Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___76 anusandhAna 39 kavivara-zrIhemaratnapraNIto bhAvapradIpaH ( praznottarakAvyam ] ma. vinayasAgara praznottara kAvyoM, prahelikAoM aura samasyApUrti ke mAdhyama se vidvajjana zatAbdiyoM se sAhityika manoraMjana karate Ae haiN| praznottara kAvya Adi citrakAvya ke antargata mAne jAte haiM / alaGkAra-zAstriyoM ne zabdAlaGkAra ke antargata hI citrakAvyoM kI gaNanA kI hai / citragata praznottarAdi kAvyoM kA vistRta varNana hameM kevala dharmadAsa racita vidagdhamukhamaNDana meM prApta hotA hai, jisameM 69 praznakAvyoM kA bheda-prabhedoM ke sAtha varNana prApta hai / usako kAvyarUpa pradAna karane vAle kaviyoM meM jinavallabhasUri (12vIM) kA mUrdhanya sthAna mAnA jAtA hai / unake grantha kA nAma 'praznottarekaSaSTizataka kAvya' hai / sambhavataH isI citrakAvya-paramparA meM athavA jinavallabha kI paramparA meM hemaratnapraNIta bhAvapradIpa grantha prApta hotA hai / / kavi hemaratna pUrNimAgacchIya the / hAlAMki bhAvapradIpa meM gaccha kA ullekha nahIM kiyA gayA hai kintu anya sAdhanoM se jJAta hotA hai / hemaratna dvArA svalikhita prati meM AcArya kA nAma devatilakasUri likhA hai / (padya 118) / kintu anya prati meM AcArya kA nAma jJAnatilakasUri bhI milatA hai ! isake dvitIya caraNa meM kucha antara hai kintu tRtIya aura caturtha caraNa ke padya 118 ke samAna hI hai / yaha grantha 'narmadAcArya' kI kRpA se likhA gayA, kintu yaha narmadAcArya kauna hai ? zodha kA viSaya hai / hemaratna ke guru padmarAja the / gorA bAdila caritra meM inako 'vAcaka' zabda se sambodhita kiyA gayA hai / sambhava hai bAda meM ye upAdhyAya bane ho / hemaratna ke sambandha meM aura koI itivRtta prApta nahIM hotA hai / isa kAvya kI racanA vikrama saMvata 1638 Azvina zuklA dazamI, ke dina bIkAnera meM kI gaI / (prazasti padya 1) / isa bhAvapradIpa kI racanA bacchAvata gotrIya zrIvatsarAja kI paramparA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila-2007 meM saMgrAmasiMha ke putra mantrIzvara karmacandra ke anurodha para kI gaI hai, jo ki bIkAneranareza rAyasiMhajI ke mitra the / bIkAnera ke variSTha mantrI the / nItinipuNa the aura labdhapratiSTha the (padya 5, 6, 7) / mantrI karmacanda bacchAvata na kevala bIkAneranareza ke hI mitra the apitu samrATa akabara ke bhI prItipAtra the aura pokaraNa ke sUbedAra bhI the| __svayaM pUrNimAgaccha ke hote hue bhI kharataragaccha ke mantrI karmacanda bacchAvata ke anurodha para isa kAvya kI racanA yaha prakaTa karatI hai ki usa samaya meM gacchoM kA aura AcAryoM kA apane gaccha ke prati koI vizeSa Agraha nahIM thA / mukta hRdaya se dUsare gacchoM ke zrAvakoM ke anurodha para bhI sAhityika racanA kiyA karate the| yaha hemaratna kA udAra dRSTikoNa thaa| isa praznottara kAvya meM 121 athavA 124 padya hai| kavi ne isa laghu kRti meM anuSTup, upajAti, vaMzastha, bhujaGgaprayAta, zArdUlavikrIDita, aura sragdharA Adi chandoM kA svatantratA se prayoga kiyA hai| yaha praznottara kAvya hai / jisameM zloka ke antargata hI prazna aura uttara pradAna kie gae hai / isameM praznottaraikaSaTizataka ke samAna zloka ke pazcAt anekavidha jAtiyoM meM saMkSipta uttara nahIM likhe haiM | kAvyagata alaGkAravidhAna prastuta karanA isa choTe se lekha meM sambhava nahIM hai / isakI prAcInatama do pratiyA~ rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura meM prApta hai, jinakA nambara isa prakAra hai - 20087 / eka prati kavi dvArA svalikhita hai, dUsarI prati usakI pratilipi hI hai| jisameM do zloka prazasti ke rUpa meM vizeSa rUpa se prApta hote haiM / dUsarI prati meM prazasti padya 2 meM kavi hemaratna ko bhI AcArya mAnA gayA hai| prati kA pUrNa paricaya isa prakAra hai - prati kI kramAGka saMkhyA 20087, isa prati kI sAIja 25410.9 se.mI. hai / patra saMkhyA 4 hai / prati pRSTha paMkti 17 aura prati paMkti akSara 52 hai / vikrama saMvat 1638 kI svayaM likhita prati hai / ___ dUsarI prati kA kramAGka prApta nahIM kara