Book Title: Dharm ka Marm Jain Drushti
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Shwetambar_Sthanakvasi_Jain_Sabha_Hirak_Jayanti_Granth_012052.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211194/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma : jaina dRSTi dharma zabda jise aMgrejI meM Religion (rilIjana) kahA jAtA hai, kisI kavi ne kahA haiusakI vyutpatti hameM yaha batAtI hai ki dharma eka yojaka tattva hai, vaha na hindU burA hai na musalamAM burA hai| jor3atA hai| rilIjana zabda rI+lIjera se banA hai| jisakA artha hotA burA vaha hai jisakA dila burA hai / / hai- puna: jor3ane vaalaa| jabaki sampradAya yA School zabda vibhAjana sampradAya vaha raMgIna cazmA hai jo sabako apane hI raGga meM dekhanA kA sUcaka hai| isa prakAra jahA~ dharma kA kArya jor3anA hai, vahA~ sampradAya cAhatA hai aura jo bhI use apane se bhinna raGga meM dikhAyI detA hai kA kArya vibhAjita karanA hai| yadi hama isa AdhAra para hI koI niSkarSa use vaha galata mAna letA hai| jabaki dharma khulI A~khoM se usa sArabhUta nikAleM to hameM kahanA hogA ki sAmpradAyikatA meM dharma nahIM (rahA huA) tattva ko dekhatA hai, jo sabhI ke mUla meM samAna rUpa se samAyA huA hai| dharma meM rahakara to sampradAya meM rahA jA sakatA hai, kintu sampradAya hai| isIlie dhArmika hokara to sampradAya meM huA jA sakatA hai, kintu meM rahakara koI dharma meM nahIM raha sakatA hai| yadi ise aura adhika spaSTa sampradAya meM hokara koI vyakti dharma meM nahIM ho sktaa| sampradAya dharma kareM to isakA tAtparya hogA ki yadi vyakti dhArmika hai aura vaha kisI sAdhanA kI eka viziSTa prakriyA ko apanAne vAle logoM kA eka samUha sampradAya se jur3A hai to vaha burA nahIM, kintu yadi vyakti sampradAya hai, kintu jaba yahI loga dharma ke mUla utsa ko chor3akara mAtra bAhya meM hI jItA hai aura dharma meM nahIM, to vaha nizcaya hI samAja ke lie kriyAkANDoM ko hI saba kucha samajha lete haiM to ve dhArmika na rahakara eka cintA kA viSaya hai| Aja sthiti yaha hai ki hama saba sampradAyoM sAmpradAyika bana jAte haiM aura yahI sAmpradAyikatA burI hai| pUrva meM meM jIte haiM, dharma meM nhiiN| isIlie Aja sAmpradAyikatA mAnava mAtra jo yaha kahA gayA hai ki sampradAyoM meM dharma nahIM, usakA tAtparya yahI ke lie khatarA bana rahI hai| hai ki sAmpradAyika AgrahoM ke sAtha koI vyakti dhArmika nahIM ho sktaa| dharma svabhAva hai, vaha Antarika hai| sampradAya kA sambandha AcAra dharma ko yadi hama kendra-bindu mAneM to sampradAya vyakti rUpI paridhi-bindu kI bAhya rur3hiyoM taka sImita hai isalie vaha bAharI hai| sampradAya yadi ko kendra se jor3ane vAlI trijyA rekhA ke samAna hai| eka kendra-bindu dharma se rahita hai to vaha ThIka vaisA hI hai jaisA AtmA se rahita shriir| se paridhi-binduoM ko jor3ane vAlI aneka rekhAyeM khIMcI jA sakatI sampradAya dharma kA zarIra hai aura zarIra kA honA burA bhI nahIM, kintu haiN| yadi ve sabhI rekhAyeM paridhi-bindu ko kendra se jor3atI haiM taba to jisa prakAra zarIra meM se AtmA ke nikala jAne ke bAda vaha zava ho ve eka-dUsare ko nahIM kATatI apitu eka-dUsare se milatI haiM kintu jAtA hai aura pariveza meM sar3AMdha va durgandha phailAtA hai usI prakAra dharma koI bhI rekhA jaba kendra kA parityAga kara calatI hai to vaha dUsare se rahita sampradAya bhI samAja meM ghRNA aura arAjakatA utpanna karate ko kATane lagatI hai, yahI sthiti sampradAya kI hai| sampradAya jaba taka haiM, sAmAjika jIvana ko galita va sar3AMdhayukta banAte haiN| zAyada yahA~ dharma kI ora unmukha hai taba taka ve eka-dUsare ke virodha meM khar3e nahIM pUchA jA sakatA hai ki dharma aura sampradAya meM antara kA AdhAra kyA hote, kintu jaba sampradAya dharma se vimukha ho jAte haiM to ve eka dUsare hai? vastuta: dharma AsthA/niSThA ke sAtha mAnavIya sadguNoM ko jIvana ko kATane lagate haiN| yadi vibhinna sampradAya paraspara saujanya evaM sahiSNutA meM jIne ke prayAsa se bhI jur3A hai, jabaki sampradAya kevala kucha rur3ha ke sAtha jIvita haiM to ve vastutaH dharma hI haiM, kyoMki unake mUla meM kriyAoM ko hI pakar3akara calatA hai| naitika sadguNa kAlika satya dhArmikatA kA utsa samAyA huA hai, kintu jaba ve sampradAya eka-dUsare haiM, ve sadaiva zubha haiN| jabaki sAmpradAyika rur3hiyoM kA mUlya yuga vizeSa ke virodha meM khar3e hote haiM to ve 'sampradAya' hote haiM, 'dharma' nahIM; aura aura samAja vizeSa meM hI hotA hai ata: ve sApekSa haiN| jaba ina sApekSika aise dharmarahita sampradAya hI sAmAjika jIvana meM asadbhAva aura vaimanasya satyoM ko hI eka sArvabhauma satya mAna liyA jAtA hai to isI se ko janma dete haiN| sampradAyavAda kA janma hotA hai| yaha sampradAyavAda vaimanasya aura ghRNA dharma ke do pakSa hote haiM- eka usakA zAzvata aura sArvabhauma ke bIja botA hai| ataH kahA jA sakatA hai ki jahA~ dharma Apasa meM pakSa hotA hai tathA dUsarA daizika aura kAlika pkss| dharma kA zAzvata prema karanA sikhAtA hai vahIM sampradAya Apasa meM ghRNA ke bIja botA aura sArvabhauma pakSa usakA sAratattva kahA jA sakatA hai, jabaki daizika hai| yadi hama dharmoM ke mUla sAratattva ko dekheM to unameM koI bahuta aura kAlika pakSa usakA bAhyarUpa kahA jA sakatA hai, jo ki samaya-samaya bar3A antara najara nahIM AtA, kyoMki sabhI dharmoM kI mUlabhUta zikSAe~ para parivartita hotA rahatA hai| dhArmika asahiSNutA kA janma taba hotA samAna hI haiN| na kevala mUlabhUta zikSAyeM hI samAna haiM apitu sabhI hai jaba hama dharma ke isa rur3higata bAhya rUpa ko hI usakA sarvasva mAna kA vyAvahArika lakSaNa bhI samAna hai| ve manuSya ko eka aisI jIvana lete haiM aura dharma ke mUla utsa ko bhulA dete haiN| manuSya ne dharma ke zailI pradAna karate haiM jisameM vyakti aura samAja donoM hI zAnti va sAratattva ke AcaraNa para bala na dekara rur3hiyoM aura karmakANDoM ko sukha kA anubhava kara skeN| hI dharma kA sarvasva mAna liyaa| pariNAmataH dharmoM kI mUlabhUta ekatA . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 vismRta ho gayI aura unake bheda hI pramukha bana gye| isakI phalazruti kahA haidhArmika asahiSNutA aura dhArmika saMgharSoM ke rUpa meM prakaTa huii| yadi tAlIma kA zora itanA, tahajIba kA gula itnaa| hama dharma ke mUla utsa aura zikSAoM ko dekheM to mUsA kI dasa AjJAyeM, barakata jo nahIM hotI, nIyata kI kharAbI hai|| IsA ke parvata para ke upadeza, buddha ke paJcazIla, mahAvarI ke paJcamahAvrata, Aja manuSya kA sabase bar3A durbhAgya to yaha hai ki isa tathAkathita aura pataJjali ke paJcayama eka-dUsare se adhika bhinna nahIM haiN| vastuta: sabhyatA ke vikAsa ke sAtha usakI Adima yuga kI eka sahaja, sarala ye dharma kI mUlabhUta zikSAyeM haiM aura inheM jIvana meM jIkara vyakti na evaM svAbhAvika jIvana-zailI bhI usase china gaI hai, Aja jIvana ke kevala eka acchA IsAI, jaina, bauddha yA hindU banatA hai apitu vaha hara kSetra meM kRtrimatA aura chayoM kA bAhulya hai| manuSya Aja na to sacce artha meM dhArmika bhI banatA hai| apanI mUlapravRttiyoM evaM vAsanAoM kA zodhana yA udAttIkaraNa kara pAyA durbhAgya se Aja dhArmika sAmpradAyikatA ne punaH mAnava samAja hai aura na isa tathAkathita sabhyatA ke AvaraNa ko banAye rakhane ke ko apanI giraphta meM le liyA hai aura dharma ke kucha tathAkathita ThekedAra lie unheM sahaja rUpa meM prakaTa hI kara pA rahA hai| usake bhItara usakA apanI zUdra aiSaNAoM aura AkAMkSAoM kI pUrti ke lie dharma ke nAma 'pazutva' kulA~ceM bhara rahA hai, kintu bAhara vaha apane ko 'sabhya' dikhAnA para mAnava samAja meM na kevala bikharAva paidA kara rahe haiM, apitu ve cAhatA hai| andara vAsanA kI uddAma jvAlAe~ aura bAhara saccaritratA eka varga ko dUsare varga ke viruddha ubhAr3a rahe haiN| aura sadAzayatA kA chadma jIvana, yahI Aja ke mAnasa kI trAsadI hai, pIr3A hai| Asakti, bhogalipsA, bhaya, krodha, svArtha aura kapaTa kI manuSya kI duvidhA-adhyAtmavAda / bhautikavAda damita mUlapravRttiyA~ aura unase janya doSoM ke kAraNa mAnavatA Aja Aja manuSya aMzAta, vikSubdha evaM tanAvapUrNa sthiti meM hai| bauddhika bhI abhizipta hai, Aja vaha dohare saMgharSa se gujara rahI hai- eka Antarika vikAsa se prApta vizAla jJAna-rAzi aura vaijJAnika takanIka se prApta aura dUsarA baahy| Antarika