાણું આવે, એમ જે કહે છે તે છે પણ અજ્ઞાની અપૂર્ણ છે. ઉત્સર્ગ અપવાદના અજાણ છે. વીતરાગ આગમના અજાણ જાણવા. કારણ કે શ્રી ભગવતી સૂત્રના પચવીશમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં લખ્યું છે કે પાંચમા કાલમાં બે પ્રકારના

Page #34

ર
ધ્યાન વિચાર
નિથ થશે તેનાથી તીથી પ્રવર્તશે. વળી જૈન શાસ્ત્રમાં ગુરૂને આચાર વૃત્તિ લક્ષણ વગેરે લખ્યું છે તે પ્રાયઃ ઉત્સર્ગ માર્ગની અપેક્ષાએ છે અને આ કાલમાં તે પ્રાયઃ અપવાદની પ્રવૃત્તિ છે, તેથી ઉત્સગ વૃત્તિવાળા મુનિ કેવી રીતે હોઈ શકે? રાષભનારાચ સંઘયણ, મને બળ, ધેય તથા પ્રકારનું હાલ નથી તે આ કાલમાં તેવી ઉત્સવૃત્તિ, જીવ કેમ કરી શકે તેવી ઉત્સર્ગ વૃત્તિ નથી તે પણું દેશકાલાનુસારે નિગ્રંથપણું વતી રહ્યું છે. શ્રી મહાવીર વામીનું શાસન દુષ્ણસહસુરિ સુધી ચાલશે. જેથી શ્રી નિશીથ, સૂત્રમાં કહ્યું છે કે--
છકાયના જીવ વિષે જ્યાં સુધી દયાના પરિણામ હશે ત્યાં સુધી બકુશ નિગ્રંથ તથા પ્રતિસેવનનિગ્રંથ રહેશે, તે કારણ થી હે ભવ્ય જીવે !પ્રવચન રહિત અને ચારિત્ર ન્ય પંચમ કલ કદાપિ નહી હોય. વળી આજ પંચમ કાલમાં સાધુ નથી, એમ માને છે તે વીતરાગની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં લખ્યું છે કે સાધુને બહુ અતિચાર લાગતાં દેખીને વળી તેમજ આલેયનું પ્રાયશ્ચિત કોઈને ગ્રંથાનુસારે લેતાં દેતાં નહીં દેખવાથી કેઈ એમ કહે છે કે હાલ કઈ સાધુ નથી એમ કથક ચારિત્ર ભેદીની વિકથાને કરનાર જાવે. આ ભારત વર્ષમાં આ કાલમાં બકુશ અને કુશીલ એ બે નિગ્રંથ છે. બાકીનાં ત્રણ વિકેદ થયેલું છે. તથા ર ક મ પુનિમિત બાર ભાવના--શશ ) તપુર ગાષ્યિ તાવહોહર બકુશ અને કુશળ એ બે પ્રકારના નિર્ગથ યાવત તીર્થ સુધી રહેશે. વીતરાગ વચન અતિ ગંભીર છે માટે તેમાં ભવ્યજીએ શંકા કરવી તે અનંતા દુખનું કારણ છે. ઈત્યાદિ વ્યવહાર માર્ગ તીર્થંકર પ્રરૂપિત સત્ય જાણુ. ૫ચમ કાલે બહુલ સંસારી કૃષ્ણ પક્ષીયા છે વીતરામ વચનને
જ્યાં પિતાની મતિ હોય ત્યાં યુકિત શી ખેંચી જાય છે પણ પસ્માતમાં મહા નૈરવ દુઃખ લેગષવા પડશે. વળી વીતરાગ

Page #35

ધ્યાન વિચાર.
Anananann wrown
inanananana
ભગવતે ભાવના બારભાવવાની કહેલી છે તે સમ્યક્રરીતે ભાવવી તેનું વરૂપ લખે છે.
તે ભાવના ભાવ્યાથી વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે અને ધર્મધ્યાકાની વૃદ્ધિ થાય છે—બાર ભાવના-ગાથા
पढम मणिञ्चमसरणं संसारो एगयाइ 'अन्नतं । असुइत्तं आसव संवरोय, तह निज्जरा नवमी ॥१॥
ભાવાર્થ–પ્રથમ અનિત્ય ભાવના, બીજી અશરણ ભાવના, ત્રીજી સંસાર ભાવના, ચાથી એકત્વ ભાવના, પાંચમી અન્યત્વ, ભાવના, છકી અશુચિ ભાવના,સાતમી આશ્રય ભાવના, આઠમી સવાર ભાવના, નવમી નિર્જર ભાવના
लाग सहावो बोही, दल्लहा धम्मस्स साहगा अरिहा ।
एयाओं भावणाओ, भावेअव्वा पयत्तेणं ॥ દશમી લેક સ્વભાવ ભાવના, અગ્યારમી બાધિ દુર્લભ ભાવના, બારમી ધના કથનાર અરિહંત છેઆ બાર ભાવના રાત્રીએ તથા દિવસે જેવી રીતે ભાવવા યોગ્ય છે તેવી રીતે અભ્યાસ કરશે. આ બાર ભાવનાનું કંઈક સ્વરૂપ લખું છું.
૧ અનિત્યભાવના. જેનું શરીર વજા સમાન અતિ કઠણ હતું તે પણ અનિત્ય રૂ૫ રાક્ષસના ભક્ષ થઈ ગયા, તે કેવળ કેળ સમાન આ જીવાના શરીરને અનિત્ય શિક્ષસ કેમ મૂકશે? લોકો આનંદિત થઈને દૂધની પેઠે વિષય સુખને સ્વાદ લે છે પરંતુ મૃત્યુના ભયને દેખતા નથી. વળી હે ચેતન ! આ શરીર પાણીના પરપોટા જેવું છે, તેને નાશ થતાં વાર લાગશે નહીં. તથા જીવીતવ્ય હાથીના કાનની પેઠે ઈદ્ર ધનુષ્યની પો, વીજળીની પેકે, સારાગની પેઠે ક્ષણિક છે. લાવય સ્ત્રીપરિવાર આંખની પાંપણ પેઠે ચંચળ છે, અને સ્વામ્પણું

Page #36

૨૪
ધ્યાન વિચાર.
- AAAAAAA
વનના રાજા સરખું છે. આંખે જેટલા જેટલા પદાર્થ દેખાય છે તે સર્વે પાગલિક ભાવ છે. વિનાશી છે. હે ચેતન ? અને, શરીરને તું સારી રીતે પુષ્ટ કરે છે તેમાં રાગ ધરે છે પણ અંતે મરણ વખતે તારી સાથે આવવાનું નથી, અને બળીને ખાખ થઈ જશે. તે ખાખની મટી થઈ જશે અને લેકે ઘર બનાવવાના ઉપગમાં લગાડશે, માટે તું શું જોઈ મલકાય છે? તું કઈ બાબતને અંહકાર રાખે છે એવી રીતે સર્વ પદાર્થનું અનિત્યપણું વિચારતાં પ્યારા પુત્ર શ્રી આદિ મરી જાય તે પણ મનમાં શક ધર નહી, સુખંજીવ સર્વ ભાવને નિત્ય માને છે તે જીર્ણ પાંદડાંની ઝુંપડીને પણ નાશ થવાથી રાત્રી દિવસ વિલાપ કરે છે, સૂર્ય રાહુગ્રહણું દેખી જેમ કીર્તિધર રાજાએ સંસારનુ અનિત્યપણું ભાવ્યું, તથા બળદને ઘરડે, દેખી જેમ કરકડુ રાજાએ સંસાર સ્વરૂપ અનિત્ય વિચાર્યું, તેમ ભવ્ય પ્રાણીઓએ સંસાર સ્વરૂપ અનિત્ય વિચારવું. ઈક, ચંદ્ર નાગે, ચક્રવર્તિ, વાસુદેવ, બળદેવ, રામ, રાવણ, વાળી જેવા મહા બળવાન પુરૂષે પણ અનિત્ય રાક્ષસના ભક્ષ થયા તે તારા જેવા પામર જીવ કાલના સપાટામાં આવે એમાં શું કહેવું ? એમ પહેલી અનિત્ય ભાવના ભાવે.
૨ અશરણ ભાવના. માતા, પિતા, ભાઈ, બેન, પુત્ર, કલત્ર આદિ સગાં વહાલાંનું વિદ્યમાનપણું છતાં આધિવ્યાધિથી સપડાએલા જીવનકાળ પકડી જાય છે. મતલબ કે માતા-પિતાવિદ્યમાન છતાં આયુષ્ય પૂરું થાય એટલે કર્મના વશપણાથી પરગતિમાં જીવ ચાલ્યા જાય છે, કેઈ રાખી શકતું નથી કે આડું થતું નથી, અને મરતી વખતે જીવને દુઃખ પડે છે, અને તેથી અરાટ શબ્દ કરે છે, તે દુઃખ સગાં વહાલાં વહેંચી લેતાં નથી. મતલબ કે-કેઈનું દુઃખ કઈ વહેંચી લેતું નથી. તથા વળી જુએ કે દ્વારિકા જેવી નગરી કૃષ્ણ જેવા વાસુદેવ, બળભદ્ર જે બળદેવ-અને નેમિનાથ તીર્થકર સરખા તેને માથે ધણી-વિદ્યમાન હતા તે

Page #37

ધ્યાન વિચાર,
પણ જેવારે દ્વીપાયને દ્વારકાને દાહ કર્યો, તે વારે કેઈથી રખાણું નહિ અને આખી નગરીને ક્ષય થઈ ગયે, અને કૃષ્ણ અને બળભદ્ર એ બને ભાઈએ માતા પિતાને લઈ ચાલવા માંડયું, તે પણ લઈ નીકળાયું નહીં, અને માતા પિતા પણ બળી મુઆ. વાસુદેવ, બળદેવ સરખા મહા દ્ધાથી પણ માતા, પિતાનું રક્ષણ થયું નહીં. વનમાં બને પણ નગરીને બળતી જેતા જેતા તથા પિતાની અદ્ધિને નાશ, તથા છપ્પન કુળ કટી જાદવ વગેરને નાશ દેખી એકાકી ચાલવા માંડયું, અને વગડામાં જરા કુમારના હાથથી કૃષ્ણનું મૃત્યુ થયું. તે કમને ઉદય છે. જેથી મૃત્યુ થકી બચાવનાર કેઈ નથી. વળી સંભૂમ નામ આઠમે ચકવતિ જેની સેવામાં પચીશ હજાર દેવતા હતા, તાપણુ સમુદ્રમાં બુડી મરણ પામ્યા. કઈ રાખી શકયું નહીં. આયુષ્ય આવી રહ્યું ત્યારે દેવતા નાશી ગયા. માટે આ સંસારમાં કઈ શરણ ભૂત નથી; તે ફગટ પુત્ર ઉપર અને સ્ત્રી ઉપર માયા મમતા રાખી, હે ચેતના કેમ કર્મ બાંધી ભારે થાય છે. જે જે કર્મ બાંધે છે. તે હે ચેતન! અવશ્ય ભોગવવા પડશે. એમ મનમાં વિચાર. "
નાના પ્રકારના શાસ્ત્ર વિષને જાણનારા તથા અનેક પ્રકારના મંત્ર, તંત્ર જાણનારા, તથા અનેક પ્રકારના રેગેની ચિકિત્સા જાણનારા, એવા પુરૂની કુશળતા કાળની સામે કઈ પણ કરવામાં સમર્થ થઈ નહીં. તથા મહા શૂરવીર દ્ધાઓથી વિંટાએલા એવા સર્વ પુરૂ, કાળના મુખમાં ખેંચાતા જાય છે. અત્યંત દિલગીરી કે, પ્રાણુઓને કેઈનું શરણું નથી. વળી પૃથ્વીનું છત્ર, તથા મેરૂને દંડ કરવાને જે સમર્થ, તેમજ જેને જરા પણ કલેશ નહોતે, તથા જેની સેવામાં ફ્રોડ દેવતા. જઘન્યથી રહેતા હતા, એવા અનંત બળવાન તીર્થકર ભગવાન પણ લેકને મૃત્યુ થકી બચાવવાને સમથ થયા નહીં. તે પછી બીજે કશુ સમર્થ છે.

Page #38

ધ્યાન વિચાર
પુત્ર, મિત્ર અને સ્ત્રીના નેહરૂપ ડાકણને દૂર કરવા આવે અશરણું રૂપ મહા વિદ્યાનું સ્મરણ કરવું–સંસારમાં કઈ પણ જાતની મૂછ રાખવી નહીં. જન્મ, જરા મરણ સદા પૂઠે લાગી રહ્યાં છે. તે કોઈને છેડતા નથી. તે હે જીવ! તને કેમ કરી છોડશે. માટે ધર્મ ધ્યાનમાં તત્પર થા, અને આત્મ સ્વરૂપ વિચાર! આ વખત અને આવી જોગવાઈ વારંવાર નહીં મળે. પરભવમાં જે સાથે ખાવાનું ભાતું લેવું, હેય તે લઈ લે. મૃત્યરૂપી બાજ છવરૂપી પંખીને અણધાર્યો પકડી લેશે, તે વખતે ઘસતે હાથે ચાલ્યું જઈશ. માટે હે જીવ! ચેત. ચેત, ચેત. જરાવાર પણ પ્રમાદ મા કર. એ બીજી અશરણ ભાવના કહી.
૩ સંસાર ભાવના–બુદ્ધિમાન તેમજ બુદ્ધિહીન, સુખી તેમજ દુખી, રૂપવાન તેમજ કુરૂપવાન, ગરીબ તેમજ રાજા, રેગી તેમજ ભેગી, સ્વામી તેમજ સેવક, વૈરી રાજા તથા પ્રજા, દેવતા, મનુષ્ય તીર્થંચ અને નારકીના અનેક પ્રકારના વેષ કર્મવશપણુથકી ધારણ કરીને આ સંસારરૂપ અખાડામાં આ જીવ નાટક કરે છે. તથા મહાઆરંભ, માંસ ભક્ષણ, મદીરાપાન, પરદારાગમન અને દેવદ્રવ્ય ભક્ષણ વગેરે કરીને જીવ પાપ સંચય કરી નરકમાં જઈ પડે છે. ત્યાં નરકમાં અંગ છેદન, અગ્નિથી બળવું, વગેરે મહાદુઃખ થાય છે; તે દુઃખનું કેવલી પણ કથન કરી શક્તા નથી.
કપટ છલ ભેદથી પ્રાણુ, તિર્યંચ, ગતિમાં સિંહ વાઘ, વરૂ, ભેંસ, ઉંટ, હાથી, ઘેડા, ભૂંડ, સર્પ, મઘર, કુકડા અને કુતરા વગેરેના શરીર ધારણ કરે છે, તથા તે ગતિમાં સુધા તૃષા, તાડનતર્જન, વધબંધન, હળવહન ઈત્યાદિક દુઃખ તે જીવને સદા સહન કરવો પડે છે. તથા ખાદ્ય અખાદ્ય, વિવેક શુન્યતા, મનમાંહી લાજ રહીતપણું, મા બેન અને દીકરી ગમન કરવા, એક સમાનતા નિઃશંકતા વલ્લભ છે, જ્યાં એવા અનાર્ય મનુષ્યમાં