sakA hU~ /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kavi kI anya racanAe~ hemaratna praNIta saMskRta bhASA meM anya kRtiyA~ prApta nahIM haiM, kintu rAjasthAnI bhASA meM inakI kaI kRtiyA~ prApta haiN| isameM se ' gorA bAdila caritra' aitihAsika caupaI grantha hai / isa caupaI kI racanA 1645 sAdar3I meM kI gaI hai aura tArAcanda kAvar3iyA ke anurodha se isa racanA kA nirmANa huA hai / tArAcanda kAvar3iyA mahArANA pratApa ke ananyatama sAthI, mevAr3a ke sajaga praharI, dAnavIra aura itihAsa prasiddha bhAmAzAha ke choTe bhAI the, tathA usa samaya sAdar3I meM viziSTa adhikArI the / kavi svayaM likhatA hai anusandhAna 39 pUnimagachi giruA gaNadhAra, devatilaka sUrIsara sAra / nyAnatilaka sUrIsara tAsa, pratapaI pATai buddhinivAsa // 610 // padamarAja vAcaka paradhAMna, puhavI paragaTa buddhi nidhAna / tAsa sIsa sevaka ima bhAi, hemaratana mani haraSai ghaNai // 611 // saMvata solai - saI paNayAla, zrAvaNa sudi paMcami suvisAla / puhavI pIThi ghaNuM paragaDI, sabala purI sohai sAdaDI // 612|| pRthvI paragaTa 'rAMNa pratApa', pratapai dina-dina adhika pratApa / tasa maMtrIsara buddhinidhAna, kAveDyAM kuli tilaka samAMna // 613 // sAMmidharami dhuri 'bhAMmusAha', vayarI-vaMsa vidhuMsaNa rAha / tasa laghu bhAI tArAcaMda, avani jANi avatarIu iMdra ||614 || tArAcanda kAvar3iyA ke sambandha meM purAtattvAcArya padmazrI muni jinavijayajI 'gorA bAdala caritra' ke 'eka paryAlocana' pRSTha 5 para likhate haiM : " isa racanA ke mukhya preraka the mevAr3a ke mahArANA pratApa ke atyanta vizvasta rAjabhakta, aura dezabhakta, rAjasthAnIya mahAjanoM ke mukuTasamAna bhAmAzAha ke bhAI tArAcanda ! sAdar3I nagara usa samaya mevAr3a rAjya kI dakSiNa pazcimI sImA kA kendrasthAna thA / tArAcanda vahA~ para mahArANA pratApa ke zAsana kA eka viziSTa sthAnaka adhikArI thA / kavi hemaratna bhAmAzAha aura tArAcanda ke dharmaguruoM ke ziSya-samUha meM se eka pramukha vyakti the / "
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila 2007 ***** yaha racanA udayapura rAjya aura rAjavaMza se viziSTa sambandha rakhane vAle osavAla jAti ke kAvar3iyA gotrIya tArAcanda ke Adeza aura anurodha se banAI gaI hai / tArAcanda jaisA ki Upara kahA gayA hai, bhAmAzAha kA choTA bhAI thA / mahArANA pratApa kA vaha vizvasta rAjyAdhikArI thA / bhAmAsAha ke sAtha vaha bhI prasiddha haldIghATI ke yuddha kA eka agraNI yoddhA aura sainya saMcAlaka thA / usane cittor3a ke rAjavaMza kI rakSA ke nimitta aneka prakAra se sevA kI thI, ataH usake mana meM cittaur3a ke gaurava kI gAthA kA gAna karavAne kA ulhAsa honA svAbhAvika hI thA / (pRSTha 7) yaha pustaka 'gorA bAdala caritra' ke nAma se munijI dvArA sampAdita hokara rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se san 1968 prakAzita ho cukI hai / isa kRti ke AdhAra se nizcita to nahIM kintu yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki vIra bhAmAzAha kAvar3iyA bhI pUrNimAgacchIya the / 79 kavi kI abhayakumAra caupaI, mahIpAla caupaI (ra. saM. 1636), zIlavatI kathA (ra. saM. 1613, pAlI) lIlAvatI kathA (ra. saM. 1613), rAmarAsau aura sItA caritra Adi nAma kI bhI anya racanAe~ upalabdha hai / ina kRtiyoM kA ullekha munijI ne - gorA bAdala caritra, eka paryAlocana - pRSTha 7 meM kiyA hai / kavivara - zrIhemaratnapraNIto bhAvapradIpaH [praznottarakAvyam | // zrIgaNezAya namaH // zrImate 'vizvavizvakabhAsvate zAzvatadyute / kevalajJAnigamyAya namo'nantAya tejase ||1|| 1. ba. samasta /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anusandhAna 39 'prabhUtabhUtipravibhUSitAGgakaH, pradhvastakAmaH samakAmadaH sadA / prabhurvibhUnAmapi maGgulArgalaH, sa maGgalaM rAtu vRSadhvajo vibhuH // 2 // paJcAnanAGkitajagatprabhupAdasevI, zrImadvilolavikasatkarapuSkarAgraH / vighnaughapATanapaTuH kaTukaSTakRT ca, nirmAtu maGgalagaNaM guNavAngaNezaH // 3 / / namaH samAjasthitasajjanebhyaH, prasannacittAnanapaGkajebhyaH / parapraNItAnyapi ye vacAMsi, svabhAvabhedaiH