Atmanand Prakash Pustak 012 Ank 11

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531143/1

Page #1

THE ATMÁNAND PRAKASH REGISTERED No. v. 431 - ~ ~ -
~ Ple, થયા હ8 92 { શ્રીમદિગયારસૂક્ષિો નમઃ } Se @BI
ક€હડકાર ઝકઝ
ક લ ઝ:8= 58 હાહરદહલદ હરહe 9% કષ્ટ કહરા
)
S&eaહારફ72 g&
आत्मानन्दप्रकाश.
હરદ્ધe aa૩૪હ
Sણas Hameeણ છ wwwઝsses 31 sess 8 ક્ષણ૩૭૩૭ 9925 & E { તેથઃ સ સકુ વહ૫: } $
शान्तिः स्वान्तारूढा जवति जवततिघ्रान्तिरुन्मूलिता च झानानन्दोह्यमन्दः प्रसरति हृदये तारिखकानन्दरम्यः । अर्हकाणी विनोदो विशदयति मनः कर्मकदानलाम्नः ગામાનન્HIો અરિ ગવતિ ggો નાવમૃદૃદિશઃ //
વિષય
52
३ पुस्तक १२. वीर संवत् २४४१ ज्येष्ठ. आत्म सं. १ए. र अंक ११ { ન જ ક8 ઇચ્છઋFF૭૪૭૭૭૭-૭? પ્રહાર શ્રી નન માત્માન; સના, માવનગર.
વિષચાનુક્રમણિકા. અR,
| પૃષ્ઠ નંબર વિષય ૧ વાર્ષિક મહોત્સવ પ્રસંગે શ્રી
| ૮ આત્મા અથવા ૬૬ હું” ” ના - સિદ્ધગિરિ સ્તુતિ. ... ... ... ૨૯૯ ચાક્ષાત્કાર ••• .. ••• ••• ... ૩૧૫ ૨ જિન અને જૈન શબ્દ સંબંધી - ૯ ગાન દાન ... ... પા ... ... ૭૭૦
સાદી સૂમજ ... .. - ૩૦૦ ૧૦ મદસારની ઉત્પત્તિના ઇતિહાસ...૩૩૧ ૭ શુ’ કુલાચારથી ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે ? ૩ ૦૧ ૧૧ મૃતિ વિહારથી થતા લાભે, ... ૩૭૩. - ૪ વીરપુત્રોને વિજ્ઞપ્તિ. ... ... ... ૩૦૧ ૧૨ અમારી સભાના વાર્ષિક મહોત્સવ. ૩૩૬ ૫ નીતિ અને નૈતિક કેળવણી ... ૩૦૫ ૧૩ વર્તમાન સમાચાર... ૩૩૬-૩૭૭ ૬ જૈનાન્નતિ. ...
૩૦ ૭ ૧૪ વિજયાયંદસૂરિશ્વરના પરિવાર મડ કે ૭ યતિઓની સાહિત્ય સૈવો... ... ૩૧૩ ળના મુનિરાજોને વિનતિ ... ૩૩૮
વાર્ષિક—મૂલ્ય રૂા૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪
ધી માનદ મીટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઇએ છાયું ભાવનગર,

Page #2

- માસ સુચના જૈનાચાર્ય શ્રી ૧૦૦૮ શ્રીમદ્ વિજયાન દસૂરિ ( આત્મારામજી) મહારાજની વીસમી "તિના નિવાણું મહાતસવ સુરતમાં ગોપીપુરામાં નવી ધર્મશાળામાં ઘણા ઠાઠમાઠથી કરવામાં આવે હતા, જેના સંપૂર્ણ રીપાટ / સાથે વધારામાં આપવામાં આવેલ છે.
બારમા વર્ષની અવ ભેટ. આ સભાને ચાલતા વર્ષના જેઠ માસમાં વીશમું વર્ષ બેસતું હોવાથી તેની ખુશાલીમાં શ્રી શ્વેતાપરીય જૈન ગ્રંથ માગદશક યાને જૈ જૈન ગ્રંથ
ગાઈડ ?? નામનું એક ઉમદા અને દળદાર પુસ્તક ભેટ ! આ સભાને જેઠ માસમાં વીસમું વર્ષ શ્રેમતુ’ હોવાથી તેની શરૂઆત માંજ અમારા ગુરૂભ ત ગ્રાહકો ને જેમ દર વર્ષે દ્રવ્યાનુયોગ કે ચરિતાનુયેશને અપૂર્ત ગ્રંથ (જે દરવર્ષેજ ભેટ આપવાનો નિયમિત ક્રમ માત્ર અમારાજ છે તે) સભાના ધારા મુજબ સુમારે દશથી અષાર ફ્રારમને ગ્રંથ ભેટ અપાય છે, તેને બદલે આ વર્ષે આ સભાને વીશમું વર્ષ બેસતું હોવાથી તેની ખુશાલીમાં સુમારે ત્રીશ ફોરમના, ઉંચા ઈંગ્લીશ કેદ્રીજ પેપરમાં સુંદર ટાઈપથી છપાવેલસુંદર ચળકતા સેનેરી રંગીન કપડાથી પાકી આઇડીંગ કરેલ, સુમારે અઢીશ'હુ પાનાના અમુલ્ય જૈન ગ્રંથ ગાઈડ નામના ગ્રંથ, જેના કે પ્રાજક ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદ્દ વીરવિજયજી મહારાજના શિષ્ય શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ છે; જે ગ્રંથ ખરે ખર એક જૈનસાહિત્યમાં વૃદ્ધિ કરવા સાથે લાયબ્રેરી (પુસ્તકાલય ) ના શ‘ગાર રૂપ છે. અને તે આ વર્ષ માટેજ આપવા માટે ગ્રંથ ભેટ આપવાના અભાએ ઠરાવ કર્યો છે. જે અમારા સુજ્ઞ ગ્રાહકોને જણાને મોકલાઈ ગયેલ છે. (હવે પછીના વર્ષે ધારા પ્રમાણે ભેટ આપવામાં આવશે. )
જૈનાગમની પ્રગટ થએલી જ્ઞાનમ્રાદ્ધના વિલાસથી ભરપૂર એવે આ ગ્રંથ પ્રત્યેક જૈન વિ. &ાન મુનિઓ, અને ગ્રહસ્થાએ આદરથી સંગ્રહિત કરવા યોગ્ય છે અને પ્રત્યેક ગૃહ, પુસ્તકાલય અને જાહેર પુસ્તકાલયમાં અલ કાર રૂપે સ્થાપન કરવા યોગ્ય છે.
- આ ગ્રંથ ચાલતા માસની વદ ૮ થી આ માસિકના માનવતા ગ્રાહકોને વી. પી. કરી મેકલવાનું શરૂ કરવામાં આવેલ છે. આ મારા માનવંતા ગ્રાહુકે એ તેની કદર કરી સવીકારી લીધેલ છે જેને માટે ઉપકાર માનવામાં આવે છે. અને કેટલાક ગ્રાહકોએ તો માસિક અત્યાર સુધી રાખ્યાં છતાં વી. પી. સ્વીકારવા માટે પત્ર લખ્યા બાદ ઉડાઉ જવાબ આપેલ છે, અને કેટલાક ગ્રાહકોએ વગર સમજે વી. પી. પાછ રવાના કરેલ છે અને કેટલાક ગ્રાહકે પાસે બે કે તેથી વધારે વર્ષનું લેણુ છતાં અને તેઓ અત્યારસુધી માસિ ના ગ્રાહુક રહેલ છતાં ભેટ ની બુકનુ' વી. પી. માકલતા લેણ’ લવાજમ આપવું પડેતેના કારણુથી પણ વી.પી. પાછું મોકલેલ છે, જેથી વી.પી.ના ખર્ચ જેટલું જ્ઞાન ખાતાને નુકસાન કરતાં પાછલાં લે માટે પણ તેઓ જ્ઞાન ખાતાના દેવાદાર રહેલ છે. જેથી તેવા ગ્રાહકોને વિનંતિ કે આ ધાર્મિક કાર્ય છે જેથી તેને અયોગ્ય નુકશાન નહિ કરતાં લેણુ લાજ મ મેકલી ગ્રાહુક ન રહેવું હોય તે તે પ અમને જણાવવા વિનતિ છે.

