Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkhI hamAre deza meM tIna bAgar3a pradeza sune jAte haiM--pahalA gujarAta pradeza meM kaccha-gujarAta kI sarahadoM ke bIcakA, dUsarA rAjasthAna meM narabhar3a (narahar3a) Adi pilAnI se hAMsI-hiMsAra taka kA, aura tIsarA mevADa-mAlavA-gajarAta kI sarahadoM ke bIca kA prdesh| hamArA bAgar3a yaha tIsarA pradeza hai jo dakSiNa-pUrvI rAjasthAna ke DUMgarapura aura bAMsavAr3A ke jiloM tathA unake AsapAsa ke vistAra kA kSetra hai| yaha vibhAga 230 15' se 240 1' uttara akSAMsa evam 730 15' se 740 24' pUrva dezAMtara ke bIca sthita hai| isakA kSetraphala karIba 5,000 vargamIla tathA isakI AbAdI lagabhaga 12 lAkha kI hai| isa kSetra kI mUla prajA prAdivAsI bhIla jAti hai| pAloM meM rahane vAle bhIloM vA meMNoM kI bolI 'bhIlI' hai, kaTArA vibhAga kI bolI palavAr3I hai aura zeSa samagra bAgar3a kI bhASA bAgar3I bolI hai| bAgar3I mukhya bolI hai / bhIlI, palavAr3I tathA kaTArI boliyA~ sirpha bhIla kSetroM taka hI sImita hai| mahIsAgara isa pradeza ko Dugarapura aura bA~savAr3A ke do mukhya bhAgoM meM vibhAjita karatI bahatI huI gujarAta meM khaMbhAta kI khAr3I meM jA giratI hai| samagra pradeza paThArabhUmi (Forested upland) hai| bhIla, brAhmaNa, paTela (gujarAtI tathA bAgar3iyA), rAjapUta, baniye tathA anya lagabhaga sabhI vargoM kI paMcaraMgI prajA kA isameM nivAsa hai| mevAr3a, mAlavA tathA gujarAta, tInoM pradezoM se prajA kA AvAgamana tathA saMbaMdha hone se bhASA kA svarUpa tathA loka sAhitya kA rUpa bhI mizrita hai| bAgar3a kSetra meM likhita sAhitya nahIMvat hai / isa prakAra meM kucha zilAlekha, paTTAvaliyA~ vaMzAvaliyAM va prazastiyA~, tAmrapatra tathA nAmA-bahiyA~ hI ginAye jA sakate haiN| paraMtu isa vizAla bhUbhAga kA loka sAhitya prati samRddha hai| Aja taka yaha aprakAzita evam maukhika rUpa se hI pracalita hai / isameM (1) aitihAsika vIra kAvya (Historical Ballads), (2) lokagIta (3) bhajana (4) pArasiyA~ yA paheliyA~ (Riddles) (5) lokoktiyAM evaM muhAvare, (6) laghukathAe (7) bhaviSyavANiyAM tathA (8) dhArmika vArtAeM Adi mukhya haiN| bAgar3a kA samagra upalabdha loka sAhitya prAja bAgar3I bolI meM hai| yaha bolI zaurasenI se utpanna mAnI jAtI hai| zaurasenI uttara kI tarapha se dhIre 2 dhIre brajabhASA meM pariNita huI tathA dakSiNa meM bar3hakara vaha purAnI-pazcimI rAjasthAnI aura usameM se mAravAr3I evaM gujarAtI banatI huI usI kI eka zAkhA 'bAgar3I' bana gyii| isa bolo kA svarUpa mukhyataH gujarAtI se tathA mAlabI, mevAr3I, bhIlI Adi ke mizraNa se banA hai| isameM braja, avadhI, mAravAr3I, khar3I bolI Adi ke zabdoM kA bhI samAveza hai| isa khicar3I bhASA kA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 pro. DaoN. ela. DI. jozI rUpa yogIrAja mAvajI mahArAja ke caupar3oM meM spaSTa dRSTavya hai| vAgar3I meM sAhitya racanA kAphI prAcIna kAla se hI huI dikhAI detI hai| mahAkavi mAgha ne zizupAla vadha kI racanA vAgar3a meM kI thI, aisI eka kiMvadanti maz2Aka ke rUpa meM gujarAta prAMtIya rASTrabhASA pracAra samiti ke maMtrI kuzalagar3ha nivAsI zrI jeThAlAlajI jozI ne mujhase kahI thii| cAraNa sAhitya purAnI DiMgala-piMgala kI zailiyoM meM prApya hai| jaina sAhitya kI racanA bhI vAgar3a meM ThIka pramANa meM huI mAnI jAtI hai| bhaTTAraka jJAnabhUSaNa kI tatvajJAna taraMgiNI (vi. 1560), bhaTTAraka zubhacaMdra ke pAMDavapurANa kI (vi. 1608), bhaTTAraka guNacaMdra dvArA anaMtajinavratapUjA (vi. 1633) Adi kI racanA sAgavAr3A meM huI mAnI jAtI hai| bhaTTAraka jayavijaya kRta zakuna dIpikA caupAI (vi.1660) tathA zubhacaMdra kRta caMdanAcarita kA nirmANa DUMgarapura meM huA pAyA jAtA hai| bhaTTAraka rAmacaMdra ne subhaumacakricaritra kI racanA (vi.1683) sAgavAr3A meM baiThakara kI thii| isa prakAra jaina sAhitya kI racanA vAgar3a meM 15 vI. zatI vikramI se haI milatI hai| saMskRta bhASA meM prazastiyA~ tathA zilAlekha to vi. saM. 1030 se hI milate haiM / vi. saM. 1784 meM yogIrAja mAvajI kA vAgaDa ke sAbalA gAMva meM prAvirbhAva mahatva kI bAta hai| saM.1814 meM apanI dehalIlA samApta karane taka isa mahApuruSa ne 4 caupar3e (mahAgraMtha) tathA anya laghugrantha vANI likhita rUpa meM vAgar3a ko pradAna kara anugrahIta kiyA hai| Aja vAgar3a meM bhajana tathA saMtavANI pracura rUpa meM pracalita hai| mAvajI ke bAda vAgar3a meM Dugarapura meM gavarIbAI (vi. 1815 se vi. 1865) kA udbhava bhI sAhitya dAtA ke rUpa meM avismaraNIya hai| isa bhakta kaviyatrI ne apane ArAdhya kI bhakti ke aneka pada isI mizra vAgar3I bolI meM diye haiN| gujarAta kI varnAkyulara sosAyaTI kI ora se kucha padoM kA prakAzana bhI humA sunA jAtA hai| vAgar3a kI isa mIrAM kI premalakSaNA bhakti ke padalAlitya kA paThana Aja bhI vAgar3a meM sunAI detA hai| ina bhaktoM kI zreNI meM 'abobhagata' |vi.1877-1838) bhI bAgar3a meM amara ho gayA hai| yaha vIra bhakta abhesiMha kAphI saMkhyA meM pada de gayA hai| inakA prakAzana nahIM huA hai, paraMtu hastalikhita rUpa meM avazya prApya haiN| isa sAhitya paraMparA meM prati samRddha aisA loka sAhitya hI prAja vAgar3a kI saccI nidhi hai| vAgar3a ke vIra 'galAleMga' (vi. saM. 1730-1751) kI vIragAthA Aja bhI lokamAnasa meM amara hai / lagabhaga paune tIna sau varSoM se yaha aitihAsika vIra kAvya jogiyoM dvArA paraMparAgata maukhika rUpa se gAyA calA pAtA hai| mevAr3a, mAlavA va vAgar3a ke gAMvoM meM isako sUnane kA cAva kisI meM na ho aisA nhiiN| vIra, zRMgAra aura karuNa rasa kI triveNI meM avagAhana kara apUrva AnaMda kI anubhUti hotI hai| Aja kI bhASA meM kahU~ to yaha gAthA bhI eka amara zahIda kI apUrva kahAnI hai jo itihAsa kI kar3I hone para bhI lupta hai| vIra vinoda meM kucha vivaraNa hai, paraMtu vaha paryApta nahIM hai| 'arjaNa saumaNa' (arjuna cauhAna) nAmaka vIra ke parAkrama kI bhI padyakathA lokazru ta hai| isI koTi kA eka aura kAvya 'hAmaladA' (sAmaMtasiMha) bhI maukhika rUpa meM vAgar3a meM vyApta hai| vIra rasa se bharapUra yaha gAna bhI 'arjaraNa saumaNa' aura 'galAleMga' kI taraha hI zrotA ke roMgaTe khar3e kara dene vAlA zaurya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhA~khI aura ojasvI vANI kA anupama udAharaNa hai / bA~savAr3A ke antargata Aja kA talavAr3A gA~va prAcIna kAla meM 'talakapura pATaNa' nAma se vikhyAta nagara thaa| yaha cauhAna vaMza kI rAjadhAnI vartamAna adhUNA nagara, zeSa gA~va Adi se saMlagna virATa bastI thii| yahA~ rAjA 'hAmaladA' urpha sAmaMtasiMha kA zAsana thaa| hAmaladA zUravIra kSatriya thaa| isI se saMbaMdhita zaurya gAthA Aja bhI