paribhUSayanti // 4 // zrIvikramAkhye nagare gariSThaH, prajJAprapaJce'stitamAM paTiSThaH / mantraprayoge prathitapratiSThaH, zrIkarmacandraH sacivo variSThaH // 5 // tatprArthanAjAtaparapramodaH, svAntasya tasyaiva vinodahetoH / kurve navInaM kamanIyakAvya-rbhAvapradIpAbhidhazAstrametat // 6 // zrIvatsarAjAnvayamauliratnaM, saMgrAmasiMhasya tanUjarAjaH / zrIrAjasiMhAbhidhabhUpamitra, zrIkarmacandraH sacivaH sa jIyAt / / 7 / / na hi nikhilazAstrabodho matirapi vimalA na tAdRgabhyAsaH / kintu kavitve zaktizurureka: kAraNaM me'tra ||8|| sasnehamutsaGganivezito'mbayA~, vakSojavidhvasta-mahebhakumbhayA / zIrSa gaNezaH khalu zaGkayA kayA, pasparza vidvan ! vada pRcchyate mayA / / 9 / / kumbhAvubhAvapi mamAGkagatasya mAtulagnAvavazyamiti vakSasi zaizave [sa:]* | (zAGkAsamAkulitacittamibhAnanaH svau, kumbhau kareNa jhaTiti spRzati sma tena // 10 // kAciccaJcalalocanA navavadhUH prAtarmukhaM darpaNaM, pazyantI zithilAlakaM patiratiprAgbhIra-saMsUcakam / 2. ba. pracura / 3. ba. samagraM sakalaM samamiti / 4. ba. maMgulazabdo dezyaH, maMgulasya azobhanasya argaleti, kalyANaH / 5. ba. kaTvakArye triSu matsaratIkSNayorityamaraH / 6. ba. pratI 'mantrI' iti pAThAntaram / 7. ba. kevalaH / 8. a. ba. pArvatyA / 9. a.ba. tiraskRtau / 10. a.ba. AdhikyaM / 11. a.ba. kathakaM / *-[ ]a. pustake bhagnapatratvAdatra koSThakAntargatAMzo ba. pustakAduddhRtaH / evamagre'pi sarvatra koSThakAntargatAMzAH ba. pustakAdevopanyastA jJeyA /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila 2007 ekAntasthitimAzritA'pi ca parAGgaktrA'pi bhUritrapA vIcivyUhenimagnacittacaTulA kasmAdakasmAdabhUt // 11 // pRSThasthitasya nijajIvitavallabhasya, vaktrAravindamamalaM mukure samIkSya / zrI karmacandrasacivezvara ! tena caiSA [lajjAvatI nava]vadhUH sahasA babhUva // 12 // kAcitkulInavanitA ramaNena dUra-dezAt sukaGkaNayugaM prahitaM nirIkSya | niHzvAsadagdhadazanacchadai[mAptaduHkhA], [gUDhaM ruroda vada kovida kiM nidAnam // 13 // nAthaH sa mAM virahavahnikRzAM na vetti, nA'sAvapIha virahA [turacittavRttiH " 1 [no cet kathaM pRthulakaGkaNayugmamatra ] mAM muJcatIti vigaNaya vadhU ruroda || 14 // kAcinnijaM kAntamavekSya kopa- kallola [ magnAvanatAnanA'bhUt ] / [tatkAraNaM pRcchati satyamuSmin], [kiM darpaNaM tasya] kare [ dadau sA] // 15 // anyAGga[nAnaya]napaGkajacumbanena, kRSNAdharasti [lakacitritabhAladezaH ] / (apyeSa pRcchati ruDudbhavahetumasmAt sA darpaNaM vitarAti sma kare tadIye ||16|| [kAcinnije bharttari dUradezaM samprasthite tatkuzaleSiNI sA [gacchA''zu bhA'bhUttava] darzanaM me, zIghraM vadhUrevamuvAca kasmAt ||17|| tadyAnaM-mAkarNya mRtAmavazyaM muktvA [ samAyAti tadetya vaj || [mA darzanaM me'stu ] tato mRtAyA, nAthasya zIghraM bahujIvitasya // 18 // pUrNAGkamukhI - mahaM hRdi mama trastaiNazAvekSaNe, [tvAmadyaiva vibhAvayAmi ca nijaprANapriye svapriyAm / itthaM jalpati hAsyapezala - matho sA svaM kareNa drutaM, gallaM phullamadhUkapuSpapulinaM pasparza vastreNeM [ kim // 19 // pUrNe candramasi dhruvaM" bata bhavatyeva sphuTaM lAJchanaM, nA'smadvaktrasaroruhe'tivimale kAluSyalezo'pi ca tajjJAne khalu sopamAna[ vacasA'nenA'dhunA kajjalaM, galle'stIti mamArja" lolanayanA hastena gallasthalam ||20|| 12 1. a.ba. bahvI / 2. a.ba. samUhaM / 3. ba. dantapatram / 4. ba. guptam / 5. a. pIDitavyApAraH / 6. ba. vicArya / 7. ba. bharttari / 8. a. gamanam / 9. ba. cAru / 10. ba. aGkakalaGko'bhijJAnam / 11. ba. jAnAmi / 12. ba. bharttari / 13. ba. manoharaM / 14. ba. kRtvA / 15. ba. saha / 16. ba. nizcitam / 17. ba. mRjUS zuddhau / 81