saMgharSoM ke kAraNa Aja usakA mAnasa bhautika sukha-suvidhA evaM Arthika samRddhi manuSya kI AdhyAtmika, tanAvayukta hai, vikSubdha hai, to bAhya saMgharSoM ke kAraNa mAnava-jIvana azAnta mAnasika evaM sAmAjika vipannatA ko dUra nahIM kara pAyI hai| jJAna-vijJAna aura ast-vyst| Aja manuSya kA jIvana mAnasika tanAvoM, sAMvegika kI zikSA dene vAle sahasrAdhika vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM ke asantulanoM aura mUlya saMgharSoM se yukta hai| Aja kA manuSya paramANu hote hue bhI Aja kA zikSita mAnava apanI svArthaparatA aura takanIka kI bArIkiyoM ko adhika jAnatA hai kintu eka sArthaka bhoga-lolupatA para viveka evaM saMyama kA aMkuza nahIM lagA pAyA hai| sAmaJjasyapUrNa jIvana ke Avazyaka mUlyoM ke prati usakA upekSAbhAva bhautika sukha-suvidhAoM kA yaha ambAra Aja bhI usake mana kI mA~ga hai| vaijJAnika pragati se samAja ke purAne mUlya Dhaha cuke haiM aura naye ko santuSTa nahIM kara sakA hai| AvAgamana ke sulabha sAdhanoM ne vizva mUlyoM kA sRjana abhI ho nahIM pAyA hai| Aja hama mUlyariktatA kI kI dUrI ko kama kara diyA hai, kintu manuSya-manuSya ke bIca hRdaya sthiti meM jI rahe haiM aura mAnavatA naye mUlyoM kI prasava-pIr3A se gujara kI dUrI Aja jyAdA ho gayI hai| yaha kahIM dharma ke nAma para to kahIM rahI hai| Aja vaha eka nirNAyaka mor3a para khar3I huI hai; usake sAmane jAti evaM varNa ke nAma eka-dUsare se kaTate cale jA rahe haiN| surakSA do hI vikalpa haiM- yA to puna: apane prakRta Adima jIvana kI ora ke sAdhanoM kI yaha bahulatA Aja bhI usake mana meM abhaya kA vikAsa lauTa jAye yA phira eka naye mAnava kA sRjana kare, kintu pahalA vikalpa nahIM kara pAyI hai, Aja bhI vaha utanA hI AzaMkita, AtaMkita aura aba na to sambhava hai aura na vrenny| ata: Aja eka hI vikalpa AkrAmaka hai, jitanA Adima yuga meM rahA hogaa| mAtra itanA hI nahIM, zeSa hai- eka naye AdhyAtmika mAnava kA nirmANa, anyathA Aja Aja vidhvaMsakArI zastroM ke nirmANa ke sAtha usakI yaha AkrAmaka hama usa kagAra para khar3e haiM, jahA~ mAnava jAti kA sarvanAza hameM pukAra vRtti adhika vinAzakArI bana gayI hai aura vaha zastra-nirmANa kI isa rahA hai| yahA~ joza kA yaha kathana kitanA maujUM haidaur3a meM sampUrNa mAnava jAti kI antyeSTi kI sAmagrI taiyAra kara rahA saphAiyA~ ho rahI haiM jitanI, dila utane hI ho rahe haiM maile| hai| Arthika sampannatA kI isa avasthA meM bhI manuSya utanA hI adhika andherA chA jAyegA jahA~ meM, agara yahI rozanI rhegii|| arthalolupa hai, jitanA ki vaha pahale kabhI rahA hogaa| Aja manuSya isa nirNAyaka sthiti meM mAnava ko sarvaprathama yaha taya karanA hai kI isa arthalolupatA ne mAnava jAti ko zoSaka aura zoSita aise ki AdhyAtmavAdI aura bhautikavAdI jIvana dRSTiyoM meM se kauna use do vargoM meM bA~Ta diyA hai, jo eka dUsare ko pUrI taraha nigala jAne vartamAna saMkaTa se ubAra sakatA hai? jaina dharma kahatA hai ki bhautikavAdI kI taiyArI kara rahe haiN| eka bhogAkAMkSA aura tRSNA kI daur3a meM pAgala dRSTi manuSya kI usa bhoga-lipsA tathA tadjanita svArtha evaM zoSaNa hai to dUsarA peTa kI jvAlA ko zAnta karane ke lie vyagra aura vikssubdh| kI pAzavika pravRttiyoM kA nirasana karane meM sarvathA asamartha hai, kyoMki Aja vizva meM vaijJAnika takanIka aura Arthika samRddhi kI dRSTi se bhautikavAdI dRSTi meM manuSya mUlata: pazu hI hai| vaha manuSya ko eka sabase adhika vikasita rASTra yU0esa0e0, mAnasika tanAvoM evaM AdhyAtmika (Spiritual being) na mAnakara eka vikasita sAmAjika AparAdhika pravRttiyoM ke kAraNa sabase adhika parezAna hai, isase pazu (Developed social animal) hI mAnatI hai| jabaki jaina dharma sambandhita A~kar3e cauMkAne vAle haiN| kisI urdU zAyara ne ThIka hI mAnava ko viveka aura saMyama kI zakti se yukta mAnatA hai| bhautikavAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma : jaina dRSTi 347 ke anusAra manuSya kA niHzreyas usakI zArIrika evaM manovaijJAnika ko mAnatI hai, usake anusAra sukha-duHkha vastugata lakSya haiN| ata: mA~goM kI santuSTi meM hI hai| vaha mAnava kI bhoga-lipsA kI santuSTi bhautikavAdI mAnava sukha kI lAlasA meM vastuoM ke pIche daur3atA hai ko hI usakA carama lakSya ghoSita kara detA hai| yadyapi vaha eka Aropita aura unake saMgraha hetu steya, zoSaNa evaM saMgharSa jaisI sAmAjika burAiyoM sAmAjikatA ke dvArA manuSya kI svArtha evaM zoSaNa kI pAzavika vRttiyoM ko janma detA hai| isake viparIta jaina dharma yA adhyAtma hameM yaha sikhAtA kA niyamana karanA avazya cAhatA hai, kintu isa Aropita sAmAjikatA hai ki sukha-duHkha AtmakRta haiN| bAhara na koI zatru hai aura na koI kA pariNAma mAtra itanA hI hotA hai ki manuSya pratyakSa meM zAnta aura mitr| AtmA hI apanA mitra aura zatru hai| suprasthita AtmA mitra hai sabhya hokara bhI parokSa meM azAnta evaM uddIpta banA rahatA hai aura una aura duHprasthita AtmA zatru hai| ata: sukha-duHkha kI khoja padArthoM meM avasaroM kI khoja karatA hai jaba samAja kI A~kha bacAkara athavA na kara AtmA meM karanA hai| jaina AcArya kahate haiM ki yaha jJAna-darzana sAmAjika AdarzoM ke nAma para usakI pAzavika vRttiyoM ko chadma rUpa svarUpa zAzvata Atma tattva hI apanA hai, zeSa sabhI saMyogajanya padArtha meM khulakara khelane kA avasara mile| bhautikavAda mAnava kI pAzavika AtmA se bhinna haiM, apane nahIM haiN| ina sAMyogika upalabdhiyoM meM vRttiyoM ke niyantraNa kA prayAsa to karatA hai, kintu vaha usa dRSTi kA mamatvabuddhi duHkha-paramparA kA kAraNa hai, ata: Ananda kI prApti hetu unmUlana nahIM karatA hai, jo ki isa pAzavika vRttiyoM kA mUla udgama inake prati mamatvabuddhi kA sarvathA tyAga karanA apekSita hai| saMkSepa meM hai| usakA prayAsa jar3oM ko sIMcakara zAkhAoM ke kATane kA prayAsa dehAdi Atmetara padArthoM ke prati mamatvabuddhi kA tyAga aura bhautika hai| vaha roga ke kAraNoM ko khojakara unheM samApta nahIM karatA hai, apitu upalabdhiyoM ke sthAna para Atmopalabdhi arthAt vItarAga dazA kI upalabdhi mAtra roga ke lakSaNoM ko dabAne kA prayAsa karatA hai| yadi jIvana kI ko jIvana kA niHzreyasa svIkAra karanA adhyAtmavidyA aura jainadharma mUla dRSTi bhautika upalabdhi aura daihika vAsanAoM kI santuSTi ho to kA mUlatattva hai aura yahI mAnava jAti ke maGgala kA mArga hai, kyoMki svArtha aura zoSaNa kA cakra bhI samApta nahIM hogaa| usake lie hameM isI ke dvArA Adhunika mAnava ko Antarika evaM bAhya tanAvoM se mukta jIvana ke ucca mUlyoM yA AdarzoM ko svIkAra karanA hogaa| jaba taka kara nirAkula banAyA jA sakatA hai| eka AdhyAtmika dRSTi ke AdhAra para sAmAjikatA ko vikasita nahIM kiyA jAtA hai, taba taka Aropita sAmAjikatA se mAnava kI svArtha mamatA kA visarjana / duHkha kA nirAkaraNa evaM zoSaNa kI vRttiyoM kA vAstavika rUpa meM nirAkaraNa asambhava hai| AdhyAtmika mUlyoM kI svIkRti kA yaha tAtparya nahIM hai ki zArIrika evaM bhautika mUlyoM kI pUrNatayA upekSA kI jaaye| jaina dharma duHkha kA mUla mamatA ke anusAra zArIrika mUlya adhyAtma ke bAdhaka nahIM, sAdhaka haiN| bhagavAn mahAvIra ne isa tathya ko gaharAI se samajhA thA ki nizIthabhASya meM kahA gayA hai ki mokSa kA sAdhana jJAna hai, jJAna kA bhautikavAda mAnavIya duHkhoM kI mukti kA samyak-mArga nahIM hai, kyoMki sAdhana zarIra hai, zarIra kA AdhAra AhAra hai| zarIra zAzvata Ananda vaha usa kAraNa kA uccheda nahIM kara sakatA jisase duHkha-paramparA kI ke kUla para le jAne vAlI naukA hai| isa dRSTi se usakA mUlya bhI yaha dhArA prasphuTita hotI hai| ve uttarAdhyayana sUtra meM kahate haiM ki hai, mahattva bhI hai aura usakA sAra-sambhAla bhI karanA hai| kintu dhyAna "kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci" arthAt rahe, dRSTi naukA para nahIM, kUla para honA hai, naukA sAdhana hai, sAdhya samasta bhautika evaM mAnasika duHkhoM kA mUla kAraNa kAmAsakti hai| nhiiN| bhautika evaM zArIrika AvazyakatAoM kI eka sAdhana ke rUpa bhautikavAda ke pAsa isa kAmAsakti yA mamatvabuddhi ko samApta karane meM svIkRti jaina dharma aura sampUrNa adhyAtmavidyA kA hArda hai| yaha vaha kA koI upAya nahIM hai| na kevala jaina dharma ne apitu lagabhaga sabhI vibhAjaka rekhA hai, jo adhyAtma. aura bhautikavAda meM antara spaSTa karatI dharmoM ne isa bAta ko ekamata se svIkAra kiyA hai