Page #39

ધ્યાન વિચાર,
નિરંતર છવઘાત, માંસભક્ષણ, ચેરી, પરસ્ત્રી ગમનાદિ અત્યંત કનિષ્ટ પાપકર્મ મહાદુઃખ ઉત્પન્ન કરનાર જ્યાં થયા કરે છે. તથા આય દેશમાં પણ અજ્ઞાનતા, દરિદ્રતા, કષ્ટ અને ભાગ્યપણું, રોગાદિકથી પીડિત છે, તથા પરાધીનતા તથા માનભંગ, સેવકભાવ પ્રમુખ દુખ ભેગવવા પડે છે, તથા ગર્ભના દુખ ભોગવવા પડે છે, જ્યાં એ આ સંસાર છે, તથા બાલ અવસ્થામાં મળ મૂવ, ધૂળમાં આલેટવું, તથા મૂતા પ્રમુખ, તથા જુવાનપણામાં ધન કમાવવાનું મહાદુઃખ, તથા વૃદ્ધાવસ્થામાં શરીરનું કંપવું, મુખમાંથી લાળ પડવી, નેત્રનું બળહીણપણું, શ્વાસ, ખાંસી, પ્રમુખ વ્યાધિથી મહાદુઃખનું ઉત્પન્ન થવું ઈત્યાદિ જ્યાં નિરંતર છે, એ આ સંસાર છે, ત્યાં એવી કઈ દશા છે કે જીવ સુખ પામે. તથા સભ્યદર્શન પાળવાથી જે છવ દેવતા થાય છે, તે પણ શેક, વિષાદ, મત્સર, ભય, અદેખાઈ કામ પ્રમુખથી પીડિત થવાથી પિતાનું આયુષ્ય દીન મનવાળા થઇને પૂર્ણ કરે છે.
આ સંસારમાં સ્ત્રી મારી પિતાની માતા થાય છે, વળી મા મરી આપણે ઉત્પન્ન થાય છે, બેન મરી આપણે ઉત્પન્ન થાય છે, પુત્ર મરી પિતા થાય છે, પિતા મરી પુત્રપણે થાય છે, શત્રુ મરી ભાઈ પણે ઉત્પન્ન થાય છે, એ આ અસાર સંસાર છે.
આ સંસારમાં કઈ વખત તું ચંડાળ પણે ઉત્પન્ન થયે, કઈ વખત ક્ષત્રીયપણે ઉત્પન્ન થયે, કેઈ વખત શાકભાજીમાં ઉત્પન્ન થયે, તે તું ફોગટ હું કુળવાન છું, આ નીચ હલકી જાતિને છે, મારું કુળ મેટું છે, એ ફેગટ કેમ અહંકાર કરે છે? ઉચ્ચ નીચનું કારણ પણ કમ છે.
કમે જીવને વશ લીધે છે. તે કમ મહંત મુનીશ્વર મહારાજને પણ અગીયારમે ગુણઠાણેથી પાછા નાખી દે છે. હે ચેતન! તું અવ્યવહારરાશિ નિગોદમાંથી વ્યવહાર રાશિમાં આવ્યું, તે પણ અનંતવાર સૂકમનિગદમાં ગયે તથા બાદરનિગોદમાં પણ અનંત

Page #40

૨૮
ધ્યાન વિચાર
કાળ આવ્યા તેમજ પૃથ્વીકાય, સૂકમ બાદર અપકાય, સૂકમ તથા બાદર ઈત્યાદિક ચાર ગતિમાં તું ભટકે છે. સર્વ પુદગળ પરમાણુ તું દેહાદિપણે પરિણમાવી ચૂકયે. કાકાશને એક એવે પ્રદેશ નથી કે તું ફરસ્યા વિના રહયો હોય, એમ અનત પુત્ર ગલપરાવર્તન કાળ તું ભમે, તે પણ હે ચેતન! તને સંસારને ભય લાગતું નથી.
આ સંસારમાં કઈ સુખી થયે નથી. જેણે આ સંસારને ત્યાગ કર્યો તે સુખીયા થયા. જુઓ ! થાવગ્ના પુત્ર મહાદ્ધિને ધણ અને વળી જેને બત્રીશ સ્ત્રીઓ હતી, તેણે પણ નેમનાથ ભગવાનની દેશના સાંભળી સંસાર અસાર જાણું દીક્ષા ગ્રહણ કરી, અને શુકલધ્યાન ધ્યાઈને મુક્તિ પામ્યા. અનાથી મુનિ પહેલાં રાજાના પુત્ર હતા, તેમને શરીરે દાહજવર ઉત્પન્ન થયે, ઘણું ઉપચાર કર્યો પણ શાંતિ થઈ નહીં, પછી મનમાં વિચાર આવ્યા કે અહે સંસારમાં રોગનું કારણ કર્મ છે. મેં પાછલા ભવમાં જેજે કમ કર્યો છે તે હાલ ઉદયે આવ્યા છે. એમ વૈરાગ ભાવ લાવી વિચાર કર્યો કે જે આ રેગ ઉપશમે તે હું દીક્ષા લઉં. અનુક્રમે રેગ મટયાબાદ સાધુ થયા. અનાથી મુનિ વિચરતાં વિચરતાં પૃથ્વી તળને પાવન કરવા લાગ્યા. તેમને શ્રેણિક રાજાએ દીઠા અને સંસારમાં પાડવા સારૂ લલચાવ્યા, પણ જરા માત્ર ડગ્યા નહીં, અને શ્રેણિક રાજાને બોધ પમાડે તેવા ધણું સુખી થયા.
એકજવની સાથે આવે અનંત સગપણ કર્યા છે. તેના સંબંધી વિશેષ જેવું તે ભુવનભાનું ચરિત્ર જેવું. તથા યશોધર ચરિત્ર તથા સમરાદિત્ય ચરિત્ર વાંચવું, કે જેથી સંસારની અનિત્યતા ભાસે. ભવ્ય જીવોએ આ સંસારને ત્યાગ કરી પંચ મહાવ્રત ધારણ કરી, આત્મ કલ્યાણ કરવું તે જ સાર છે.
૪ એકત્વ ભાવના-જીવ એકલેજ ઉત્પન્ન થાય છે, અને

Page #41

ધ્યાન વિચાર
૨૭
એકલેાજ મરે છે. એકલાજ કર્મો કરે છે અને તેનુ ફળ એકલેાજ ભાગવે છે. જીવે અત્યત મહેનત કરી જે ધન ઉપાર્જન કર્યું છે, તે ધન તેા સ્ત્રી, ભાઇ, બેન, પુત્ર, અને સગાંસ’બધી પ્રમુખ ખાઈ જશે, અને ધન:પેદા કરવામાં જે પાપકમાં મધ્યાં છે, તેનુ કુલ તે તેને એકલાનેજ ભાગવવું પડશે, અને નરક તિર્યંચ આદિ ગતિમાં જઈ ભાગવવું પડે છે. આ કેવુ' આશ્ચર્ય ! તથા આ જીવ આ શરીરના પાષણુ સારૂ રાત્રીદિવસ નાના પ્રકારના વિચાર કર્યાં કરે છે, ભમે છે, દીન પશુ ધારણ કરે છે, પારકી ગુલામગીરી કરે છે, કુલ માઁદા ઉત્થ”ધન કરે છે, ધર્મભ્રષ્ટ થાય છે, પેાતાના હિતમાં ઠગાય છે, ન્યાયથી દૂર રહે છે, અન્યાયમાં પ્રવર્તે છે, મેહમાયામાં મુંજાય છે, પણ આ દેહ કૃત્રિમ મિત્ર સરખા પરભવમાં સાથે આવતા નથી. કહ્યુ. छेउ-- समए सपए जीव जीवी आसाए सत्तचित्तणं जंपोसिअं सरीरं तंपि तुहन चेव साहीणं ॥
સમયે સમયે હું જીવ, જીવવાની આશાએ સાત્વિક ભાવે કરી જે શરીરનુ પોષણ કર્યું છે, તે શરીર પણ મરતી વખતે પરભવમાં તારી સાથે આવતું નથી. વિચાર કરો કે, આ દેહ અંતે પડયા રહેશે. સગાંવહાલાં પણ સાથે આવનાર નથી. તે પોતાતાના
સ્વા માં તત્પર છે. ભાઈ, માતા, અને એન વગેરે જ્યારે પુદ્ગલમાંથી જીવ પરભવમાં જાય છે, ત્યારે પાતપાતાના સ્વાર્થ સભારી રૂવે છે. પણ કાઈ એમ રેતું નથી કે—હૈ પુત્ર, હે ભાઈ, હે પિતા, તમા પરભવમાં કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા હશે? તમેએ અહિં કશું આત્મહિત કર્યું નહીં તેથી તમા સુખ પરભવમાં શી રીતે પામશે? આવી રીતે કોઇ રાતું નથી; પણમાતા એમ રૂદન કરે છે કે હાય હાથ પુત્ર જે તું હયાત હૈાત તે મને રળીને આપત. સ્ત્રી પણ સ્વાને વે છે. એમ સ્વાથી આ સંસાર છે. એ પૈસા કમાઈને લાવતા હશે તેા વાહ વાહ કરશે પણ

Page #42

ધ્યાન વિચાર
જ્યારે ઘડપણું આવે છે, ચાલવાની શકિત હતી નથી, ત્યારે વહાલા પુત્રે જેને ઘણા પ્યારથી મોટા કર્યો હોય, તે પણ તે વખતે જુદા વિચારના થઈ જાય છે.
અહેઅહે! આ સંસારમાં કોઈ કોઈનું નથી. ચેતન પરને પિતાનું માની અહંપણાને અભિમાન કરી કમ ઉપાર્જન કરે છે. તે ચેતન ! ધર્મ કરવામાં ઉદ્યમવંત થા. અને જાગ ! જાગ ! અજ્ઞાનરૂપી નિંદ્રાને ત્યાગ કર, અને મેહરૂપી ગોદડું દૂર કર. પિતાના સ્વરૂપને વિચાર કર. તું અને જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ રત્નત્રયીથી પૂર્ણ છે. અજ છે. અમર છે. અરૂપી છે. આ પદગલિક વસ્તુ તારી નથી. એમ આત્મહિતાર્થી પુરૂષ ભાવના ભાવે. * હે ચેતન ! તું જન્મ્યા, ત્યારે કાંઈ સગાં વહાલાં, ભાઈ, બેન, સી, અને પુત્ર સાથે લઈ આવ્યું નહોતે, તે શું હવે સાથે લઈ જવા ધારે છે? ફેગટ તે ઉપર કેમ મેહ કરે છે? જેમ એક વૃક્ષ ઉપર હજારે પંખીઓ રાત્રીએ આવી ભેગા થાય છે, અને સવાર થાય ત્યારે કઈ કઈ દિશામાં કઈ કઈ દિશામાં ઉડી જાય છે. તેમ આ મનુષ્યગતિરૂ૫ વૃક્ષમાં સગાંવહાલાં સંબંધી ઘણું છે આવીને રહ્યા છે, પણ જ્યારે આયુષ્ય મર્યાદા આવી રહેશે ત્યારે સર્વ જુદી જુદી ગતિમાં ચાલ્યાં જવાનાં. કેઈ કોઈની સાથે જવાનું નથી. વળી હે ચેતની રાગ જે ઉપર અત્યંત હોય છે, ત્યાં દેવ પણ થાય છે. માટે રાગ અને દ્વેષને નિવારી સમભાવ ધારણ કરી, એકત્વભાવના ભાવ, કે જેથી કમકલંક દૂર થાય, અને શાશ્વત સુખ પામે.
૫ અન્યત્વ ભાવના આ સંસારમાં હે ચેતન ! તું કઈ નથી, અને કઈ તારૂં નથી. માતા, પિતા, સ્ત્રી, પુત્ર, ભાઈ અને બેન પ્રમુખ સગાંવહાલાં સંબંધિ

Page #43

બાન વિચાર
જ્યાંસુધી તારાથી તેઓની કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, ત્યાંસુધી તેઓના પ્રાણ સમાન તું વહાલે છે. પણ કાર્ય (સ્વાર્થી નહીં થયે તે વૈરભાવ ધારણ કરશે | સર્વ પિલિક વસ્તુ છે ચેતન ! તારા થકી ન્યારી છે, આ શરીર પણ ચેતન થકી ન્યારૂં છે, મન વચન અને કાયાના વેગ પણ ચેતન થકી ન્યારા છે, છે વેશ્યાઓ પણ ચેતન થકી ન્યારી છે, આઠ કર્મની વર્ગણાઓ પણ ચેતન થકી ન્યારી છે, પાંચ ઇદ્રિ પણ ચેતન થકી ન્યારી છે, અને ચેતન થકી જીવ દ્રવ્ય વિના બાકીના પાંચ દ્રવ્ય ન્યારાં છે. ચેતન થકી ભિન્ન એવા પુદ્ગલ ઉપર મમતા ભાવ શખ નહીં. અનેક પ્રકારના ખાનપાન ઉપભાગ લેપન પ્રમુખથી શરીરની પુષ્ટિ ઈચ્છવી, તે પણ ફેગટ છે. કદાચિત્ આ શરીરને કેઈ લાકડી પ્રમુખથી માર મારે, તે પણ સમતા રાખી સહન કરવું જોઈએ. વળી અનેક પ્રકારના રોગ, ઉત્પન્ન થયે છતે પણ સમતા રાખવી.
જે પુરૂષ અન્યત્વ ભાવના ભાવે છે, તેને શરીર, ધન, પુત્રાદિકના વિગથી દુઃખ થતું નથી. પરદેશી રાજાને સૂરિકતા રાણીએ ઝેર આપીને મારી નાખે, તેને અધિકાર રાયપણું સૂત્ર થકી જાણ. તથા બ્રહ્મદત્તની માતા ચલણીએ પિતાના સ્વાર્થને માટે લાખ મહેલમાં પુત્રને, તથા તેની સ્ત્રીને માંહી સુવાડી અગ્નિ સળગાવ્યું, પણ તેનું આયુષ્ય હતું તે સુરંગ વાટે થઈ નીકળી જીવતો રહ્યો. પરંતુ માતાને સ્નેહ પણ એટલેજ છે. વળી શ્રેણીક રાજાએ પોતાના કેણીકને લેહી પરૂવાળો અંગુઠે મુખમાં રાખે, પરૂ વગેરે ચુસ્યું, એટલે સનેહ પુત્ર ઉપર હતું,
અને કેણુકની માતા ચલણને એ પુત્ર જીવતા રાખવાને વિચાર નહેતે, પણ શ્રેણકે જોરાવરીથી કણકને ઉછે, તેજ કણકે પિતાને કોઇના પાંજરામાં ઘાલે, જુઓ ! કઈ કેઈનું કેઈ નથી,

Page #44

ધ્યાન વિચાર
સંસારમાં કઈ સાર દેખાતો નથી.
મરૂદેવી માતા રૂષભદેવ સ્વામીએ દીક્ષા લીધી, તેથી નેહના વશથી મારે રૂષભ શું કરતો હશે, એમ રૂદનકરવા લાગ્યાં. આંખે પડલ આવી ગયાં. જે વારે ભગવંત કેવલજ્ઞાન પામ્યા, તેવારે ભરત વાંદવા ગયા, માતાને પણ સાથે તેડી ગયા. દેવદુંદભિના નાદ વગેરે અત્યંત રિદ્ધિ સંપદા દેખીને સ્નેહ ત્રુટી ગયે, અને વિચાર્યું કે હું રૂષભ રૂષભ કરતી આંધળી થઈ, ને રૂષભ તે આટલી વ્યક્તિને ભગવે છે, ને માતાને સંભારતે પણ નથી. અહે કેઈ કોઈનું નથી. કેને રૂષભ અને કોની માતા, સહુ સહુના આત્માનું કલ્યાણ કરે છે. એમ અન્યત્વ ભાવના ભાવતાં અંતગડ કેવલી થઈ ક્ષે ગયાં.
શ્રીગૌતમસ્વામી ત્રીશ વર્ષ સુધી મહાવીર સ્વામીની સેવામાં રહ્યા. તેમને મહાવીર સ્વામી ઉપર ઘણે સ્નેહ હતું. જે વારે
ભગવાન નિવણ પદ પામ્યા, તે વારે એવી ભાવના થઈ કે કેના વીર, મારે આટલે રાગ છતાં પણ તેમણે મને પાસે રાખે નહીં, એમ બહુ વિલાપ કરવા લાગ્યા. વળી મનમાં વિચાર આવે કે વીતરાગ એ તે કેદની સાથે સ્નેહ રાખતા નથી. વરતે વીરના આત્માનું કલ્યા શું કરી ગયા, અને તું વીર વીર પિકારે છે. તેમાં તારું શું વળ્યું. તું તારા આત્માનું કલ્યાણ કાર્ય કર, એમ ભાવના ભાવતા કેવળ જ્ઞાન પામ્યા. એમ અન્યત્વ ભાવના ભાવતા આત્માનું હિત થાય છે. ઘણું ભવ્ય પ્રાણીઓ અન્યત્વ ભાવના ભાવતા સિદ્ધિ પદને પામ્યા છે.
૬ અશુચિ ભાવના જેમ લુણની ખાણમાં જે જે પદાર્થ પડે છે તે તે લુણ થઈ જાય છે. તેમ આ કાયામાં જે જે આહાર પ્રમુખ પડે છે, તે મલ રૂપ થઈ જાય છે. એવી આ કાયા અપવિત્ર છે, તથા રૂધિર અને શુક્ર એ બંનેના