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 anusandhAna 39 nizi viyogavatI yuvatI gRhe, vidhumavekSya nabho'GgaNamadhya[gam || [sa] samAnaya darpaNamAzu me, kSurikayA saha ceti kathaM jagau // 21 // dahati mAmayameNabhRdAturAM, carati cA'li ! davIyasi puSkareM / tadamukaM mukurAntarupAgataM, kSurikayA praivibhettumidaM jagau // 22 // mAturnijAyAH padapadmayugmaM natvopaviSTaH pura ekadantaH / pasparza mUrddhAnamasau kareNa, kasmAdakasmAd vada kovindra ! ||23|| gaurIpadAmbhojayugaprajAtA - ruNatvaraktIkRtamIkSya bhUtalam / svakumbhasindUrajobhizaGkayA, mUrddhAnameSa spRzati sma tena // 24 // sudati pRcchati bharttari 'gadyatA- mitaradezagato'bhimataM tava / ahamiha prahiNomi kimAdarAt, tadanu sAmbhasi kiM tilamakSipat // 25 // tilakayorvyatiSaGgavazAdasau, tilakameva nivedayati sma tam / itarathA kathameva jale tilaM, kSipati mantripa ! kaM paranAmani // 26 // kazcid yuvA yuvativaktramavekSyamANo, nA'haM vilocanayugo dhRtibhAg bhavAmi / evaM vicintayati cetasi tAvadAsIt, sadyaH sa kovida vadAzu kathaM SaDakSaH ||27|| sa svakIyanayanadvayamadhye, bimbitapriyatamAnayano'bhUt / evameva sacivezvara ! sadya, so'bhavantrayanaSaTkasametaH // 28 // tadabhilaSitakAntopAntato'bhyAgatAzu, svavagatatadabhiprAyA" samAgatya dUtI / taruNamaruNarazmispRSTapaGkeruhAsyaM, janavRtamabhi dRSTvA sarSapaM tatkare'dAt // 29 // zIghrameva samAgatya dUtyA'tha kRtakRtyayA / sarSapasyaiva dAnena siddhArtho'sIti sUcitam ||30|| abhyarNamabhyetya" hareH svabhartuH, prasannacittA parirambhaNAya / jagAma kasmAccaTuvAdino'piM 1 parAGmukhI satvarameva padmA // 31 // 1. ba. khre / 2. ba. candraM / 3. ba. vidArayituM / 4. ba. sati / 5. ba. iti iti tvayA / 6. ba. IpsitaM / 7. ba. preMkhayAmi ( preSayAmi ? ) / 8. ba. alukAmAsaH / 9. ba. SaD akSINi yasya nayanAnAM SaTkaM tena / 10. ba. anena prakAreNa / 11. ba. zobhano'vagatastasyA abhiprAyo yayA sA / 12. ba. samIpamAgatya / 13. ba. caTucATupriyaprAyaM /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila-2007 83 tadvakSaHsthalakaustubhe nijavapurdRSTveti jAtabhramA, nUnaM nA'hamarermurasya hRdi yat pazyAmi tatrA'parAm / padmA tena samaunakopakalitA-'bhyarNaM sametA'pi ca, prAstaprItibharI sma gacchati zRNu zrIkarmacandraprabho ! // 32 // prANapriye dabhradinaiH samete, dezAntarAdardati samprayogam / kAcitkuraGgInayanA nizAyAM, mUrdhanyamuJcatkathamAzu puSpam // 33 // ahaM puSpavatI kAntA kathamAyAmi sAmpratam / sambhogo nA'dhunA yogyazceti jJApitametayA // 34 // kAcitkovida ! kAminIkaratalenA''dAya kiJcitphalaM, dRSTvA daSTamidaM khagena sahasA kenA'pi kiJcitataH / zaGkAsaGkucitA satI nijakare sA vai dadhau darpaNaM, niHzaGkA'tha nirAcakAra ca karAtmaunAnvitA tatphalam / / 35 / / vilokya bimbAhvaphalaM zukena, daSTaM mRgAkSI patikhaNDitauSThI / sAdRzyazaGkA dhRtadarpaNAsId, vicintya tatkutsitamityamuJcat // 36 // patyuH pravAsasamaye mRgazAvakAkSyA, pRSThe(STe?) purIM bhavati karhi samAgamaste / sa svAgrajaM sati pitaryapi vallabhAyA:, kasmAdadarzayadasau vada kovidA''zu // 37|| jyeSThadarzanato'nena jyeSThamAso niveditaH / taddezamAgate vA'smin bhaviSyati mamAgamaH // 38 // kAcitkopaniruddhavAgavanI-'zruvyAptanetrAmbujA, patyA'go'naladahyamAnahRdayA'pAsta-priyaprItavAk / kurvANe nijabhartari kSutamatho sA ki lalATe nije, citraM ratnakarairvicitramakarodAcakSva tatkAraNam // 39 // kurvANe mama bhartari kSutamahaM jIveti vAkyaM na ce jjalpAnyAzu tadA vrajatyavasarazced vacmi 'tedyAti me / 1. ba. vyAptA / 2. ba. dhvasta / 3. ba. samUha / 4. tUryadabhraM purasphiramiti kozaH / 5. ba. yAcayati sati / 6. ba. saMvezanaM / 7. ba. prayANa / 8. ba. purA yoge bhaviSyatArthatA / 9. ba. kadA / 10. ba. prato vanitA iti pAThaH / 11. a. aparAdhaH / 12. ba. nirAkRtA / 13. ba. chikkA / 14. ba. pratimahaM / 15. ba. thi|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 39 maunaM mAnabhavaM vicArya taruNIti sve lalATe'karo ccitraM tenaM niveditaM sphuTataraM jIveti vAkyaM yataH 140|| kazcittRSArto matimAnidAghe, hastasthanIro'pi. nijAlayasthaH / kiM zUnyamAlokya papau na vAri, brUtAt kave ! tadyadi budhyase tvam // 41 // dRSTvA''kAzaM zUnyamRkSendusUryaiH, sAyaM nA'yaM nIrapAnaM cakAra / vizvavyApiprojjvalazlokarAze !,' varyaM vAryatrA'khilairyanmunIzaiH // 42 // kazcidvinIto nayavidgRhastho, 'nirdambhamAlokya guruM purastAt / nAbhyutthito