maukhika rUpa se vAgar3a meM gAI sunI jAtI hai|| _ 'govindaguru' nAmaka eka saMta to pichalI zatI meM hI hue mAne jAte haiN| inhoMne vAgar3a ke AdivAsI bhIloM ko bhakta banAyA aura unheM hara prakAra se sudhArane kA mahAn sAmAjika kArya kiyaa| unase saMbaMdhita gIta va bhajana bhI Aja vAgar3a meM aura khAsakara AdivAsI bhIloM meM kAphI lokapriya haiN| 'kalojI' nAmaka eka vIra kSatriya kI vANI bhI gAyI jAtI hai| loka kathA bhI vyApaka hai| maiMne isako aMkita bhI kiyA hai / 'balatoM velaNiyoM' nAmaka eka vIra kSatriya lar3atA huaA vIragati ko prApta huaa| usakI bhI vIra-karuNa rasa kI kAvya-kathA suzruta hai / rAmadevajI tathA bhATI hirajI ke bhajana bhI loka sAhitya meM apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| yogIrAja mAvajI ke atirikta unake ziSya-bhakta jIvaNa, surAnada, janapuruSa, dAsajetA, dAsamakana udayAnaMda tathA nityAnaMda mahArAja Adi ke bhajana va prAratiyAM bhI mAva saMpradAya meM vyApaka va lokoM meM priya haiN| gorakha, morA, caMdrasakhI, haravaNa kAver3iyo (zravaNakumAra), gopIcaMda-bharatarI Adi ke bhajana bhI ati vyApaka haiM / tola rANI kA bhajana striyoM ko bahuta priya hai / ___ makonI vAta, viju (bijalI) nI vAta evaM anya laghu kathAeM tathA caMdana malayAgirI kI vArtA, zItalA saptamI kI vArtA tathA anya dhArmika evaM vratAdi saMbaMdhI vArtAeM bhI bahu pracalita haiN| inhoMne bhaDalI-vANI tathA bhaviSyavANiyA~ bhI haiN| yaha saba loka-saMbaMdhI hai aura loka sAhitya kA bhAgasvarUpa hai| paraMtu Aja taka isa samagra sAmagrI kA saMgraha, saMpAdana tathA prakAzana nahIM huA hai / yaha sAhitya nidhi maukhika hone se ghaTa-bar3ha bhI hotI rahatI hai| maiMne apanA zodha kArya karate hue kAphI saMcaya yathA saMbhava kiyA hai / daivayoga hogA to kucha prakAzana bhI hogA parantu kucha jhAMkhI sAdara prastuta karatA huuN| (1) "galAleMga" vAgar3a kI yaha aitihAsika vIra-gAthA aprakAzita hai| parantu lagabhaga 275 varSoM se yaha prema aura zaurya kA anupama udAharaNa rUpa loka-jIvana meM vyApta hai / mevAr3a ke vRhat itihAsa vIra vinoda meM isakA alpa ullekha huA hai paraMtu prApya mUla kathA ke AdhAra para apane zodha kArya meM mujhe isakI kar3iyAM prApta huI haiM / kAvyArambha yoM hotA hai "lAlaseMga nA savA galA leMga tAru, dharati mogu nAme jiy| purabiyA purabagar3a nA rAjA tameM prAMsalagar3a nA rANAe jiyaH" galAleMga pUrviyA rAjapUta lAlasiMha kA jyeSTha putra thA / vaha pUrvagaDha yA prA~salagar3ha kA rAjA thaa| itihAsa meM usa samaya mevAr3a meM mahArANA jayasiMha kA tathA DUMgarapura meM mahArAvala rAmasiMha kA zAsanakAla thaa| itihAsakAra ke anusAra Dhebara kI nIMva vi0 saM0 1744 meM tathA usakI pratiSThA 1748 meM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pro0 DaoN. ela. DI. jozI huI thii| Dhebara ke kArya meM galAleMga kA mukhya hAtha rahA hone se aura kaDAraNA ke AkramaNa meM vIragati ko prApta hone ke daramiyAna sAja~ sA~daravADa~ kI do rAjakumAriyoM se zAdI karane Adi aneka prasaMgoM ke prAdhAra para galAlasiMha kI Ayu ( vi0 1730 - 1751 ) nizcita kI hai aura DUMgarapura ke mahArAvala lakSmaNasiMha jI ne isakA samarthana bhI kiyA hai / 21 sAla kI bharI javAnI kI Ayu meM kheta rahane vAle isa galAlasiMha kI saMkSipta paraMtu zauryabharI kathA romAMTika tathA prati karuNa hai / "bhAiya~ - bhAiya~ no vakaro lAgo ne sor3ayA pUraba dete jiyeM " ApasI baMTavAre ko lekara kuTumba meM kalaha aura pariNAmasvarUpa kuharAma macA | mAtRbhakta galAleMga ne mA~ se pUchA- 'mAM jaNetA zrokama karo muLe bhAiya~ no gAlu dhAraNae jiyaeN / pitA lAlasiMha kA svargavAsa ho cukA thaa| vidhavA mA~ kI AjJA para galAlasiMha calatA thA / mA~ ne anyatra jAkara ajIvikA prApta kara puruSArtha aura parAkrama AjamAne kI AjJA dii| phalataH anuja gumAnasiMha tathA cacere bhAI vakhatasiMha va kucha sevakoM sahita pUraba deza chor3a kara galAleMga cittaur3a A pahucA / "OMTe usAlA gAr3e taMbur3A kaiMpa rANiya~ ni sakavAle jiya~ puravA thakA khar3ayA galAleMga ka~ca bA~kA sitor3a mAte jiyeM / " usa samaya mahArANA kA mukAma udayapura thA ataH uchAlA liye hue vaha udayapura AyA / usake teja va rauba ko dekhakara rANA ne use 25 hajAra kA paTTA dekara rakha liyA aura khaMrAr3a meM mair3I banAkara rahane kI salAha dI / khairAr3a ke ilAke meM pAnI kI kamI thii| eka bAra sUara kI gauTha khAte vakta galAlasiMha ne rANA se isakA jikra kiyA aura mevala kA nAkA bA~dhane kI prAjJA prApta karalI / talavAr3A ke salATa bulAye gaye, mAlavA se aur3ha lAye gaye aura lohAriyA ke lohe va baroDA khAna ke pattharoM se Dhebara pakkA baMdhavAyA gayA / tIna dina kA kAma bAkI thA ki galAleMga ne praur3oM se DerADITa eka mevAr3I rupayA sarakArI taMbu raphU karAne vasUla karanA cAhA / isa para jhagar3A huA ritu bhAlu kuvora galAleMga zrauDa no gAlyo dhAraNaM jiya~' kucha pror3a bhAga nikale aura mahArANA jayasiMha ko hakIkata khii| jayasamudra kI yaha ghaTanA kalaMkarUpa thI ataH rANA ne galAleMga ko mevAr3a kI sarahada chor3akara cale jAne kA pharmAna kiyA / svAbhimAnI galAleMga ne punaH uchAlA bharA aura salu bara, jaitAnA hotA huA vaha soma nadI para A gayA / salumbara meM usa samaya rAvajI bhairusiMha jI kA zAsana thA - unhoMne galAla ko rokanA cAhA para vaha nahIM mAnA / somanadI kA pAnI jayasamudra ke aTe se AtA hai| isa kAle pAnI ko dekhakara vaha kahatA hai 'kAleM kAle~ nira nadine bhAi keya~ thakaM zrAyeM jiya~' vaktA uttara detA hai- 'rAja naM baMdAvya~ DhebariyaM dAdA eya~ thakaM zrAveM jiya~' isa pAnI ko pInA harAma karake DUMgarapura kI sarahada meM naye bIr3e khoda kara muMha meM pAnI DAlA paura Asapura kI dholI vAva para Akara par3Ava DAlA / galAleMga ko Atma vizvAsa thA ki " zrApar3I taravAre teja proveM to zrApe bramaraNA paTA kareM jisa~"