Page #45

ધ્યાન વિચાર.
મેળાપથી આ કાયા ઉત્પન્ન થાય છે. આ કાયાને પાણીના સો ઘડાથી નવરાવીએ, તેમજ કસ્તુરી પ્રમુખ સુગંધી દ્રવ્ય ચેપડીએ તે પણ અંદર રહેલી અશુચિને કોઠે પવિત્ર થતું નથી.
ચંદન, કસ્તુરી, અગર, કપુર, પ્રમુખ સુગધી વસ્તુઓ સાથે પણ આ શરીરને સંબંધ થાય છે. ત્યારે અન્ય કાળમાં દુર્ગધરૂપ થઈ જાય છે. તે પછી વિચારો કે આ કાયાને કોણ બુદ્ધિમાન પવિત્ર માને? નગરના ઘડનાળાની પેઠે આ કાયામાંથી મળ, મૂત્ર નીકળ્યા કરે છે. કાચના કટકા જેવી આ કાયા ઉપર શી માયા કરવા જેવી છે. પુરૂષના નવકારમાંથી અને સ્ત્રીના બારારમાંથી અશુચિ વહ્યા કરે છે. હે! જીવ! તું દુર્ગ ધિ દુરથી દેખી મુખ મચકોડે છે, પણ જાણતા નથી કે તારું શરીર પણ દુગધિથી ભર્યું છે. મલ્લિકુમારીએ આ ભાવનાથી છે મિત્રોને પ્રતિબંધ પમાડ.
* * ગભવાસમાં તે આ જીવ અશુચિમાં રાત્રી દિવસ લપટાઈને રહે. તેનું સ્વરૂપ સંક્ષેપ થકી કહે છે – સ્ત્રીની નાભિની નીચે બે નાડી છે, તે બે નાડી ફલને આકારે છે. તેની નીચે આંબાના માંજરના આકારે માંસની પેશી છે. તે જે વારે સ્ત્રીને જતુ કાલ હોય તે વારે તે માંસની માંજર કુટે છે ને માંહેથી રક્ત વહે છે. જીવની ઉત્પત્તિ વિશે જે અધમુખ કુલને આકારે નિ છે. ત્યાં પુરૂષનું વીર્ય પ્રાપ્ત થાય છે અને જે વારે યોનિ મિશ્રિત હોય તે વારે જીવ ઉપજવા યુગ્ય થાય છે. અને વીર્ય પ્રાપ્ત થયા પછી બાર મુહૂર્ત સુધી જીવનું ઉપજવું થાય છે, એક જીવ પણ ઉપજે, બે તથા ત્રણ તથા ઉત્કૃષ્ટ નવ લાખ જીવ ઉપજે.
इाथ्थए जोणी संभवंति, बेइंदियाउ जे जीवा, उक्कोसनवलखा जातिएगबेलाए.॥ १॥

Page #46

૩૪
ધ્યાન વિચાર,
તે જીવનુ જઘન્યથકી આયુષ્ય મત મહતનું હાયછે. ઉતકૃષ્ટ ફ્રોડ પૂ વર્ષનું હોયછે, જે જીવ ઉપજે તેના પિતાની સખ્યા કહે છે. એક હાય, અથવા એ હાય. અથવા નવસે પિતા હાય, સ્ત્રીની જમણી કુખે પુત્ર હેાયછે, ડાબી કુખે પુત્રી હોયછે,અને મધ્ય ભાગમાં નપુ - સક હાયછે મનુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ ગર્ભમાં ખાર વર્ષ રહેછે.તિયચ ગતિમાં ઉત્કૃષ્ટ આઠ વર્ષ રહેછે.
ગર્ભમાં જીવ પ્રથમ સમયે માતાનુ રૂધીર અને પિતાનુ વીથ એએને આહાર કરે છે. તેવાર પછી તેનુ ંજ શરીર બધેછે, યાવત ષટ્ પતિ પુરી કરેછે એમ કરતાં જ્યારે સાત દિવસ થાયછે ત્યારે પાણીના પરપોટા જેવડો થાયછે, તે વાર પછી આંખાની ગોટી જેવડા થાયછે, તે થાર પછી માંસની પેશી જેવડા થાયછે, એમ અનુક્રમે ચેાથે મહીને માતાના અંગના વધારા થાયછે. પાંચમે માસે પાંચ અંગ થાયછે, છઠે માસે રૂધીરના સ`ગ્રહ થાયછે. સાતમે માસે સાતસે નાડી અ'ધાયછે તથા પાંચસે પૈસી ખધાયછે તથા, નવ ધમણી નાડી થાયછે તથા રામરાજી પ્રગટેછે રામે કરી આહાર ગ્રહણ થાયછે અને સમયે સમયે પરિણમેછે. સ` શરીરે મળીને સાડીત્રણ ક્રોડ રામરાજી હાયછે, આઠમે માસે સર્વ અંગોપાંગ સપૂર્ણ થાયછે.
ગર્ભમાં રહેલ જીવને લઘુનીતિ. વીનીતિ, સલેખમ, અળખા, પ્રમુખ કાંઈ હોતા નથી, ગર્ભમાં રહા થકા જે આહાર જીવ કરે તે આહાર ઇંદ્રિયની પુષ્ટિ કરેછે, હાડ તથા મેદ પ્રમુખની વૃદ્ધિ કરે છે, ગર્ભમાં માતા આહાર લે તે ગર્ભના જીવ પણ આહાર લેછે. માતા દુઃખી થાય તે ગર્ભના જીવ પણ દુઃખી થાયછે, ગર્ભમાંથી જીવ ચવે તેાનરક. તીય "ચ, દેવતા, અને મનુષ્ય એ ચાર ગતિમાં ઉપજે છે, માતા સુવે તે પાતે સુવેછે, માતા જાગે તે પોતે જાગેછે, એવી રીતે અશુચિ અપવિત્રથી ભરેલા જીવ ગર્ભા વાસનુ' અનતુ દુઃખ ભોગવે છે મહામળ મૂત્રના ભરેલાં સ્થાનકમાં વસવું પડે છે. એવી રીતે નવ માસ સુધી જીવને ગર્ભાવાસે રહેવું પડેછે. પિતાનાથી નુ‘ ખળ ઘણું હોય
k

Page #47

ધ્યાન વિચાર
ર૫
તે પુરૂષ વેદે છવ થાય છે તથા માતાના રૂધીરનું બળ ઘણું હેય અને પિતાના વીર્યનું બળ થવું હોય છે તે સ્ત્રી વેદે છવ થાય છે, તથા વીર્ય બળ સમભાગે હેાય છે તેનપુસંક વેદ બાંધે છે. તેમાં કેઈજન્મતી વખતે મસ્તકે કરી આવે છે, કેઈના પહેલાં પગ આવે છે કે આડે આવે છે. તે સર્વે પુણા પાપનાં ફળ છે સર્વ જીવ પિતાની પૂર્વની અવસ્થા સંભારે તે દુર્ગચ્છા કરેજ નહી. કેમકે ગર્ભવાસ નરક ની કુંભી પાક સરખે છે. છે કે જીવ ગમવાસની અવસ્થા ભૂલી જઈને જુવાનીના મદમાં છાયાથકે અણચિની દુછના ઘણી કરે છે તે અજ્ઞાની છે. શરીરમાં અઢાર પાંસળી પરિષ્ટ કડક નામે સંધિની છે. બાર પાંસળી કડક, બે વાસાની છે. ચાર પલની જીભ છે. બે પલના નેત્ર છે. આઠ પલનું હદય છે. શરીરમાં એક સિતેર મનાસ્થાનક છે. શરીરમાં એક વડીનીતિનું તથા એક લઘુનીતિનું એમ બે સ્નાયુ છે. ત્રણસેં હાડની માળા છે. નવસે નાડી છે. સાતમેં શીરા છે. પાંચ માંસની પેસી છે. નવ ધમણની નાડી છે. સાડી ત્રણે કેટી રોમરાય છે. એક ને સાઠ નાડીનાભી થકી ઉચી ચાલે છે. તે મસ્તકના બધાની છે, તેને રસ હરણી કહે છે. તે મસ્તકે રસ પહોંચાડે છે. એ રસ હરણી નાડીને જેટલે ઉપઘાત થાય તેટલી રેગની પ્રાપ્તિ જાણવી. અને આંખ, કાન, નાક, તથા જીભ એના બળને હણે છે. તેથી રેગ થાય છે, પીડા કરે છે, એ સર્વ ઉર્વ નાડીના ફળ જાણવાં. તથા વળી એને સાઠ નાહી નાભિથકી ઉઠી તે નીચે ચાલીથી પગને તળીએ બંધાણી છે. તે નાડીને ઉપાત થાય તે નેત્ર, જપાને, મસ્તકને, આધાસીસી, અને યાવત્ અધ થાય છે. ત્યાં સુધી પણ એ એનાં ફલ જાણવા તથા એક ને આઠ નાડી નાભિ થકી જે ઉપડી તે તિછ ચાલી હાથના આગળ સુધી પહોંચી છે તેના ઉપલાતથી છે બે પાસાની વેદના, પેટની વેદના, મુખની વેદના, ઇત્યાદિ સર્વ એની

Page #48

ધ્યાન વિચાર,
રસ હરણીના ઘાત થકી, ઉપજે છે. તથા એક ને સાઠ નાડી નાભિથકી ગુઢસ્થાનક સુધી પહોંચી છે તેના ઉપઘાતથી પેશાબ રોગ, વડીનીતિ રેગ, તથા કરમીયાની ઉત્પત્તિ થાય છે, તથા હરસ વિકાર વગેરે રોગ થાય છે. તથા પચવીશ નાડી નાભિથકી ઉપજી તે સલેખમને ઉદ્ધરવા વાળી છે. તેના ઉપઘાતથી સલેખમ થાય છે. તથા પચીશ નાડી પિત્તની ધરનારી છે. તથા દશ નાડી વીર્યની ધરનારી છે. ઈત્યાદિક પુરૂષને સાતસે નાડી હોય છે તેની રસ હરણું આદિ નાડીઓને ઉપઘાત ન હોય તે શરીરે સદાય સુખ રહે છે. અને તે રસ હરણી નાડીને કંઈ ઉપઘાત થર્યો હોય તે તે પ્રકારને રેગ થાય છે. સ્ત્રીને છશેને સીતેર નાડી હોય છે. અને નપુંસકને છશે ને એંસી નાડી હોય છે. તથા પુરૂષને જે પાંચસે પેસી માંસની કહી છે તે મથી (૩૦) ત્રીશ પેસી ઓછી સ્ત્રીને હોય છે.
આ શરીર મહા દુર્ગધનું સ્થાન છે. લોકોની દુગરછા કરવાથી ઘણુ કમ ભેગવવાં પડે છે. માટે કોઈની દુગર્ભ૨છા કરવી નહી. વળી જાતિ, રૂપ, મદ પણ કરવાથી ચાર ગતિમાં મહાદુઃખ ભોગવવા પડશે. જે આ શરીર હાલ સુગંધી દેખાય છે તે ક્ષણમાં ખરાબ થઈ જશે. માટે પુદ્ગલ ઉપર રાચવું નહીં અને અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરી પાપની રાશિ ઉપાર્જન કરવી નહીં. એ ભવ્યા પ્રાણીને ગ્ય છે.
સાતમી આશ્રવ ભાવના. મન ગ, વચન યુગ અને કાય એગથી શુભ અશુભ કર્મનું ગ્રહણ કરવું તેને આશ્રવ જીનેશ્વર ભગવાન કહે છે. સર્વ જ વિષે મૈત્રી ભાવના ગુણાધિક જેમાં પ્રમોદ ભાવના. અવિનીત શિષ્ય આદિ ઉપર માધ્યસ્થ ભાવના અને દુઃખી છે ઉપર કારૂણ્ય ભાવના, આચારે ભાવનાઓથી જે જેના અંતકરણ

Page #49

ધ્યાન વિચાર.
૩૭
નિત્યવાસીત હોય તે જ બેતાલીશ પ્રકારનાં પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે. અને આધ્યાન, રિદ્ર ધ્યાન, પાંચ પ્રકારના મિથ્યાત્વ, સળ પ્રકારના કષાય, નવનેકષાય, પાંચ પ્રકારના વિષય, પાંચ પ્રકારનાં અવૃત અને પચ્ચીશ પ્રકારની પાપ ક્રિયા તેઓનાથી જે જીવેનાં હૃદય વાસીત હોય છે તે છે ખાસ પ્રકારનું પાપ કર્મ ઉપાર્જન કરેછે. તથા અરિહંત, ઉપાધ્યાય, સુસાધુ, સિદ્ધાંત, દ્વાદશાંગ, સાધ્વી શ્રાવક, અને શ્રાવિકા, ઈત્યાદિના જે ગુણ કીર્તન, સ્તુતિ કરે છે તે શુભ કર્મ ઉપાર્જન કરે છે. તથા ગુણવંતની નિંદા કરી, સ્વકપલ કલ્પિત મતને ઉપદેશ વગેરે જે આપે છે, તે અશુભ કમ ઉપાર્જન કરી અનંત સંસાર રખડે છે.
જે પુરૂષે અભિમાનના છાકમાં ચઢયા છતા માન પૂજાની ખાતર જીનેશ્વર ભગવંતે કહેલા આગમેને ઉલટે અર્થ કરે છે, અને કુયુકિત કરી લેકોને ભરમાવે છે અને જગમાં સાધુ નામ ધરાવેછે, સત્ય શુદ્ધ પરંપર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ તથા શ્રીહીરવિજયસૂરિ જેવા મહંત પુરૂષેના વિચારોમાં દોષ કાઢે છે, તે છે-મિથ્યાત્વના જોરે ચાર ગતિમાં રખડનારા થાય છે, ઉસૂત્ર ભાષણની આયણ લેવાતી નથી. માટે હે ભવ્ય પ્રાણીઓ! સ્વચ્છદતાના જોરથી અગર પ્રજ્ઞાના અભિમાનથી કઈ વખત કુયુકિત જૈનાગમમાં કરશે નહીં, કારણ કે શાસ્ત્રમાં શ્રીઅભયદેવ સૂરિજી મહારાજએ કહેલું છે કે-ગાથા
दंसण भहो भठो, दंसण भहोइ नथ्थिनिव्वाणं ॥ सिजति चरण रहिया, दंसण रहियान सिजति ॥ १ ॥
ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થાય છે, તેનું તે કઈ વખત આત્મહિત થાય છે, પણ વીતરાગ વચનની જેણે પ્રતીતિ કરી નહીં અને તે થકી ઉલટી દષ્ટિ કરી તે છ આત્માનું કલ્યાણ કરી શકતા નથી-મહાબુદ્ધિમંત એવા શ્રી મુનિસુંદર ગુરૂજી મહારાજે ઉપ