nA'pi gataH samIpaM, nanAma nAsInna tathApi nindyaH // 43 / / viyati jIvamudIkSya samudgataM, na - namitaH sa nijaM na tu sadgurum / sacivazekhara ! tena sa nA janai-nayaratairapi naiva vihitaH // 44|| kAcitkuraGgInayanA nizAyA-mAtmAnanasparddhinamindumuccaiH / Alokya bhUsthA'pi kutUhalAya, jagrAha hastena kathaM vadA''zu // 45 / / darpaNAntaH praviSTaM sA rohiNIramaNaM nizi / tarasA karasAccakne kautukenaiva kAminI // 46 // gaganasarasi haMsIbhUta eNAGkabimbe 'bhimataramaNadhiSNyA-mbhojabhRGgIbhavitrI / api pathi janayukte svairiNI kiM prayAntI, nayanaviSayameSA na prayAtA janAnAm 147|| dhRtasitAmbarabhUSaNalepanA, "kumudarAjivirAjitavigrahoM / dhavalite zazinA'khilabhUtale, na kulaTeti gatA pathi lakSyatAm // 48|| kazcit kathaJcinijacittacArI, labdhaH sumAlyAmbarabhUSaNo'pi / bhuktaH sa no vAsakasajjayA'pi, nA'sAvapImAM bubhuje kimetat // 49 // kAntArUpamatIvasundaramalaGkArairalaM bhUSitaM, dRSTvA manmathamUcchitaH sa taruNazcakre svazukracyutim / / 1. citrakaraNena / 2. yazasvin / 3. ba. niSkapaTaM / 4. ba. jIvaM / 5. ba. aakaashe| 6. ba. ninditaH / 7. ba. vegena / 8. ba. karAdhInaM karasAt / 9. ba, gRhaM / 10. ba. amRgI bhRGgI bhaviSyati / 11. ba. zvete tu tatra kumudam / 12. ba. indriyAyatanamaGgavigrahAviti / 13. ba. bhavedvAsakasajjAsau sajjitAGgatAlayA / nizcityAgamanaM bhartu rekSaNaparA yathA / 14. ba. zukraM reto balaM vIrya /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ oprila-2007 RE sadyaH prekSya manobhavopamamidaM sA'pi dravatvaM gatA sambhogaH prathamastayoriti gataH siddhi na tatra kSaNe // 50 // parasparaM rUpavimohitau tau, gatau dravatvaM samakAlameva / tatastrapAbhArabharAvabhUtA-manyonyametena na saGgasiddhiH / / 51 / / pAThAntaram bharturviyogena viSaNNacittA, 'kAcit kuraGgInayanA nizIthe / udvejakaM sarvamapIti matvA, kasmAtkarAneNabhRtaH siSeve / / 5 / / tatrApyete zazadharakaro matpateraGgasaGgaM, kurvantyeva dhruvamiti vadhUzcetasi sve vicintya / tAnatrApi svapativapuSA''liGgitAnindupAdAn , preSThAnkaSTAdapi virahiNI cakravAkIva bheje // 53|| naizasantamasasaJcayarAhu - grastadRkprasarapaGktihayo'pi / ko'pyacitritamapIha, sacitraM, hastamaikSata samastamidaM kim // 54|| kimatra citraM gagane nizAyAM, hastaM sa citrAyutamapyapazyat / vicAryate kiM muhureSa cArtho, dRSTo'pi nityaM bahubhiH svanetraiH // 55 / / jitvA ripabalamakhilaM samiti jhaTityeva karmacandra ! tvam / dhRtajayalakSmIko'pi hi, nA'tuSyastatra ko hetuH ? ||56 / / adhikasUratayA samarotsavaM, racayatastava vItamimaM kSaNAt / sacivazekhara ! tena jitApyabhU-nna ratidA ratidApi patAkinI // 57|| yuvA ko'pi prAtarviSamavizikho -dvejitamanA amuJcad bandhUkaprasavamuDupAsyAmabhimatAm / tataH sA'pi prApya priyahRdayabhAvaM smitamukhI, haridrAmevAmuM kathaya kimamuJcat kavivara ! // 58 // bandhUkapuSpena sa madhyamahnaH, saMketahetoH kathayAmbabhUva / sA darzayAmAsa haridrayA'tho, doSAmadoSAmiti mantrirAja ! // 59|| 1. ba, babhUvatuH / 2. ba. pAThAntareNa / 3. ba. satI / 4. ba. udvegakArakaM / 5. ba. candramAH kumudabAndhavo dazazvetavAjyamRtasUstithipraNIH / 6. ba. andhakAraM / 7. paMktizabdo dazavAcI, paMktihayA: yasya / 8. ba. saMgrAme / 9. ba. bANAH, viSamavizikhA yasyAsau kAmadevaH /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 39 kAcitpatramamatramatra madanavyApAravAra: sphurat prItisphAtikaraM kareNa sahasonmudrya priyapreSitam / atyautsukyabharaM dadhatyapi patiprItyAtha tadvAcane, saikAkinyapi tattathaiva suciraM saMvRtya tasthau katham // 60 // patraM vilokya priyamuktameSA, yAvatpravRttA khalu vAcanAya / tAvajjalaM netrayugAtprabhUtaM, pravRttametena na vAcitaM tat // 61 / / kazcit svakAntAkarakuGmalasthaM', muktAphalAnAM nikara nirIkSya / prItastamAttuM sa samutsuko'bhUt, kiM kAraNaM tadvada kovidA''zu |62 // suraktakAntAkarakorakasthaM', saddADimIbIjacayaM vicintya / muktAphalAnAmapi rAzimAsI-jjagdhaM samAsaktamanAH sa nA''zu // 63 / / kAcidambhojamAdAya prAta: saurabhyasundaram / sAdaraM sadarA sA'tho katha tadajahAt karAt // 64 // nizi yadA nanu saGkucitaM kajaM, sapadi tatra gato'ntaralistadA / upasi tanigRhItamidaM tayA, zrutaravaM ca tato mumuce karAt // 65 // patraM maSI lekhanikA pradIpaH, sA'pyapramattA ramaNe ratA'pi / evaM samagre milite'pi hetau, lilekha lekhaM na hi sA kimetat // 66 / / yAvatpravRttA likhanAya lekhaM, sammIlya vastUnyakhilAni caiSA / tAvatpravRttaM nayanAmbu bhUri, tenA'likhallekhamasau na nArI // 67|| kumudatI bhartari hartumudyate, hRdyaMzupAdai: priyaviprayuktA / kAcitkalaiH kokilakelivAkyaiH, kiM dussahairapyatizarma lebhe // 68 // parabhRtA(to) vacanAni kuhUH kuhUM-riti nizApatinAzakarANi taiH / zrutigataiH zazirazmyatipIDitA, virahiNIti sukhaM labhate sma sA // 69 / / hRdo mudaH kAriNi paJcavaktre, dAtuM samAliGganamAgate'pi / gaurI gRhastambha-manantabhItiH, pratyagrahIt kopaparAGmukhI kim // 70 // 1. ba. pratau 'vyApAravAra' iti pAThaH / ba. vistAra / 2. ba. vRddhikaraM / 3. udghATya / 5. ba. kalikA korakaH pumAnityamaraH / 6. ba. hantuM / 7. ba. ekatrIkRtya / 8. ba. kairavANAM kumudvatI, candre / 9. ba. sA. naSTendukalA kuhUH / 10. ba. sthUNA stambha ityamaraH /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ oprila-2007 87 paJcAsye nijanAyake gRhalatAdUrvaM samAgacchati, kSoNIbhRttanayAntike tanuparIrambhArya satyutsukam / vakSojapratibimbite dazamukhaM matvA punastatkRtaM, smRtvA parvatatolanaM patanabhIH stambhaM tataH sA'grahIt // 1 // saumitrirAtmIyasahodarasya, papAta rAmasya padostadAzu / rAmaH sakopaM dhanuSi svakIye, bANaM kRpANaM ca kare cakAra // 72 // nakheSu rAmasya sa nirmaleSu, praviSTavaktraH kramayoH samAsIt / rAmastu taM rAvaNameva matvA, bANaM kRpANaM ca kare cakAra / / 73 // dhRtanavaikakalAmayamUrtaye, zazabhRte sakhi sUkSmapaTAJcalaH / vitaraNIya iti priyasanidhau , kimuditA karamAzu tirodadhau // 74|| vallabhe sa ratisannidhimasyA, navyamindumavalokayatIdam / sakhyuvAca nakharakSitiguptyai, sA'pi jAranakhamAzu jugopa // 75! / kAcitprasannA priyavallabhA'pi, rahovilInA priyavallabhA'pi / AliGganaprahva-mudIkSya nAtha, sA saMvRtAGgI kimuvAca mA mA 76 // nA''liGganasyAvasaro'sti tasyA, jAtA'dhunaivA'sti rajaHsvalA sA / iti priyA saMvRtagAtravastrA, mA metyamandaM nijagAda nAtham / / 77 // ruddhavyomaghanodbhavAvatamasavyAptAntarAyAM nizi, vastAraNyamRgIkSaNA sahacarI dhAmnaH svabhartuH svayam / yAvannirbhara-nUpurAravamasAvabhyarNamabhyAgatA, tAvattatpatinA''zu mandiramaNividhyApitaH kiM vada // 78 // anyAGganAsuratacihnavicitritAGgaH, prApto'sti kelizayanaM sa yadA tadaiva / kAntAM nijAmatha vilokya samApatantI, tadbhItibhinnahRdayo harati sma dIpam / / 79 / / kuMDyeSu kArtasvaramandirANA-meNAGkamukhyaH pratibimbitAnAm / vaktrANyapazyan vapuSAM nijAnA, nAGgAni nATyAvasare kimetat // 80 // 1. ba. aGkapAlI parIrambhaH / 2. ba. lakSmaNaH / 3. ba, dAtavyaH / 4. ba. pArzve / 5. ba. AcchAdayAmAsa / 6. ba. purnabhavaH kararuho nakho'strI nkhro'striyaamitymrH| 7. ba. utkaNThitaM / 8. uccaiH / 9. ba. baliSTha / 10, ba. astaM prApitaH / 11. a. bhitti| 12. svarNamandira /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ xx anusandhAna 39 tAH zAradendUpamapANDuvaktrAH, kAyena cAmIkaratulyabhAsaH / tasmAdimAH kAJcanabhittibhAge, vaktrANyapazyanna hi zeSamaGgam 181 / / kAcinizi vyomagateva devI, vAtAyanasyopari saMsthitA'pi / alakSitA'lakSitasaudhamuccai-retat kimAsId vada kovidAzu ||82 // zItAMzurazmiprakarAvamagne, sA sphATike saudhatale niSaNNA / alakSitAdhaHsthitasaudhamevaM, devIva lokairdadRze'mbarasthA // 83!! kazcitkareNu-rmadasiktareNuH, pratyApatantaM kRtakopamAzu / AtmAnamevA'bhidadhAva dUrA-dAcakSva kiM kAraNamatra dakSa ! // 84|| UauM mahatyambunidheribhezaH, pratyApatantaM pratibimbitaM saH / AtmAnamevaM pravilokya kopA-danyebhazaGko'bhidadhAva dUrAt // 85 / / yadvezma varSAsvapi vAridAnA-mA'bhedi vAbhirna kadApi madhye / tat kiM vibhoH kasyacidambuyogaM, vinApyabhUd