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAgaDa ke loka sAhitya kI eka jhAMkhI" 73 aura phira mA~ kI salAha se DUMgarapura kI ora prasthAna kiyaa| mahArAvala rAmasiMha galAleMga kI bahana jI ke pati hone se usake sage jIjAjI hote the| rAvala ne bhI galAleMga kA svAgata kiyA aura 50 hajAra kI jAgIra de kara upakRta kiyA aura kahA sagavAr3e rAja thAraNa rAko ne galiyA koTa sauki karo jiye pasalAve tameM meDi mA~Do ne majUra ni roTi jamo jiya" pacalAsA meM jIvA paTela kI jamIna chIna kara galAlasiMha ne apanA mahala banAyA ata: jIvA paTela uchAlA bhara kara kuvA ke jAgIradAra ke pAsa jA basA | kuvA ke hatumahArAja ne lAlajI paMDyora kA paTTA lekara jIvA paTela ko diyA ataH lAlajI paMr3ayora uchAlA bhara kara DUgarapura rAjya kI sImA chor3akara kaDANA ke ThAkura kAlu kaDeNiyA kI zaraNa gayA paraMtu kAlu se zataM lI ki vaha kuvA para AkramaNa karake usake prati kiye gaye anyAya kA badalA legaa| kaDANiyA kAlu ne yaha maMjUra kiyA aura jaba dazahare kI savArI meM kUvA ke ThAkUra hatamahArAja DaMgarapura rANA kI naukarI meM gaye hue the to kaDANiyA ne kuvA para AkramaNa kiyA aura maniyA DAmora tathA khemajI khA~Ta Adi caukIdAroM ko mArakara sArA grAma lUTa liyA tathA bastI ujAr3a dii| yaha samAcAra Dugarapura ke darabAra meM pahu~cAyA gayA to galAleMga yaha sunakara AgababUlA ho uThA aura AkramaNa ke lie besabra bana gayA paraMtu eka mAha bAda saba saradAra senA ekatrita kara yuddha ko prasthAna kareM, aisA nizcaya hA / galAlaseMga pachalAsA AyA to use / "sAja ne sA~daravADaeN gAmana be joDa meM nArela mAlya jiya' rANi jhAli ne rANi meMgataraNa paNavAne nArela prAvyaM jiyeM," mA~ piyolI ke manA karane para bhI galAlasiMha ne zrIphala svIkAra kiye| mA~ ne kahA 'gAma kaDeMga jiti prAvo ne balatA sAje paraNo jiyeM' galAleMga kahatA hai 'gAma kaDaeNNe kAma prAvaM to koNa hatiye bale jiya' / nAriyala svIkAra kara vaha vanadevI rAvala rAmeMga kI maMjUrI lene DUMgarapura gyaa| rAvala rAmasiMha ne kahA / "nova dAuM ni suTi hAlAta meM dasameM mele prAvo jiya isamo suki iyAramo thAve tame desavaTe jAju jiya" aramAna bharA galAleMga zUravIra aura parAkramI thA, krodhI thA, svAbhimAnI thA paraMtu dila se sarala, udAra, kartavya parAyaNa aura premI tabiyata kA AdamI thA / usakI pahalI patnI kA svargavAsa ho cukA thA-- "pelA pherA nA paraNyA galAleMga ne devade soDyA moDe jiyaM, devadA vAle devaloka meM prave sAje paraNavA jAveM jiya" . ata: yaha dUsarI bAra barAta sajAI thii| lIlAdhara ghor3e para savAra hokara vaha zAdI ko claa| mAM ne use anekAneka zrApa aura gAliyA~ dI ! sAjaM sAMdaravAu~ grAma meM jaba barAta pAI to galAleMga ke rUpa para loga prAphina ho gye| donoM kumAriyA~ to dhanya dhanya anubhava karane lgiiN| kAmadevatA ke samAna svarUpavAna galAleMga kI zAdI aura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 pro. DaoN. ela. DI. jozI usake phaurana bAda kaDANA yuddha kI kalpanA se loka bhaya aura AzaMkA anubhava karane lge| lagna vidhi cala rahI thI ki galAleMga ko kaDANA yAda AyA / avadhi meM sirpha eka dina bAkI thaa| usane rAjapurohita ko jaldI karane ko kahA to usakI sAsU parde meM se bolI "dhire-dhire parago mevAr3A nAni nA bAlayA pAte jiyeM kuvArI kanyA ne vora ghaNA paraNI ne lagAiyo dAge jiya lagana lagana to marada kuMvAro asatari to pAgalo bhove jiyeM dhire-dhire paraNo mevADA ke ghaNI paraNyA nI aA~se jiyeM evi utevela pota to vAlA tameM valatA paraNI jAtA jiyeM" gora vajerAma ne jyoM tyoM lagna vidhi pUrNa kI to dAna dakSiNA dekara galAlasiMha sIdhA yuddha meM jAne ko taiyAra huA / gora ne kahA ki kAlayoga hai ataH ghara jAkara varapaDaveM (dorA kaMkana chor3akara) karake jaayo| rAtoMrAta bArAta pacalAsa ravAnA huI / sabalaseMga kAkA kI meDI meM rAta vAsa kiyA parantu patnIyoM se milanA nahIM hayA kyoMki moDamIMDhala chor3e binA suhAgarAta vajita thii| dUsare dina gora se muharta mAMga sAla kI mA~ piyolI galAleMga ko rAniyoM se milane denA nahIM cAhatI thI kyoMki rasika galAla rAnI ke rUpa para mohita ho jAya to yuddha meM hI nahIM jAya / ataH mA~ ne brAhmaNa ko dhamakAkara dasa dina bAda muhUrta hai, aisA khoTA khlvaayaa| pariNAmasvarUpa galAleMga binA mor3a-mIDhala chor3e hI yuddha ko ravAnA huaa| yahAM se karuNa-rasa kA ubhAra pAtA hai| pahalI rAnI asamaya meM svarga sidhArI aura aba do do nAriyA~ haiM, parantu praNaya sukha pAye binA hI galAleMga ko yuddha meM jAnA par3atA hai ! pAdaraDI bar3I meM mAvA paTela kI patnI ne dUra se galAla ko Ate dekhA to gAMva sahita svAgata ko bar3hI aura use cAvaloM se pauMkhakara svAgata kara caurAhe para tthhraayaa| mAvA paTela kI Sor3azI putrI rUpA ne galAleMga ko kahA "prADeM loka ni holi divalI khatarine punema vAli jiyeM bAra kono khaDayo khatari punemiyo dhere prAve jiya mAje hai vaisAki punema mAmiya~ ne mali prAvo jiye prastariya nA nayA par3e to mAmA dharaNeM parAsana lAgeM jiyeM" he mAmA, Aja pUnama hai / mAmiyoM ko milakara jAo, nahIM to merI kasama hai| bhANeja paTalANI kI bAta mAna, senA sAgavAr3A par3Ava kI ora bhejakara galAlega mAI vakhatasiMha ke sAtha vApasa pachalAsA lauttaa| rAta ho cukI thii| rANI jhAli to so gaI thI parantu meMNataNi ne ghor3oM kI TApeM sunii| usane jhAli ko jagAkara kahA 'uTa ne mArI bona re jhAli ThakarAlo ghere pAvyAM jiye melA khelA to khera vayA ne mAMriNadhara pAsA pAvyA jiyeN|' mANigara kI bAta sunakara jhAli uTha baiThI aura piyA milana kI umaMga meM zRGgAra sajA kara taiyAra huI : "pAna phUla ni seja vasAvi ne prozi ke nAgara vele jiya tera divA telanA puryA ne dasa ghiya nA puryA jiyeN|"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkhI" 75 paraMtu zRGgAra rasa ke gIta sunakara mAtA piyolI jAga uThI aura dvAra para prAkara galAla ko kharI khoTI sunAI ___ 'tAre bApa nu biNa lajavyu mAM jaNanArI nu thAne jiya" mAM ke vyaMgya bANoM se Ahata galAleMga adhUre aramAna lekara raNa-bhUmi meM jAne kI taiyArI karane lgaa| dono rAniyoM ne apane devara vakhatasiMha ko kahA 'piyora meM to mAM no jAyo ne hAri meM hAu no jAyo jiya jAli mela naM tAle kholo, paraNyAnu darasaNa kareM jiya' vaktA ne donoM rAniyoM ko bAhara nikaalaa| donoM navoDhAe lAja zarma chor3akara galAleMga ke Age Akara khar3I haI ora bolI "ghaDi palaka bhegA ne ramyA paraNi ne lagAvyo dAge jiya manameM dagA matA paraNyA tameM valatA paraNi letA jiya" taba galAlega kahatA hai hola. varani holeMgaNire tu kaya lalasAve jive jiyeM gAma kaDaMNe kAma prAvatA to koNa hatiye balatu jiya' taba rAniyA~ kahatI haiM "jo bAvasi bhale padAro tameM jiva naM jatana karo jiya pArka kAma karaNe karajU gameliye hattI balaM jiya" rAniyoM ko vilApa karate chor3akara galAlasiMha lIlAdhara para savAra hokara yuddha ko ravAnA ho gayA ! sAgavAr3A ke nagara seTha kI patnI ne mor3a-mIDhala yukta galAleMga ko raNa-caDhane jAte dekhakara use rokA aura svAgata karake bhAI kahakara use sAgavAr3A rahane aura rAvala rAmaseMga ko daMDa bhara dene kI icchA vyakta kI "mAM nA jaNyA bhAi galAleMga sagavAr3e beTA revo jiyeM prajura dhariNa je DaNDa kareM moM ghoranA bharuDaNDe jiya" pAdaraDI kI paTalANI aura sAgavAr3A kI seThAnI kI sahAnubhUti aura sneha kA kAyala galAlasiMha kahatA hai nake bonabA vasana kharaso moM ne TheyI