Page #50

३८
ધ્યાન વિચાર.
દેશ રત્નાકર નામના ગ્રંથ બનાવેલા છે, તેમાં લખ્યુ છે કેવાયા
પશાળ વિનિયો, વિલિ બરામાસયા विहिबहु माणी धन्ना, विहिपरूख अदुसगा सया ભાષા-જેને નિકટ માક્ષ છે, તેવા પુરૂષોને વિધિ ચાગ હોય છે. તેવા પુરૂષાને ધન્ય છે. વળીભગવંતે કહેલી જે વિધિ, ક્રિયા, આચાર, વના, તેને આચરવાવાળા પુરૂષોને ધન્ય છે, વળી જે પેાતાનાથી વિધિ મા થતા ન હોય તાપણ વિધિ માર્ગનું બહુમાન કરે છે, પ્રશ'સેછે, સત્યમાનેછે, તેને પણ ધન્ય વાદ ઘટેછે. વળી જે વિધિ પક્ષને કૃષણ આપતા નથી અર્થાત્ તેને ખાટા કહેતા નથી, તેવા પુરૂષાને ધન્ય છે. કહ્યુ છે કે—ાચા
વા, ૫
धना ॥
आसन्न सिद्धिआणं, विहिबहुमाणो हवं सिकेसिं पि. ॥ विहिचाओ अभिशि, अभव्वदूरभव्व जीवाणां ॥ १ ॥
१ ॥
જે આસન્નભવી પુરૂષો છે, તેવા કેટલાકને વિધિ માનુ મહુ માન હોય છે. ગુરૂગમથી જે ચાલી આવેલી ક્રિયા અનુષ્ઠાન –સૂત્ર, નિયુકિત, ચુી, ભાષ્ય, વૃત્તિ, તે થકી વિપરીતપણું અભવ્ય જીવાને તથા ભવ્ય પ્રાણીઓને હાય છે, એટલે અભવી તથા કુરલથી તેને વિધિ માના ખપ હાતા નથી અને તે વિધિના ત્યાગ કરી ચાલે છે. માટે હે ચેતન!તું ઉત્સૂત્ર ભાષણ કરીશ નહીં. કારણુ કે તેથી મહારારવ દુઃખ ભાગવીશ, અપેક્ષાએ જ્ઞાન અને ક્રિયાને સમજ ! તથા વળી જે જીવ માંસ ભક્ષણ કરે છે, સુરાપાન કરે છે, જીવ ઘાત કરે છે, ચારી, જુગાર, પરઢારાગમનાદિ કરે છે, ખાવીશ અભક્ષ્ય ખત્રીશ અનત કાચનું ભક્ષણ કરે છે, જુગાર રમે છે, પાપથી લક્ષ્મીના સંચય કરે છે, તે જીવ અશુભ કમ' ઉપાર્જન કરે છે. કલેશ કરવાથી, અને પરની નિદા કરવાથી, જીવ અશુભ ક ઉપાર્જન કરે છે.-ઉપદેશમલામાં કહ્યું છે કેન્દ્ર

Page #51

ધ્યાન વચાર.
परदोसे जयंतो न लहइ, अध्यं जसं न पावइ ॥
-
सुर्य विकुणs सतुं, बंधकम्मं महाघोरं ॥ १ ॥
ભાષા :-ચેતન પારકાના દૂષણા કાઢતા . છતા અર્થ કાંઈ પામતા નથી અને પારકાનાઅપવાદ કૃષ્ણેા ખેલતા છતા યશકીતિ પામી શકતા નથી, અને નિંદા કર્યાં થી સજ્જન, મિત્રને પણ નિ'દક પુરૂષ શત્રુ કરે છે. અને પર દોષ બોલતા છતા મહાધારકમાં બધ છે. વળી અદેખાઈ, દ્વેષ વિના સંસારની કારણીભૂત એવી પારકાના દૂષણુની કથા થતી નથી. એ માટે નિકપણું વવું. માસ ધારે છે કે, પારકાના દૂષણ કાઢીશ એટલે મારી મેાટાઈ થશે પણ જાણતા નથી કે કાયલા ચાવે લાલ સુખ કદી થાય નહિ. કાળુ જ મુખ થાય, તેમ પારકી નિંદાથી પોતાની મહત્વતા એછી થાય છે, અને પરભવમાં દારૂછુ દુઃખ ભોગવવું પડે છે. માટે આત્મઢિતાથી જીવે પરનાં કૃષણ કદી ઉચ્ચારવાં નહિ. વળી જીવે માયા પણ કરવી નહિ. કપટથી હજારો વર્ષ સુધી ચારિત્ર પાળ્યુ' હોયછે, તોપણ નિષ્ફળ થાય છે. માસ માસને અંતે પારણું કરે. અને લુખું અન્ન વહેરે, પણ જો મનમાં કપટ છે તે તેથી અનત વખત જન્મ મરણ થશે. —ભૂમિ શયન કરવું, કેશ લુચન કરવું તે પશુ સુકર છે, પણ માયાને ત્યાગ કરવા દુષ્કર છે. શ્રીમદ્ યશેોવિજયજી ઉપાધ્યાયજીએ કહ્યુ છે, કેઃ—
નગ્ન માસ ઉપવાસીયા સુણેા સતાજી, શીથ લીએ કુશ અન્ન ગુણુવત્તાજી; ગર્ભ અન'તા પામશે સુણેા સતાજી, જો છે માયા મન્ન, જીવ'તાજી.
ટ
ઇત્યાદિક વચનથી માયાને ત્યાગ કરવા. એજ હિતકારક છે. અઢાર પાપ સ્થાનક સેવવાથી અશુભ કર્મના અધ થાય છે. માટે હું ચેતન ! આશ્રવ દ્વાર સેવીશ નહિ. મનુષ્ય જન્મ પામી સવર

Page #52

૪.
ધ્યાન વિચાર.
કરણી કર ! તેથી મોક્ષ સુખ પામી શકાય છે. ૮ આઠમી સવર ભાવના.
*
આશ્રયના નિષ ( શકવુ' ) તેને સવર કહે છે. સવરના એ પ્રકાર છે. એક દેશ સવર, અનેબીજો સવ સવર તે અયેાગી કેવલીમાં હોય છે, અને દેશ સવર એક એ ઇત્યાદિ આશ્રવના ત્યાગ કરનારમાં ડાય છે, વળી સંવરના બીજા બે પ્રકાર છે. એક દ્રવ્ય સવર અને ખીજો ભાવ સવર. તેમાં જે કર્મ પુદ્ગલ આશ્રણને જીવ ગ્રહણ કરે છે, તેને દેશથી અગર સથી આવતા રોકવા તેને દ્રવ્યસવર કહે છે, અને સ'સાર કરણી ભૂત ક્રિયાને ત્યાગ કરવા જે આત્માના અધ્યવસાય ઉપજે છે તે ભાવ સવર છે.
- ।
આત્માથી પુરૂષ મિથ્યાત્વ અવિરતિ, કષાય, અને યેણ પ્રમુખને ત્યાગ કરેછે અને આ ધ્યાન અને રીદ્રધ્યાન તજી ધર્મ ધ્યાન અને શુકલ ધ્યાન ધ્યાવેછે. ક્રાય ને ક્ષમાથી જીતેછે. માનને મૃદુતાથી જીતેછે. માચાને સરલપણાથી જીતેછેઅને લાભને સતોષથી જીતેછે, પાંચદ્રિ ચેાના ત્રેવીશ વિષયાને જીતેછે, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્તા રહે છે; માવીશ પરિસહુને જીતેછે. દશ પ્રકારના યતિધમાં લીન રહેછે, ષડ્ દ્રવ્યના ગુણ પર્યાયનુ સ્વરૂપ વિચારેછે, આત્મ ઉપયાગમાં વર્તે છે એવાને મેક્ષની લક્ષ્મી અવચ્ચે પ્રાપ્ત થાય છે.
૯ નવમી નિર્જરા ભાવના.
સંસારની કારણીભૂત જે કર્મની સંતતિ તેને અતિશયથી જે નાશ કરે તેને નિર્જરા કહે છે. નિર્જરા એ પ્રકારની છે, એક સકામ નિરા અને બીજી અકામ નિરા; તેમાંથીસકામ નિરા તે સમક્તિ ધારી-સાધુ શ્રાવકને હોય છે. બાકીના ચેાગી સન્યાસી ફકીરવગેરેને અકામ નિર્જરા હોય છે. અમારા કર્મની નિર્જરા થાય અને અમને મેક્ષ મળે એવા આશયથી જે પુરૂષા તપ પ્રમુખ કરે છે, તે

Page #53

ધ્યાન વિચાર
૪૧
સકામ નિજા કરે છે. અને એ કેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, આદિ જેને વિશેષ જ્ઞાન તે નથી પરંતુ-વધ, બંધન, છેદન, તાડના, અને તર્જના આદિ કઈ જોગવવાથી કમની નિર્જરા થાય છે, તે અકામ નિર્જરા છે. નિર્જરાના બાર ભેદ છે. છ બાહ્ય અને છ આત્યંતર તેની ગાથા—
अणसण मुणोअरिया, वित्तिसंखेवणं रसच्चाओ ॥ कायकिलेसोसलीण याय वज्जो तवो होर ॥१॥
એ છ બાહ્ય નિર્જરાના ભેદ છે. તથા આભ્ય ૨ નિર્જરાના છે ભેદ કહે છે તેની ગાથા–
पायाछित्तं विणओ, वेयावच्च तहेव सज्जाओ.॥ झाणं उस्सग्गोविअ, अभिभंतरओ तवो होई ॥ १ ॥ ઈત્યાદિથી કમ કલંક દૂર થાય છે. માટે હે ભવ્ય જી વ્રત પચ્ચખાણનો આદર કરો. બાલ તપસ્વી ગ્લાની જ્ઞાનીનું વૈચાવચ્ચ કરે. જીર્ણોદ્ધાર કરે. શત્રુંજયાદિ તીર્થની યાત્રા. ચિત્ય ભક્તિ તથા ઉભય કાળ આવશ્યક કરણી કરે, કમસૂડન કનકાવલી સિંહ નિક્રીડિત વર્ષ પ્રમુખ તપ કરો. પિસહ સામાયિક પ્રમુખ કરણી કરે. ગુરૂ ઉપદેશ વિનય પૂર્વક સાંભળે તથા જ્ઞાનને અભ્યાસ કરે. બીજા ભવ્ય જીવોને જ્ઞાન ભણાવી સમ્યત્વ દાન આપે કે જેથી મહાનિર્જરા થાય. દ્રઢપ્રહારી તથા મતાર્થ મુનિ, ઢઢણુંકુમાર તથા સુકેશલ મુનિ વગેરેએ નિર્જરાથી કઠીણું કર્મ ખપાવ્યાં છે. ગજસુકુમાર, મુનીશ્વરને ધન્ય છે કે જેને સોમીલ બ્રાહ્મણે માથાની ખોપરીમાં અંગારા ભરી મહાદુઃખ દીધે છતે પણ જરા માત્ર ક્રોધ કર્યો નહીં, અને કઠીણ કમ ખપાવ્યાં. વળી ચૌદ હજાર મુનિમાં ઉત્કૃષ્ટ અને જેની વીર ભગવંતે પ્રસંશા કરી એવા ધન્ના મુનિને ધન્ય છે. હે જીવ! તું પણ એવા તપ કયારે આદરીશ. નિર્જરથી જીવ મેક્ષ સુખ પામે છે.

Page #54

ર
ઞાન વિચાર.
M
૧૦ દશમી લાવભાવ ભાવના.
પૃથ્વી, ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા, પર્વત, નરક, સ્વ અને લેાકાકાશ મળી એક લોક કહેવાય છે, લેાકના આકાર નૈનાગમમાં આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે. જેમ કાર્ય પુરૂષ જામા પહેરીને પેાતાની કમરમાં બન્ને હાથ લગાડી પગ પસારી ઉભા રહેતેના આકારે લાક છે, તે લેાક ધર્માસ્તિકાય, અધમ સ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુશ્નગલ અનેજીવ એ છ દ્રવ્યથી વ્યાપી રહ્યાછેતથા ઉત્પત્તિ, ચૈયઅને ધ્રાબ્યએ ત્રણે સ્વરૂપસ’યુક્તછે. અનાદિ અનતછે કેાના બનાવેલ નથી. કેટલાકજીવેાજગત્ કત્તા ઈશ્વરને માનેછે તથાવાને પણ ઇશ્વર મનાવે છે. તેતેમનુ માનવુ શશશૃંગવત્ ખોટુ છે. એ લાકના ત્રણ ભેદ છે. ૧ ઉધ્વલાક અધા લેાક, અને તી લેાક. પુરૂષાકારેજે લેાક છે, તેની નાભિની નીચી જગ્યા તેને અધેા લેાક કહે છે. તે અધેા લેાક સાત રાજથી કાંઇકઝાઝેરા છે. તથા સાતરાજ માટે નાભિથકી ઉપરના ભાગ છે, તેને ઉર્ધ્વ લેાક કહે છે. તથા જે નાભિની જગ્યાના ભાગ છે. તેને તીછા લાક કહે છે, હવે તે ત્રણ લેાકનુ કિંચિત્ સ્વરૂપ દેખાડીએ છીએ, અધા લેાકનેવિષે સાત પૃથ્વી છે, પહેલી પૃથ્વી રત્નપ્રભા નામે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીને એક લાખને એશી હજાર પદ્મ છે. તે મેરૂ પતની સમભૂતલા પૃથ્વીના ભાગ થકી ગણવા, હવે એક લાખ અને એંશી હજાર પૃથ્વીના પિડમાંથી એક હજાર નીચે સુકીએ અને ઉપર એક હજાર યોજન ઉપર મુકીએ-ખાકી મધ્યમાં એક લાખને અડ્ડાત્તેર હજાર પૃથ્વીના પિડ રહ્યા. તેમાં તેના તેર ભાગ કરીએ તેમાં તેર નરકના પાથડા છે. તેના વચલા આંતરા ખાર રહ્યા તે મધ્યે દશ આંતરામાં ભુવનપતિની, દેશ નિકાયના દૃશ દેવતા છે, અને બે આંતરાં ખાલી છે. હવે હજાર ચેાજન જે પૃથ્વી ઉપર રહી તે મધ્યે સા યોજન ઉપર મૂકીએ અને સા યેજન નીચે

Page #55

ધ્યાન વિચાર,
મુકીએ મધ્યે આઠગ્સ પેજન મળે આઠ વ્યંતર નિકાયના દે રહે છે. તથા ઉપરના સે જન રહ્યા તેમાં દશજન નીચે મુકીએ અને ઉપર દશ એજન ઉપરમુકીએ, બાકીના મધ્યના એંશી યોજનમાં આઠ જાતિના વાણા વ્યંતર દે રહે છે. ભુવનપતિ તથા વ્યતર જાતિના દેને રહેવાને રત્નમય આવાસ છે. પહેલી નરકના તેર પાથડા થાય તેના સવ મળીને ૩૦ ત્રીશ લાખ નરકા વાસ છે, તે નરક પૃથ્વી નીચે એક રાજ ખાલી છે, ત્યાર બાદ બીજી નરક પૃથ્વી આવે છે, બીજી નરકમાં અગીયાર પાથડા છે, ત્યાંથી એક રાજ ગએ છતે ત્રીજી પૃથ્વી વાલુકપ્રભા નામે આવે છે તેમાં નવ પાથડા છે. ત્યાંથી એક રાજ ગએ છતે ચોથી પૃથ્વી પંકપ્રભા નામે આવે છે તેમણે સાત પાથડા છે. ત્યાંથી એક રાજ ગએ છતે પાંચમી પૃથ્વી ધુમ પ્રભા નામે આવે છે તે મળે પાંચ પાથડા છે. ત્યાંથી એક રાજ ગએ છતે છઠ્ઠી પૃથ્વી તમ પ્રભા નામે આવે છે ત્યાં ત્રણ પાથડા છે. ત્યાં થકી એકરાજ ઝાઝેરી સાતમી તમતમપ્રભા નામે પૃથ્વી આવે છે ત્યાં અત્યંત અંધકાર છે, તે સાતમી પૃથ્વીની ઘણી વેદના છે, ત્યાંથી એક રાજ ગએ છતે અલેક આવે. હવે સાતે પૃથ્વીનું પહેળાપણું કહે છેપહેલી પૃથ્વી એક રા જ લાંબી પહેળી છે, બીજી પૃથ્વી બેરાજ લાંબી પહેળી છે, ત્રીજી પૃથ્વી ત્રણ રાજ લાંબી પહેળી છે. ચોથી પૃથ્વી ચાર રાજ લાંબી પહોળી છે.
પાંચમી પૃથ્વી પાંચ રાજ લાંબી પહોળી છે. છઠ્ઠી પૃથ્વી છ રાજ લાંબી પહેલી છે, સાતમી પૃથ્વી સાત રાજ લાંબી પહેલી છે, પહેલી નકના કરતાં બીજી નરકની અનંત ગણી વેદના છે, એમ ઉત્તરોત્તર સાતમી નરકમાં અનત ગુણ વેદના વધારે જાણવી એને ઘણે વિસ્તાર પન્નવણું અને જીવાભિગમમાં છે. .
હવે તછ લેકનું સ્વરૂપ કહે છે. પ્રથમ જબુદ્વીપ એક લાખ જનને લાંબે પહેળે છે અને તેને સર્વ દ્વીપ સમુદ્ર વીટીં રહો