Page #3

RasaseemaSISRCeRcesareaaaaaaaaaasapassences
श्री
SHETOUCHER
आत्मानन्द प्रकाश.
HerockSI.COCONOOOOOGioneeMOGANDOOG
je jewejeseDEOUSINESCHUGHTEResuTGS
ASDDSIDDESS ఆంఆరంఆంధss..రంజనిండు
इह हि रागद्वेषमोहाद्यनिजूतन संसारिजन्तुना शारीरमानसानेकातिकटुक खोपनिपातपीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थ परिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
See999sasaas
पुस्तक १२] वार संवत् २४४१, ज्येष्ठ. आत्म. संवत् १५ [अंक ११ मो. 00000000000000000000000000000000000000000000 वार्षिक महोत्सव प्रसंगे श्री सिद्धगिरि स्तुति.
(मन्दाक्रान्ता) લાગે છે આ દિવસ સઘળે આજ આનંદકારી, દેખી શૃંગે સિદ્ધગિરિ તણું સખ્ય સૌંદર્યકારી; આત્માનંદી ગુરૂ ગુણ ગ્રહે ભકિત ભાવેથી પૂર્ણ, તે માટે શ્રી ગિરિવર કરે પાપ સઘળાંજ ચૂર્ણ. ૧
re.com गुरुराजने आवाहन.
गीति
વિજયાનંદ ગુરૂને, ચેક શુકલ સપ્તમી શનિવારે આવાહન કરતીઆ, આત્માનંદ સભાત્મ સુખ સારે ૧
(विजय.)

Page #4

૨૦૦
આત્માનંદ પ્રકાશ
જિન અને જૈન શબ્દ સંબંધી સાદી સમજ, જિનદેવ, જૈન સાધુ, જૈન શ્રાવક અને જૈનધર્મને
ખરે અર્થ વિવેક. (લેખક–શાતિ થી કપૂરવિજયજી મહારાજ) “રાગદ્વેષ રહિત સમજાવથી ગમે તે કઈ ગમે ત્યાંથી આ ભવ સમુદ્રને તરી શકે છે.”
રાગદ્વેષ અને મહા0િ(અંતરના) મહા વિકારોને વારનાર, અંતરના સઘળા દેને દૂર કરનાર, અંતરમાં છૂપી રહેનારા કટ્ટા દુમને જીતી લેનારજ જિન કહેવાય છે. સકળ દોષ રહિત જિન ભગવાને ભાખેલ ધર્મ (ભાગ) જૈન ધર્મ કહેવાય છે. એ ઉપરથી સહેજે સમજી શકાશે કે, જૈન ધર્મ કેઈ અને મુક જાતિ (જ્ઞાતિ) કે કેમને નથી પણ જે કેઈ ઉપર જણાવેલા સકળ દેષ-વિકાર વગરના જિનેએ કહેલા શુદ્ધ-નિર્દોષ (સત્ય- સનાતન) ધર્મને અથવા ધર્મના ફરમાનને અનુસરે છે તે સઘળાંને એ ધર્મ હોઇ શકે છે. એટલે કે જૈન ધર્મને વિશાળ દષ્ટિથી તપાસવામાં આવે છે તે તે આખી આલમને ધર્મ જણાય છે. એ એ જૈન ધર્મ દરીઆ જે ઉંડે અને ઉદાર (વિશાળ) છે. ફકત નિષ્પક્ષપાતપણે તેનાં તત્ત્વ તપાસવાથી તેની ખાત્રી થઈ શકે છે. પરમાદર્શને અમુક નામ સાથેજ તત હેતે નથી. દેવ ગુરૂ અને ધર્મનાં નામ ગમે તે હોય પણ જે પરમાર્થમાં તફાવત ન હોય તે પછી તેને સ્વીકાર કરી લેવામાં કશો વાંધો-વચકે આવતા જ નથી. એક જ વસ્તુના જુદાં જુદાં નામ હોઈ શકે છે તેમ છતાં પરમાર્થ એક સરખે હેવાથી સમજુ માણસ તેમાં ઝઘડે કરતા નથી પણ સમદષ્ટિથી બધાય નામને સાચાં માને છે. તેવી જ રીતે પરમાર્થ દષ્ટિથી શુદ્ધ નિર્દોષ દેવને જિન, અરિહંત, વીતરાગ, પરમાત્મા, તીર્થકર, શિવ, શંકર, શંભૂ, સ્વયંભૂ, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, રામ, મહેશ, યા મહાદેવાદિક ગમે તે નામથી બેલાવામાં આવે તે પણ તે સાર્થકજ હોવાથી સમજુ માણસ સ્વીકારી લે છે. એવી જ રીતે ગુરૂનાં અને ધર્મનાં જુદાં જુદાં નામ ગમે તે હો પણ તે સાથે પરમાર્થ દષ્ટિ છો કશે ઝઘડો કરી બેસતા નથી. શબ્દ ભેદથી અર્થભેદ સમજી નહિ લેતાં અથની એકતા નિષ્પક્ષપાતપણે વિચારી તેનું ઝટ સમાધાન કરી લે છે, એવી સમદષ્ટિ, પૂર્વોકત જિનના ખરા અનુયાયી જૈનમાં હોઈ શકે છે. તેથી જ તે સ્યાદ્વાદી અનેકાન્તવાદી અથવા યથાર્થવાદી કહેવાય છે અને તે સત્ય છે. તત્ત્વદષ્ટિથી કહે કે ઉદાર-વિશાળ સમદષ્ટિથી વિચારી શકાય તે સકળ રાગાદિ દેષ રહિત વીતરાગદેવે કહેલ સમજાવેલે શુદ્ધ અહિંસા (દયા)