ki samasta duHkhoM hai| bhautikavAda meM bhautika upalabdhiyA~ yA jaivika mUlya svayameva sAdhya kA mUla kAraNa Asakti, tRSNA yA mamatvabuddhi hai| yadi hama mAnava haiM, antima haiM, jabaki adhyAtma meM ve kinhIM ucca mUlyoM kA sAdhana jAti ko svArtha, hiMsA, zoSaNa, bhraSTAcAra evaM tadjanita duHkhoM se haiN| jaina dharma kI bhASA meM kaheM to sAdhaka kA vastuoM kA tyAga aura mukta karanA cAhate haiM to hameM bhautikAvAdI dRSTi kA parityAga kara usa vastuoM kA grahaNa donoM hI saMyama (samatva) kI sAdhanA ke lie haiN| AdhyAtmika dRSTi kA vikAsa karanA hogA jisake anusAra bhautika jaina dharma kI sampUrNa sAdhanA kA mUla lakSya to eka aise nirAkula, sukha-suvidhAoM kI upalabdhi hI jIvana kA antima lakSya nahIM hai| nirvikAra, niSkAma aura vItarAga mAnasa kI abhivyakti hai, jo ki hameM yaha mAnanA hogA ki daihika sukha-suvidhAoM kI upalabdhi hI jIvana vaiyaktika evaM sAmAjika jIvana ke samasta tanAvoM evaM saMgharSoM ko samApta kA antima lakSya nahIM hai| daihika evaM Arthika mUlyoM se pare anya kara ske| usake sAmane mUla prazna daihika evaM bhautika mUlyoM kI svIkRti ucca mUlya bhI haiN| AdhyAtma-dRSTi anya kucha nahIM, apitu ina ucca yA asvIkRti kA nahIM hai; apitu vaiyaktika aura sAmAjika jIvana mUlyoM kI svIkRti hai| jaina-dharma ke anusAra adhyAtma kA artha hai- meM samatva ke saMsthApana kA hai| ata: jahA~ taka aura jisa rUpa meM daihika parArtha ko parama mUlya na mAnakara Atma ko parama mUlya maannaa| padArthavAdI aura bhautika upalabdhiyA~ usameM sAdhaka ho sakatI haiM, vahA~ taka ve dRSTi mAnavIya du:khoM aura sukhoM kA AdhAra 'vastu' yA bAhya paristhiti svIkArya haiM aura jahA~ taka ve usameM bAdhaka haiM vahA~ taka tyAjya haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jaina vidyA ke AyAma khaNDa-6 bhagavAn mahAvIra ne AcArAGgasUtra evaM uttarAdhyayanasUtra meM isa bAta ko yA vishvaas| aksara hama dharma se yahI tIsarA artha lete haiN| jabaki bahuta hI spaSTatA ke sAtha prastuta kiyA hai| ve kahate haiM ki jaba indriyoM yaha tIsarA artha dharma kA abhirur3ha artha hai, vAstavika artha nahIM hai| kA apane viSayoM se samparka hotA hai, taba usa samparka ke pariNAmasvarUpa saccA dharma sirpha dharma hai, vaha na hindU hotA hai, na jaina, na bauddha, na sukhada-duHkhada anubhUti bhI hotI hai aura jIvana meM yaha zakya nahIM IsAI, na islaam| ye saba nAma Aropita haiN| hamArA saccA dharma to hai ki indriyoM kA apane viSayoM se samparka na ho aura usake kAraNa vahI hai jo hamArA nija-svabhAva hai| isIliye jaina AcAryoM ne 'vatthu sukhada yA duHkhada anubhUti na ho, ata: tyAga indriyAnubhUti kA nahIM sahAvo dhammo' ke rUpa meM dharma ko pAribhASita kiyA hai| pratyeka ke apitu usake prati citta meM utpanna hone vAle rAga-dveSa kA karanA hai, liye jo usakA nija-guNa hai, sva-svabhAva hai, vahI dharma hai, sva-svabhAva kyoMki indriyoM ke manojJa yA amanojJa viSaya Asaktacitta ke lie se bhinna jo bhI hogA, vaha usake liye dharma nahIM, adharma hI hogaa| hI rAga-dveSa (mAnasika vikSobhoM) kA kAraNa banate haiM, anAsakta yA isIliye gItA meM kahA gayA hai 'svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH' vItarAga ke lie nhiiN| ata: jaina dharma kI mUla zikSA mamatva ke visarjana (gItA, 3/35) / paradharma arthAt dUsare ke svabhAva ko isaliye bhayAvaha kI hai, jIvana ke niSedha kI nahIM, kyoki usakI dRSTi meM mamatva yA kahA gayA, kyoMki vaha hamAre liye svabhAva na hokara vibhAva hogA aura Asakti hI vaiyaktika aura samAjika jIvana kI samasta viSamatAoM jo vibhAva hai, vaha dharma na hokara adharma hI hogaa| ata: ApakA dharma kA mUla hai aura isake nirAkaraNa ke dvArA hI manuSya ke samasta duHkhoM vahI hai jo ApakA nija-svabhAva hai| kintu Apa socate hoMge ki bAta kA nirAkaraNa sambhava hai| adhika spaSTa nahIM huii| isase hama kaise jAna leM ki hamArA dharma kyA dharma sAdhanA kA uddezya hai- vyakti ko zAnti pradAna karanA, hai? vastuta: hameM apane dharma ko samajhane ke lie apane svabhAva yA kintu durbhAgya se Aja dharma ke nAma para pArasparika saMgharSa panapa rahe apanI prakRti ko jAnanA hogaa| kintu yahA~ yaha bAta bhI samajha lenI haiM- eka dharma ke logoM ko dUsare dharma ke logoM se lar3AyA jA rahA hogI ki aneka bAra hama Aropita yA parAzrita guNoM ko bhI apanA hai| zAntipradAtA dharma hI Aja azAnti kA kAraNa bana gayA hai| vastutaH svabhAva yA prakRti mAna lete haiN| ata: hameM svabhAva aura vibhAva meM isakA kAraNa dharma nahIM, apitu dharma kA labAdA or3he adharma hI hai| antara ko samajha lenA hai| svabhAva vaha hai, jo svata: (apane Apa) hamArA durbhAgya yaha hai ki hamane 'dharma ke marma' ko samajhA nahIM hai| thothe hotA hai aura vibhAva vaha hai, jo dUsare ke kAraNa hotA hai, jaise pAnI kriyAkANDa aura bAhya ADambara hI dharma ke paricAyaka bana gaye haiN| meM zItalatA svAbhAvika hai, kintu uSNatA vaibhAvika hai, kyoMki usake AyeM dekheM dharma kA saccA svarUpa kyA hai? liye use Aga ke saMyoga kI AvazyakatA hotI hai| dUsare zabdoM meM, jise hone ke liye kisI bAharI tattva kI apekSA hai vaha saba vibhAva dharma kA svarUpa hai, para-dharma hai| zItalatA pAnI kA dharma hai aura jalAnA Aga kA dharma - dharma ke svarUpa ko jAnane kI jijJAsA pratyeka mAnava meM pAI hai| punaH jisa guNa ko chor3A jA sakatA hai vaha usa vastu kA dharma jAtI hai| dharma kyA hai? isa prazna ke Ajataka aneka uttara diye gaye nahIM ho sakatA hai| kintu jo guNa pUrI taraha chor3A nahIM jA sakatA haiM, kintu jaina AcAryoM ne jo uttara diyA hai vaha vilakSaNa hai tathA hai vahI usa vastu kA sva-dharma hotA hai| Aga cAhe kisI bhI rUpa gambhIra vivecanA kI apekSA karatA hai| ve kahate haiM - meM ho vaha jalAyegI hI, pAnI cAhe Aga ke saMyoga se kitanA hI dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / garama kyoM na ho yadi use Aga para DAleMge to vaha Aga ko zItala rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhammo / / hI kregaa| Apa socate hoMge ki Aga aura pAnI kI dharma kI isa vastu kA svabhAva dharma hai| kSamA Adi bhAvoM kI apekSA se vaha carcA se manuSya ke dharma ko hama kaise jAna pAyeMge? yahA~ isa carcA dasa prakAra kA hai| ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra) kI upayogitA yahI hai ki hama svabhAva aura vibhAva kA antara samajha bhI dharma hai tathA jIvoM kI rakSA karanA bhI dharma hai| sarvaprathama vastu svabhAva leM, kyoMki aneka bAra hama Aropita guNoM ko hI svabhAva mAnane kI ko dharma kahA gayA hai, AyeM jarA isa para gambhIratA se vicAra kreN| bhUla kara baiThate haiM, aksara hama kahate haiM usakA svabhAva krodhI hai| sAmAnyatayA dharma zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai| hindI bhASA prazna yaha uThatA hai ki kyA krodha svabhAva hai yA ho bhI sakatA hai? meM jaba hama kahate haiM ki Aga kA dharma jalAnA hai, pAnI kA dharma zItalatA bAta aisI nahIM hai| isa kasauTI para krodha aura zAnti ke do guNoM hai to yahA~ dharma se hamArA tAtparya vastu ke svAbhAvika guNoM se hotA ko kasiye aura dekhiye, inameM se manuSya kA svadharma kyA hai? pahalI hai| kintu jaba yaha kahA jAtA hai ki duHkhI evaM pIr3itajanoM kI sevA bAta to yaha hai ki krodha kabhI svata: nahIM hotA, binA kisI bAharI karanA manuSya kA dharma hai athavA guru kI AjJA kA pAlana ziSya kA kAraNa ke hama krodha nahIM karate haiN| gusse yA krodha kA koI na koI dharma hai to yahA~ dharma kA artha hotA hai kartavya yA daayitv| isI prakAra bAhya kAraNa avazya hotA hai, gussA kabhI akAraNa nahIM hotA hai| sAtha jaba hama yaha kahate haiM ki merA dharma jaina hai yA usakA dharma IsAI hai, hI gusse ke lie kisI dUsare kA honA jarurI hai, gussA yA krodha to hama eka tIsarI hI bAta kahate haiN| yahA~ dharma kA matalaba hai kisI binA kisI pratipakSI ke svata: nahIM hotA hai, akele meM nahIM hotA divya-sattA, siddhAnta yA sAdhanA-paddhati ke prati hamArI zraddhA, AsthA hai| kisI gusse se bhare AdamI ko akele meM le jAiye, Apa dekheMge Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma : jaina dRSTi 349 usakA gussA dhIre-dhIre zAnta ho rahA hai- gusse ke bAhya kAraNoM karate haiM arthAt cetanA ke santulana ko bhaMga karate haiM, vibhAva ke sUcaka evaM pratipakSI ke dUra