ne joge jiye khatariye nA dAvar3A prameM usina lAvyA mote jiya" vaha kahatA hai ki rAvalajI suneMge to kaheMge maravA bhAgo bino galAlega vAriNayaNa ne haNNe peTo jiyeM vaha Age baDhatA hai paraMtu pagapaga para apazukana hote haiM / sAmane vidhavA strI milatI hai taba bhAvI kI AzaMkA mana meM ubharatI hai| phira bhI dhIra, vIra, gaMbhIra aura dilera javA~marda zaurya kI khumArI se kahatA hai 'khatariya nA dAvar3A bhAi mApe auMdA hakana vAda jiyeM' khatariya rAMgaDeMnA vAvar3A bhAi bhAle bharavaM peTe jiyeM"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 pro0 DaoN. ela. DI. jozI aura karagasiyA tAlAba kI pAla para rAjA kI phauja meM zAmila ho gyaa| isa vakta galAlaga kA tohaphA dekhakara senA ke saba kSatriya kA~pa uThe aura rAjA ke kAna bharane lge| phalataH rAjA ne galAla kA mujarA nahIM jhelA aura vyaMgya kahA moM jANu te paNavA gyoto ke tu ghorajamAi rayo jiyeM' ___ galAla ko burA lagA, usane kahA eka dina maiM pIche rahA, tumhAre kitane AdamI kAma Aye ? aura usane savA kosa Age jAkara apanA DerA ddaalaa| idhara mahArAvala kI phauja meM Sar3ayaMtra harA aura AdhI rAta ko kUva kA DaMkA bajA diyaa| galAleMga ne yaha nagArA sunA to vaha uTha baiThA aura vaktA ko kahA ki phauja pAve usake pahale hI hama kaDANA para TUTa par3e aura apanA jauhara jIjAjI ko batA deveM / phalataH AdhI rAta ko galAlasiMha apane maraNiyAM sAthiyoM sahita cala par3A aura mahIsAgara para pahuMca gyaa| bAda meM patA lagA ki kucha dhokhA huA hai paraMtu galAlaMga kahatA hai 'sar3ayo khatari pAso phare to jaraNanAranu lAje thAnae jiya' nadI meM rAtri ke aMdhakAra meM pAnI bharane kI AvAja AI, dekhA to sAta kanyAeM thiiN| gherA DAla kara unheM pakar3a liyaa| pUchA to patA lagA ki, galAleMga ke bhaya se kaDANA vAle rAta ko pAnI bhara lete the| una kumAriyoM se patA lagA ki vAgar3a kA lUTA huA sArA dhana bAvoM ke maTha meM chipA rakkhA hai| galAleMga ke izAre se vakhatasiMha ne sAtoM ko mauta ke ghATa utAra kara kAliyA darre meM pheMka diyaa| unheM jItA choDate to hAMka maca jaatii| nadI meM aMtima bAra aphIma ke kasUbe pIkara bAvoM ke maTha para dhAvA bola diyA tathA prAmagara tathA dhAmagara bAvoM ko mArakara dhana niklvaayaa| sAta UMTa bhara kara eka bahana ji ko Dugarapura, dUsarA UTa sAgavAr3A bahana seThAnI ko, tIsarA U~Ta pAdaraDI bahana paTalAnI ko, cauthA U~Ta jIjAjI rAvala rAmasiMha ko tathA zeSa tIna U~Ta pachalAsA donoM patniyoM, bhAI gumanA tathA mA~ piyolI ke liye bhijavAye aura kahalavAyA "mAji sApa ne majaro ke ju tAro beTo karaNe sar3ayA jiyeM rANijhAli ne eTalaM keju gamele satiye thAju jiyeM bhAi ghumanA ne majaro keju mADinA karaNe sar3ayA jiya" bAvoM kA maTha tor3a kara aura vAgar3a kA lUTA huA dhana vAgar3a bheja kara galAlasiMha mauta ke unmAda meM Aveza meM AgayA aura pUre jora zora se kaDAraNA para hamalA bola diyaa| ghamAsAna yuddha hamA "jar3A jir3a banduke suTe bhAla rA ghamor3A uDe jiya kaTAriya nA kaTakA yA taruvAra nA TasakA lAgeM jiyeM sAmA sAmi khatari laDeM kaya gujara jhagar3A lAgA jiya rina jhAla vore galAlega vairi nA gAle dhAragae jiya. dAru gole nA meM vara ne khatari nA masAlA lAgeM jiyeM" . kAlU kaDaeNNiyA aura usakA putra anUpasiMha Dara kara mahala meM jA chipe / paraMtu aba galAla rukane vAlA nahIM thaa| vaha mauta kA pracchanna svarUpa banA humA yamarAja kI taraha TUTa par3A aura sArA kaDAraNA bhasmIbhUta kara ddaalaa| caurAhe para nagArA bajAne vAlA jodiyA tathA DyoDhI para vakhatasiMha bhI 21 ghAva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhA~khI" khAkara vIragati ko prApta huaa| aba galAla aura usakA ghor3A lIlAdhara pUrI khumArI se jhUma rahe the ! kaDANA ke mahala ke cAroM ora bhArI koTa thA / praveza kA koI mArga na dekhakara galAla ghor3e ko pUre joza se daur3A kara kUdA mahala ke aMdara cauka meM kacce mautI bikhere hue the ataH lIlAdhara ghor3e kA pA~va caTaka gayA aura vaha la~gar3A ho gyaa| duzmana ghor3e ko bAdameM pIr3A pahu~cAegA yaha socakara ghor3e kA sira dhar3a se alaga karake galAla kaDAraNA kI rA-prAMgana meM khar3A ghUmane lgaa| usa para mauta ma~DarA rahI thii| baha bIratA ke naze meM cUra thaa| vahA~ keleM thI unheM kATane lgaa| usakA janUna dekhakara kaDANiyA kI rAnI ne kAlU ko vyaMgya mArA ki vairI bAhara A gayA hai aura tuma ghara meM chipe baiThe ho| vyagokti se coTa khAkara kAlU ne golI dAga dI aura galAlega ghAyala ho gyaa| vaha mauta kI pratIkSA karatA huaA rAma kA nAma japane lgaa| itane meM kAlU kI kumArI sundarI phulaM bAhara aaii| vaha galAleMga ke rUpa para mohita ho gii| pAnI ke do loTe rakhakara vaha galAleMga kA hAtha pakar3akara maMgala phere phirane lagI taba galAla kahatA hai "ghar3i palaka nA pAmaraNA re tAra kholiya prabar3A vyu jiye kuvAri kanyA ne vora garaNA paNNi ne lagAiyo dAge jiya" taba phUla kahatI hai 'nati dikya ghora ne bAreM moM rUpa ne pherA pharijiya' itane meM kAlU aura anUpa bAhara pAye aura galAleMga ke zarIra para ke alaMkAra-gahane lUTane lage, taba galAla ko cetana pAyA aura usane kahA 'prAvyo kaDariNayA tAre pAge paNa marada ne poge jAve jiya' kaDANiyA talavAra uThAtA hai paraMtu usakA vAra hote hI galAla jora kA jhaTakA mAra kara pitA putra donoM ko eka sAtha mauta ke ghATa utAra detA hai| galAla kI anupama vIratA zakti se phulaM saMtoSa aura sukha anubhava karatI huI kahatI hai "bhovobhova mane bharatAra malo to bApa lAleMga no jAyo jiya jiva tamAro gete jAju mA A~ya satiye balu jiyeM" galAleMga ke prANapakherU ur3a gaye aura satI kI taiyArI hone lagI itane meM mahArAvala rAmasiMha sadalabala prA pahu~ce paraMtu aba khela khatma ho gayA thaa| sArI bAta phulaM ke muha se suna lene para rAjA rone lgaa| phula ne kahA ki pahale galAla kI pAgha pachalAsA pahu~cA do kyoMki vahAM do nava pariNitAeM sAtha meM pIche chUTa jAyaMgI---aura phira Apa ThAkaraDA pahu~co vahA~ amariyA jogI hai vaha mere pati kA kavitta banA degA, use loka meM calAnA / yaha kahakara phulaM satI ho gii| udhara rAnI jhAlI aura rAnI meMNatariNa bhI pachalAsA ke gamelA tAlAba para satiyA~ ho gaI ! sADhe tIna dina meM jogI amariyA ne galAleMga kI kAvyagAthA kendra (ekatArA) para gAkara gUtha dii| rAjA ne jogI ko jamIna Adi dekara puraskRta kiyA aura . svayaM DUgarapura lauTa gaye / isa prakAra vIra galAleMga kI gAthA pUrNa huI" kaTe dhAvyA thAna mevAr3A ne kaTe lar3AiyalADe jiya kaTe mevAr3A moTA thayA ne kaTe par3ayU dhar3e jiyeM lAlaseMga nA savA galAlaga tAraM jagameM amara mAme jiye !!