Page #5

શું કુલાચારથી ધર્મ પ્રાપ્તિ થાય છે?
૩૦૧ સંયમ (ચારિત્ર્ય) અને (ઈચ્છા નિરોધરૂપ) તપ લક્ષણ ધમજ ખરેખર દરેક ભવ્ય આત્માને માટે સ્વાભાવિક ધર્મ છે. અને એજ ઉત્તમ સનાતન ધર્મ દ્વારા
ખરૂં વાસ્તવિક સુખ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. એ પવિત્ર ધર્મમાં જેનું ચિત્ત સદાય વર્યા કરે છે તેને ઇન્દ્રાદિક દેવે પણ નમસ્કાર કરે છે. પ્રથમ અજ્ઞાન વશ આદરેલા અસત્ ધમ ઉપર મિથ્યા મમત્વ રાખવું ટતું નથી; ભાગ્યયોગે સત્ય વ. રતુની પિછાન થવાનું એજ ફળ છે અને દશ દોને દુર્લભ માનવ ભવની ખરી કિંમત એથીજ છે.
ગ્રાહક, શ્રી જૈન યુવા મંડળ–સાણંદ.
कुलाचारतोऽपि धर्मः શું કુલાચારથી ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે? લેખક–મુનિ મણિવિજયજી મુ-લુણાવાડા
(પુષ્ય ૧૭ મું.) કલાચાર – કુલાચાર-એટલે જે કુલને વિષે જે આચાર ચાલતું હોય તે કુલાચાર કહેવાય છે. આ કુલાચાર દેશદેશને વિષે તેમજ ગામેગામને વિષે જુદા જુદ હોય છે. જેમકે વણિક જાતિને વિષે વણિકને આચાર, ક્ષત્રિયોને વિષે ક્ષત્રિ. જેને આચાર તેમજ બ્રાહ્મણને વિષે બ્રાહ્મણને આચાર, આવી રીતે દરેક વર્ણમાં દરેક જાતિને આચાર જુદો જુદો હોય છે. જેમકે–
વણિક તથા બ્રાહ્મણ જાતિના કુળને વિષે વિધવા સ્ત્રીને શીયલ પાલવું તે પણ એક આચાર છે, તેમજ વિવાહાદિકને વિષે દ્રવ્યાદિકનો વ્યય કરે, મધમાંસાદિ અભક્ષ્ય પદાર્થોનું વર્જન કરવું તે પણ એક કુલાચારજ કહેવાય છે.
તેમજ દેવને વિષે દેવને આચાર, જેમકે વીતરાગનું પૂજન કરવું તેમજ માણવક ખંભાદિકને વિષે રહેલા ડાબડાઓ મધ્યે શ્રી વીતરાગ મહારાજના અસ્થિ આદેની પૂજા કરવી તથા તે ઠેકાણે પ્રવીચાર કહેતાં મિથુનને ત્યાગ કર વિગેરે, તેમનો આચાર હેય તે કુલાચાર કહેવાય છે. અને અન્ય દેવેને પણ વીતરાગ તથા તેમના અરિથ આદિ પૂજવાની શ્રદ્ધા થતી નથી તેથી તેમને તે આચાર અભવ્ય આચાર કહેવાય છે.
તેમજ મનુષ્યને તથા ગૃહસ્થને તથા સાધુઓને જે આચાર હોય તે તેમને કુલાચાર કહેવાય છે.