ho jAne para gussA Thahara nahIM sakatA hai| punaH haiM, isIliye adharma haiN| aksara hama rAga-dveSa, ghRNA, Asakti, mamatva, gussA Aropita hai, vaha chor3A jA sakA hai, koI bhI vyakti caubIsoM tRSNA, kAma, krodha, ahaGkAra Adi ko adharma (pApa) kahate haiM aura ghaNTe krodha kI sthiti meM nahIM raha sakatA, kintu zAnta raha sakatA kSamA, zAnti, anAsakti, nirvairatA, vItarAgatA, virAgatA, nirAkulatA hai| ata: manuSya ke liye krodha vidharma hai, adharma hai aura zAnti svadharma Adi ko dharma kahate haiM, aisA kyoM hai? bAta spaSTa hai| prathama varga ke hai, nijaguNa hai| kyA dharma hai aura kyA adharma hai, isakA nirNaya isI tathya jahA~ hamArI AkulatA ko bar3hAte haiM, hamAre mana meM vikSobha aura paddhati se sambhava hai| cetanA meM tanAva (Tension) utpanna karate haiM vahIM dUsare varga ke tathya ___hamAre sAmane mUla prazna to yaha hai ki manuSya kA dharma kyA hai? usa AkulatA, vikSebhi yA tanAva ko kama karate haiM, miTAte haiN| isa prazna ke uttara ke liye hameM mAnava-prakRti yA mAnava-svabhAva ko pUrvokta gAthA meM kSamAdi bhAvoM ko jo dharma kahA gayA hai, usakA AdhAra jAnanA hogaa| jo manuSya kA svabhAva hogA vahI manuSya ke liye dharma yahI hai| hogaa| hameM yaha vicAra karanA hai ki eka manuSya ke rUpa meM hama kyA mAnasika vikSobha yA tanAva hamArA svabhAva yA svalakSaNa isaliye haiM? mAnava astitva dviAyAmI (Two Dimensional) hai| manuSya nahIM mAnA jA sakatA hai kyoMki hama use miTAnA cAhate haiM, usakA vivekAtmaka cetanA se yukta eka zarIra hai| zarIra aura cetanA yaha hamAre nirAkaraNa karanA cAhate haiM aura jise Apa chor3anA cAhate haiM, miTAnA astitva ke do pakSa haiM, kintu isameM bhI hamAre astitva kA mUla AdhAra cAhate haiM, vaha ApakA svabhAva nahIM ho sktaa| puna: rAga, Asakti, jIvana evaM cetanA hI hai, cetana-jIvana ke abhAva meM zarIra kA koI mamatva, ahaGkAra, krodha Adi sabhI 'para' kI apekSA karate haiM, unake mUlya nahIM hai| zarIra kA mahattva to hai, kintu vaha usakI cetana-jIvana viSaya 'para' haiN| unakI abhivyakti anya ke lie hotI hai| rAga, Asakti se yuti para nirbhara hai| cetana-jIvana svataH mUlyavAn hai aura zarIra yA mamatva kisI para hogaa| isI prakAra krodha yA ahaGkAra kI abhivyakti parata: mUlyAvAn hai| jisa prakAra kAgajI mudrA kA svayaM meM koI mUlya bhI dUsare ke liye hai| ina sabake kAraNa sadaiva hI bAhya jagat meM hote nahIM hotA usakA mUlya sarakAra kI sAkha para nirbhara karatA hai, usI haiM, ye svata: nahIM hote, parata: hote haiN| isIliye ye AtmA ke vibhAva prakAra zarIra kA mUlya cetana-jIvana kI zakti para nirbhara karatA hai| kahe jAte haiM aura jo bhI vibhAva haiM, ve saba adharma haiN| jabaki jo hamAre astitva kA sAra hamArI cetanA hai| cetana-jIvana hI vAstavika svabhAva hai yA vibhAva se svabhAva kI ora lauTane ke prayAsa haiM ve saba jIvana hai| cetanA ke abhAva meM zarIra ko 'zava' kahA jAtA hai| cetanA dharma haiN| bhASAzAstra kI dRSTi se dharma zabda 'dhR' dhAtu se banA hai jisakA hI eka aisA tattva hai jo 'zava' ko 'ziva' banA detA hai| ata: jo artha hotA hai- dhAraNa krnaa| sAmAnyatayA jo prajA ko dhAraNa karatA cetanA kA svabhAva hogA vahI hamArA vAstavika dharma hogaa| hameM apane hai, vaha dharma hai, 'dharmo dhArayate prjaa'| isa rUpa meM dharma ko paribhASita 'dharma' ko samajhane ke liye 'cetanA' ke svalakSaNa ko jAnanA hogaa| kiyA jAtA hai, kintu merI dRSTi meM jo hamAre astitva yA sattA ke cetanA kyA hai? isa prazna kA uttara hameM bhagavAn mahAvIra aura gautama dvArA dhArita hai athavA jisake AdhAra, astitva yA sattA rahI huI hai ke bIca hue eka samvAda meM milatA hai| gautama pUchate haiM- bhagavan! vahI 'dharma' hai| kisI bhI vastu kA dharma vahI hai jisake kAraNa vaha AtmA kyA hai? aura AtmA kA artha yA sAdhya kyA hai? mahAvIra vastu usa vastu ke rUpa meM apanA astitva rakhatI hai aura jisake uttara dete haiM- gautama! AtmA kA svarUpa 'samatva' hai aura 'samatva' abhAva meM usakI sattA hI samApta ho jAtI hai| udAharaNa ke liye ko prApta kara lenA hI AtmA kA sAdhya hai (bhgvtiisuutr)| yaha bAta viveka aura saMyama ke guNoM ke abhAva meM manuSya aura pazu meM koI na kevala dArzanika dRSTi se satya hai apitu jIvazAstrIya aura manovaijJAnika antara nahIM rahegA, yadi viveka aura saMyama ke guNa haiM to hI manuSya, dRSTi se bhI satya hai| jIvazAstra (Biology) ke anusAra cetana jIva manuSya hai| kA lakSaNa Antarika aura bAhya saMtulana ko banAye rakhanA hai| phrAyaDa yadi hama manuSya ko eka sAmAjika prANI mAnate haiM aura dharma nAmaka suprasiddha manovaijJAnika kA kathana hai- caitta jIvana aura ko 'dharmo dhArayate prajA' ke artha meM lete haiM to usa sthiti meM dharma snAyujIvana kA svabhAva yaha hai ki vaha vikSopa aura tanAva ko miTAkara kA artha hogA- jo hamArI samAja-vyavasthA ko banAye rakhatA hai, vahI samatva kI sthApanA karatA hai| vikSobha, tanAva aura mAnasika dvandvoM dharma hai| ve saba bAteM jo sAmAjika jIvana meM bAdhA upasthita karatI se Upara uThakara zAnta, nirdvandva mana: sthiti ko prApta karanA yaha hamArI haiM aura hamAre svArthoM ko poSaNa dekara hamArI sAmAjikatA ko khaNDita svAbhAvika apekSA hai aura yahI dharma hai| karatI haiM, sAmAjika jIvana meM avyavasthA aura azAnti meM kAraNabhUta vizva ke lagabhaga sabhI dharmoM ne samAdhi, samabhAva yA samatA ko hotI haiM, adharma haiN| isIliye tRSNA, vidveSa, hiMsA, zoSaNa, svArthaparatA dhArmika jIvana kA mUlabhUta lakSaNa mAnA hai| AcArAGgasUtra meM 'samiyAe Adi ko adharma aura paropakAra, karuNA, dayA, sevA Adi ko dharma dhamme AriyehiM paveie' (1/8/3) kahakara dharma ko 'samatA' ke rUpa kahA gayA hai, kyoMki jo mUlya hamArI sAmAjikatA kI svAbhAvika meM paribhASita kiyA gayA hai| samatA dharma hai, viSamatA adharma hai| vastutaH vRtti kA rakSaNa karate haiM, ve dharma haiM aura use jo khaNDita karate haiM, ve sabhI tattva jo hamArI cetanA meM vikSobha, tanAva yA vicalana utpanna ve adharma haiN| yadyapi dharma kI yaha vyAkhyA dUsaroM ke sandarbha meM hai, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ise samAja dharma kaha sakate haiN| svabhAva yA Atmadharma aisA tattva hai jo bAhara se lAyA nahIM jAtA hai, vaha to vibhAva ke haTate hI svataH prakaTa ho jAtA hai jaise Aga ke saMyoga ke haTate hI pAnI svataH zItala ho jAtA hai, vaise hI dharma ke liye kucha karanA nahIM hotA, kevala adharma ko chor3anA hotA hai, vibhAvadazA ko dUra karanA hotA hai, kyoMki use hI chor3A yA tyAgA jA sakatA hai jo Aropita hotA hai aura vaha vibhAva hogA, svabhAva nhiiN| dharma sAdhanA ke nAma para jo bhI prayAsa haiM, ve saba adharma ko tyAgane ke liye hai, vibhAva- dazA ko miTAne ke liye haiM dharma to AtmA kI zuddhatA hai, use lAnA nahIM hai, kyoMki vaha bAharI nahIM hai, kevala viSaya kaSAya rUpa mala ko haTAnA hai| jaise bAdala ke haTate prakAza svataH prakaTa ho jAtA hai vaise hI adharma yA vibhAva ke haTate dharma yA svabhAva prakaTa ho jAtA hai| isIliye dharma or3hA nahIM jAtA hai, dharma jiyA jAtA hai| adharma Aropita hotA hai, vaha eka doharA jIvana prastuta karatA hai, kyoMki usake pApakhaNDa bhI dohare hote haiN| adhArmikajana dUsaroM se apane prati jisa vyavahAra kI apekSA karatA hai, dUsaroM ke prati usake ThIka viparIta vyavahAra karanA cAhatA hai| isIliye dharma kI kasauTI Atmavat vyavahAra mAnA gayA 'AtmanaH pratikUlAni pareSAM mA samAcaret' ke pIche bhI yahI dhvani rahI hai| dharma kA sAra hainizchalatA, saralatA, spaSTatA; jahA~ bhI inakA abhAva hogA, vahA~ dharma ko jiyA nahIM jAyegA apitu or3hA jAyegA vahA~ dharma nahIM, dharma kA dambha panapegA aura hameM yAda rakhanA hogA ki vaha dharma kA dambha adhArmikatA se adhika khataranAka hai kyoMki isameM adharma, dharma kI poSAka ko or3ha letA hai, vaha dIkhatA dharma hai, kintu hotA hai adharma / mAnava jAti kA durbhAgya yahI hai ki Aja dharma ke nAma para jo kucha cala rahA hai vaha saba Aropita hai, or3hA gayA hai aura isIliye dharma ke nAma para adharma panapa rahA hai| Aja dharma ko kitane hI thothe aura niSyANa karmakANDoM se jor3a diyA gayA hai, kyA pahaneM aura kyA nahIM pahaneM, kyA khAyeM aura kyA nahIM khAyeM, prArthanA ke liye mu~ha kisa dizA meM kareM aura kisa dizA meM