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 (2) "hAmaladA " vAgar3a ke bAMsavAr3A ke aMtargata Aja ke talavAr3A kA prAcIna nagara talakapura pATaNa nAma se vikhyAta thA / vaha cauhAna vaMza ko rAjadhAnI thA / hAmaladA yA sAmaMtasiMha vIra rAjA kA zAsanakAla thA / usa samaya eka kSatriya dUsare se lar3ane para AmAdA rahatA thA / mevAr3a aura DUMgarapura ke bIca kI soma nadI ko lekara donoM rAjyoM meM jhagar3A cala rahA thA / mahArANA bhArI phauja lekara jetAraNA hote hue soma nadI para A gaye aura DUMgarapura kI sarahada meM grAsapura gA~va kI dholIvAva para par3Ava DAlA / gola aura rAmA gA~voM kI vApikAoM ke raheMTa jalAkara rasoI banAI aura atyAcAra zurU kiye| yaha sthiti dekhakara rAma-gola gA~va kA eka zrIgaur3a brAhmaNa jisakI hAla hI meM zAdI huI thI vaha mauDa-mIMDhala chor3e binA hI bhAgA-bhAgA talakapura pATaNa pahu~cA / usa samaya samagra vAgar3a sahita mevAr3a ke chappana ke ilAke para sAmaMtasiMha kA zrAdhipatya thA, mevAr3a meM (rANA) zrI divAna ke rUpa meM zAsana calAte the / brAhmaNa jAkara 'hAmaladA' ko hakIkata kaha sunAI / isa para sAmaMtasiMha mukAbale ko AyA aura donoM pakSoM meM bhISaNa saMgrAma huA / hajAroM vIra kheta rahe aura khUna kI nadiyAM baha calI / itanA khUna bahA ki savA sera kA patthara mI lahU kI dhArA meM baha calA | isa aitihAsika gAthA kA zaurya gIta vAgar3I bolI meM vyApaka hai "esi ne az2Are dala divaNa nu ho rAje jo-2 gholine vAve re bhaMDA z2ikiyA ho rAz2a jo - 2 reMTar3A bhAgi ne rasoi kari jeMge ThAme z2o - 2 rAma ne gola no grAmaNa siger3o ho rAja jo - 2 tarata no paraNyo ne zrAte meMDola ho rAz2a jo-2 gale ne gope ne khAMde DeMgar3i ho rAz2a jo-2 zreNi ne tare to bhrAmaraNa sAliyo ho ne daur3ato ne dhAmato Aviyo talavAr3e ho paravAle paNiyAriye pANi bhareM jeMge dhiro ne Rs ne sigar3o osaryo ho rAja e jo-2 rAz2a jo-2 ThAmeM jo - 2 rAja jo - 2 hA~bala ne sabala ne beni vAte mAri ho rAje jo-2 mane ne bhAlo ne dhaNi na~ darikhAna jeMge ThAme jo - 2 dhiri ne Rs ne pariNamari boli jeNe ThAmeM jo 2 jamaNo ne melaje mAjana-vAr3o jeMNe ThAme jo-2 ne DAbo ne melaje sulATa-vAr3o jeMge ThAme jo-2 sorA ni bar3iye makano jhule jeNe rAje jo-2 sanmuka beTu re gharaNa nuM darikhAnu ho rAje jo-2 bhuriya~ haiM moMDa ne mose vaoNkar3i ho rAje jo-2 aNi ne tare nA somaNa beTA jeMge ThAmeM jo-2 DhAla~ ni TeMge jAjema TUTe jeMge ThAmeM jo - 2" pro0 DaoN. ela. DI. jozI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkho" 76 jaba brAhmaNa ne Upara vaNita darabAra meM jAkara AkramaNa kI bAta kahI to yaha saMvAda sunakara 'hAmaladA' kI navayauvanA rUpamatI rANI 'revAraNa' kahane lagI "dhire ne raine rANi prosari jeNe ThAme ho rAje jo-2 soma ne soma paraNyAji sojako jeNe ho rAje jo-2 homa meM nati re lApi-lADuvA ho rAje jo-2 soma meM nati re gharavAlI nAra jeNe ThAme ho rAje jo-2 kesara varaNi hai rAjani dai jeNe rAje jo-2 mAlanA bhasarakA kema khamo jeNe ThAme ho rAje jo-2 he mAriNagara, priyatama ! yuddha meM mata jaao| ApakI kezara jaisI kAyA hai / zatru kA sainya assI hajAra kA apAra hai / asaMkhya zatruoM ke bIca Apa apane alpa saMkhyaka sAthiyoM ke sAtha kaise jhUjhoge ! merA mana manA karatA hai, aApa yuddha meM mata jaao| taba rAjA kahatA hai he priye, tuma mujhe apazukana mata do / amaMgala kI bAta mata kho| tuma strI jAti Darapoka hotI ho| tumheM eka bAra garma dUdha kI chAMTa lagI thI to ATha dina taka tuma zayyA se nIce nahIM utarI thii| parantu maiM kSatriya baccA huuN| merA dharma Aye hue duzmana ke dAMta khaTTe karanA yA lar3ate hue vIragati ko prApta honA hai| yoM kahakara rAjA ne bhrAmaNa ko patra dekara rANA ko kahalavAyA hai ki - "some ne siyAri pAriNa A~geMge ho rAje jo, home ne hiyAri pANi A~geNaM ho rAje jo / soma jo jUve to Avaje talavADe ho rAje jo-2" arthAt soma nadI donoM rAjyoM ke bIca kI vibhAjaka rekhA hai| ataH samAna mAlikI bhale rahe parantu pAnI para to sirpha hamArA hI adhikAra rhegaa| yadi pAnI pAne kA prAgraha ho to talavAr3A rAjadhAnI taka yuddha lar3ate hue AnA par3egA / yo samAcAra bhejakara hAmaladA ne yuddha kI taiyArI kI aura apane sUramA sAthiyoM ke sAtha yaha cauhAna rAjapUta apane bhammara-ghor3e para baiThakara rANA se yuddha ke maidAna meM jA bhir3A aura apanI zAna bAna aura pAna ko vIratA se kAyama rakkhI !! (3) "loka gIta" (lagna gIta) dhar3ayo ne dhar3Avyo bAz2aroTa jAvada jAi jar3Avyo melyo moDAni par3asAle vaumore vadAvyo kaNa mAi naM rauNi rAz2ala boleM sAmi mAre sur3ilo sirAvo koNa bhAi dhere vara ghor3i dhaDyo ne dhar3Avyo bAjaroTa jAvada jAi jar3Avyo melyo proDAni par3asAle vaumore vadAnyo
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro0 DaoN. ela DI. jozI koNa bhAi naM rauriNa rAjana boleM sAmi mAre saDilo sirAvo koNa bhAi ghere varaghoDi x yaha lagna gIta hai / isameM bhASA kA svarUpa aura gujarAtI kI chA~Ta dRSTavya hai| bAlaka lADi to lakya~ kAgada mokale aoji aladi nA bhejyA velA prAvore ! -mAleMNa gaz2aro sivado....... (ii) proji pro kema prAvu bAlaka lADali rAz2a ne virez2iye mAraga rokyoMre ! -mAlegNa gaz2aro sivado ........ i to araja karoM re aMganA viroz2i proji gar3i doya mAraga sor3o re ! -mAlega gaz2aro sivado ...... X yaha gIta bhI Upara kI koTi kA hI hai| (iii) samadariyA ne aMNe pele pAre bhanoz2i tambu tANiyA"." lADi tArA bApA ne jugAr3a nAve nakAba seM........ nati mArA bApAz2i ghara pose prApe padAraju......." samadariyA ne aNe pele pAre bhanoji tambu tANiyA lADi tArA virA ne z2agAr3a nAve nakAva meM ........ nati mArA virAji ghara pose prApe padArajU... (iv) prAvi re sAbalA ni jAna re jaramariyA jAlA dheyu re vevAi tAru ghora re , ghora dheri ne nAseMga hAi re prAvi ne koMNa bhAi ne poge par3ayo re sor3o re bAvasi mAra bA~Na re rupiyA Alu bhArobhAra re mAre nati rupiya~ na~ kAma re mAre se bariye na kAma re