Page #56

ધ્યાન વિચાર,
છે. તેના મધ્ય ભાગમાં મેરૂ પર્વત છે. તે એક લાખ જેજન ઉ છે, દશહઝારજન લ પહોળે છે, તેની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાએ મહા વિદેહક્ષેત્રની શેળ શોળ વિજયે છે, બને મળી બત્રીશ વિજયે છે, તથા હિમવંત અને મહા હિમંવત આદિ છ ક્ષેત્ર જુગલીઆ
ના છે, તથા એક ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવત એ બે કમ ભૂમિના ક્ષેત્ર જંબુદ્વીપમાં છે, તે ઉત્તર દક્ષિણે છે. તથા છપન્ન અંતર દ્વીપ છે, તથા જંબુદ્વીપને જગતિને કોટ છે. તેને ચાર દરવાજા છે, તથા ઉત્તરકુરૂને વિષે સુદર્શન નામ જંબુ વૃક્ષ છે, જબુદ્વીપને ફરતે લવણ સમુદ્ર જાણ, લવણ સમુદ્ર બે લાખ જનને છે. તે મધ્યે પાતાળ કલશા છે, તે મધ્યેથી જ્યારે પાણી ઉભરાય છે. ત્યારે ભરતીઓ થાય છે. તેનું પાણી ખારું છે, તેને પણ ફરતી જગતિ આવી છે તેની વરધી ૧૬ સોળ લાખ જોજન માંહી છે. તેને ફરતે ધાતકીખંડ છે, તેને વિશે જંબુદ્વિપ કરતાં બમણા ક્ષેત્ર જાણવા. તથા મેરૂ પર્વત પણ બે જાણવા. એ બે મેરૂ પર્વત ૮૪
રાશી હઝાર જન ઉંચા છે. તથા બે ઈફવાકુ પર્વત છે. તથા ધાવડીનું વૃક્ષ છે, તેને ફરતી જગતિ છે. તે દ્વીપ ચાર લાખ જે જન પહેળે છે, તેની પરિધિએકતાળીસ લાખ યોજન ઝાઝેરી છે. તેને ફરતે કાળોદધિ નામે સમુદ્ર છે. તે આઠ લાખ જનને પહેળે છે. તેની ફરતી એકાણું લાખ જન ઝાઝેરી છે. તેને ફરતે પુખરવર નામે દ્વીપ છે, તેના મધ્યભાગને વિષે મનુષ્યત્તર પર્વત વલયાકારે પડે છે. તેની અંદરમાં અડધો જે દ્વિીપ તે મધ્યે સર્વ ધાતકી ખંડની પિંઠે સમજી લેવું, પરંતુ તેનાં ક્ષેત્ર ધાતકી અંડ કરતાં બમણાં મોટાં છે. એ અઢી દ્વીપમાં મનુષ્યની વસતિ છે, તથા અઢીદ્વિીપમાંજ મનુષ્યનું જન્મ અને મરણ થાય છે. અઢીદ્વીપ બહાર મનુષ્યનું જન્મ મરણ થતું નથી. અઢીદ્વીપને વિષે તીર્થકર,

Page #57

ધ્યાન વિચાર
કેવળી, ગણધર, આચાર, ઉપાધ્યાથ અને સાધુ ઇત્યાદિ ધર્મ મરૂપનાર હોય છે.
અઢીદ્વિીપની બહાર દેવતા તથા તિર્યંચનો રહેવાસ છે, અઢી દ્વિીપની બહાર અસંખ્યાતા દ્વીપ સમુદ્ર છે. છેલે સ્વયંભૂ રમણ નામે દ્વિીપ છે. તેવા રાજના વિખમે ( એક રાજને ચોથા ભાગ) પહેળે છે. તે થકી સ્વય ભૂરમણ નામ સમુદ્ર પહોળે છે. એટલે અડધા રાજલક ઝાઝેરે પહોળો છે. અઢીદ્વીપની બહાર જે ચદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા છે, તે સ્થિર છે. જ્યાંસૂર્ય છે ત્યાં સદા દિવસ હોય છે, અને
જ્યાં ચંદ્ર હોય છે. ત્યાં સદા રાત્રી હોય છે. ચંદ્ર તથા સૂર્યનું આંતર પચાસ હજાર જનનું છે. હવે ઉર્ધ્વ લોકોનું સ્વરૂપ કહે છે –
પહેલે દેવલેક સુધર્મ નામને છે, ત્યાં બત્રીસ લાખ વિમાન છે, સર્વ રત્નમય છે, તે થકી ઉત્તર દિશાએ બરાબર ઇશાનદેવ લોક છે તેને વિષે અડ્ડાવીશ લાખ વિમાન છે, તેના ઇદ્રનું નામ દેવલોકને નામે સમજી લેવું તે બે દેવક લગડીને આકારે છે, તેના ઉપર સનસ્ કુમાર દેવલોક દક્ષિણ દિશાએ છે તેમાં બાર લાખ વિમાન છે; તે થકી ઉત્તર દિશાને વિષે મહેંદ્રનામા દેવલોક છે તેને વિષે આઠ લાખ વિમાન છે, તેના ઉપર પાંચમું બ્રહ્મ દેવલોક છે, તેના વિષે ચાર લાખ વિમાન છે, તથા કૃષ્ણરાજી ત્યાં છે, તથા નવ લેકતિક દેવનાં નવ વિમાન છે. તે તીર્થ કરની દિક્ષા સમયે સૂચના આપવામાં આવે તે દેવને રહેવાનું ત્યાં છે, તે દેવલોક પાંચ રાજ લાબું પહોળું છે, તેના ઉપર છઠું લાંતક નામ દેવક છે, તેને ષિષે પચાસ હઝાર વિમાન છે, તેના ઉપર સાતમું મહાશુક નામા દેવ લોક છે, તેને વિષે ચાહીશ હઝાર વિમાન છે. તેના ઉપર આઠમું સહસરનામા દેવ છે, તેને વિષે છ હઝારવિમાન છે, તેના ઉપર નવમું આનત નામા દેવ લેક છે, તે થકી ઉત્તર દિશિ

Page #58

બાન વિચાર.
દશમું પ્રાણુત નામા દેવલેક છે, તે બે દેવ લેકનાં મળીને ચાર વિમાન છે, તે બે દેવ લેકને વિષે પ્રાકૃત નામા એકઈંદ્ર છે. તે ઉપર આરણ નામા દેવલેક દક્ષિણ દિશામાં છે. તે થકી ઉત્તર દિશાને વિશે અશ્રુત નામા બારમે દેવલોક છે, તે બે દેવકના મળીને ત્રણ વિમાન છે. તે બે દેવલોકને અશ્રુત નામને એક ઇંદ્ર છે. એ બાર દેવલોકના ક૫ દેવતા છે. તે ઉપરનાને કલ્પાતીત કહે છે. બાર દેવલોક ઉપર નવ રૈવેયક છે, તે નવ વેયકના ત્રણસોને અઢાર વિમાન છે, તે ઉપર પાંચ અનુત્તર વિમાન છે. તેનાં નામ.
૧-વિજ્ય ૨-વિયંત ૩-યંત ૪-અપરાજીત ૫-સવ સિદ્ધ-તે મધે વિજયાદિક ચાર વિમાન ચાર દિશાને વિષે છે. અને પાંચમું સવાર્થ સિદ્ધ નામા વિમાન લાખ જન લાંબું પહોળું મધ્ય ભાગમાં છે, તે વિમાનની દવા થકી બારાજન ઉપર સિદ્ધ શિલા છે. તે મધ્યમાં આજે જન જાડી છે. છેડે માખીની પાંખ જેવી છેડે પાતળી છે. તે પીસ્તાલીશ લાખ જનની લાંબી પહેલી છે. તે સિદ્ધશિલા ઉપર એક યેજના ત્રેવીશ ભાગ મૂકીને ઉપર વીશમા ભાગમાં સિદ્ધ, પરમાત્મા અજર, અમર, અવિનાશી, અનંત જ્ઞાનમય, અનંતદર્શનમય, અનંતચારિત્રમય, એવા અનંત ગુણાધારી છે, એક સમયમાં ચાદરાજલકમાં રહેલા દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયને જાણી રહ્યા છે.
પહેલા તથા બીજા દેવલોકના દેવતા મનુષ્ય, તિર્યંચ, પૃથ્વી, પાણી, વનસ્પતિમાં ઉપજે, તથા આઠમા દેવલેકનાં દેવ મનુષ્ય તીર્થ ચમ ઉપજે, અને નીચે જીવ આઠમા દેવલોક સુધી જય છે, હવે તે ચિદરાજ લોક ઉંચપરે છે. તે મધ્યે એક રાજલેક લાંબે પળ પણે ચઉદ, રાજ સુધી તેને ત્રસ નાડી કહે છે. એ ત્રસ નાડી ને વિષે ત્રસ જીવ છે, બાકી સર્વ લેકને વિષે પાંચ થાવર ભરેલાં છે.

Page #59

ધ્યાન વિચાર.
0
ચેતન! તું એ ચઉદ રાજલકને અનંત વાર જન્મ મરણ કરી ફરસ્યો છે, તેનું કારણ અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ છે. જ્યાં સુધી શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી ત્યાં સુધી જીવ સંસારને પાર પામી શકતું નથી. સધર્મની પ્રાપ્તિ થવી અત્યંત દુર્લભ છે, તે હવે દેખાડે છે.
૧૧ બાધિ દુર્લભ ભાવના. પૃથ્વી, ૫ણી, અગ્નિ, વાયુ, અને વનસ્પતિ, તે માં પિતાના કરેલા ક્લિષ્ટ કર્મથી છવ પરિભ્રમણ કરે છે, આ ભયાનક સંસારમાં અનંતા અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તન કરતાં થકા આ જીવ અકામ નિર્જરાથી તેમજ પુણ્ય ઉપાર્જન કરવાથી બેદ્રિય તેદ્રિય ચારે દ્રિય અને પચંદ્રિયરૂપ ત્રસમણું પામે છે. કહ્યું છે કે
|| ગાથા || नरत्तं आयरियाखित्तं खित्तेविविउलंकुलं । कुलेविउत्तमाजाइ जाइए रुव संपया ॥१॥ रुवे विहु अरोगित्तं अरोगित्ते चिरिजीवियं ।
हियाहियं चविनाण जीविये खलु दुलहं ॥ २ ॥ ભાવથ–મનુષ્યપણું પામ્યા છતાં પણ આર્ય ક્ષેત્ર પામવું દુર્લભ છે. અને આર્ય ક્ષેત્ર પ્રાપ્ત થયે છતે પણ સારૂ કુળ પામવું દુર્લભ છે, અને કુળને વિષે પણ ઉત્તમ જાતિ પામવી દુર્લભ છે, અને જાતિ પામ્યા છતાં પણ પચેંદ્રિય સંપૂર્ણ આદિ સંપદા પામવી દુર્લભ છે. અને પંચૅક્રિયાદી રૂપ સંપદા છતાં પણ અગિત્વ એટલે નિગીપણું પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ છે. અને રોગ રહિત કાયા છતે પણ લાંબા વખત સુધી જીવવું તે દુર્લભ છે. અને લાંબા વખત સુધી જીવી

Page #60

४८
A
ધ્યાન વિચાર.
તન્ય પામ્યા છતાં પણ વીતરાગ આજ્ઞા પ્રમાણે હિત અને અહિતનું જાણવુ નિચે કરીને દુર્લભ છે
}} }
सम्वमि सवणे धारणं तहा, । धारणे सहाणंच सहाणे वि संजमो ॥ ३ ॥
ભાવાર્થ-તેમાં પણ સધર્મ જે વીતરાગ પ્રરૂપિત, તેનુ શ્રવણ તે દુર્લભ છે અને શ્રવણ ધારી રાખ્યાં છતાં પણ સહણુા થવી તે અત્યંત દુર્લભ છે, અને તેમ છતાં પણ સયમની પ્રાપ્ત થવી અતિઘણી કઠીણુ છે, એધિ બીજને રોપનારી કર્મક્ષય કરનારી એવી અરિહંત ભગવાનની વાણીનો લાભ થવા અત્યંત દુર્લભ છે, જો આ જીવે એકવાર પણ સમ્યક્ત્વ રૂપ આધિનું પાલન કર્યું હોત તે આટલા ભવ સુધી સંસારમાં રખડવું ન પડત. જે પુરૂષો અતીત કાળમાં સિદ્ધ થયા વર્તમાન કાળમાં સિદ્ધ થાય છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં મેક્ષ જશે,તે સર્વ એધિ બીજનુ ફળ છે, તે કારણથી ભજ્જ જીવાએ એધિબીજની પ્રાપ્તિ થવામાં યત્ન કરવા જોઇએ. શ્રીમુનિ સુંદરજી મહારાજજીએ ઉપદેશ રત્નાકર ગ્રંથમાં કહ્યુ` છે કે—
ગાથા.
संसार सागर मिर्ण परिभतेहि संघ जीवेहिं | गहिआणि अमुकाणिअ अनंत मोदव्वलिंगाई ॥ १ ॥ ભાવા—આ સંસારરૂપ સાગરને વિષે ભમતા એવા સ જીવાએ અન તિવાર દ્રવ્યલિંગ ગૃહણ કયા અને મુકયાં પણ મુક્તિ થઈ નહીં કારણ કે સમ્યકત્વ વિના દ્રવ્ય લિંગ એકલુ કશું કઇ કરી શકતુ નથી. જેથી કહ્યું છે કે દર્શન થકી ભ્રષ્ટ થયા તે ભ્રષ્ટ થયેાજ

Page #61

ધ્યાન વિચાર.
જાણે અને દર્શન થકી ભ્રષ્ટ થયેલાને નિવણ પદ નથી, ચારિત્ર રહિત નિર્વાણું પદ પામે છે. દશન એટલે શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરૂ અને શુદ્ધધર્મ, એની જેને પક્કી શ્રદ્ધા છે તે સમ્યક દશની કહેવાય છે. વીતરાગ ભગવતે જ દ્રવ્ય ભાખ્યાં છે, તેની સાતનેયે તથા સપ્તભંગીએ કરી જે સહણ તે રૂપ જે દર્શન તે થકી રહિત મનુષ્યો મેક્ષ પામતા નથી, મિથ્યાત્વથીe ચેતન ! તું ચાર ગતિમાં રખડે છે, માટે તું જિનેશ્વર પ્રરૂપિત ભાવની સહણ રાખ. કેટલાક જીવો ધર્મ સમજ્યા એવું નામ ધરાવીને દેવી, અને જક્ષ વગેરેની માનતા માને છે, તેને પૂજે છે, કેલેરા વગેરે રોગ થાય છે ત્યારે જાણે છે કે એ તે માતાને કેપ થયે માટે હવન હેમ કરે, પણ જાણતા નથી કે માતાને કેપ કરવાનું શું કારણ શું તમેએ તેને ગાળો દીધી હતી? અગર તેનું કાંઈ બગાડયું હતું? વળી જે પુરૂષે હવનમ કરતાં કરતાં મરી જાય છે, તેના ઉપર શું માતાને કેપ થાય છે ? વાહ વાહી વળી કહેવાનું કે કઈ માણસ માતા મેલડી, અને જેગિણીની ઉપાસના કરતો હોય તેને તે કેલેરા વગેરે રોગ ન થવા જોઈએ પણ થતા દેખવામાં આવે છે, માટે મરણ આગળ કેઈનું જોર ચાલતું નથી. અરે ભાઈ, તે માતા જેગિણી વગેરેને પણ મરણ છે તેને પણ આયુષ્ય પુરૂ થાયછે ત્યારે મરવું પડે છે. માટે હે ભવ્ય છે? તમે કંદમાં ફસાઈ જે દેવ ગુરૂની શ્રદ્ધા નહીં રાખશે તે અનંતકાળ સંસારમાં રખડશે. તમારે એક દિવસ તે મરવું જ છે, તે શું નથી જાણતા માટે તેને ભય રાખે શા કામમાં આવવાને છે; વળી જે માતા, મેલી, અને જેગિણના હવન હેમને માનતાનથી અને તેના કરનારને અટકાવે છે, તેમની નિંદા કરે છે તેને કેમ માતા રોગ ઉત્પન્ન કરતી નથી? હે ભવ્ય છે! જ્યાં સુધી આયુષ્યની મર્યાદા છે, ત્યાં સુધી કોઈનાથી કંઈ થવાનું નથી, જુઓ યશેધરનું ચરિત્ર; તેણે કુકડે લેટને બનાવેલ હિતે તેના ભક્ષણથી કેટલા ભવ રખડવા પડ્યા છે. તે જરા વાંચી