vArimayaM nizAsu // 86|| 'zizirarazmikaraprakaraplutaM", "pravaracandramaNisphuTakuTTimam / sadanamambu vinA'pi nizAsvabhUt, sacivazekhara ! vArimayaM tataH // 87 / / vArikelisamaye vanitAbhi-labdhimagnisamidhAM hi vinA'pi / anvabhAvi ziziraM punaruSNaM, kiM tadeva salilaM saraso'ntaH // 88 / / upari taraNitApAduSNamantastadambhaH, ziziramiti vidAntaccakruruSNaM ca zItam / viSamavizikhatApAduSNamaGgeSu lagnaM, taditaramiti zItaM 'vAvidAJcakuretAH // 89 // surabhisaGgasamuddhatakokila-bhramararAjivirAjitakAnanam / nijagRhaM pathikazciramAgataH, kathamudIkSya tathaiva punaryayau // 9 // 1. a.ba. gavAkSasya / 2. ba. lagne / 3. ba. saudhaM tu nRpamandiram / 4. ba. anena prakAreNa / 5. a. hasti / 6. a.ba. sammukhamAgacchantaM / 7. ba. pratiphalitaM / 8. ba. pratau 'AtmAnameva' iti pAThaH / 9. ba. zote tuSAra zizira iti / 10. ba. lApinaM / 11. ba. zreSTha / 12. ba. kuTTimatvesyabaddhabhU / 13. ba. vid jJAne / 14. ba. vasanta ikSuH surabhiH puSpakAlo balAGgakaH / 15 vATikAM /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila 2007 vasante'pyAyAte galadavadhireSa priyatamaH, samAyAto neti sphuTitahRdayA sA yadi mRtAM / tadA kiM harmyeNa dhruvamatha yadA sA na ca mRtA, tadApyastrehAyAM kutamiha gRheNeti valitaH // 91 // 8 paurA radAneva puraHsarANau-mAlokayAmAsuribhezvarANAm / nAGgAni kasmAd dadRzuH kadAcit kiM cAtra citraM vada kovidAzu // 92 // visRtva rAjapathe nizAyAM, baMhIyasI saMtamasena nAgAH / lakSatvamete na gatAH sadRktvAddantAstu dIptiM dadhurujjvalatvAt // 93 // jagdhuM samAyAtamapi svadhAnyaM, na trAsayAmeNagaNaM babhUvuH / kedAragopyaH kathameSa cApi nA''dAt kSudhArto'pi hi zAlisasyam // 94 // kedAragopI kalagAnamagnA, jakSuH kuraGgA na hi zAlisasyam / tA apyatopya'kSididRkSayApi na trAsayAmeNagaNaM babhUvuH // 95 // kazcidrataH kAJcanameva lAtuM kRtvA'pi vittaM nijahastamadhye / badhvA raja: poTTalikAM sa gehe, samAgataH kiM vada citrametat // 96 // vittaM karAdvyagratayA'sya mArge, papAta dhUlIpihite tataH saH / tatratyadhUlIpaTalaM pramIlya tacchodhanAyAzu gRhaM ninAya // 97 // tanusutanuriraMsuH kAmadhAmojjvala zrI ruSasi gRhavanAntargantukAmApyavazyam / anuvalati tataH sma vyagrakezAkulAkSI, - sacakitamiti kasmAccintyametad vadAzu // 98 // gRhavanamupayAti yAvadeSA, bhramaragaNo'bhimukhaM dadhAve tasyAH / vadanasurabhitAnubaddhalobhaH prativalati sma tato jhaTityamuSmAt // 99|| 7 89 1. a. muI tasa sanehI gaI rahI tau tuTTau neha / jiNi pari tiNi pari dhaNa gaI varasi suhAvA meha / 2. ba. pratau tathApyasnehAyAmiti pAThaH / 3. ba. alaM / 4. ba. agre gacchatAM / 5. a. ba. prasaraNazIlo / 6. ba. pracureNa / 7. ba. savarNatvAt / 8. ba. bhakSayAmAsuH / 9. ba. saMvRttaM pihitaM chatraM / 10. ba. krIDitukAmAH / 11. ba vyasta iti iti vA / 12. sanmukhaM jagAma / 13. a. vanAt; ba. asmAt /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 39 davIyasopyAgatamAtmakAntaM, saMvIkSya kAcit kRtamaunameva / etyAlayAntaH puruhUtapUSa-svargApagAH pUjya kimardati sma // 10 // indrAdravezcApi surApagAyA, akSNAM karANAM ca tathA mukhAnAm / pratyekameveti sahasrameSA, yato yayAce tadupAstikAmA ||10|| krIDAzukaM paJjarataH prabhAte, kAcinnije pANitale'bhinIyaM / adhyApanAyodyatamAnasA'pi, sA'dhyApayAmAsa kathaM na pazcAt // 102 // ra~dA dADimIbIjatulyA madIyAH, zukaH prAtarasti kSudhAtaH sa nUnam / atazcaJcughAtaM samAzaMkya tanvI, na taM pAThayAmAsa sA kelikIram // 103 // priyasya kAcid rebhasA'bhisAriNI , sametya sadmAGgaNamujjvalaM nizi / tamaGgulIyenaM nihatya satvaraM, vivezaM pazcAditi kiM tadiGgitam // 104 // anaNumaNinibaddhaM prAGgaNaM tasya dhAmnaH, pratiphalitaghanAntastAratAraM samIkSya / salilamiti vicintya vyagracittA tadanta rgamanamabhilaSantI' mudrayA tajjaghAna // 105 // kAcitkAntA bharturAlokya vaktraM, caJcaccandrAkhaNDabimbAnukAri / cikSepA'kSNoH kiM punaH kajjalaM sA, vidvannetadbhAvamAvedayA''zu // 106 / / patyuH sA'dharapallave" nayanayorAtmIyayoraJjanaM, dRSTvA