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAgar3a ke loka sAhitya kI eka bhAMkhI" (v) rAivora to goyare rAivara ne govAliye vakeMNyA re rAivora to resama kero rez2o re rAivora to pATaNa keru rAivora to samodara no iro re phoMdu re (ix) " " " "3 padArthoM re gajagA vAriNa lo 11 X X (vi) jamAi sA pAga bheju re savA lAkani / 2 " "3 27 19 23 77 17 21 mAMdadhAni saturAi re prosilA jamAi bhale re padAryA samarata sAsare soMgalA bheju re savA lAkanA / 2 melyAni saturAI re silA jamAi male re padAryA samarata sAsare Topiyo bheju re savA lAkano / 2 peryAni saturAI re zrosilA jumAi bhale re padAryA samarata sAsare mana bheju re savA lAkani / 2 paraNyAni saturAi re o silA jamAi bhale re padAryA samarata sAsare X X X (vii) lADi lADo mA~Dave beTaM ghuje re popaTa pAnu / 2 lAkar3A ne viroji ku~vArA re safe mAbi bAi kuvAri re preraNa ne doya ne paraNAvo re doyaM ne jor3i baraNa se re " " 13 31 39 17 11 19 22 33 11 31 ....... 27 X X isa gIta meM 'doya' mevADI' tathA 'baNa se' gujarAtI zabda hRSTavya haiM / (viii) sonAnu e rekar3a ne vAyare uDayu jAya re........... vAi tamAru nAka vADyu jAna bhUki jAya re" sonAnu ekar3a ne vAyure uDya jAya veNa tamAru nAka vADya jAna tari jAya re. X X ( baDuvA gIta ) baDuvA kAne kar3i mAte ghar3i sone jur3i jAi beTA dAdAz2a ne khole sar3i "" X X X 51
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro. DaoN. ela. DI. jozI bApe eNa ne bANe salAvyaM jAi ne soTaye kAsi-gaDa ne sovaTe kAsi-gaDa no bhrAmaNa ama bolyo bhar3asi se seM kAraNe aAvyA bAvasi amAre bAlaka bar3a vo lADano ene kAsi-gaDa ni janoDa ani gaNi prose bar3a vA kAne kar3i mAte dhar3i sone jar3i jAi beTA virAji ne khole sar3i (bhIloM ke gIta ) (x) suMdeDi to bhale ri prAvi re pAvAgaDa ni suMdeDi prAvi utari rAmaji bhAi ne veDa re pAvAgaDa ni suMdeDi karo mArA rAmaji virA mula re , suder3a nA savA be rokar3A re , pero mArAM moti bAi bunAM re sudeDi peroM to ker3o bharAya re , moDe to pagalyAM rolAya re , ghovu to dariyo raMgAya re , jajar3a to uDe jeNA mora re , , , x tu kima Darake re (xi) mAro sAMkaliyAlo kupar3o ThaMki Ava, vAdhaz2i mAro dhudhariyAlo jaoNpo sar3i prAva, , tu Ave to sAno-sAno prAva, , mAro sAsaro to morAM ne par3asAla, " mAri sAsur3i to , " " , " mAro paraNyo to gader3A govAla, , ( mRtyu gIta : hariyA) (xii) dana ugyo ema rayo ghere prAvo rur3A rAjavi.........." hariyo rAjavi hAya.........hAya ........hAya......... ! tAMbA kuDi jala bhari dhere prAvorUr3A rAjavi........ hariyo rAjavi sAya......."hAya......."hAya ........ !
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' ke loka sAhitya kI eka bhAMkhI" " vAgar3a nAvaraNa velA vegaM ghere prAvo rur3A rAjavi hariyo rAjavi sAya sonA jAri jala bhari ghere Avo rur3A rAjavi hariyo rAjavi hAya dAtu velA vaigai ghere prAvo rur3A rAjavi hariyo rAjavi hAya...... bhojana parusya ema raya~ ghere prAvo rur3A rAjavi hariyo rAjavi hAya hAya jammA velA vaigai ghere zrAvo rur3A rAjavi hariyo rAjavi hAya hAya DhAlA DholiDA ema rayA ghere Avo rur3A rAjavi hariyo rAjavi hAya..... hAya X 13 X hAya (xiii) vAr3i ma~ya no saoNpa liyo kaTAvo re sAya kesariyo lADalo, hAya sugavAr3A no sutAri ter3Avo re kesariyA ne pAlakar3i gar3Avo re DoMgara para no raMgAri ter3Avo re pAtaliyA ne pAlakar3i raMgAvo re vA~savAr3A no vaNAri ter3Avo re kesariyA ne pAlakar3i baNAvo re pAtaliyA ni jAne salAvo re kesariyo eri jAna meM to amuka mAi zrosilA hAya kesariyo eNi jAna meM to saMpo bhAi eri jAna meM to amuka bhAi mara~gA amuka vau no sur3ilo luTaeNNo re "1 11 lADa va no phAgaNiyo luTaeNNo re 31 33 " 11 37 hAya " pAtaliyo kesariyo 13 pAtaliyo " " 'hAya' 'hAya' X hAya kesariyo lADalo' pAtaliyo kesariyo 66 X " 19 pAtaliyo 23 11 " "1 33 17 19 " 11 " " " " " 'hAya' 'hAya' 'hAya "hAya" hAya (4) bhajana roNijA thaki re jANe bAbo Aviyo araji ne puse se pusaNa keno re vAz2a se araji dAvar3o keni re sAre se bAkariye to vAz2oM re guz2ara dAvar3o bhAbI mAri bakariye sarAve ! ! X X 83
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 pro. DaoN. ela. DI. jozI gayA thoDuka 2 araji duda pAvaz2o sAdu bhukyo Aviyo so so mainaMni vAkari bAkar3i duda kaNa-bada kADo so samarata provo to garu mArA kADajo duda kADi arogo so z2i tubar3i le ne garu mArA varAjyA tubar3i dude bharaeNNi so ji"......" o to jANoM ke bAbo jAdu-khoriyo bAbo malyo he anyADi...... dude kADya se araji dAvar3A tu bar3i meM tameM khira pakAvo agani lAge ne tubar3i bali jAve duda riTAi jAve ho ji..... agani lagAr3i araji dAvar3e tube khira pakAvi so z2i"......" poto jANoM ke bAbo jAdu-khoriyo bAbo malyo se anyADi khira vegAvi araji dAvar3A khira meM sAkara nakAvo so so ko mAte garu mArA sera vase vana meM sAkara kya thaki so dhobalA bharo re paraji retanA khira meM sAkara nakAvo reta nAki ne garu mArA khira pakAvi......... dhobalo bhari ne araji khira piyo thor3i amane po ho z2i......... khira khAvi ne araz2i kevu bolyA khira meM sAkara golaeNNi o to jANoM te bAbo jAdu khoriyo bAbo malyo se anyADi khira khAdi hoM araz2i dAvar3A thoDu pANi pAvo ho ji......... khuvA-vAvar3i so garu vegalaM pANi karaNabada lAvo ho ji........ tubar3i le ne araji DoMgari sar3o khorA meM bagalu viya Nu ho ji........" DoMgare sar3i ne araji nese joyu gaMgA ulaTe bharaNi / nese joi araji visAra kare z2a-TavaisAka meM pA~riNa kya thaki......... o to jANoM re bAbo jAdu-khoriyo malyA roNiz2A vAlA rAma ho z2i........" jelo elolo araji diyo tAraz2o pelA juga meM bijo elolo araji diyo tAraz2o biz2A juga meM tijo elolo paraji diyo tArajo tijA juga meM soto elolo araji diyo tArajo sotA juga meM pANi lAvi araji prApiyu dovArika nA nAta ne pANi pAi ne araji saraNe par3ayA ke prAvo Apane lAre ho ji......... kAjali vana meM tAri bAkari so vAgha-varu khAi jAya ho gAya~ nA go vAli virA tane vedavu ghar3i bAkariye thAmo so ji......." pAsu phari ne araji joya to rAma roMNije sidAyI ho ........ doya pAta jor3i ne araji boliyA saMta ne dovArika meM vAsa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkhI" (5) pArasiyA~ : paheliyA~ 'Riddles' 1. prosA galAni je kaeNya poTar3i ne beTi jAjema pAtari-2 satura oya to sor3a ju kaya muraka gotA khAya sor3o vevAi mAri pArasi...............