Page #62

પ૦.
ધ્યાન વિચાર.
વિચારજે, તેને કેવાં કેવાં દુઃખ પડયાં છે, અને કેવા કેવા ખરાબ અવતાર આવ્યા છે. તે વાંચવાથી માલુમ પડશે. જે વીતરાગ ભગવંતથી નથી બન્યું તે બીજાથી કેમ બનવાનું છે, તે જરા વિચારે, સારાંશ કે શંકા, કપ જીન વચનમાં કરવી નહીં.
सम्वाइं जिणेसरभासिआई, वयणाइननहाहुंति; इअबुद्धिजस्समणे सम्मत्तंनिचलंतस्स ॥१॥
જીનેશ્વરે કહેલાં સર્વ વચને સત્ય છે, અન્યથા નથી એવી જેના મનમાં બુદ્ધિ છે તેનું નિશ્ચલ સમકિત જાણવું. ઘણું શું કહેવું. હે ભવ્ય છે? આ પંચમ કાલમાં કુગુરૂઓ ધર્મ એવું નામ ધરાવી બીચારા જીવને ઠગે છે અને ચાર ગતિમાં રખડાવે છે, વળી વરશાસનમાં પણ નિહવ મતિયા વગેરે પણ ભગવાનના વચનથકી વિપરીત પ્રરૂપણા કરનારા જાણવા, અને તેમની સંગતિથી બે ધિબીજને નાશ થાય છે અને કદાપિ પ્રાપ્ત થયું હોય તે પણ નાશ થાય છે. માટે હે ભવ્ય છે ! સુગુરૂને સંગકરે અને જ્ઞાનાભ્યાસ ખુબ કરે કે જેથી સત્ય સ્વરૂપ માલુમ પડે. વીતરાગ ભગવતે કહેલાં વચન સત્ય છે એવું તમે હૃદયમાં ધારણ કરે. એમ કરવાથી આત્મા અનંત સુખ પામશે. વીતરાગ ભગવંતે કહેલ સંયમ માર્ગમાં પ્રવર્તન કરવું. હાલ બકુશ અને કુશીલચારિત્ર છે, અને સાધુ આદિ ચતુર્વિધ સંઘ છે એમ શ્રદ્ધા કરવી.
૧૨ ભાવના. ધર્મ કથાના કહેનારા અરિહંત છે, એની ભાવના લખીએ છીએ. જે પુરૂષ પરહિત કરવામાં ઉદ્યમી છે, તથા વિતરાગ છે, તે કદાપિ કોઈ પણ સ્થળે અસત્ય કથન કરતા નથી. વળી વીતરાગ ભગવાન અઢાર દેષ રહિત છે, તે ગણાવે છે.

Page #63

ધ્યાન વિચાર.
થશાળ જ્ઞાનમય માળ, જો માથાફ પરબ, निदासोग अलिअ वयणाई, चोरिआमच्छरभयाई ॥ १ ॥ पाणिवहपेमकीडा, पसंगहासाय रइ अरइ दोसा, અઢારતવિ—ળકા નમામિ તૈવાયત્ત ॥ ૨॥
૫૧
એ અઢાર દેવ રહિત જે દેવ છે, તેને કદાપિ જુઠુ એલવાનું કારણ નથી; જેને અનત કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થયુ` છેતેને પોતાના જ્ઞાનમાં જે જે પદાર્થ ભાસ્યા તેને તે પ્રમાણે કહ્યા છે. તે પક્ષપાત રહિત છે, કદાગ્રહ રહિત છે, જેમને હુ· ખેલવાનુ કાઇ પણ કારણુ નથી, તે સત્ય ધર્મ કહી શકે છે, બીજા રાગી દ્વેષી, કદાગ્રહી, અને કપટી, સત્ય ધર્મ કથન કરી શકતાનથી. જે ભગવતે મરૂપેલા ધર્મને આદરી કરી ભી જીવ સ’સાર સમુદ્રને તરી મુક્તિ સુખ પામે છે તે ભગવંતના અનહદ ઉપકાર છે.
કુતીથિનાં વચન સર્વ સતિનાં વૈરી છે; કારણકે યજ્ઞાકિ પશુવધ રૂપ હિ‘સા કરવાથી કલકત છે, પૂર્વી પર વિધી છે, નિરર્થક ગપાણક બહુ વચને છે. તે કારણથી મિથ્યાત્વીએ જે ધર્મ કહે છે તે ધર્માભાસ છે, ખોટો છે, અને તેનાથી કઇ મોક્ષ મળતા નથી અને અનત સંસાર રખડવું પડે છે. મિથ્યાત્વીએ મા સંસારમાં મિથ્યાત્વ રૂપ યજ્ઞમાં મુખ્ય જીવોને હોમી દેછે, તેથી તે દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બેથી હિ'સક છે, ઉત્તમ કુળ, ચક્રર્તિ, વાસુદેવઅને ઇંદ્રની પદવી પામવી તે પણ જૈન ધર્મ ના પસાયછે. જેને કેાઇ મિત્ર નથી, બન્ધુ નથી, નાથ નથી, જે રાગીને વૈદ્ય નથી, જેની પાસે ધન નથી, તેમજ જેનામાં ગુણ નથી, તે સર્વના ખંધુ, મિત્ર, નાથ, વૈદ્ય તથા ગુણના નિધાન ધર્મ છે. વીતરાગ ભગવંતે કહેલા ધર્મ સત્ય છે, એમ જે ધારે તે જીવ શિવ સંપદા પામેછે.

Page #64

પર
ધ્યાન વિચાર.
એ પ્રમાણે બાર ભાવના ભાવતાં ઘણાં કર્મ ખપે છે અને આત્માભિમુખ થવાય છે, ઇતિ ખાર ભાવના સંપૂર્ણ.
વળી તે પાયામાં ચાર ભાવના ભાવવી તે બતાવે છે. ૧ જ્ઞાન ભાવના, ર્ દન ભાવના, ૩ ચારિત્ર ભાવના, અને ૪ વૈરાગ્ય ભાવના.
જ્ઞાન ભાવનાથંકી આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા સ્થિરપણું પ્રાપ્ત થાય છે, મિથ્યાત્વરૂપ અધકાર દૂર થાય છે, અને પરવતુ સાચી ભાસતી નથી,
દર્શનભાવના થકી મંત્ર તંત્ર અને પર દેખી મોહ પામતા નથી. જણાયછે કે દૃશ્ય સ એમાં આત્મીય કઇ નથી.
દનીય ચમત્કાર પુદ્ગલ ખાજી છે;
ચારિત્ર ભાવનાથી પૂર્વકૃત કર્મના નાશ થાય છે અને નવાં કમ રોકાય છે.
વૈરાગ્ય ભાવના થકી કઠીણુ કમ પણ નાશ પામે છે, ઉદાસીનતા પ્રગટે છે, સંસાર અસાર લાગે છે. સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, અને કુટુમ્બ, પ્રમુખ વસ્તુ ઉપર રાગ થતા નથી. આ ચાર ભાવના ભાવવાની તી કર મહારાજે આજ્ઞા કરેલી છે અને તેથી ધ્યાનમાં સ્થિરપણું થાય છે. મનરૂપી માંકડું' આ ચાર ભાવનાથી વશ થઇ શકે છે. મન જીતવુ અતિ કઠીણુ છે. યુદ્ધમાં લાખા ગમે સૈન્યને જે પુરૂષ જીતી શકે છે તે પુરૂષ પણ મનરૂપી માંકડાને વશ કરી શકતા નથી. વળી મનના વ્યાપાર માટે છે કે, જે વ્યાપાર થકી સાતમી નરકમાં જવાયછે અને તેજ મનના વ્યાપારથી મેાક્ષમાં જઇ શકીએ છીએ. કહ્યું છે કેઃ—

Page #65

ધ્યાન વિચાર.
ગાથા.
मणवावारो गरुओ, मणवावारोहि जिणेहिपन्नत्तो, जोनेइ सत्तमाए | अहवा मुख्खं पराइ ॥ १ ॥
વળી કહ્યું છેકે:--
૫૩
॥ ગાથા ॥
मण मरणे इंदियामरणं । इंदियमरणेण मरंति कम्माई कम्म मरणेण मुख्खो, तस्सा मण मारणा बिंति ॥ १ ॥
ભાવામનને મારવાથી એટલે મનમાં ઉઠતા એવા વિકલ્પ સકલ્પના રાધ કરવાથી ઇંદ્રિયા મરેછે, સારાંશ કે ઇંદ્રિય સ્વયમેવ શાંત થાય છે, અને ઇન્દ્રિયા શાંત થવાથી કર્મના નાશ થાય છે, અને નવાં કઈં આવતાં અટકાવ્ય છે, એમ સમ્યક્ રીતે કા નાશથવાથી માક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે ધ્યાનની ઇચ્છાવાળા પુરૂષે પહેલુ મનને જીતવુ જોઇએ. ધ્યાન કરનાર પુરૂષે કાઈના શબ્દ સંભળાય નહીં એવી એકાંત જગ્યાએ બેસવુ, વૈરાગ્યે કરી મનને વશ કરવું. જે પુરૂષનું મન વશ નથી તે ધ્યાન કરવા શી રીતે સમર્થ થાય? અને ધ્યાનદશા વિના મુક્તિ શી રીતે મળે? માટે ધ્યાન કરનારાએ ચિત્ત નિરોધ કરવા, જે જે પુદ્ગલ સંબધી દેખવામાં આવે છે તે ઉપર મેહ રાખવા નડી. અલ્પાહારી હાય, સ્ત્રી સગ રહિત હોય, ખટપટી ન હોય, ક્રોધી ન હોય, રાગી ન હોય, અસત્યવક્તા ન હોય, જ્ઞાની હાય, ઉદાસીન વૃત્તિ વાળા હાય, શરીર ઉપર પણ જેને મમતા ન હોય, આહાર ઉપર પણ આસકિત ન હોય, સંતુષ્ટ ચિત્તવાળા હોય, કપટી ન હોય, નિંદ્ઘક ન હોય, ચશની ઇચ્છાવાળા ન હોય, માન અને અપમાનને
પદા

Page #66

૫૪
ધ્યાન વિચાર,
સમ ગણવાવાળે હોય, પોતાના શિષ્ય તથા પારકાના શિષ્ય ઉપર સમભાવવાળે હાય, ભેગી ન હોય, સંસારને ભય વાળ હોય, આ શરીરને ક્ષણ ભંગુર જાણતા હોય, હઠ વાદી ન હાય, અને વીતરાગ વચનાનુસારે ચાલનારો હોય, તે પુરૂષ ધર્મ. ધ્યાન અને શુકલ ધ્યાન ધ્યાયી શકે છે.
રેચક, પુરક, અને કુંભકરૂપ પ્રાણાયામ જે અજ્ઞાનીઓ કરે છે, અને સમાધિ લગાવે છે, તેતે હઠ સમાધિ જાણવી. જીવાદિ નવતત્વ તથા ષડુ દ્રવ્ય, સાતનય, સપ્તભંગી, અને નિક્ષેપ, ઈત્યાદિ જનમતને જાણ પ્રાણાયામ વગેરે કર્યા વિના ધર્મ સ્થાન વિગેરે ધ્યાવે છે તે સહજ સમાધિ જાણવી, અને તેથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ જીનવચનને જાણ્યા વિના જે પુરૂષે હઠ સમાધિ કરે છે તેમની મુક્તિ શી રીતે થાય? લાખ સહજ સમાધિ વિના હઠ સમાધિ કરવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. અપેક્ષાએ સહજ સમાધિ પૂર્વક હઠ સમાધિની સફળતા છે. જૈન પ્રક્રિયાના અનુસારે હઠ સમાધિ કરવી જોઈએ. હઠ સમાધિમાં કષ્ટને પાર નથી હઠ સમાધિથી કેટલીક પાગલિક
દ્ધિ સિદ્ધિ પ્રગટ થાય છે, પણ આત્મ અદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી. હવે દયાનના ચાર પાયા બતાવવામાં આવે છે. શાશ્વત ધ્યાન વિના અનંત સુખમય દશા પામી શકાતી નથી.
ક્યાની પુરૂષોએ જે ઠેકાણે રહેવાથી પિતાને દયાનમાં લાભ થાય તે ઠેકાણે રહેવું, જેરાત્રી, દિવસ, પહોર, અનઘ, ધ્યાનમાં ગઈ તે લેખે છે, તે વેળા ધન્ય કરી માનવી. વાચના, પૃચ્છના પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા લક્ષણ, રૂપ સ્વાધ્યાય ધ્યાનમાં આલંબનભૂત છે, માટે તેની પણ આવશ્યક્તા છે. એમ અહંત ભગવાન કહે છે. આપંચમકાળમાં કોઈ વિશિષ્ટ જ્ઞાનવંત નથી, સંશય નાશ કરનારા જ્ઞાનીઓને અભાવ થવાથી જીનેશ્વરે કથન કરેલા સૂમભેદની સમજણ મને યથાર્થ પડતી નથી, પરંતુ રાગ અને દ્વેષ

Page #67

ધ્યાન વિચાર.
રહિત વીતરાગ ભગવતે કેવલજ્ઞાનવર્ડ જે જે વસ્તુનુ કથન કર્યું” છે તે સત્ય છે, એકાંત હિતકારક છે, તે પ્રમાણે વર્તવાથી ભવના નાશ થાય છે, એમ ચિ'તવવુ. તે આજ્ઞાવિચચ નામના પહેલા પાયે। જાણવું.
૫૫
હવે અપાવિચય નામના બીજે પાયા કહે છે,
મિથ્યાત્વ,અવિરતિ, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, અને મનવચન કાચાના ચેાગરૂપ આસવ છે, તેનાથી આ લેાકમાં અને પરલેાકમાં ઘણાં દુ:ખ ભોગવવાં પડે છે. તે મહા દુઃખના હેતુ છે, હે ચેતન! તુ હવે જાણે છે કે એ આસવ પુદ્ગલ છે.અનાદ્ધિ કાળથી આત્માની સાથે લાગેલુ છે, તું એનાથી ન્યા છે. એ પુદ્ગલના સ્વભાવ જડ છે, તું તે ચેતન છે, તુ' અનંત જ્ઞાનમય છે, અન'તદર્શન, અને અનંત ચારિત્રમય છે, તુ શુદ્ધ છે, યુદ્ધ છે, અવિનાશી છે અજ છે, અનાદિ, અનત, અક્ષય, અક્ષર, અનક્ષર, અચલ, અકલ, અગમ્ય, અનામી, અકા, અને અખ'ધક છે, અનુય છે, અનુરિક છે, અભાગી, અરાગી, અશેાકી, અયાગી, અલેશી, અકષાયી, વેદી, અછેદી, અભેદી, અનેઅખેદી છે.અશરીરી, અનાહારી છે, અન્યબાધ, અનવગાહીછે,અગુરૂ લધુછે, અપરિણામી, અતી દ્રિય, અમાણી,અચાની, અસ સારી, અમાહી, અમલ, અચલ, અપરપર છે, અનાસ્રવ છે, અ લખ છે, અસ’ગી છે, અમૂત છે, સ્વભાવ રમણીય છે, પરભાવ ત્યાગી છે, અનાકાર છે, લેાકાલાક જ્ઞાયક છે, એવા શુદ્ધ ચિદાનન્દ મારા આત્મા છે. એવું જે એકાગ્રતારૂપ તન્મયપણે પરિણમન તેને અપાયવિચય નામના બીજો ધમ ધ્યાનના પાચા કહે છે.
૩ વિપાક વિચય.
ક્ષણે ક્ષણે કમ ફળને ઉત્ક્રય જે અનેક તરેહના ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી સુખ દુઃખ ભોગવતાં હઈ શોક નહીં તાં વિચારવુ