nahIM kareM, prArthanA kI bhASA kyA ho, pUjA ke dravya kyA ho? Adi aadi| ye saba bAteM dharma kA zarIra ho sakatI haiM, kyoMki ye zarIra se gahare nahIM jAtI haiM, kintu nizcaya hI ye dharma kI AtmA nahIM hai| dharma kI AtmA to hai-- samAdhi, zAnti, nirAkulatA / dharma to sahaja aura svAbhAvika hai| durbhAya yahI hai ki Aja loga dharma ke nAma para bahuta kucha kara rahe haiM parantu adharma yA vibhAvadazA ko chor3a nahIM rahe haiN| Aja dharma ko or3hA jA rahA hai, isIliye Aja kA dharma nirarthaka bana gayA hai| yaha kArya to ThIka vaisA hI hai jaise kisI durgandha ke Dhera ko svaccha sugandhita AvaraNa se Dhaka diyA gayA ho| yaha bAhya pratIti se sundara hotI hai kintu vAstavikatA kucha aura hI hotI hai| yaha tathAkathita dharma hI dharma ke liye sabase bar3A khatarA hai, isameM adharma ko chipAne ke liye dharma kiyA jAtA hai| Aja dharma ke nAma para jo kucha kiyA jA rahA hai usakA koI lAbha nahIM mila rahA hai| Aja hamArI dazA ThIka vaise hI hai jaise koI rogI davA to jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 le kintu kupatya ko chor3e nhiiN| dharma ke nAma para Atma- pravaMcanA evaM chalachadma panapa rahA hai, isakA mUla kAraNa hai dharma ke sAratattva ke bAre meM hamArA gaharA ajnyaan| hama dharma ke bAre meM jAnate haiM kintu dharma ko nahIM jAnate haiN| Aja hama Atma-dharma kyA hai, hamArA nijaguNa yA svabhAva kyA hai, ise samajhA hI nahIM hai aura niSmANa karmakANDoM aura rItirivAjoM ko hI dharma mAna baiThe haiN| Aja hamAre dharma cauke-cUlhe meM, mandiroM-masjidoM aura upAsanA gRhoM meM sImita ho gaye haiM, jIvana se unakA koI samparka nahIM hai| isIliye vaha jIvita dharma nahIM, murdA dharma hai kisI zAyara ne ThIka hI kahA hai masjida to banA dI pala bhara meM imAM kI harArata vAloM ne / mana vahI purAnA pApI rahA, varasoM meM namAjI na ho sakA / / Aja dharma ke nAma para jo bhI kiyA jAtA hai usakA sambandha paraloka se jor3A jAtA hai| Aja dharma udhAra saudA bana gayA hai aura isIlie Aja dharma se AsthA uThatI jA rahI hai| kintu yAda rakhiye vAstavika dharma udhAra saudA nahIM, nakada saudA hai| usakA phala tatkAla hai| bhagavAn buddha se kisI ne pUchA ki dharma kA phala isa loka meM milatA hai yA paraloka meM? unhoMne kahA thA-- dharma kA phala to usI samaya milatA hai| jaise hI moha TUTatA hai, tRSNA chUTatI hai, cAha aura cintA kama ho jAtI hai, mana zAnti aura Ananda se bhara jAtA hai, yahI to dharma kA phala hai| hama yadi apanI antarAtmA se pUcheM ki hama kyA cAhate haiM? uttara spaSTa hai hameM sukha cAhiye, zAnti cAhiye, samAdhi yA nirAkulatA cAhiye aura jo kucha ApakI antarAtmA Apase mA~gatI hai vahI to ApakA svabhAva hai, ApakA dharma hai| jahA~ moha hogA, rAga hogA, tRSNA hogI, Asakti hogI, vahA~ cAha bar3hegI, jahA~ cAha bar3hegI, vahA~ cintA bar3hegI aura jahA~ cintA hogI vahA~ mAnasika asamAdhi yA tanAva hogA aura jahA~ mAnasika tanAva yA vikSobha hai vahIM to 'duHkha hai, pIr3A hai| jisa duHkha ko miTAne kI hamArI lalaka hai usakI jar3e hamAre andara haiM, kintu durbhAgya yahI hai ki hama use bAhara ke bhautika sAdhanoM se miTAne kA prayAsa karate rahe haiN| yaha to ThIka vaisA hI huA jaise ghAva kahIM aura ho aura malahama kahIM aura lagAyeM aparigrahavRtta yA anAsakti ko jo dharma kahA gayA, usakA AdhAra yahI hai ki vaha ThIka usa jar3a para prahAra karatA hai, jahA~ se duHkha kI viSavela phUTatI hai, AkulatA paidA hotI hai| vaha dharma isIliye hai ki vaha hameM AkulatA se nirAkulatA kI dizA meM, vibhAva se svabhAva kI dizA meM le jAtI hai| kisI kavi ne kahA hai cAha gaI, cintA miTI manuA bhayA beprvaah| jisako kucha na cAhiye, vaha zahaMzAhoM kA zahaMzAha / / nirAkulatA evaM AkulatA hI dharma aura adharma kI sIdhI aura sApha kasauTI hai| jahA~ AkulatA hai, tanAva hai, asamAdhi hai vahA~ adharma hai aura jahA~ nirAkulatA hai, zAnti hai, samAdhi hai, vahA~ dharma hai| jina bAtoM se vyakti meM athavA unake sAmAjika pariveza meM AkulatA bar3hatI hai, tanAva paidA hotA hai, azAnti bar3hatI hai, viSamatA bar3hatI hai, ve . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma : jaina dRSTi 351 saba bAteM adharma haiM, pApa haiN| isake viparIta jina bAtoM se vyakti meM hI jIvana meM dharma kA prakaTana hogaa| kyoki manuSya ke liye yaha sambhava aura usake sAmAjika pariveza meM nirAkulatA Aye, zAnti Aye, tanAva nahIM hai ki usake jIvana meM utAra aura car3hAva nahIM aaye| sukha-du:kha, ghaTe, viSamatA samApta ho, ve saba dharma haiN| dhArmikatA ke Adarza ke lAbha-alAbha, mAna-apamAna Adi ye jIvana-cakra ke durnivAra pahalU rUpa meM jisa vItarAga, vItatRSNA aura anAsakta jIvana kI kalpanA haiM, koI bhI inase baca nahIM sktaa| jIvana-yAtrA kA rAstA sIdhA aura kI gaI hai, usakA artha yahI hai ki jIvana meM nirAkulatA, zAnti aura sapATa nahIM hai, usameM utAra-car3hAva Ate hI rahate haiN| bAhya paristhitiyoM samAdhi aae| dharma kA sAra yahI hai, phira cAhe hama ise kucha bhI nAma para ApakA adhikAra nahIM hai, Apake adhikAra meM kevala eka hI bAta kyoM na deN| zrI satyanArAyaNajI goyanakA kahate haiM - hai, vaha yaha ki Apa ina anukUla aura pratikUla sthitiyoM meM apane dharma na hindU bauddha hai, dharma na muslima jaina / mana ko, apanI cetanA ko nirAkula aura anudvigna banAye rakheM; mAnasika dharma citta kI zuddhatA, dharma zAnti sukha caina / / samatA aura zAMti ko bhaMga nahIM hone deN| yahI dharma hai| zrI goyanakA kudarata kA kAnUna hai, saba para lAgU hoya / jI ke zabdoM meMvikRta mana vyAkula rahe, nirmala sukhiyA hoya / / sukha duHkha Ate hI raheM, jyoM Ave dina raina / yahI dharma kI parakha hai, yahI dharma kA mApa / tU kyoM khove bAvalA, apane mana kI caina / / jana-mana kA maMgala kare, dUra kare santApa / / ata: mana kI caina nahIM khonA hI dharma aura dhArmikatA hai| jo jisa prakAra maleriyA, maleriyA hai, vaha na jaina hai, na bauddha hai vyakti jIvana kI anukUla aura pratikUla paristhitiyoM meM bhI apanI na hindU aura na musalamAna, usI prakAra krodha, mAna, mAyA, lobha Adi citta kI zAnti nahIM khotA hai, vahI dhArmika hai usI ke jIvana meM AdhyAtmika vikRtiyA~ haiM, ve bhI hindU, bauddha yA jaina nahIM haiM, hama dharma kA avataraNa huA hai| kauna dhArmika hai aura kauna adhArmika hai, aisA nahIM kahate haiM ki yaha hindU krodha hai yaha jaina yA bauddha krodha isakI pahacAna yahI hai ki kisakA citta zAnta hai aura kisakA ashaant| hai| yadi krodha hindU, bauddha yA jaina nahIM hai to phira usakA upazamana jisakA citta yA mana azAnta hai vaha adharma meM jI rahA hai, vibhAva bhI hindU, bauddha yA jaina nahIM kahA jA sakatA hai| vikAra, vikAra hai meM jI rahA hai aura jisakA mana yA citta zAMta hai vaha dharma meM jI rahA aura svAsthya, svAsthya hai, ve hindU, bauddha yA jaina nahIM haiN| jinheM hai, svabhAva meM jI rahA hai| eka sacce dhArmika puruSa kI jIvanadRSTi hama hindU, jaina, bauddha yA anya kisI dharma ke nAma se pukArate haiM, anukUla evaM pratikUla saMyogoM meM kaisI hogI isakA eka sundara citraNa vaha vikAroM ke ucAra kI zailI vizeSa hai jaise elopaithI, Ayurvedika, urdU zAyara ne kiyA hai, vaha kahatA hai - yUnAnI, homyopaithI Adi zArIrika rogoM ke upacAra kI paddhati hai| lAyI hayAta A gaye, kajA le calI cale cle| na apanI khuzI Aye, na apanI khuzI gye|| samatA dharma/mamatA adharma jindagI aura mauta donoM hI sthitiyoM meM jo nirAkulatA aura dharma kyA hai? isa prazna kA sabase saMkSipta aura sarala uttara yahI zAnta banA rahatA hai vahI dhArmika hai, dharma kA prakaTana usI ke jIvana hai ki vaha saba dharma hai, jisameM mana kI AkulatA samApta ho, cAha meM huA hai| dhArmikatA kI kasauTI para nahIM hai ki tumane kitanA pUjA-pATha aura cintA miTe tathA mana nirmalatA, zAMti, samabhAva aura Ananda kiyA hai, kitane upavAsa aura roje rakhe haiM, apitu yahI hai ki tumhArA se bhara jaaye| isIliye mahAvIra ne dharma ko samatA yA samabhAva ke mana kitanA anudvigna aura nirAkula banA hai| jIvana meM jaba taka cAha rUpa meM paribhASita kiyA thaa| samatA hI dharma hai aura mamatA adharma aura cintA banI huI hai dhArmikatA kA AnA sambhava nahIM hai| phira vaha hai| vItarAga, anAsakta aura vItatRSNA hone meM jo dhArmika Adarza kI cAha