= (bichAta para zarAba kI botala) oMsi gori pAtali ji kaya nadiye nAvA jAya-2 satura hoya to sor3a ju ne kaya muraka gotA khAya. sor3o jamAi mAri pArasi.............= (bhIDI) DAkkaiNa bhutani lar3Ai sAli ji ka~ya sur3avela soDAvavA z2Aya-2 satura hoya to sor3I leju kaya muraka par3ayo jaMjAla mAri sez2ana sor3o vevAi mAri pArasi......" = (tAlA-cAbI) 4. rAti mATali mAri raMge bhari upara jaDyo re jar3Ava 2 satura hoya to sor3I leju kaya muraka gotA khAya sor3o bevAi mAri pArasi......................."= (lAla mirca) vanA mAtA no bokar3o ji kaeNya-2 pATo pATa vesAya mAri sejana chor3o vevAI mAri pArasi........ ..... = (nAriyala) pA~sa pAiyAlo Dholiyo z2i ka~ya-2 DhAla yo rAjadarabAra mAri sez2ana sor3o jamAi mAri pArasi............. = (hAthI) 7. vanA mAtA ro bokar3o z2i kaya-2 vana saravA ne jAya mAri sejana satura hoya to sor3ajo z2i kaya muraka kare re vasyAra / soDo jamAi mAri pArasi..................... = (kulhAr3A) __kAlo khuvo kAlu pANi ne kAli bhamaraz2iri sejalaDi 2 satura hoya to sor3ajo z2i keya muraka gotA khAya sor3o vevAi mAri pArasi...... ....... = ( kAjala ) (6) kahAvateM aura muhAvare 1. prajaNyA nuM prAMgaNe mauta 2. aNa bhaNyA na udAra khAtaM 3. aNa kamAu kheti kare to balada mare ke biz2a par3e 4. dAla vagar3e ano dAr3o vagar3e 5. anyADi prove i Ar3e DAle beine vADhe
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 pro. DaoN. ela. DI. jozI 6. amira ne Adara saue kare 7. amira ne dhor3a ne gariba ne jor3a, 8. alAvyA vanA proja 6. alo Dyu to vAgha-e meM khAya 10. aMdA ravai ne kuttA piye 11. prAi evi dikari ne dhar3o evi Thikari 12. prAi jove prAvato ne vo jove lAvato 13. oNgaNe khuvo ne vo usamaNi 14. A~dala~ ghoDe ne bAbaleyA saNA 15. aAMdala ne sudivA ne raoNDaya ne su vivA 16. bhApar3i to bApar3i ne pAraki senAla 17. prAvi hATi ne buddi naoNTi 18. prAvi Adata kAraye meM jAya 16. upara vAgA ne nese nAMgA 20. eka ekar3A vanA saba meMDeM khoTaM 21. eka sati ne ho jati haraka~ 22. katuvAri nuM sadare ne vatuvAri nuM vagar3e 23. kare sevA i pAve mevA 24. kAtyA enA suta ne jaNyA enA puta 25. kAmaTe vade i rota (Leader) 26. kAma sadAro to paMDe padAro 27. kAma vele kAki ne pase meli pAki 28. khAyaM eni bhuka jAya 26. khoTu nArela holi meM 30. gadeDa kuge rAji 31. garu gAMDiyA ne selA DAMDiyA 32. gariba ni bairi AkA gAma ni bhAbi 33. gola vanA haM sota 34. ghaoNsi ni beTi ne hAni no bhAvako 35. TAlaju i ne beju vi 36. ThAlo pAta moDe meM jAya 37. dai ne i deva ne 38. dubali gAya ne bagA gaNi 36. dharama dhira ne pApa utAvale 40. nadi meM khAtara sukAmanuM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkhI 87 (7) "prAratI" (mAva saMpradAya) (i) Aratiyo nija nArAyaNa tumAri // hari hari alakha puruSa akhaMDa avanyAsI // prAratiyoM. .............. / / 1 / / niraMjana nirAkAri jyota apArA // bhalA malA munijana pAra na pAyA // prAratiro ......... // 2 // prArati karaMtA sakala jana tArayA // thamba paloNi bhagata pralAda ugAryA / / prAratiyo.......... ........... / / 3 / / surata sar3Avi vanarAvana posyA // nurata meli ne anahada meM nAsyA prAratiyo........... ......... // 4 // tanaki re gAdi ne mana kA visAvaNA / / tyAMre birAjyA ho zyAma pravanyAsi // tyAre birAjyA ho mAva avanyAsi // prAratiyo............................. .............. // 5 // kaheM to zrI janapurasa sanamuka vAsA // zyAma vinA sarve paMDa reM kAsA / / mAva vinA sarve paMDa he kAsA // prAratiyo..... (ii) hare bAbo khela khelAve ne saMge na Ave jota kalA avanyAsI / / hare / sakala meM vyApaka teja tamAro to mukti rAkhiyo ghere dAsi re // hare / hare bAbo alago te alago ne bAMheM se valagyo / / prita kare jene pyAro // koI kaheM jogi ne koi kahe bhogi // Apa sakala thaki nyaaro|| hare // hare bAbo raMga meM rAsyo ne nUrata meM nAsyo / / bAlaka tha ghere praavyo| dAsamukana kahe gariba tamAro ne to hari caraNa citta bhaaso|| (iii) prAratipo hari ne samaru satamana jJAni karo sAdu prArati pratami meM pAMDava upajyA ne vasyA nava khaMDare / / veda bhrammAji nA paMkhyAre / / paMkhyA bhrammAMDa re / / karo sAda prArati / / dasarata ne ghere avataryA ne veTyo vanavAsa re / / gaDa laMkA DhAriyore / koTa laMkA DhAriyoM re seMdiyo rAvaNa re / / karo sAdu prArati // vasudeva ne ghere avataryA ne juga meM AnaMda re // kaMsa mAmo mAriyore / / maturaM meM khelyA rAsare // karo sAdu prArati //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 Adika raMbA rupe kar3A gujari bahu raMgare / devatA meM zyAma soi // devatA meM mAva soi, tiratha meM mAhi re // karo sAdu prArati || jenA pitA purA guru surA sAdu ne malyA zyAma re || dAsa jivaraNa ni vinati re // tame suNilo mArAja re // suNilo zrI zyAma re || karo sAdu zrArati // X X X (8) loka vArtAe~ ( Folk tales.) 61 1 eka bhrAmaNa to / paNNi ne paradesa kamAvA gyo / kamAi dhamAi ne bAra vare ghere pAso zrAvyo / ghere prAvi ne saba ThikaThAka kari ne ne vaDa nuM zrANu levA hari-gyo / vATa meM eka dova balaMtu Rtu ne preraNA dova meM eka hApa par3A meM balato ne buma pAr3ato prato / bhrAmaNa ne joi ne sApe kyu ke bhAi, mane basAva / bhrAmaNa ke ke guNanA mAi zravaguNa thAya te tu mane khAi jAya eTale zrIM to tane neM basAvaM / sApe khauba kAlAvAlA karyA eTale bhrAmaNe ne bAMrato kADyo / bArate Avi ne sApa ke ke na to tane kho / bhrAmaNa ke ke bAra vare no ghere zrAvyo so ne mAre vo nuM prANu karavA jau sau / sApa kyuke prANa kari ne valato zrAvatAre kha~ / bhrAmaNa sAre pugo / ATa dAr3A ryo paNa anapANi neM bhAve / ne sAle pusyu ke jijAji udAsa kema ro so ? bhrAmaNe saba bAta mAMDane ke sabalAvi / sAle kyu ke sApa praji beTo neM prove, tameM santA sor3i do / prANu vadA kartuM ne bhrAmaNa ne ne vo sapanA rApar3A kane AvyaM ke tarata sApa Adi ne grADo ubo yo / sApa ke vATa jotoM to / zradhe khauM / bhrAmaNa ni vau to poka meli ne rovA mAMDi / sApa ke ke tu