Page #6

N
૩૦૨
આત્માનંદ પ્રકાશ કુલાચાર એટલે પોતાના પૂર્વજો જે આચારનું પ્રતિપાલન કરી ગયા હોય તેનું અનુક્રમે પ્રતિપાલન કરવું તે કુલાચાર કહેવાય છે. પિતાના પૂર્વજો જે ઉત્તમ જનસમુદાય પ્રશંસનીક, પરોપકારી દયામય તેમજ દેવ, ગુરૂ, ધર્મની ભકિતનું પ્રતિપાલન કરી ગયા હોય અને તેના પછાના લોકોએ તેને વિષેજ તીવ્રતા રાખવી તે તે મહાન અખંડ પુનદયને હેતુ ભૂતપણાને પ્રાપ્ત કરનાર છે. સર્વ પૂર્વજોના પેઠે સ્વ સ્વ આચારને પાળતા જે જે કાંઈ પણ ડાહ્યા લોકે બેલે છે તેના શબ્દ અનુસાર કુલાચાર વિગેરે જાણી શકાય છે કહ્યું છે કે,
થત; आचारः कुलमाख्याति, देशमाख्यातिभाषितं,
संभ्रमः स्नेहमाख्याति, वपुराख्याति भोजनं. ॥ १ ॥ ભાવાર્થઆચાર જે છે તે કુલને કહે છે, એટલે જે માણસ જે પ્રકારની વર્તણુંક કરે તે પ્રકારે તેની કરણીથી તથા આચારથી કુલ જણાઈ આવે છે. ભાષા તે દેશદેશની જુદી જુદી હોવાથી માણસોના બોલવાથી તથા તેની ભાષા જાણવાથી જણાઈ આવે છે કે આ અમુક દેશને છે, અને સંભ્રમ સ્નેહને કહેનારે છે અર્થાત્ કઈક માણસને કેઈકના ઉપર રાગ હેવાથી કેઈ તેમનું નામ લે તથા ગુણગ્રામ કરે તેના શ્રવણ કરવાથી રાગીનું મન સંભ્રમવાળું થઈ અંત:કરણ ઉલ્લાસને પામે છે, એટલે એ સંભ્રમ સ્નેહને કહે છે, તેમજ શરીર ભજનને કહે છે. એટલે માણસેના શરીર ઉપરથી પણુ જણાય છે કે આ માણસને આહાર આ પ્રકારને છે, અથવા અમુક પ્રકારનું છે. દુર્બળ શરીરવાળે પ્રાયઃ કુત્સિત આ હારને કરે છે એટલે જેને આહાર સામાન્ય હોય તેનું શરીર દુર્બળ હોય તથા જેને આહાર સારે હોય તેનું શરીર રૂપુષ્ટ હોય છે. તેથી શરીર લેજ નને કહે છે.
એવી રીતે કુલાચાર છે તે પણ કોઈ કઈ ને સૂર્યવંશીય પલિત દેખવા થકી તત્કાળ દિક્ષા ગ્રહણ કરનાર કીત્તિધર તથા સુકેસલના પેઠે વૈરાગ્યના હેતુભૂત થાય છે.
कीर्तिधर सुकोसलयोः दृष्टांतो यथाः સાકેતપુર નગરને વિષે વિજય નામને રાજા અને તેની હિમચૂલા નામની રાણી હતી અને તેના વજાબાહુ તથા પુરંદર નામના પુત્ર હતા.
તે અવસરે નાગપુર નગરનો સ્વામિ દધિવાહન રાજા તેને ચૂડામણિનામની રાણુ તથા મનહરા નામની તેની પુત્રી હતી તે મનેહરાનું વજબાહુએ પાણિ ગ્રહણ કર્યુ.

Page #7

શું કુલાચારથી ધમ પ્રાપ્તિ થાય છે ?
૩૦૩
વિવાહ થયા બાદ કન્યાના ભાઈ ઉદયસુ ંદર કન્યાને વળાવવા માટે સાથે ગયા; તે અવસરે માર્ગમાં ચાલતાં વસંત ઋતુને વિષે પર્વતના મસ્તકે ધ્યાનને વિષે રહેલા મુનિમહારાજને દેખી વામાહુએ પ્રશંસા કરી, તેથી તેના સ્પાલક કહે તાં સાળા હસ્યા કે, તમા પણ શું તેમ કરવાના છે, એટલે ત્યાગી થઈ ધ્યાન ધર વાના છે.. ત્યારે વજખાહુએ કહ્યું કે હા, મહારાપણુ તેમજ કરવાની ઇચ્છા છે ત્યારે તેના સાળાએ કહ્યું કે હું... પણ તમેને સહાયભૂત થઈશ. એટલે તમારા સા થેજ દિક્ષા લઇશ.
તે અવસરે વિવાહના વેષમાં રહેલા એવા વજ્બાહુએ હસ્તિ ઉપરથી ઉતરી પર્વતના ઉપર ચડી મુનિને વંદના નમસ્કાર કરી ધી દેશના સાંભળી અને તેથી દિક્ષા લેવા સજજ થયે. તે અવસરે તેને સાળે એલ્યું કે, મે તો હાસ્યથી તમાને કહેલું હતું માટે દિક્ષા લેશેા નહિ. ત્યારે વખાડુએ કહ્યું કે, હાસ્યથી પણ કા'ની સિદ્ધિ થઇ. એમ કહી ગુણસાગરૠષિ પાસે ઉદ્યયસુદરાદિક ૨૬ કુમારાના સાથે દિક્ષા લીધી તેથી મનેાહરાએ પણ દિક્ષા લીધી. વિજયરાજા પણ પુત્રની દિક્ષાથી સ ંવેગ પામી પુર્દર કુમારને રાજ્ય આપી સેહને શાંત કરી નિર્વાણુમેહ આચા મહારાજ પાસે દિક્ષા લેવા સમ માન થયે.
પુરંદર રાજાને પૃથ્વી નામની રાણી હતી તે થકી કીર્ત્તિ ધર નામને પુત્ર ઉ. ત્પન્ન થયે તેને કુશસ્થળ નગરના મહારાજાની પુત્રી સહદેવી સાથે પાણિગ્રહણુ કરાવ્યુ'; ત્યારબાદ પુરંદર રાજાએ ક્ષેમ ધર ગુરૂ પાસે દિક્ષા લીધી.
ત્યારબાદ કીર્તિધર રાન્ત થયેા. અન્યદા સૂર્ય ગ્રહણને દિવસે સૂર્યને રાહુએ ગળેલા-ગ્રસ્ત કરેલે દેખી રાજા વિચાર કરવા લાગ્યા કે, અહે। આ સૂ સમગ્ર ગૃહચક્રને પોતાના તેજથી નિસ્તેજ કરનારો છે તથાíપ રાહુથી છુટતા નથી તેવીજ રીતે આ જીવ છે તે મરણથી છુટતા નથી. આવી રીતે વૈરાગ્યરગિત થઈ દિક્ષા લેવા તત્પર થયા, પરંતુ પુત્ર નહિ... હાવાયી મંત્રિવર્ગીએ વાર્યા છતાં પણ પુત્ર જન્મના શ્રવણુ કર્યો થકી અવશ્ય દિક્ષા લઇશ એવે નિયમ કરી રહ્યા,
ઘણા કાળે સહદેવીને સુકેાસળ પુત્ર થયા, પરંતુ મંત્રિએ તેને ગુપ્ત રાખ્યા તા પણુ કાઇકે રાજાને કહેવાથી મુકુટાદિ સર્વ અલકાર તથા ૧૦૦ ગામ યુકત પાષપુર નામનું નગર પુત્ર જન્મ કહેનારને દાનમાં આપ્યુ.
સુકાસળ પ’દર દિવસના થયા ત્યારે કીર્ત્તિધરે તેને રાજ્યના ઉપર સ્થાપન કરી પેાતે દિક્ષા લીધી અને મહા ઘાર તપસ્યા કરવા લાગ્યા.
અન્યદા મળવડે કરી. મલીન થયુ છે શરીર જેનું, એવા કીર્ત્તિધરમુનિ ભિક્ષા લેવા માટે દરવાજામાં જેવા પ્રવેશ કરે છે, તેવામાં મહેલના ઝરૂખા ઉપર એડેલી સહૅદેવીએ દેખવાથી રાષારૂ થઇ પોતાના માણસો પાસે મુનિને નગર બહાર કઢાવી મુકવા, તેમજ અન્યલિ`ગિયાને પણુ પાતાના નગર બહાર કઢાવ્યા