aura cintA parivAra kI ho yA ziSya-ziSyAoM kI, ghara aura paripUrNatA dekhI gaI, usakA kAraNa bhI yahI hai ki yaha AtmA kI dukAna kI ho, maTha aura mandira kI, dhana-sampatti kI ho yA pUjA-pratiSThA nirAkulatA yA zAnti kI avasthA hai| AtmA kI isI nirAkula dazA kI, isase koI antara nahIM par3atA hai| ko hindU aura bauddha paramparA meM samAdhi tathA jaina paramparA meM sAmAyika jaba taka jIvana meM tRSNA aura spRhA hai, dUsaroM ke prati jalana yA samatA kahA gayA hai| hamAre jIvana meM dharma hai, yA nahIM hai isako kI bhaTTI sulaga rahI hai, dhArmikatA sambhava nahIM hai| dhArmika hone kA jAnane kI ekamAtra kasauTI yaha hai ki sukha-duHkha, mAna-apamAna, matalaba hai mana kI udvignatA yA AkulatA samApta ho, mana se ghRNA, lAbha-hAni, jaya-parAjaya Adi kI anukUla evaM pratikUla avasthAoM vidveSa aura tRSNA kI Aga zAnta ho| isIliye gItA kahatI haimeM hamArA mana kitanA anudvigna aura zAnta banA rahatA hai| yadi anukUla duHkheSvanudvignamanA: sukheSu vigataspRhaH / paristhitiyoM meM mana meM santoSa na ho cAha aura cintA banI rahe tathA vItarAga bhayakrodhaH sthitadhImunirucyate / / gItA 2/56 / pratikUla sthitiyoM meM mana duHkha aura pIr3A se bhara jAve to hameM samajha jisakA mana duHkhoM kI prApti meM bhI duHkhI nahIM hotA aura sukha lenA cAhiye ki jIvana meM abhI dharma nahIM AyA hai| dharma kA sIdhA kI prApti meM jisakI lAlasA tIvra nahIM hotI hai, jisake mana meM mamatA, sambandha hamArI jIvanadRSTi aura jIvanazailI se hai| bAhya paristhitiyoM bhaya aura krodha samApta ho cuke haiM vahI vyakti dhArmika hai, sthira buddhi se hamArI cetanA jitanI adhika aprabhAvita aura alipta rahegI utanA hai, muni hai| vastutaH cetanA jitanI nirAkula banegI utanA hI jIvana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 meM dharma kA prakaTana hogaa| kyoMki yaha nirAkulatA yA samatA hI hamArA nija-dharma hai, sva-svabhAva hai| AkulatA kA matalaba hai AtmA kI 'para' (padArthoM) meM unmukhatA aura nirAkulatA kA matalaba hai 'para' se vimukha hokara sva meM sthiti isIlie jaina paramparA meM para pariNati ko adharma aura Atma pariNati ko dharma kahA gayA hai| jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 mAnava dharma dharma kyA hai? isa prazna para abhI taka hamane isa dRSTikoNa se vicAra kiyA thA ki eka cetana sattA ke rUpa meM hamArA dharma kyA hai? aba hama isa dRSTi se vicAra kareMge ki manuSya ke rUpa meM hamArA dharma kyA hai? dUsare prANiyoM se manuSya ko jina manovaijJAnika AdhAroM se alaga kara sakate haiM, ve haiM- AtmacetanatA, vivekazIlatA aura AtmasaMyama / manuSya ke alAvA dUsare prANiyoM meM ina guNoM kA abhAva dekhA jAtA haiN| manuSya na kevala cetana hai, apitu Atmacetana hai| usakI vizeSatA yaha hai ki use apane jJAna kI, apanI anubhUti kI athavA apane bhAvAvezoM kI bhI cetanA hotI hai| manuSya jaba krodha yA kAma kI bhAva- dazA meM hotA hai taba bhI vaha yaha jAnatA hai ki mujhe krodha ho rahA hai yA kAma satA rahA hai| pazu ko krodha hotA hai kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki maiM krodha meM huuN| usakA vyavahAra kAma se prerita hotA hai kintu vaha yaha nahIM jAnatA hai ki kAma mere vyavahAra ko prerita kara rahA hai| Adhunika manovijJAna kI dRSTi se pazu kA vyavahAra mAtra mUlapravRtyAtmaka (Instinctive) hai; jo aMdha preraNA mAtra hai, kintu manuSya kA jIvana preraNA se cAlita na hokara vicAra yA viveka se prerita hotA hai| usameM AtmacetanatA hai| cetanA aura mana kI nirAkulatA hamArA nija-dharma yA sva-svabhAva isIlie hai ki yaha hamArI svAbhAvika mA~ga hai, svAzrita hai arthAt anya kisI para nirbhara nahIM hai| ApakI cAha, ApakI cintA, Apake mana kI AkulatA sadaiva hI anya para AdhArita hai, parAzrita hai, ye para vastu ke saMyoga se utpanna hotI hai aura unhIM ke AdhAra para bar3hatI hai evaM jIvita rahatI hai| samatA (nirAkulatA ) svAzrita hai isIlie svadharma hai, jabaki mamatA aura tajjanita AkulatA parAzrita hai, isIlie vidharma hai, adharma hai| jo svAzrita yA svAdhIna hai vahI Ananda ko prApta kara sakatA hai, jo parAzrita yA parAdhIna hai use Ananda aura zAnti kahA~? yahA~ hameM yaha samajha lenA cAhiye ki padArthoM ke prati mamatvabhAva aura unake upabhoga meM antara hai| dharma unake upabhoga kA virodha nahIM karatA hai apitu unake prati mamatvaM- buddhi yA mamatA ke bhAva kA virodha karatA hai jo parAyA hai use apanA samajha lenA, mAna lenA adharma hai, pApa hai, kyoMki isI se mAnasika zAMti aura cetanA kA samatva bhaMga hotA hai, AkulatA aura tanAva utpanna hote haiM ise bhI zAstroM meM anAtma meM Atma-buddhi yA parapariNati kahA gayA hai| jisa prakAra saMsAra meM vaha premI duHkhI hotA hai jo kisI aisI strI se prema kara baiThatA hai jo usakI apanI hokara rahane vAlI nahIM hai, usI prakAra una padArthoM ke prati jinakA viyoga anivArya hai, mamatA rakhanA hI duHkha kA kAraNa hai aura jo duHkha kA kAraNa hai vahI adharma hai, pApa hai| AdaraNIya goyanakAjI ne bahuta hI sundara bAta kahI hai sukha-duHkha donoM eka se, mAna aura apamAna / citta vicalita hoye nahIM, to saccA kalyANa / / jIvana meM Ate raheM, patajhar3a aura basanta / mana kI samatA na chUTe, to sukha-zAnti ananta // viSama jagata meM citta kI, samatA rahe aTUTa / to uttama maMgala jage, hoya duHkhoM meM chUTa // samatA svabhAva hai aura mamatA vibhAva hai| mamatA chUTegI to samatA apane Apa A jaayegii| svabhAva bAharI nahIM hai, ataH use lAnA bhI nahIM hai, mAtra vibhAva ko chor3anA hai| roga yA bimArI haTegI to svasthatA to AyegI hii| isalie prayatna bimArI ko haTAne ke lie karanA hai| jisa prakAra bimArI banI rahe aura Apa puSTikAraka pathya lete rahe to vaha lAbhakArI nahIM hotA hai, usI prakAra jaba taka moha aura mamatA banI rahegI, samatA jIvana meM prakaTa nahIM hogii| jaba moha aura mamatA ke bAdala chaTeMge to samatA kA sUrya svataH hI prakaTa ho jaayegaa| jaba moha aura mamatA kI caTTAneM TUTeMgI to samatA ke zItala jala kA jharanA svataH hI prakaTa hogaa| jisameM snAna karake yuga-yuga kA tApa zItala ho jaayegaa| manuSya aura pazu meM sabase mahattvapUrNa antara AtmacetanatA ke sambandha meM hai| jahA~ bhI vyavahAra aura AcaraNa mAtra mUla pravRtti yA andha preraNA se cAlita hotA hai vahA~ manuSyatva nahIM, pazutva hI pradhAna hotA hai, aisA mAnanA caahiye| manuSya kI manuSyatA isI meM hai ki apane vyavahAra aura AcaraNa ke prati usameM AtmacetanatA yA sajagatA ho / yahI sajagatA use pazutva se pRthak karatI hai| manuSya kI hI yaha vizeSatA hai ki vaha apane vicAroM, apanI bhAvanAoM aura apane vyavahAra kA draSTA yA sAkSI hai| usameM hI yaha kSamatA hai ki kartA aura dRSTA donoM kI bhUmikAoM meM apane ko rakha sakatA hai| vaha abhinetA aura darzaka donoM hI hai / usakA hita isI meM hai ki vaha abhinaya karake bhI apane darzaka hone kI bhUmikA ko nahIM bhuule| yadi usameM yaha AtmacetanatA athavA draSTA bhAva yA sAkSI bhAva nahIM rahatA hai to hama yaha kaha sakate haiM ki usameM manuSyatA kI apekSA pazutA hI adhika hai| manuSya meM paramAtmA aura pazu donoM hI upasthita hai vaha jitanA Atmacetana yA apane prati sajaga banatA hai, usameM utanA hI paramAtmA kA prakaTana hotA hai aura jitanA asAvadhAna rahatA hai, bhAvanA aura vAsanAoM ke andha pravAha meM bahatA hai, utanA hI pazutA ke nikaTa hotA hai| jo hameM paramAtmA ke nikaTa le jAtA hai vahI dharma hai aura jo pazutA ke nikaTa le jAtA hai vahI adharma hai| isa AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM ki eka manuSya ke rUpa meM AtmacetanatA manuSya kA vAstavika dharma hai| isI AtmacetanatA ko hI zAstroM meM apramAda kahA gayA hai| manuSya jisa sImA taka Atmacetana hai, apane hI vicAroM, bhAvanAoM aura vyavahAroM kA darzaka hai usI sImA taka vaha manuSya hai, dhArmika hai, kyoMki vaha Atmacetana honA yA AtmadraSTA honA aisA AdhAra hai jisase mAnavIya viveka aura sadAcaraNa kA vikAsa sambhava hai bImArI se chuTakArA pAne . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA marma : jaina dRSTi 353 ke liye pahale usI bImArI ke rUpa meM dekhanA aura jAnanA jarurI hai| hai, apane prati sajaga banatA hai, vaha bhAvAvezoM se Upara uThatA jAtA yahI AtmacetanatA athavA sAkSI-bhAva yA draSTA-bhAva hI eka aisA tattva hai| pUrNa AtmacetanA kI sthiti meM Aveza yA Avega nahIM raha pAyeMge, hai jisa para dharma kI AdhArazilA khar3I huI hai| jaina AgamoM meM apramAda aura Aveza ke abhAva meM hiMsA sambhava nahIM hai| ata: AtmacetanatA ko dharma (akarma) aura pramAda ko adharma (karma) kahA gayA hai| pramAda ke sAtha hiMsA kA karma sambhava hI nahIM hogaa| anubhava aura Adhunika kA sIdhA aura sApha artha hai AtmacetanatA yA AtmajAgRti kA abhaav| manovijJAna donoM hI isa bAta kA samarthana karate haiM ki duSkarma jitanA apramatta vahI hai jo manobhAvoM aura pravRttiyoM kA draSTA hai| manuSya kI bar3A hogA, use karate samaya vyakti utane hI bhAvAveza meM hogaa| hatyAe~, manuSyatA aura dhArmikatA isI bAta meM hai ki vaha sadaiva apane AcAra balAtkAra Adi sabhI duSkarma bhAvAvezoM meM hI sambhava hote haiN| vAsanA aura vicAra ke prati sajaga rhe| pratyeka kriyA ke prati hamArI cetanA kA Avega jitanA tIvra hai, AtmacetanA utanI hI dhUmila hotI hai, sajaga honI caahiye| khAte samaya khAne kI cetanA aura calate samaya kuNThita hotI hai aura usI sthiti meM pApa kA yA burAiyoM kA udbhava calane kI cetanA, krodha meM krodha kI cetanA aura kAma meM kAma kI hotA hai| rAgAbhAva, mamatva, Asakti, tRSNA Adi ko isIlie pApa cetanA banI rahanA Avazyaka hai| Apa jo bhI kara rahe haiM usake prati aura adharma ke mUla mAne gaye haiM, kyoMki ye AvegoM ko utpanna kara yadi Apa pUrI taraha se Atmacetana haiM to hI Apa sahI artha meM dhArmika hamArI sajagatA ko kama karate haiN| jaba bhI vyakti kAma meM hotA hai, haiN| jise hama samyak-darzana kahate haiM merI dhAraNA meM usakA artha yahI krodha meM hotA hai lobha meM hotA hai apane Apa ko bhUla jAtA hai, usake Atmadarzana yA AtmajAgRti athavA draSTA evaM sAkSI-bhAva kI sthiti Avega itane tIvra banate jAte haiM ki vaha AtmavistRta hotA jAtA hai, hai| Atmacetana yA apramatta yA AtmadraSTA hone kA matalaba hai khuda ke / apanA ApA kho baiThatA hai, ata: ve saba bAteM jo Atma-vismRti lAtI andara jhAMkanA; apanI vRttiyoM, apane vicAroM evaM apanI bhAvanAoM haiM pApa mAnI gaI haiM, adharma mAnI gayI haiN| vastuta: dharma aura adharma ko dekhnaa| sarala zabdoM meM kaheM to jo apane mana ke nATaka ko dekhatA kI eka kasauTI yaha hai ki jahA~ Atma-vismRti hai vahA~ adharma hai aura hai vahI AtmadraSTA yA Atmacetana hai| jo apane karmoM ke prati, apane jahA~ Atma-smRti hai, Atma cetanA hai, sajagatA hai, vahA~ dharma hai| vicAroM ke prati sAkSI yA draSTA nahIM bana sakatA vaha dhArmika bhI nahIM dUsarI bAta, jisa AdhAra para hama manuSya aura pazu meM koI antara bana sakatA hai| bhagavAn buddha ne isI AtmacetanatA ko smRti ke rUpa kara sakate haiM aura jise mAnava kI vizeSatA yA svabhAva kahA jA sakatA meM pAribhASita kiyA hai| samyak-smRti bauddha dharma ke sAdhanAmArga kA hai vaha hai, vivekshiiltaa| aksara manuSya kI paribhASA hama eka bauddhika eka mahattvapUrNa caraNa hai| bhagavAn buddha ne sAdhakoM ko bAra-bAra yaha prANI ke rUpa meM karate haiM aura manuSya eka vivekazIla prANI hai to nirdeza diyA hai ki apanI smRti ko sadaiva jAgRta banAye rkho| dhammapada yaha viveka yA jJAna kA tattva hI eka aisA tattva hai jo ise pazu se meM ve kahate haiM- apamAdo amata padaM pamAdo maccuno padaM' arthAt pRthak kara sakatA hai| kahA bhI gayA haiapramAda hI amRta pada hai, amaratA kA mArga hai aura pramAda mRtyu kaa| AhAranidrAbhayamaithunazca sAmAnyametad pazubhiH nArANAm / smRtivAna honA, sajaga, apramatta honA yaha dharma aura dhArmikatA kI jJAno hI teSAM adhiko vizeSo, jJAnena hInA nara: pazubhiH smaanaa|| Avazyaka kasauTI hai| AcArAGga meM bhagavAn mahAvIra ne eka bahuta hI hama se yaha pUchA jA sakatA hai ki yaha vivekazIlatA kyA hai? sundara bAta kahI hai- 'suttA amuNI, muNiNo sayA jAgaranti' arthAt vastuta: yadi hama sarala bhASA meM kaheM to kisI bhI kriyA ke karane jo soyA huA hai, sajaga yA Atmacetana nahIM hai vaha amuni hai aura ke pUrva usake sambhAvita acche aura bure pariNAmoM para vicAra kara lenA jo sajaga hai, jAgRta hai, Atmacetana hai vaha muni hai| manuSya kI yaha hI viveka hai| hama jo kucha karane jA rahe haiM yA kara rahe haiM usakA vizeSatA hai ki vaha apane prati sajaga yA Atmacetana raha sakatA hai, pariNAma hamAre liye yA samAja ke lie hitakara hai yA ahitakara isa apane andara jhA~ka sakatA hai, cetanA meM sthita viSaya vAsanA rUpI bAta kA vicAra kara lenA hI viveka hai| yadi Apa apane pratyeka AcaraNa gandagI ko dekha sakatA hai| AtmadraSTA yA Atmacetana hone kA matalaba ko sampAdita karane ke pahale usake pariNAmoM para pUrI sAvadhAnI ke yahI hai ki hama apane meM nihita yA utpanna hone vAlI vAsanAoM, sAtha vicAra karate haiM to Apa vivekazIla mAne jA sakate haiN| jisameM bhAvAvezoM, viSaya-vikAroM, rAga-dveSa kI vRttiyoM evaM krodha, mAna, mAyA, apane hitAhita yA dUsaroM ke hitAhita ko samajhane kI zakti hai vahI lobhAdi kaSAyoM ke prati sajaga raheM, sAvadhAna raheM, unheM dekhate rheN| vivekazIla yA dhArmika ho sakatA hai| jo vyakti apane aura dUsaroM samakAlIna mAnavatAvAdI vicArakoM meM vAranara phiTe aise vicAraka haiM, ke hitAhitoM para pUrva meM vicAra nahIM karatA hai vaha kabhI bhI dhArmika jo yaha mAnate haiM ki AtmacetanatA (SelfawarenesshI eka aisI nahIM kahalA sktaa| yaha bAta bahuta spaSTa hai ki jo vyakti apane pratyeka sthiti hai jise kisI karma kI naitikatA aura anaitikatA kI kasauTI AcaraNa ko karane ke pahale taulegA, usake hitAhita kA vicAra karegA mAnA jA sakatA hai| yadyapi yahA~ koI yaha prazna uThA sakatA hai ki vaha kabhI bhI durAcaraNa, adharma aura anaitikatA kI ora agrasara nahIM kyA AtmacetanA ke sAtha yA pUrI sajagatA ke sAtha kiyA jAne vAlA ho skegaa| isalie hama kaha sakate haiM ki vivekazIla honA manuSya hiMsAdi karma dhArmika yA naitika hogA? vastuta: isa sambandha meM hameM kA eka mahattvapUrNa guNa hai aura jisa sImA taka usameM isa guNa kA eka bhrAMti ko dUra kara lenA caahie| vyakti jitanA Atma-cetana banatA vikAsa huA hai usI sImA taka usameM dhArmikatA hai| vastuta: jahA~ * Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jIvana meM vivekazIlatA hogI vahA~ dharma ke nAma para panapane vAle chalacha aMdhazraddhA tathA DhoMga aura ADambara apane Apa hI samApta ho jAyeMge / yadi hameM dhArmika honA hai to hameM sabase pahale vivekI bananA hogaa| jo vyakti sajaga nahIM hai, jo apane AcaraNa aura vyavahAra ke hitAhita kA vicAra nahIM karatA hai vaha kadApi dhArmika nahIM kahA jA sktaa| jahA~ bhI vyakti meM sajagatA aura vicArazIlatA kA abhAva hai vahIM adharma kI sambhAvanAeM hai| yadi hama AtmacetanatA ko samyak darzana kaheM to vivekazIlatA ko samyak jJAna kahA jA sakatA hai| jaba hamAre AcaraNa ke sAtha AtmacetanatA aura vivekazIlatA jur3egI tabhI hamArA AcaraNa dhArmika bnegaa| jaina vidyA ke AyAma khaNDa 6 viveka eka aisA tattva hai jo pratyeka AcAra aura vyavahAra kA deza, kAla aura paristhiti ke sandarbha meM samyak mUlyAGkana karatA hai| viveka vyakti ke mUlyAGkana kI kSamatA kA paricAyaka hai| viveka eka aisI kSamatA hai jo sampUrNa paristhiti ko dRSTi meM rakhakara AcaraNa ke pariNAmoM kA niSpakSa mUlyAGkana karatI hai| jIvana meM jaba viveka kA vikAsa hotA hai, to dUsaroM ke duHkha aura pIr3A kA Atmavat dRSTi se mUlyAGkana hotA hai svArthavRtti kSINa hone lagatI hai, samatA kA vikAsa hotA hai aura jIvana meM dharma kA prakaTana hotA hai| isa prakAra viveka dharma aura dhArmikatA kA Avazyaka lakSaNa hai| dharma aura dhArmikatA kA vikAsa viveka kI bhUmi para hI sambhava hai, ataH viveka dharma hai| Apa dhArmika hai yA nahIM? isakI sIdhI aura sApha pahacAna yahI hai ki Apa kisI kriyA ko karane ke pUrva usake pariNAmoM para samyak rUpa se vicAra karate haiN| kyA Apa apane hitoM aura dUsaroM ke hitoM kA samAna rUpa se mUlyAGkana karate haiM? yadi ina praznoM kA uttara sakArAtmaka hai to nizcaya hI Apa dhArmika haiN| viveka ke Aloka meM vikasita Atmavat-dRSTi hI dharma aura dhArmikatA kA AdhAra hai| manuSya aura pazu meM tIsarA aura sabase mahattvapUrNa antara isa bAta ko lekara hai ki manuSya meM saMyama kI zakti hai, vaha apane AcAra aura vyavahAra ko niyantrita kara sakatA hai yadi hama pazu kA