Page #68

ધ્યાન વિચાર,
જે પૂર્વકૃત, કર્મને વિપાક છે, એવું જે ચિતવન તેને વિપાકવિચય કહે છે.
આ જીવ પર પુદ્દગલમાં રાચતે માચતે સમયે સમયે સાત વા આઠ કમને બાંધે છે, તે કમને બંધ ચાર પ્રકારે છે. પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિ બંધ, રસ બંધ અને પ્રદેશ બંધ એમ ચાર પ્રકારે બંધ છે. તે ચાર પ્રકારે બાંધેલા વિપાકે તારે અવશ્ય જોગવવા પડશે. હસતાં હસતાં જે કર્મ બંધાય છે, તે રેતાં પણ છુટતાં નથી. ખધક કુમાર પરભવમાં છરી વતી કોઠીંબડાની છાલ ઉતારીને રામ્યા, કે અહે મે કેવી ચતુરાઈથી ખાલ ઉતારી, એમ રાચતાં બાંધેલાં કમ અવશ્ય તેમને ભેગવવાં પડ્યાં. મહાવીર સ્વામી જે ચરમ તી. થંકર મહારાજા તેમણે પણ કાનમાં ગવાળે ખીલા માય તે કાહતાં એવી રાડ પાડી કે જેથી ત્રણ ભુવન ગાજી ઉઠયાં, તેમને એવી એવી વેદનાએ ભોગવવી પડી, મરીચીએ જાતિને મદ કર્યો. જેથી મહાવીર સ્વામી નામના ચોવીશમાં તીર્થકર થયા, તે પણ બ્રાહ્મણના કુળમાં ઉપજવું પડયું; માટે હે ચેતન બંધ સમયે ચેતા વિપાકને ઉદય આવે છે, ત્યારે કેમ હર્ષ શેક કરે છે, કર્મના ઉદયથી માતા સ્ત્રી થાય છે, સ્ત્રી માતા થાય છે, પિતા પુત્ર થાય છે અને પુત્ર શત્રુ થાય છે, કેઈ રાજા થઈને કર્મને વિપાક ભગવે છે, કેઈ ચક્રવતિ થઈને કમને વિપાક ભગવે છે, કોઈ ઇંદ્ર ચંદ્ર થઈને કમને વિપાક ભોગવે છે, કોઈ ઢર, જળચર, અને ખેચર થઈને કમને વિપાક ભગવેછે, કોઈ ભેગી થઈને કર્મને વિપાક ભગવે છે કે રેગી થઈને કમને વિપાક ભોગવે છે. શુભ કર્મ બાંધ્યું હોય તે શુભ વિપાક ભગવે છે, તેથી કાંઈ શાતા જીવને થાય છે, અશુભ કર્મ બાંધ્યું હોય તે અશુભ વિપાક દુઃખરૂપ છવ ભોગવે છે. આ ચેતન કર્મને વશ પડ થક દુઃખી થાય છે.
આત્માને જ્ઞાન ગુણ તે જ્ઞાનાવણ્ય કમે દાખે છે. આત્માને સામાન્ય ઉપચોગ રૂપ અનંત દર્શન ગુણ તે દર્શનાવર્ણય કર્યું

Page #69

ધ્યાન વિચાર,
દાખ્યો છે. આત્માને અવ્યાબાધ અનંત સુખમય ગુણ તે વેદનીય કમે દાખે છે. માનો શાયિક સમકિત ગુણ તે મહનીય કમે દળે છે. આત્માનો અક્ષય રિથતિ રૂપ ગુણ આયુષ્ય કર્મ દાખે છે. આત્માને અરૂપી ગુણ તે નામ કમે દાખે છે. આત્માને અગુરુ લઘુ ગુણ તે ગોત્ર કમે આવે છે. આત્માને અનંત વીર્ય ગુણ તે અંતરાય કમે રે છે. એમ આત્માના આઠ ગુણ તે આઠ કમે રોક્યા છે. તેથી હે ચેતન? અનંત શકિતને ધણું છતાં રક જે બની ગયો છે. એમ ચાર બંધના ભેદ વિચારતાં તથા ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા એ ચાર વિચાર કરતાં વિપાકવિચય ધર્મ સ્થાન પ્રગટ થાય છે.
૪ સંસ્થાના વિચય આ લેક અનાદિ અંનત છે. ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રુવે યુકત સર્વ પદાર્થ છે. ધમસ્તિકાય દ્રવ્ય. અસંખ્યાત પ્રદેશી ચાદ રાજ લેકમાં વ્યાપી રહ્યું છે. સ્થિતિ સહાય ગુણયુત અધમસ્તિકાય દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશી ચઉદરાજ લેક વ્યાપી છે. આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્ય લોક અલોક વ્યાપી છે. કાલના પ્રદેશ નથી એ ઔપચારિક દ્રવ્ય છે. જીવના અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે. અને ચંદ રાજ લેક વ્યાપી છે. જીવ દ્રવ્ય અનંત છે. આંખની પાંપણને એક વાળ લઈને તેને એવા સૂકમ ખંડ કરીએ કે જેના એક ખંડના બે ખંડ ન થાય, એવા સૂક્ષ્મ વાળ ખંડ પ્રમાણે આકાશ ક્ષેત્ર લહીએ તેટલામાં આકાશ રૂપ ક્ષેત્રમાં અસંખ્યાતા પ્રદેશ રહ્યા છે, અને તેટલામાં ધમસ્તિ કાયના અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે, તથા અધમસ્તિકાયના પણ અસંખ્યાતા પ્રદેશ રહ્યા છે, અને તેટલામાં નિગદીઆ ગેલા પણ અસંખ્યાતા રહ્યા છે. તે સર્વ પડયા મૂકીને તેમાંહેથી એક ગોળો લઈએ, તે એક ગેળામાં પણ અસંખ્યાત નિગદ રહી છે, તે અસંખ્યાત

Page #70

૫૮
ધ્યાન વિચાર
નિગોદ પડતી મૂકીને તેમાંહેથી એક નિગેાદ લઇએ તે એક નિગેાદને વિષે પણ અનતા જીવ રહ્યા છે, અતીત કાળ તથા અનાગત કાળ તથા વર્તમાન કાળના એક સમય એ ત્રણે કાળના જેટલા સમય થાય તે સર્વેને અનંત ગુણા કરીએ તેટલા જીવ એક નિાદમાં રહ્યા છે. તે સર્વ જીવ પડયા મૂકીને તેમાંહેથી એક જીવ લઇ તે જીવના અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે, એકેકા પ્રદેશે અનતી કર્મની વા લાગી રહ્યી છે. તે સર્વ કર્મની વણાએ રહેવા દઇને તેમાંહેથી એક વણા લઇએ, તે એક વણામાં અનંતા પુદ્દગલ પરમાણુએ રહ્યા છે. એ પરમાણુ ભેળા થાય તે વારે ચણુક ખધ કહેવાય છે, ત્રણ પરમાણુએ ભેળા થાય તે વારે ઋણુક ખધ કહેવાયછે, એમ સખ્યાતા પરમાણુ ભેળા થાય તેવારે સખ્યાતાણુક મધ કહેવાય છે. અને અનન્તા પરમાણુ ભેળા થાય તે વારે અનતાણુક ખંધ કહેવાય છે, એટલા પરમાણુને ખધ થાય તે સ ખધ જીવને ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય નથી.
ww
પરંતુ અન્ય રાશિના જીવ ચમ્માતેરમે બેલેછે, તે થકી અનંત ગુણાધિક પરમાણું જે વારે ભેળા થાય તે વારે એક આદારિક શરીરને લેવા ચેાગ્ય વણા થાય છે અને તે ઐદારિકની વણાથી પણુ જે વારે અનંત ગુણાધિકમય દળીયાં ભેગાં થાય તે વારે એક વૈચિ શરીરને લેવા ચેગ્ય વણા થાય છે. અને વળી વૈક્રિય વાથી પણ અનંત ગુણાધિકમય દળીયાં જે વારે ભેળાં થાય તે વારે તેજસ શરીરને લેવા યોગ્ય વણા થાયછે અને તૈજસની વણાથી પણ જે વારે અનંત ગુણાધિકમય દળીયાં ભેગાં થાયછે. ત્યારે એક ભાષાને લેવા યેાગ્ય વણા થાય છે. તથા ભાષાની વર્ગણાથી પણુ અનંત ગુણાધિકમય દળીયાં જે વારે થાયછેતે વારે એક શ્વાસેાશ્વાસને લેવા ચેાગ્ય વણા થાયછે, શ્વાસોશ્વાસની વણાથી પણ અન’ત ગુણાધિક મચ જે વારે દળીયાં ભેગાં થાય તે વારે એક મનને લેવા ચેાગ્ય

Page #71

ખાન વિચાર.
પટ
વર્ગણ થાય છે. મનની વર્ગણાથી પણ આઠમી કર્મ વગણ અનંત ગુણાધિક પરમાણુત્કંધવાળી જાણવી. એ રીતે જીવને અકેકે પ્રદેશ રાગ દ્વેષની ચિકાશે કરી કર્મની અનંતિ વણાઓ લાગી રહી છે. આઠ વર્ગણાઓ જીવને અનાદિ કાળથી લાગી રહી છે.
દારિક, વૈક્રિય, આહારક, અને તૈજસ એ ચાર વર્ગણ બાદર છે. તેમાં પંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને આઠ સ્પર્શ એ વિશ ગુણ જાણવા, અને બાકીની ચાર વગણ સૂક્ષમ છે, તેમાં પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને ચાર સ્પર્શ મળી સોળ ગુણ છે.
એક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ અને બે સ્પર્શ મળી પાંચ ગુણ છે, તે પરમાણુઓ સદા શાશ્વતા છે, બન્યા બળે નહી, છેદયા છેદાચ નહી. જેટલા છે તેટલાને તેટલા છે, ચિદ રાજ લેક વ્યાપી છે. અકેક પરમાણુ એકેક વસ્તુમાં અનંતિ અનતિવાર પરિણમી ચુકે ત્યાં જે વસ્તુને પરિણમીને તે વસ્તુથી છુટયે તે વખતે તે વસ્તુના પર્યાયને વ્યય થયે અને બીજી વસ્તુમાં જઈ પરિણ, તેથી તે વસ્તુના પર્યાયને ઉત્પાદ થયે એમ અકેક પરમાણુ ઉત્પાદ અને વ્યયરૂપ પર્યાયપણે પલટા તેમાં અને તે કાલ રાયે ને હજી અનંત કાળ જશે; પણ પરમાણુતેને તેજ છે. ધુવણે છે, એમ બાકીના પાંચ દ્રવ્યમાં ઉત્પાદ વ્યય થઈ રહ્યો છે, તે દ્રવ્યપણે ઇવ છે, ચાદ રાજ લેકના આકાશના સર્વ પ્રદેશે આ જીવે અનંતવાર જન્મ મરણ કર્યા, ચાદ રાજ લેક પણ તેના તેજ છે, અને જે પણ તેને તેજ છે.
ઉર્ધ્વ લેક, અલેક અને તછ લેકમાં છવ અનંતવાર જઈ, આ પણ જ્યાં સુધી કર્મ છે, ત્યાં સુધી ભમવાનું છે. જ્યારે કર્મને નાશ થશે, ત્યારે સિદ્ધશિલા ઉપર જે સિદ્ધ ક્ષેત્ર છે, ત્યાં જીવને રહેવાનું થશે, એ ચોથો સંસ્થાના વિચયનામને પાયે જાણ.

Page #72

૬૦
ધ્યાન વિચાર.
હવે સક્ષેપથકી ધર્મ ધ્યાનનુ' લક્ષણ કહે છે, કમરૂપી સમુદ્ર જે જન્મ જરા મરણુરૂપી જલે કરી ભરેલા છે, તેમાં માહ રૂપી મોટા ભમરા પડી રહ્યા છે. અને કામરૂપી વડવાનલ અગ્નિ સળગી રહ્યો છે. અને તે કર્મ રૂપી સમુદ્રમાં કષાયરૂપી ચાર પાતાળ કળશા છે. આશા રૂપી મોટા વાયુ વાઈ રહ્યા છે, માઠા વિકલ્પ સ’કલ્પ રૂપી કલેાલ ઉછળી રહ્યા છે, કપટરૂપી મેાટા મગરમચ્છ યાં દોડી રહ્યા છે, મિથ્યાત્વ અવિરતિરૂપ જ્યાં મેટા ખડક લાગી રહ્યા છે, તૃષ્ણારૂપી ભરતી ઓટ જ્યાં થયા કરે છે, ભય અને શેક રૂપી પાણીની છોળેા પર્વતાને ભેદી નાંખે છે, ઉપર્યુંક્ત કમ રૂપી આ સ'સાર સમુદ્ર છે. યાચના રૂપ સેવાલને સમુહ જ્યાં ઘણા છે, દુઃખે કરીને પૂર્ણ થાય, એવું જે વિષય સુખ તે સમુદ્રના મધ્ય ભાગ છે. અજ્ઞાન રૂપી વાદળના અધકાર ઘણા યાપી રહ્યો છે, આપદા રૂપી વીજળી પડવાને કહ્યા ઘણા ભય રહ્યો છે, એવા જે સંસાર સમુદ્ર તેને તરવાને ઉપાય કહે છે.
સમકિત રૂપ દૃઢ અને ખાંધેલુ અને અઢાર હજાર શિલાંગ રથ તે રૂપી પાટીયાં જ્યાં જડેલાં છે એવું ચારિત્ર રૂપ જે ઝહાજ છે ત્યાં જ્ઞાન રૂપ નિયામક એ ઝડાજ ચલાવનાર છે. સંવર રૂપી કીચે કરી પાટીયાના આશ્રવ રૂપ છિદ્રને પુયા છે, જ્યાં મને ગ્રુતિ રૂપ સુકાનછે, તે આચાર રૂપ મડપે કરીને દીપતુંછે, અને સાત નય રૂપ સાત માળે કરી શાભનું એવું વહાણુ છે, અને ઉત્સર્ગ અને અપવાદ રૂપ જેને એ માર્ગ છે, એવા વહાણમાં શુદ્ધે અધ્યવસાય રૂપ ઘણા બળવંત ચાન્દ્રાએ ચઢયા છે, વળી જ્યાં યોગ રૂપ સ્ત ભછે; તે સ્તંભ ઉપર અધ્યાત્મ રૂપ શઢ જ્યાં ચઢાવેલે છે, હવે એ શઢ રૂપી અધ્યાત્મ જ્ઞાનથકી પ્રગટ થયા જે તપ રૂપ પવન અનુકૂળ વાતા થક સવેગ . રૂપ વેગે કરીને ચાલ્યું હ્યુ છે, તેમાં મુનિરાજ બેઠા છે, તે મુનિરાજ મહાઋદ્ધિના ધણી છે, ખાર ભાવના
મહા

Page #73

ધ્યાન વિચાર.
રૂપી પેટીઓમાં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરૂપ રત્ન ભરેલાં છે, એવા મુનીશ્વર કર્મ રૂપ સંસાર સમુદ્રમાં વહાણમાં બેઠા થકા ચાલ્યા જાયછે; હવે મેક્ષ રૂપી નગરે મુનીશ્વર રૂપ સાર્થવાહને જતા દેખીને સંસારમાં રહેલા મોહરૂપપલિપતિએ મુનિરૂપ સાર્થવાહને લુંટવાને વિચાર કર્યો. તે મેહ રૂપ મહિલપતિ મહા બળવાનું છે. કોંધાદિક ભિલૂને રાજા છે. ઇંદ્ર, ચંદ્ર, અને નાગેન્દ્ર સરખાપણ તેને જીતવા સમર્થ નથી, એ બળવાન છે, તે મનમાં ઉદાસ થયે, અને વિચાર કરવા લાગ્યો કે, આપણા સંસાર રૂ૫ નાટકને ઉછેદ થાય છે, અને આપણી ઋદ્ધિને નાશ થાય છે. એમ ઘણો શોકાતુર થઈને બેઠે. તેના મનમાં એવો વિચાર થયો કે બેસી રહેતાં કંઈ થવાનું નથી ઉદ્યમ કરું, અને એ સર્વ વ્યક્તિ લુંટી લઈ આવું. એમ વિચારી પિતાને દુધ્ધન નામને જે ખલાસી તેને તેડાવી કહ્યું કે- આપણું દુબુદ્ધિનામે વહાણ તૈયાર કરે, અને દુષ્ટાચાર પ્રમુખ ઝહાજ છે તે સર્વ તૈયાર કરે પશ્ચાત્ રાગ અને દ્વેષ યોદ્ધાઓને કહ્યું કે આપ આપણી સેના લઈને તૈયાર થાઓ; સર્વ સુભટોને સજ્જ કરી તે યોદ્ધાઓ વહાણુમાં બેઠા. ઝપાટા બંધ ભવ સમુદ્રમાં તે વહાણ ચાલવા લાગ્યું, ચાલતાં ચાલતાં લડાઈની જગ્યા ઉપર આવ્યું, તે વારે ધર્મરાજાના સુભટ જે ચારિત્ર રૂપ વહાણને વિષે સ્થિરતા રૂપ મંડળમાં બેઠા હતા, તેમણે મેહુ રાજાનું સૈન્ય દીઠું, દેખીને તુરત ઉઠી સજજ થઇને રણમંડપ ભૂમિપર આવ્યા.
તત્વ ચિંતા-ઉપયોગ રૂપ જે વહાણ તે લઈને સજજ થયા પછી મેહ રાજા સાથે માંહમાંહે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા, સમ્યક દર્શન પ્રધાને મિથ્યાત્વ પ્રધાનને અંત દશાએ પહોંચાડે. ઉપશમ નામના સુભટે કષાયાદિ એરટાઓને હરાવી નસાડી શકયા. શીયલ સુભટે કંદર્પ ચોરને જીરા ભટે હા પરિપુને જરા. શ્રુત જ્ઞાન તથા ગાદિ સુભટે નિદ્રાવિકથાદિ ભટોની ખાખવીખી કરી નાખી.