Page #8

૩૦૪
આત્માનદ પ્રકર,
કારણ કે તેમની પણ વાણી મહારે પુત્ર સુકોસલ સાંભળશે તે દિક્ષા લઈ લેશે. આવી બુદ્ધિથી સર્વ લિંગિઓને પ્રવેશ પોતાના નગરમાં થતો અટકા.
આ અવસરે કીર્તિધરમુનિને દ્વાર થકી બહાર કાઢેલા જોઈ સુકેસળની ધાત્રી માતા વસંતલતા દુઃખથી રેવા માંડી તેથી સુકે સને અતિ આગ્રહ પૂર્વક પુછવાથી તે બોલી કે આ મુનિ તહારો પિતા છે, તને બાલ્યવયમાં જ રાજ્યના ઉપર સ્થાપન કરી તેણે દિક્ષા લીધી છે તે ભિક્ષા લેવાને માટે આજે અહીં આવ્યા હતા, તેને તહારી માતાયે રેષથી બહાર કઢાવી મુકયા તથા અન્ય લિંગિને પણ નગ રમાં પ્રવેશ થતું અટકાવ્યું, વળી ઉઘાન તેમજ ઘોટકશાળા વિગેરે તહારે ક્રિડા કરવાના સ્થાને ગામને વિષેજ કરાવ્યા છે. - પૂર્વે સર્વે પૂર્વયે અવસરે દિક્ષા લીધેલી છે તેથી આ પુત્ર પણ દિક્ષા લેશે એવું જાણી તારી માતાયે આ પ્રમાણે કર્યું છે. - આ પ્રકારના વાને શ્રવણ કરી ચુકેસલ નગર થકી નીકળી પિતાના પિતા મુનિને વંદન કરી જે દિક્ષા લે છે, તેવામાં સુભટના ટેળા સહિત વિચિત્રમાળા નામની રાણી ગર્ભવતી હતી તે ત્યાં આવી પગમાં પડીને વિલાપ કરવા લાગી. ત્યારે સુકાસલે કહ્યું કે, તારા ગર્ભને વિષે પુત્ર છે તેને હું રાજ્યગાદી ઉપર સ્થાપન કરૂં છું એમ કહી તેને છે દિક્ષા લીધી. અને તે પણ નાના પ્રકારના તપને વિષે આસકત થયા.
સહદેવી પુત્રના વિયેગથી મરણ પામીને મુગ્વિલાદ્રો કહેતા પર્વતને વિષે વાઘણ થઈ. અન્યદા તે પિતા, પુત્ર મુનિ મને જ તે પર્વતને વિષે ચતુર્માસને વહન કરી તથા ચાર માસના ઉપવાસ કરી, પારણાને માટે નગર પ્રત્યે ગમન કરતા બને મુનિને દેખી વાઘણે ફાળ મારી તેવામાં સુકેસલ મુનિ શરીરને વેસ. રાવી ચાર આહારના પ્રત્યાખ્યાન કરી કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં રહ્યા. તે અવસરે વાઘણ આવી તેના ઉપર પડી અને માંસ રૂધિર વિગેરે ભક્ષણ કરવા માંડી, તે વેદનાને નહિ ગણુતા સુકેસલમુનિ ભાવના રૂઢ થઈ શુકલધ્યાનમાં મગ્ન થયા અને કમ ક્ષીણ થવાથી અંતુ કૃત કેવલી થઈ નિર્વાણ પદને પામ્યા.
અહે! અહો! ધિક્કાર છે આ અસારસંસારને કે માતા પણ પિતાના અત્યંત વલ્લભ પુત્રને મારી માંસ રૂધિરાદિકનું ભક્ષણ કરે છે !!
ત્યારબાદ કીરિધરમુનિને પણ પરમનિર્વેદ પ્રાપ્ત થશે અને તેથી તેમને પણ શુકલધ્યાન પ્રાપ્ત થતાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું ને નિર્વાણ પદને પામ્યા.
દેવે આવી બન્નેને નિર્વાણ મહિમા કર્યો.
એ રીતે કુલાચારથી આરાધન કરેલો ધર્મ પણ મહા ફલને આપનાર થાય છે.
इति कुलाचारे कीर्तिधरसुकोसलसंबंधः संपूर्णः

Page #9

નીતિ અને નૈતિક કેળવણી.
૩૦૫ દુર્લભ મનુષ્ય દેહ વ્યર્થ ન ગુમાવવા. વીરપુત્રોને વિજ્ઞાપ્ત.
એક ભજન લય. મનુષ્ય ભવ શામાટ ગુમાવો ? આમ વીરના પુ....... જતાં કાળને વાર ન લાગે, ભૂલાવશે સ્ટંને ભાઈ પ્રભુ કિરતમાં લય લગાડી, કર પરમાર્થ કામ સંભાળી, જિનવર ચિત્તમાં ધ્યા,
મનુષ્ય૦ ચિંતામણી તુજ કર હા? આજે, લે લ્હાય શ્રીકારી. દશ દષ્ટાંતે દેહીલ જાશે, પછી પડશે વિચારી, જિનને તું એક ચિત્તમાં ધારી, ભકિત રસને લે અવધારી. “દામ ” પ્રભુ ગુણ ગાઈ.
મનુષ્ય
લલીતાંગ. codrias નીતિ અને નૈતિક કેળવણી
લેખક નરેમદાસ બી. શાહ,
(અસલ તેઓના ઇંગલીશ ઉપરથી ભાષાંતર) પૈસાની જરૂર નથી, સત્તાની જરૂર નથી; ચાલાકીની જરૂર નથી, સ્વતંત્રતાની જરૂર નથી, તંદુરસ્તીની પણ જરૂર નથી પણ માત્ર ચારિત્ર-પૂર્ણ રીતે કેળવેલી ઈચ્છા શકિતની જરૂર છે કે, જે એવી ચીજ છે કે આપણને ખરેખરી રીતે બચાવશે અને જે આપણને આ રીતે બચાવવામાં નહિ આવે તે ખરેખર આપણે શિક્ષાને પાત્ર છીએ.
–પ્રોફેસર બ્લેકી. કેટલોક વખત થયા નૈતિક કેળવણી એક સામાન્ય વિચારને વિષય થઈ પડે છે. ઘણા વિદ્વાન અને સાક્ષરએ તે વિષય ઉપર પિતાના વિચાર દર્શાવ્યા છે અને હજુ પણ ઘણે વખત સુધી મનુષ્ય જાતિના લાભ માટે એ વિષય તરફ ઉંડા વિચારકે પિતાનું ધ્યાન દોરશે, કારણ કે માણસની આ. બાદીમાં નિતિકબળ અથવા નૈતિક પૈસે ઓછો ભાગ ભજવતું નથી. હાલની અને ભવિષ્યની પ્રજાને નૈતિક કેળવણી આપવાની જરૂરીઆત જુદા જુદા મતના દરેક વિદ્વાને સ્વીકારી છે પણ મુદ્દાને સવાલ ખરેખર ગેટાળા ભરેલો છે; આપણને જે જરૂરનું છે તે આ સવાલનું માત્ર વ્યાવહારિક નિરાકરણ જ છે. અને તે લાવવા માટે આપણે નૈતિક અને ધાર્મિક કેળવણીના ક્ષેત્રમાંથી કેટલેક અંશે પસાર થવું પડ