jIvana dekheM to hameM lagegA ki ve eka prAkRtika jIvana jIte haiN| pazu tabhI khAtA hai jaba bhUkhA hotA hai| pazu ke lie yaha sambhava nahIM hai ki bhUkhA hone para khAdya sAmagrI kI upasthiti meM vaha use na khAye / kintu manuSya ke AcaraNa kI eka vizeSatA hai, vaha bhUkhA hote hue bhI aura khAdya sAmagrI ke upalabdha hote hue bhI bhojana karane se inkAra kara degA dUsarI ora manuSya ke lie yaha bhI sambhava hai ki bharapeTa bhojana ke bAda bhI vaha susvAdu padArtha upalabdha hone para unheM khA letA hai| isa prakAra manuSya meM eka ora AtmasaMyama kI sambhAvanAe~ haiM to dUsarI ora vAsanAoM se prerita ho kara vaha eka aprAkRtika jIvana bhI jI sakatA hai| isIlie hama kaha sakate haiM ki yadi koI manuSya kI vizeSatA ho sakatI hai to vaha usameM nihita Atma niyantraNa yA saMyama kA sAmarthya hai isIliye kahA gayA hai ki manuSya meM jaivika Avega to bahuta haiM, AvazyakatA isa bAta kI hai ki usake AvegoM ko kaise niyantrita kiyA jAya? jaivika AvegoM ke aniyantraNa kA jIvana adharma kA jIvana hai| manuSya kA dharma aura dhArmikatA isI meM hai ki vaha Atmacetana hokara vivekazIlatA ke sAtha apanI vAsanAoM ko saMyamita kare yadi vaha itanA kara pAtA hai to hI use hama dhArmika kaha sakate haiN| manuSya ke dhArmika hone kA matalaba hai usakI cetanA sajaga rahe aura usakA viveka vAsanAoM ko niyantrita karatA rhe| manuSya kA sAmAjika dharma dharma ko jaba hama vastu svabhAva ke rUpa meM grahaNa karate haiM to hamAre sAmane prazna upasthita hotA hai ki eka manuSya ke rUpa meM hamArA dharma kyA hai? manuSya kA mUla svabhAva manuSyatA hI ho sakatA hai, lekina prazna hai ki manuSyatA se hamArA kyA tAtparya hai? vaha kauna sA tattva hai jo manuSya ko pazu se bhinna karatA hai| isa sambandha meM carcA karate hue hamane dekhA thA ki AtmacetanA (Self Awareness), viveka aura saMyama ye tIna aise tattva haiM jo manuSya ko apanI upasthiti ke kAraNa pazu se Upara uThA dete haiN| ina sabake sAtha hI eka aura viziSTa guNa manuSya kA hai jo use mahanIyatA pradAna karatA hai, vaha hai usakI sAmAjika cetanA pAzcAtya vicArakoM ne manuSya kI paribhASA eka sAmAjika prANI ke rUpa meM kI hai sAmAjikatA manuSya kA eka viziSTa guNa hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai (Man is a social animal) vaise to sAmUhika jIvana pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai, kintu manuSya kI yaha sAmUhika jIvana zailI unase kucha bhinna hai| pazuoM meM pArasparika sambandha to hote haiM kintu unheM una sambandhoM kI cetanA nahIM hotI hai| manuSya jIvana kI vizeSatA yaha hai ki use una pArasparika sambandhoM kI cetanA hotI hai aura usI cetanA ke kAraNa usameM eka-dUsare ke prati dAyitva bodha aura kartavya-bodha hotA hai| pazuoM meM bhI pArasparika hita sAdhana kI pravRtti to hotI hai, kintu vaha eka andha mUlapravRtti hai| usa andha-pravRtti ke anusAra hI AcaraNa karane meM pazu vivaza hotA hai| usake sAmane yaha vikalpa nahIM hotA hai ki vaha vaisA AcaraNa kare yA nahIM kre| kintu isa sambandha meM mAnavIya cetanA svatantra hotI hai usameM apane dAyitva bodha kI cetanA hotI hai| kisI urdU zAyara ne kahA bhI hai vaha AdamI hI kyA hai jo darda AzanA na ho ! patthara se kama hai, dila zarara gara nihA nahIM / jainAcArya umAsvAti ne bhI na kevala manuSya kA, apitu samasta jIvana kA lakSaNa pArasparika hita sAdhana ko mAnA hai / tattvArthasUtra meM kahA hai -- "prspropgrhojiivaanaam|" eka dUsare ke kalyANa meM sahayogI bananA yahI jIvana kI viziSTatA hai| isI artha meM hama kaha sakate haiM ki manuSya eka sAmAjika prANI hai aura dUsare manuSyoM evaM prANiyoM kA hita sAdhana usakA dharma hai| dhArmika hone kA eka artha yaha hai ki hama eka-dUsare ke sahayogI baneM dUsare ke duHkha aura pIr3A ko apanI pIr3A samajheM tathA usake nirAkaraNa kA prayatna kreN| jaina Agama AcArAGgasUtra meM dharma kI paribhASA karate hue bahuta spaSTa rUpa se kahA gayA hai| - . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "save sattA Na haMtabbA, esa dham suddhe Niie sAsae samicca loyaM kheyaNNehiM paveie" "arthAta bhUtakAla meM jo arhatu hue haiM, vartamAnakAla meM jo arhat aura bhaviSyakAla meM jo arhata hoMge, ve sabhI eka hI sandeza dete haiM ki kisI vANI kI, kisI satva kI hiMsA nahIM karanI cAhie, usakA ghAta karanA cAhie, use pIr3A nahIM pahu~cAnI cAhie. yahI ekamAtra zuddha nitya aura zAzvata dharma hai|" isa dharma kI loka-kalyANakArI cetanA kA kuTana loka kI pIr3A ke nivAraNa ke lie hI huA hai aura yahI kA sAratattva hai| kahA hai- yahI hai ibAdata, yahI hai dIno imA~' ki kAma Aye duniyA meM, iMsAM ke iMsAM / dUsaroM kI pIr3A ko samajhakara usake nivAraNa kA prayatna karanA, yahI dharma kI mUla AtmA ho sakatI hai| santa tulasIdAsa jI ne bhI kahA hai dharma kA marma jaina dRSTi : parahita sarisa dharama nahiM bhAI, parapIr3A sama nahIM adhmaaii| ahiMsA kI cetanA kA vikAsa tabhI sambhava hai, jaba manuSya meM 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA kA vikAsa hogaa| jaba hama dUsaroM ke darda ko apanA darda samajheMge tabhI hama lokamaGgala kI dizA meM athavA parapIr3A ke nivAraNa kI dizA meM Age bar3ha skeNge| parapIr3A kI yaha AtmAnubhUti bhI vastuniSTha na hokara AtmaniSTha honI caahie| hama dUsaroM kI pIr3A ke mUka darzaka na rheN| aisA dharma aura aisI ahiMsA, jo dUsaroM kI pIr3A kI mUka darzana banI rahatI hai, vastutaH vaha na dharma hai aura na ahiMsA / ahiMsA kevala dUsaroM ko pIr3A na dene taka sImita nAI hai, usameM lokamaGgala aura lokakalyANa kA ajasra srota bhI jAhita hai jaba loka pIr3A apanI pIr3A bana jAtI hai, tabhI dhArmikatA kA srota andara se pravAhita hotA hai| tIrthaGkaroM ahaMtoM aura buddhoM ne jaba loka pIr3A kI yaha anubhUti AtmaniSTha rUpa meM kI, to ve lokakalyANa ke lie sakriya bana gye| jaba dUsaroM kI pIr3A aura vedanA hameM apanI lagatI hai taba lokakalyANa bhI dUsaroM ke lie na hokara apane hI lie ho jAtA hai| urdU zAyara amIra ne kahA haikhajara cale kisI pe, tar3aphate haiM hama mIra / sAre jahA~ kA darda, hamAre jigara meM hai / / jaba sAre jahA~ kA darda kisI ke hRdaya meM samA jAtA hai to vaha lokakalyANa ke maGgalamayamArga para cala par3atA hai usakA yaha calanA bAharI nahIM hotA hai usake sAre vyavahAra meM antakSetanA kAma karatI hai aura yahI antazcetanA dhArmikatA kA mUla utsa (Essence) hai, ise hI dAyitva bodha kI sAmAjika cetanA kahA jAtA hai| jaba yaha dAyitva bodha kI sAmAjika cetanA jAgrata hotI hai, to manuSya meM dhArmikatA prakaTa hotI hai| dUsaroM ke prati AtmIyatA ke bhAva kA jAgrata honA hI dhArmika banane kA sabase pahalA upakrama hai| yahi hamAre jIvana meM dUsaroM kI pIr3A, dUsaroM kA darda apanA nahIM banA hai to hameM yaha nizcita hI samajha lenA cAhie ki hamameM dharma kA avataraNa nahIM huA hai| dUsaroM kI pIr3A kI AtmaniSTha anubhUti se jAgRta dAyitva bodha kI antazcetanA ke binA sAre dhArmika kriyA-kANDa, pAkhaNDa yA DhoMga hai unakA dhArmikatA se dUra kA riztA nahIM hai| jaina dharma ke samyak darzana, jo ki dhArmikatA kI AdhArabhUmi hai-- ke jo pA~ca aGga mAne gaye haiM, unameM samabhAva aura anukampA sabase adhika mahattvapUrNa haiN| sAmAjika dRSTi se samabhAva kA artha hai-- dUsaroM ko apane samAna smjhnaa| kyoMki ahiMsA evaM lokakalyANa kI antazcetanA kA udabhava isI AdhAra para hotA hai| AcArAGgasUtra meM kahA gayA hai ki "jisa prakAra meM jInA cAhatA hU~, maranA nahIM cAhatA hU~ usI prakAra saMsAra ke sabhI prANI jIvana ke icchuka haiM aura mRtyu se bhayabhIta hai, jisa prakAra maiM sukha kI prApti cAhatA hU~ aura duHkha se bacanA cAhatA hU~ usI prakAra vizva ke sabhI prANI sukha ke icchuka hai aura duHkha se dUra rahanA cAhate haiN|" yahI vaha dRSTi hai jisa para ahiMsA kA dharma kA aura naitikatA kA vikAsa hotA hai| " jaba taka dUsaroM ke prati hamAre mana meM samabhAva arthAt samAnatA kA bhAva jAgRta nahIM hotA, anukampA nahIM AtI arthAt unakI pIr3A hamArI pIr3A nahIM banatI taba taka samyak darzana kA udaya bhI nahIM hotA, jIvana meM dharma kA avataraNa nahIM hotaa| asara lakhanavI kA yaha nimna zera isa sambandha meM kitanA maujUM hai 355 - ImAM galata usUla galata, udduA glt| iMsAM kI diladihI, agara iMsAM na kara sake / / .