sAni re / khauba dhana praya DATyu se te lai jA ne A buTi se te je tane satAva vA sAmu Ave ne DAr3i deje te masama the jAse / prema ka~ ne jevo sApa bhrAmaraNa ne khAvA gyo ke tarata peli bAiye buTi sApa ne praDAr3i didi / sAMpa to tarata masama rthaM gyo / bhrAmaraNa khauba rAji thyo ne ghaNi vau be ghana le ne ghere zrAvyaM ne khAi pI ne maz2A karyA !! karyA puDhe neM kare ainA garu khoTA || 73 prA0 DaoN. ela. DI. jozI ( ii ) jema tema kari ne Doie tara seM rupiyA beTA ni sugAi balle par3i / zrevAmeM melo bharAto prato / beTe kyu ke zrAi mane taNa rupiyA laijA | beTe taNa rupiyA revA "eka Doi ne eka javAna beTo prato / bhegA kari melyA atA / Doi khATalA meM mA~di paisA Ala e melo joi zrAvu / Doie kyuke taNase meM A didA ne bijA saba lai gyo / melA meM thaki eka sAMpa lido, eka (billI ) lidi / ghere prAvi ne Ai ne rAta kari tAre Ai to to devaloka / eka dAr3o sApa ke ke mane mAre mAM-bApa kane paNa tu mAre bApa kane thaki zrAni mudrikAsa mA~gaje / beTo sApa me khuzi ya~ ne lAvanAra ne mAMgavA kyu / pele to mudrikA maaNgii| nAga ke ke tArevati neM sa~bAlAya ne tu duki melavA gyo / sApa na~ mA~- bApa khoba the / paNa pelo ekano be ne thyo eTale mudrikA prAli didi ne kyu ke rAja the ne mAi to ghere zrAvyA 1 vivA ni tainAri kari kare se / bhAi nAi dhoI ne ta~ the ne maoNDavA meM beTo ne mudrikA ne kyu ke devaloka ni pari bhAvi jAya / khare khara je juve i zrA mudrikA tane Alase mA~Davo ugo ne bhrAMmaraNa beTA ne pelo sur3o (popaTa) lido ne eka manAr3i sAti kuTi ne roi / thoDa~ dAr3a meM Doi raoNpar3A meM meli Ava tane neMyAla karase /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgar3a ke loka sAhitya kI eka jhAMkI te eka rUpAli zravasarA prAvi ubi / benaM lagana the gyaM / zravasarA ke ke mAre revA pANi nA ghATa upara sAta mAla naMM mela maMdAvo / bhAiye to mudrikA pAe mela mAMgyu ne mela taiyAra the gyu / bejoM suka thaki revA lAgaM / eka dAr3o pelo to popaTa tathA manAr3i ne lena vana meM pharavA gyo to ne peli talAva ne zrAre nAvA beTa nevAla proline kAMgi yeMma bhuli gai| sonAni kAMga meM soneri vAla joi ne rAjA no kaMvIra kevA mAMDyo ke to Anesa / rAja haTa ke bAla haTa te rAjAe dema desa ni dutie bolAvi ne khabara kaDAvi / ve dutiye pelA mela neMse jAi ne beTi ne joraTa thaki rovA mAMDi- 'zramAre bona prati tAre pramArA prAdara bhAva thAtA tA ave vau ne bhAMNeja bhAji no bhAve nati pusataM / ' pelo Adami pAso zrAvyo tAre ne vIe vAta kari ke tamAre mAie zrAvi haiM ne mela neMse bei ne kakalATa kareM seM / peloke ke mane to mAre koya zrAi mAi ni khabara nati / zrato koka Thaga vidyA karavA vAli duti rA~De seM paraNa peli bAi ne dayA prAvi eTale be ne mela meM ter3Avi / eka dAr3o pelo phera bAra gyo tAre duti pumeM ke vaU mA mela ne saba AlAlilA ekadama serate the gai | tAre pelI ke ke sesanAgani mudrikA thaki saba thyu se / dutti ke ke ApaNa jo to kharaM ke prati mudrikA kevi se / vaU zrAje tu mAMgi leje pelie ne dhariNa pAi mudrikA mA~gi eTale pelA ne vema paDyo ne AlavA nuM kyu / peli khijAi ga~ ne sulA Upara khATalo DAli ne suti / zrA saba kimiyA R duttie mAliti ko pele lAsAra the ne mudrikA prAli / pelA ne Ago pAso thAvA de ne eka duti ke ke dekaM / voM mAre A~gali meM zrAve ke z2arA jovA to de / greTale bIe ali didi ne tarata duttie kyu ke he mudrikA zrI mele setu mAre desa sAla, eTale mela ne pari ne saba alopa thai gya~ / rAjA ne sera meM jAi ne vAi ne meli paNa bAiye kyu ke so mainaM nuM mAre varata se zreTale purasa nuM moDu neM jovuM / pase jema ko prema kare / eka thaMbiyA mela meM bAi revA lAgi ne paMkir3a ne dANA sagAva vA meM ne sUryanAraNa ni ArAdanA karavA meM dAr3o rAtara kaDavA lAgi / zraya pelo zrAvyo paraNa mela ke pari koya neM dikyu eTale rovA mAMDayo / tAre popaTa ke ke / mane siTi laki Alo te je ove yaM jAi ne khabara kADi lAvuM / popaTa ur3ato 2 rAjA nA sera meM prAvI ne eka thaMbiyA mela meM sago sagavA saba janAvaraM bhego jAi ne beTo / bijeM saba saga~ ne zrA popaTa DalaDala A~U pADe i joi ne bAi ne karaNe prAvi to sur3A ne galA meM siTi joi / siTi laine vAMsi ne rAji the tarata valatu kAgada laki ne suDA ne gale mAMdi prAlyu / pAso pelA pAya zrAvyo manAi na ne popaTa ne le ne pelo rAjA na sera zrAvyo / mudrikA to duti zrATe pora nA moMDA meM sa rAkati ti / zrevA meM pradara ni jAna jAti 'ti / manAr3iye udareM nA vora ne sAi lido nai saba noMdara ne kyu ke dutti neM moMDA meMi mudrikA ANi Alo to sa vora ne sudo karU" / saba pradare mela meM pei gyaM ne sAta me mAle sutiti yaM dutti ne nAkorA meM eka pradare poMsar3a ghAli eTale peli ne jora ni seMka prAvi ne moDA meMi mudrikA bArati par3ige / ekabiju noMdaru mudrikA moMDA meM sAi ne nAi gyuM ne jAi neM manAr3i ne prAli eTale manAr3ie vora ne sor3i dido / mudrikA pelA ne mali eTale pre kyu ke mudrikA yA prAku mela pAsu mAri joni jagA Upara le jAi ne meli de ne popaTa nai manAr3i ne lai ne i mela ne aDi ubo eTale saba jaraNa pAsa ataM yaM zrAvi gyaM / potAnA dhaNi ne joi ne pari khauba khusa the ne saba jaNa khAi pine lera karavA lAgaM !! sagA bApano e visavA neM kara vo !!
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro. DaoN. ela. DI. jozI (i) (9) 'bhar3ali vAkya sukkaravAri vAdali jo thAvore jAya / be kA~Te nadiye saDeM ne jala baMbAraNa thAya / / bhoMDo maNi no vo kare manaka ni hAraNa / vare karatikA naketare to kare jagata kalyANa / / (iii) vare naketara royaNi rele khA~kara pAna / to pAke hovana harA dharati upara dhAna / / kar3A par3e jae varei vara mADatu thAya / thai jAya jo mAvaTu tare lai i jAya / / (v) tetara varaNi vAdali ne kAjala varaNi reka / pavana pAriNa sAte par3e thAyaM mina ne meka / / (vi) kAbere ne kAgalA ne boleM ghughor3a / kaNa meM pAke dhAna no par3e kAla ke Thor3a // (vii) gAma meM roveM kutaraM ne sema meM roveM heMyAla / gA~Ta goTa bAMdilo naMkki par3e kAla / (viii) thAya ugamaNi vijali to koro kAr3e tApa / thAya prAtamaNi vijali to ana no saMtApa / /