Page #10

૩૦૬
આત્માનંદ પ્રકાશ
ww
AAA
શે, નીતિના શું અર્થ છે તે તે ઘણુ ખરૂ બધા સમજે તેમ છે. નીતિના તત્વાને વિચાર આપણને ઘણાજ આનંદ આપે છે પણ તે વિચારના અમલ ખરેખર આ પણને વધારે આન ંદનુ પાત્ર થવા જોઇએ. નીતિ એ શું છે ? તે તારાની માફક અત્યંત ચળકતા ગુણેાના સમુહ છે. માણુસ ખાન, પાન અને મેાજ ઉડાવવા માટે જન્મેલ નથી, પણ જ્યારે તેણે નીતિના તત્વાનુ પાલન કરવાને પરમાત્માને વારવા૨ વચના આપ્યા ત્યારેજ તેને ગભાશયની વેદનામાંથી મુકત કરવામાં આવ્યે હતેા. નીતિ એ સ્વગ તરફના ભવ્ય અને પ્રકાશિત રસ્તા છે અને અનીતિ તે નર્ક તરફને અધકારમય રસ્તો છે. ખરેખરૂ જ્ઞાન જો કાંઇ અ↓િ મેળવવાનું હોય, તે તે નીતિ જ છે. માત્ર નીતિવાન માણસાજુ આ દુનિયામાં અને ખીજી દુનિયામાં સુખી રહે છે. નીતિ વિનાના સુધારા માત્ર મુગટ વિનાને રાજા, ચ'દ્ર વિનાની રજની, અને મીઠા વિનાના ખારાક એની બરાબર છે. એક માણસ ગમે તેવે વિદ્વાન ડાય પણ જો તે નિતિ વિરૂદ્ધ જીવન ગાળે, તે આ દુનિયામાં દગા ફટકા કરવાને પાત્ર થાય છે. સા માજીક અને દુનિયાદારીના કાર્યાં નીતિ અને ધાર્મીક કેળવણીમાંથી જુદા પાડી શકાયજ નહિ. ધાર્મીક કેળવણીની જરૂરીઆત છે એમ ઘણા વખતથી દાખીને કહેવામાં આવ્યું છે, પણ તેનું કાંઈ સ ંતાષકારક ફળ આવ્યું નથી. આપણી આ શાચનીય સ્થિતિનું કારણુ ઘણે અંશે ધર્મ વિનાની કેળવણીના બંધારણને લઇનેજ છે. કેઇ પશુ દેશની આબાદીનું પ્રમાણ ત્યાંના હુન્નર ઉદ્યોગ કરતાં ત્યાંના નૈતિકખળ ઉપરથી આંકી શકાય છે, કારણ કે કાઈ પણ રાજ્યના પાયા તેના ઉપર રચાયેલે છે. અનીતિને પગલે ચાલવાથી ઘણા કુટુંબે પાયમાલ થયાં છે અને અનીતિથી પાયમાલ થયેલાં ઘણાં માણસેાના દાખલા આપણા ઇતિહાસમાંથી મળી આવશે, મનુષ્યની આબાદી અને શાંતિના અનીતિ એ માટે શત્રુ છે. એવા પાયમા લ થતા ઐતિહાસીક દાખલાને દૂર કરવા માટે હાલની કેળવણી ધાર્મીક અને નૈતિક તત્ત્વાના અધારણ ઉપર અપાવી જોઇએ. હાલની કેળવણીના અંધારણનુ જેવું તેવું અવલેાકન સાધારણ માણસને પણ ખાત્રી કરી આપશે કે ધાર્મીક તત્વોના પાષણ અને ખીલવણી માટે બહુજ થાડુ ધ્યાન આપવામાં આવે છે. બચપણના ચામાસામાંજ નીતિના બીજો વાવવા જોઈએ, તેમને પાણીનું સિંચન કરવુ જોઇએ અને ચેાગ્ય પોષણ આપવુ જોઇએ, જુવાનીના ભર ઉનાળામાં નીતિના ખીજો વાવી શકાય નહિ, ઉગાડી શકાય નહિ તે પછી ફળ મળેજ કયાંથી ? આવી રીતે ઉનાળામાં વાવેલા શ્રીજો મનના ઉજ્જડ મેદાન ઉપરજ નાંખવામાં આવે છે કે જે મન વીજળીની ઝડપ કરતાં પણ વધારે ઝડપથી દુનિયાના મેાજશેાખ પછવાડે ભમે છે. ઉચ્ચ કેળવણીમાં ધાર્મિક વિચારાનું શિક્ષણ તદ્ન નિષ્ફળ થયુ છે તેનુ’ કારણ માત્ર રૂતુ વિનાનુ વાવેતર જ છે. તેથી જૈન સમાજના લાભ માટે ધાર્મિક અને નૈતિક કેળવણીની હાલના જમાનામાં પૂરતી આવશ્યકતા છે,