cumbanataH samaM smitamukhI niSkajjale locane / matvaivaM punareva netrayugale cikSepa sA kajjalaM, zrImantrIzvara ! karmacandra ! zRNutAd bhAvArthamenaM zubham // 107 // tadvastubhUyo'pi niveditaM mayA, nA'nIyate'dyApi kathaM vibho ! tvayA / tatki mRgAkSi ! praNigadyatAM punaH, _sA kiM tato vaMzamadhI-durojayoH // 108 / / 1. a. atidUrAt / 2. a. ba. iMdra-sUrya-gaGgA / 3. a.ba. pratau pANitale ca nItvA iti pAThAntaram / 4. ba. dantAH / 5. ba. vegena / 6. a. kulaTA; ba. svairiNI kulaTA jAtiryA priyaM sAbhisArikA / 7. ba. UmmikA tvaGgalIyakamiti / 8. ba. veSamakArSIt / 9. ba. pratau 'abhilikhantI' iti pAThaH / 10. ba. caJcad dedIpyamAnaH / 11. ba. nave tasmin kisalayaM kisalaM pallavo'tra tu / 12. ba. sakalaM / 13. ba. dhArayAmAsa /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprila-2007 91 nitambinItumbakayorivoccai-rvakSojayomUrdhani veNudAnAt / nivedayAmAzu babhUva vINAM, pati manobhAvavidAM variSTham // 109 // prasAdhikAGkasthitapAdapA, kAcinije sadmani saniviSTA / anUvaktrApi rasAlazIrSAt, kathaM svahastena phalaM lulAva // 110 / / saudhasyAGke yatra sA sanniviSTA, tatrA'dhastAddhastasAdasti cUtaH / hastenaiSA'nUpravaktrApyakhedaM, jagrAhaivaM tatphalaM tasya mUrdhnaH // 111 // kAcinirAgasyapi nAyake sve, kasmAtprakupyAvanatA''nanA'bhUt / tato'nutApaM mahadAdadhatyA, kroDe dhRto'sAvanayA tadaiva // 112 / / dRSTvA spaSTaM dazanavasane kajjalaM sA svabhartu matvA kAntaM paralalanayA bhuktamuktaM cukopa / pazcAnamrA maNimayagRhaM prAGgaNe dhautanetraM, vaktraM dRSTvA svavagatarahasyAnutApaM cakAra // 113 / / kapUraM kumudAkaraM kumudinIkAntaM ca kundotkaraM', kailAzaM kratubhugnadImapi dalatkAzaM payo bhApatim / DiNDIraM jaladhezca mantrimukuTa ! zrIkarmacandraprabho ! hyantarvANigaNasya locanapathaM gacchanti naite katham // 114 // tvatkIrtiprasarAtA dhavalite vizve'khile'pi prabho, sAvAdiha saMpramagnavapuSaH karpUrakundAdayaH / lakSyante kavibhirna ceti militA dIpe'nyadIpaprabhA 'bhinnatvena na lakSyate khalu yathA ko'nyo vRthA vistaraH // 11511 nedaM vyomasarovaraM surapatenaitAni bhAni dhruvaM, __caJcatprojjvalamauktikAni vilasannAyaM vidhudRzyate / zrImantrIzvarakarmacandrasuyazohaMso'yamityujjvala stArAmauktikamAlikAM kavalayannevaM budhairlakSyate // 116 / / 1. ba, maNDanakaLa / 2. ba. pratau-karpUraM kumudAkaraH kumudinIkAntazca kundotkaraH, kailAzaH kratubhugnadI pravidalatkAza: payo bhaH patiH, DiNDIra:- iti pAThaH / 3. ba. puJjotkarau saMhatiH / 4. ba. gaGgA /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 39 iti sulalitabhAvaM zAstrametatsvakaNThe, praNayati' nipuNo yaH santataM satsabhAsu / anubhavati sa zobhAmullasantImanantAM, na bhavati parabhAvavyagracetAH kadApi // 117 / / zrIdevatilakasUrirjayati yazaHpUrapUritadigantaH / naranarapatimunimadhukaracumbitacaraNAravindayugaH // 118 // / zrInarmadAcAryaguroH prasAdAt, zrIpadmarAjasya padau praNamya / zrIkarmacandrAhvayayAJcayedaM, zrIhemaratnena kRtaM ca zAstram // 119 / / sadvAk zubhArthaH suguNaH suvRtto-'laGkArakAntaH zubhabhAvazAlI / paropakArapravaNaH sa cA'yaM, granthazciraM jayati sajjanavajjagatyAm // 120 / / muSNAti cetAMsi sa bhUpatInAM, puSNAti cAturyamapi svakIyam / manAti mAnaM nanu durjanAnAM, yaH kaNThapIThasthamidaM karoti // 12 // iti zrIbhAvapradIpAbhidhaM zAstra samAptaM / zrIrastu / zubhambhavatu / zrIH / vikramato vasuvahnikSitipativarSe (1638) tathA''zvine mAsi / vijayadazamyAmayamiti vinirmito hemaratnena // 1 // * [zrIjJAnatilakasUrirjayati yazorAzibhAsitadigantaH / naranarapatimunimunivarapUjitapAdAravindayugaH // 1 // tatpaTTe hemaratnAhvasUrirjayatu zAstrakRt / vinirvasitapApaughaH prasannAnapaGkajaH // 2 // 1. ba. nirmAti / 2. ba. pretI- 'granthazciraM tiSThatu sajjanopi' iti pAThaH / 34-5. ba. nAsti / 6. ba. pratau 'vijayadazamyAmetad vinirmitaM hemaratnena' iti pAThaH / 7. [ ] koSThakAntargatI dvAvapi zlokau hemaratnasvalikhitAdarza a.saMjJakapustake na staH /