Page #74

કર
ધ્યાન વિચાર.
ઇંદ્રિયનિગ્રહ સુભટે અસયમ ચારને હણ્યા ધર્મ ધ્યાનને શુલ ધ્યાન એએ સુભદ્રાએ આત ધ્યાન અને રીદ્રધ્યાન એબે સુભાને હયા ક્ષયાપશમ ચન્દ્રે દર્શનાવરણી શત્રુને હણ્યો. વળી અશાતા રૂપ મેહરાજાનું સૈન્ય તે પુણ્ય ઉદય ચક્રદ્ધાના બળથી નાડું. હવે આવી દશા દેખીનેદ્રવ્ય સ્વરૂપ હાથી ઉપર બેસી, રાગરૂપ પુત્રે કરી સહિત મેહરાજા લડાઈ કરવા પોતેઆન્યા, ત્યારે ધર્મરાજા શ્રદ્ધારૂપ અષ્ટાપદ વાહન ઉપર બેસીને જ્ઞાનરૂપપુત્ર સહિત ચઢા, અને મેહરાજાને સહે જમાં હણ્યા, સર્વ માહરાજાના સૈન્યનુ' નિક`દન કર્યું.તે વારે મુનિ મહારાજે મહા આનંદને મામકા. ધર્મરાજાના પસાયથી પેાતાનુ ઈષ્ટ કાર્ય સર્યું. તે વારે તે મીનશ્વર મહા વ્યવહારી થયા. કાઈ રીતને ભય રહ્યો નહીં, અને ચારે દિશાએ વેપાર કરવા લાગ્યા.
એવી રીતે પેાતાના મનની અંદર અને સૈન્યનું સ્વરૂપવિચારવું. અત્ર બહારનો કોઇ ચાર નથી, તેમ રાજા પણ કાઈ નથી. સ્વસ્વરૂપાનુયાયીપણું પ્રવતે તેા ધર્મરાજાના પક્ષની જીત સમજવી, અને પરાનુયાયીપણે મતે તેા માહરાજાના પક્ષની જીત સમજી એમ પેાતાના અંતરમાં અન્ને સ્વરૂપ વિચારવાનાં છે. એ ધયાન ચોથા ગુણુ ઠાણુથી તે સાતમા ગુડાણ સુધી હોયછે. જો ચેાથે જીણુઠાણે ધર્મ ધ્યાન ન હોય તેા સમિત રહે નહીં, આઠમા ગુણડાણાથી શુકલ ધ્યાનના પ્રારંભ થાય છે.
એ ધમ ધ્યાનની ભાવનાએ ચાર છે. ૧ મૈત્રી ભાવના, ૩ કાર્ય ભાવના, ૪ અને માધ્યસ્થ્ય ભાવુંના છે.
ભાવના ર પ્રદ ભાવના એ ર
મૈત્રી ભાવના-એટલે સર્વ જીવ સાથે મિત્રતા ચિ'તવવી તેને મૈત્રી ભાવના કહે છે. પેાતાના મિત્રનુ' જેમ ભલુ' કરવા ચાહે છે તેમ તેમ સ જીવનું ભલું ચિંતતવું. સત્તાએ સર્વ જીવ સરખા છે, વજાતીય છે, કાઈ આપણા શત્રુ નથી, અને કોઇ મિત્ર નથી કમ એજ

Page #75

ધ્યાન વિચારે.
શત્રુ છે. પણ પ્રતિ શરીર ભિન્ન છે શત્રુ નથી. એ બીચારા કમના વશ પડ્યા છે તેથી બીજાનું ભૂંડું કરવા ચાહે છે, પણ કમ રહિત નિર્મળ હોત તે કદી ભૂંડું કરવા ઇછા કરતા નહીં. જેમ સિદ્ધના જીવો કર્મ રહિત છે, તેથી કેઈનું ભૂડું કરવા તે સમર્થ નથી, તેમ સર્વ જેવો કોઈનું ભૂંડું કરવા સમર્થ નથી. સુખ દુઃખ કરનાર કર્મ છે, કેમ એ મહા વૈરી છે. સર્વ જ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રે કરી એક સરખા છે, માટે સર્વ જીવનું હિત થાય તેમ વિવું. સવ જીવ ધર્મ પામે તે સારૂં એવી જે ચિંતવના તે -ળી ભાવના જાણવી.
૨ પ્રમોદ ભાવના-કહેતાં મહા હર્ષનું થવું, ગુણવંતને દેખીને ગુણદૃષ્ટિધારકવિચારે કે તે મહા જ્ઞાન છે,જેજે ધર્મી જી હેય તેને દેખી આનંદાશ્રુ આવે, વળી મહા મુનિના મેળાપથી હર્ષ પામે અને મનમાં પ્રગટે કે, અહે મારા ધન્ય ભાગ્ય કે કૃપા સમુદ્ર, ક્ષમા ભંડાર, મહા મુનીશ્વરનાં દર્શન થયાં. અહો ! હું તેમની સેવા કરીશ, મારા સર્વ પાપ જશે, વળી તે ગુરૂ અનંત ગુણના ધણી છે, મિક્ષ સુખના દાતાર છે, મેક્ષ માર્ગન સાથે વાહ છે. તત્ત્વ ભગી છે, પરભાવ ત્યાગી છે, સ્વભાવ રમણી છે. અજ્ઞાની જેને જ્ઞાનરૂપ ચક્ષુના દેનાર, દુર્ગતિ પડતા પ્રાણીને વારનાર, સુગતિ પહોંચાડનાર, જ્ઞાની, ધ્યાની, માની, વૈરાગી, અને ત્યાગી એવા મુનીશ્વર મહારાજાના દર્શન થયાં તે મારું મોટું ભાગ્ય જાણવું. વળી ગુરૂ મહારાજના ઉપકારનું ઓશીંગણ કોઈ પણ રીતે થઈ શકાય નહીં, તેવા ગુરૂ છે. અહો ! ધન્ય ઘડી આજ, ધન્ય દિવસ આજનો આજ હું કૃતાર્થ થયે, આજ મને યાદ્વાદ ધમ સાંભળવાને વેગ મળે, એમ ચિંતવે. જ્યાં આત્મ રવરૂપની વાત થઈ રહી છે, ત્યાં પણ ઘણો આનંદ માને, વળી ગુરૂ આદિકના મળવા થકી વિદ્યારે જે આજ મને ચિંતામણિ રત્ન કોટા કેટી મળ્યાં. સાધમી ભાઇને પણ દેખી રોમરાજી ખડી થાય. એ રીતે બીજી પ્રમોદ ભાવના કહી.

Page #76

૪
ધ્યાન વિચાર,
હવે ત્રીજી કાચ ભાવના કહે છે.
સર્વ જીવ ઉપર દયા રાખવી. અહૈ ! આ જીવ કયારે ધમ પામશે. દયા એ પ્રકારની છે, બ્ય દયા અને ઓજી ભાવદયા. તેમાં જીવના દેશ પ્રાણનું રક્ષણ કરવું તે, દ્રવ્ય દયાછે અને તે જીવને વીતરાગ ધર્મની પ્રાપ્તિ કરાવવી, ધમની ઓળખાણ કરાવવી તે ભાવ દયાછે. વીતરાગ ભગવતે આઠ પ્રકારની જીત્ર ઉપર દયા ચિતવવાની કહી છે, પણ આ ઠેકાણે ગ્રંથ ગારવ થાય માટે લખી નથી.
હવે ચેાથી મધ્યસ્થ્ય ભાવના કહે છે.
ધર્મી વા અધર્મી માણુસ ઉપર સમભાવ તેને મધ્યસ્થ્ય ભાવના કહેછે. મિથ્યાત્વી, અને જીવઘાતી પ્રાણીઓને દેખી તેમના ઉપર ફાધ કરવા નહિ, મનમાં ચિ’તવવું કે, એ ખીચારા જીવ કમના યાગે એવા થયા છે, પણ કર્મને નાશ થયે છતે એ જીવ શુદ્ધ સ્વરૂપ રમણી થશે. કેના ઉપર દ્વેષ કરવા અને કેાના ઉપર રાગ કરવા ઈત્યાદિ ચિંતવવું, તેને મધ્યસ્થ્ય ભાવના કહે છે.
માધ્યસ્થ્ય ભાવથી રાગ દ્વેષની પરિણતિ મન્દ પડેછે, અને સર્વત્ર ન્યાય દૃષ્ટિથી સત્ય દેખી શકાય છે.
હવે શુકલ ધ્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે.
શુકલ ધ્યાનના ચાર પાડ્યા છે, ૧ પૃથકત્લ વિતક સપ્રવિચાર, ૨ એકત્વ ચિંતક અપ્રવિચાર, ૩ સૂક્ષ્મ,ક્રિયા અપ્રતિપાતિ ૪ ઉચ્છિ ન્ન ક્રિયા અનિવૃત્તિ. આચાર પાયાનું તત્વાર્થ સૂત્ર, સમ્મતિત અને ચેગ શાસ્ત્ર વગેરેમાં વિશેષતઃ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કર્યું છે.
૧ પ્રથમ પાત્રામાં પૃથપણે દ્રશ્ય ગુણ અને પયાયનું શ્રુત જ્ઞાનના આલંબન વડે એક ચિતવ્યા પછી અન્ય એમ વિકલ્પ સહિત ધ્યાન કરવામાં આવે છે.
૨. બીજા પાયામાં દ્રશ્ય ગુણ પાત્રની એકતા કરી શ્રુત જ્ઞાનના

Page #77

ધ્યાન વિચાર.
૬૫
આ લખન વડે વિકલ્પ રહિત વીર્થ ઉપગની એકાગ્રતાએ ધ્યાન કરાય છે.
એ બે પાયામાં ભુત જ્ઞાનાલંબી પણ છે, અવધિજ્ઞાન અને મનઃ પર્યવ જ્ઞાનના ઉપગમાં વર્તને કોઈ જીવ ધ્યાન કરી શકે નહીં. બીજા પાયાના ધ્યાનથી આત્મા, જ્ઞાનાવરણીય, દર્શના વરણીય, મેહનીય અને અન્તરાય, એ ચાર ઘાતી કર્મને ક્ષય કરી કેવલ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે છે.
૩ ત્રીજા સૂક્ષ્મ અપ્રતિપાતિ નામના ધ્યાનમાં કેવલજ્ઞાની સૂમ મન વચન અને કાયાના વેગને રૂધે છે, શેલેશી કરણ કરે છે અને અપ્રતિપાત નિર્મળ અચલતા રૂપ પરિણામને પામે છે.
૪ ચેથા ઉચિછન્ન ક્રિયાનુવૃત્તિ નામના ચોથા પાયામાં વેગ નિરોધ કર્યો પછી બાકી રહેલી તેર પ્રકૃતિ અપાવે છે, અકમ થાય છે સર્વ પદ્ગલિક ક્રિયાથી રહિત થાય છે, સર્વ કિયાને ઉછેદ કરી. અકિય બને છે અને એક સમયમાં સિદ્ધસ્થાનમાં જઈ સાદિ અનંતમાં ભાગે રહે છે ત્યાંથી કદી સંસારમાં પાછું આવતું નથી.
પદથ, પિડરથ, રૂપ અને રૂપાતીત એ ચાર પ્રકારનું ધ્યાન કરવાથી આત્મા પોતાના અનન્ત સગુણોને પ્રગટ કરી પરમાત્મપદ પામે છે. અરિહતાદિપદ દ્વારા ધ્યાન ધરવું, શરી રરૂપ: પિંડમાં રહેલા આત્માનું ધ્યાન ધરવું, કર્મ રૂપી છે, તેની સાથે રહેલા આત્માના સ્વરૂપને વિચાર કરે, કમ રૂપી છે તેનાથી ભિન્ન આત્મા અરૂપી છે. તે અરૂપી આત્માનું ધ્યાન ધરવું, ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારના ધ્યાન વડે આત્મા, સકલ કમને ક્ષય કરીને અનંત શકિત મેળવી સિદ્ધ પરમાત્મા બને છે. ભૂતકાળમાં અનંત જીવો ધ્યાનના પ્રતાપે મુક્તિ પામ્યા, અને ભવિષ્યમાં પામશે- ઈત્યાદિ.

Page #78

;
ધ્યાન વિચાર
સંવત્ ૧૯૫૮ ચૈત્ર સુદી ૧ भु. परा
अन्त्यमङ्गलम्,
धर्म ध्यान प्रभावथी, कर्मकलङ्क विनाश; शुक्ल ध्यान प्रभावथी, मुक्तिपुरीमां वास. . सप्तभंगीने सातनय, चार निक्षेप सार; गुरुगमथी मन धारतां, पामे भवजलपार. द्रव्य गुण पर्यायने, सम्यग् ध्यावे जीव; निश्चयने व्यवहारथी करतां पामे शिव. ओगाणेश अठावननो, चैत्र शुक्ल सुखकार; प्रतिप्रदादिन पूर्ण ग्रन्थ, करतां हर्ष अपारनगर पादरा शोभतुं, शान्तिनाथ सुखकार; वकील मोहनलाल भाइ, विज्ञप्ति करनार विज्ञप्तिथी ए रच्यो, नरनारी सुखकार; योग्य जीवने सम्जे, ध्यान सदा हितकार. आगम समुद्र अपार छे, कोइक पामे पार; श्रुतविन्दु अमृत तो सर्व रोग हरनार. गुरु सुखसागर प्रेमथी, नाठा संघळा क्लेश; बुद्धिसागर प्रेमथी, रचतां शांति हमेश
1
"A
१
ર
८
कियोद्धारक श्रीनेए सागरजी सच्छिष्य चारित्र चूडामणि श्रीरविसागरजी ताच्छष्य शान्तमूर्ति श्री सुखसागरजी तच्छिष्य श्रीबुद्धिसागर रचित ध्यानविचारग्रन्थ समाप्त ॐ शांतिः ३
લેખક મુનિ બુદ્ધિસાગર
४
६

Page #79