Page #11

જેનેન્નતિ.
૩૦૭ જૈનોન્નતિ.
(સધન પાનું ર૯૨) એક ધર્મ તથા ધર્મ પાલકની ઉન્નતિને વિચાર કરતી વખતે ઉન્નતિની સાધારણ વ્યાખ્યા જાણવા માટે પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. ધમની ઉન્નતિ એટલે શું? એ ઘણે કઠીન પ્રશ્ન છે. ધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંતે-ત, તેની રચના, તેને વિસ્તા ૨ અને તેના પાલકોની સ્થિતિ, આબાદાની. આ ચારમાંથી કઈ બાબતમાં સુધારે અને વધારે કરવાનું છે એ વિચારવા જેવો વિષય છે. કેટલાક ધર્મોના સિદ્ધાંતેતની રચના એહવા પ્રકારની છે કે તેના માટે હજુ પણ શેધખળ ચાલે છે, અને તેમાં ફેરફાર કરવાની જરૂર આ જમાનામાં તે તે ધર્મના અનુયાયીઓને જણાઈ છે. જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતે- તને વિકાસ કરનાર અગાધ જ્ઞાનવાળા હતા. તેઓએ પોતાની જ્ઞાનદષ્ટિથી વસ્તુનું સ્વરૂપ અને સ્વભાવ યથાર્થ રૂપમાં જે અને જા. જે નવતત્વ, ખટદ્રવ્ય, નય, નિક્ષેપા, સપ્તભંગી અનેકાંતવાદ. વિ. ગેરે દ્રવ્યાનુયેગનો પ્રકાશ કર્યો છે. દરેક દ્રવ્યના ગુણપર્યાયનું યથાર્થ સ્વરૂપ શાસ્ત્રીમાં જણાવ્યું છે. તે એટલું બધું તે સંપૂર્ણ છે કે જમાનાના જમાના ગયા, અને જશે તે પણ તેના સ્વરૂપના પ્રકાશમાં કંઈ અપૂરતા જણાશે નહીં. ઉલટું આ શેપળના જમાનામાં તેની વિશેષ પ્રતીતિ થાય છે. જે ઉપરથી તેના પ્રકટ કરનાર તિર્થંકર ભગવંત અને કેવળજ્ઞાની માહારાજના જ્ઞાન અને તેમના ગુણે માટે આપણને બહુ માન ઉપ્તન્ન થાય છે.
વનસ્પતીમાં જ છે એ વાત વર્તમાન ધળથી જણાવવામાં આવે છે. અને તેઓ હવે માને છે કે તેમાં જીવ છે. પાણી છવ છે. અને પાણીના એક બિંદુમાં ઘણું ત્રસ જીવે છે. એ વાત દાક્તરેએ સૂમદર્શક યંત્રની મદદથી મુકરર કરી છે. ઉકાળેલા-ઉન્હા કરેલા પાણીમાં પણ અમુક કાલ પછી જીવ ઉસન્ન થાય છે, એની ખાત્રી પણ થઈ છે. ઠંડા પાણીના પાવર કરતાં ઉકાળેલું પાણી પીવાથી તંદુરસ્તીને વધુ ફાયદાકારક છે. અને તેથી કેટલાક રોગ થતા અટકે છે. ઉપવાસ કરવાથી અને મિતાહારથી ફાયદા છે, થએલા રોગોને નાશ કરવાને અને નવીન થતા રોગોને અટકાવ કરવાને તેની આવશ્યકતા છે. એ માન્યતા દિવસે દિવસે દઢ થતી જાય છે. માંસાહાર કરતાં વનસ્પતી ખોરાકથી વધુ ફાયદા છે. અને તેથી તંદુરસ્તી વધુ સારી રહે છે. એટલું જ નહીં પણ શારિરીક બળ વધારવાને અને ટકાવી રાખવાને વનસ્પતી ખોરાક તેના કરતાં વધુ ચઢીતે ખોરાક છે, એ વાતની સત્યતા લેકોને સમજવા લાગી છે. દારૂથી દેશને નુકશાન છે, અને દેશની આબાદાની કરવાને દારૂના પીણાની બંદી થવાની અગત્યતા ખુદ માહારાજા
જેને હાલની જમન લઢાઈના પ્રસંગે જણાઈ આવી છે. તેઓએ પિતાના દે.

Page #12

૩૦૮
માત્માન પ્રકાશ
શમાં તેને અટકાવ કરવા પોતે જાતે તેને ઉપયોગ બંધ કરવાની સાથે પોતાના આખા કુટુંબમાં તેને અટકાવ કર્યો છે, તેથી ઈગ્લાંડ અને બીજા દેશના લોકેનું તે તરફ લક્ષ ખેંચાઈ તેને અટકાવ કરવાના પ્રયત્ન શરૂ થઈ ગયાં છે. શબ્દ પુદ્રગળ છે. એવું જૈન શાસ્ત્રકારે પ્રકાશ કરેલું, ત્યારે શબ્દ એ આકાશ છે, એવું બીજા દર્શનકારે એ ઠરાવેલું અને તેના માટે અરસ્પરસ ઘણા વાયુ થએલાં, છતાં આખરે એડિસને ફેનેગ્ર ફની શેધે શબ પુદ્ગલ છે, એ વાતની સાબિતી કરી આપી છે. ઈત્યાદિ ઘણી બાબતે એહવી છે કે જમાનાની શોધખોળથી ન તોની પ્રતિતી થાય છે, અને થતી જશે. જે વાને હાલની શોધખેાળથી જાણે જન સમાજ ચમત્કાર પામે છે, ત્યારે એજ વાત ઘણા પ્રાચીનકાળથી જેન શાસ્ત્રકારોએ પિતાના જ્ઞાનથી જણાવી છે. આ ઉપરથી જૈન ત સંપૂર્ણ અને ઉન્નત છે કે તેની ઉન્નતિના વિચારને જગ્યા જ નથી.
જૈન તત્તની વિચારણા પછી તેના પાલનાર ચતુર્વિધ સંઘ-તીર્થની સ્થાપ ના પણ પૂર્ણ છે. ચતુવિધ સંધ- સાધુ, સાધવી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. આ સ્થાપના પણ પૂર્ણ છે કે તેમાંથી એક પણ ઓછું અથવા વધતું કરી શકાય તેમ નથી.
- ત્રીજી અને ચોથી બાબતેને જ ખાસ વિચાર કરવા જે છે, અને તેના ઉપર વખતે વખત ક્ષેત્ર અને કાળની અસર થાય છે. તે અસરના પરિણામમાં અને વનતી અથવા ઉન્નતિનું ચક્ર ફર્યા કરે છે,
ભગવંત માહાવીર સ્વામીના કાળથી જ આપણે વિચારણા ચલાવીએ. ભગવંત માહાવીર સ્વામી જે વખતે પાવાપુરીમાં મેક્ષ પધાર્યા, તે વખતે ૧૮ દેશના રાજાઓ તેમની હજુરમાં દેશના સાંભળવામાં હાઝર હતા, ત્યારથી તે છેવટમાં શ્રી કુમારપાળરાજાના વખત સુધીને ઈતિહાસ તપાસતાં તેને વિસ્તાર જેટલા ક્ષેત્રમાં હતું તેમાં ઘણી ન્યુનતા થઈ છે, ક્ષેત્રની ન્યુનતા થવાની સાથેજ તેના પાલકની સંખ્યા કમી થાય એ સહાજીક છે, એટલું જ નહી પણ કાળો ષથી તેમાં પેટા વિભાગો થાય છે, અને તેના લીધે શુદ્ધ ધર્મના અનુયાયીઓની સંખ્યા ઘણીજ થી રહી છે.
દેશ અને રાજ્યના વિસ્તાર અને આબાદાનીના વધારા અને ઘટાડાના કારણેની ઈતિહાસની દ્રષ્ટિથી વિચાર કરીએ છીએ તે વખતે તેના જે કારણે આપણને માલમ પડે છે, તે તમામ અથવા ઓછાવત્તા આજ વિષયને લાગુ પડે છે, એમ જણાય છે.
ભારત વર્ષમાં જે કાળમાં વિદેશીઓને પ્રવેશ થયેલું ન હતું, અને હિંદનું સાવ ભમત્વ હિંદના મહારાજાઓના હસ્તકમાં હતું, તે વખતની આ દેશની અને આ દેશના વતનીઓની આબાદાની અને તેમની સુખસાહિબી એટલી બધી

Page #13

જૈનેન્નતિ.
૩૦e ઉન્નત હતી કે તેની કીતિ સાંભળી વિદેશી પ્રજાની દ્રષ્ટિ આ તરફ વળી અને આ દેશ મેળવવાને તેઓએ વિગ્રહ કર્યો, જેના પરિણામમાં આજે આ દેશ બ્રીટીશ શહેનશાહતના તાબામાં આવ્યો છે. બ્રિટીશ રાજ્ય ધુરંધરોએ આ દેશમાં રાજ્ય સ્થાપનની શરૂવાત કરી તે વખતે દેશમાં ચાલતી છીન્નભિન્ન સ્થિતીનું બારિક અવલોકન કરી આ સુલેહ શાંતી સ્થાપવા અને હિંદમાં પોતાનું સાર્વભૌમત્વ ચીરસ્થાયી થાય તેના માટે વખતે વખત જે સુધારા અને વધારા કરવા રાજ્ય બંધારણમાં ફેરફાર કરી દેશીઓનાં દિલ જીતી લેવાને જે મહાન પ્રયત્ન કર્યો છે, અને જેનાથી આપણે સુખ ભોગવીએ છીએ તેને ખાશ અભ્યાસ કરવા જેવું છે.
ભગવંત મહાવીર સ્વામી મોક્ષે પધાર્યા ત્યારપછી તેમની પાટે છેવટના કેવળી ભગવત જંબુસ્વામી થયા. અને તેમના પછી આ દેશમાં કાળના પ્રભાવે કેવળ જ્ઞાનાદિ કેટલીક મહત્વની ઊંચ વસ્તુને વિચછેદ થયે, આચાર્ય વર્ય ભદ્રબાહ સ્વામીના કાળ પછી સંપુણુ ચદ પુવના અર્થ સહિતના જ્ઞાનને અને સ્યુલીભદ્ર માહારાજના કાળ પછી પુર્વના જ્ઞાનને સમુળગે વિદેદ થયે, એટલે કાળષથી જ્ઞાનની ઓછાશ થઈ, અને અલ્પ સત્વવાન જ ઉત્પન્ન થવાથી જે કંઈ અપુર્ણ જ્ઞાન તેમણે મેળવ્યું હતું તેનું સત્વ તેમનાથી જીરવી શકાયું નહી, અને જ્ઞાનને કેફ ચઢવાથી તેઓએ જુદા જુદા મંતવ્ય ઉભા કરી આંતરવિગ્રજેની શરૂવાત કરી પેટા વિભાગે ઉભા કર્યા. ખુદ ભગવત માહાવીર સ્વામીના કાળમાં તેહવા જી ઉત્પન્ન થયેલા હતા, પણ પોતે કેવળજ્ઞાન ભાસ્કર હોવાથી તુરતજ પ્રકી નિકળતા અંધકારને નાશ કરતા હતા, અને સત્ય વસ્તુ જણાવતા હતા. પણ કેવળજ્ઞાનના અભાવ પછી તેવા પ્રકારના જીવોની સ્વછંદતા વધતી ચાલી અને પેટા વિભાગ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા. અને કેટલાક કાયમ રહ્યા.
દેશ ઉપર પરચક્રને ભય આવે તે વખતે રાજાને તે પરચકથી દેશનું રક્ષણ કરવાને માટે પોતાનું સંપુણુ લક્ષ રેકવું પડે છે, તેવા સમયમાં દેશની આંતર વ્યવસ્થા તરફ જોઈએ તેટલું લક્ષ આપી શકાય નહી, એ સ્વભાવિક નિયમ છે. વર્તમાનમાં જ જુઓ જર્મન વિગ્રહના લીધે આપણા શહેનશાહ અને રાજ્ય કારભારીઓને વિજય માટે સંપૂર્ણ લક્ષ રેકી બળનો ઉપયોગ કરે પડે છે, તેના લીધે ગ્રેટબ્રિટન અને હિંદના પેટા વિષયોની ચર્ચાઓને મુલત્વી રાખવી પદ્ધ છે. તેજ ધારણસર આપણું જૈન ધમની અંદર જે જે વખતે અલ્પ સત્યવાન જીને ઉન્માદ થવાથી મિથ્યા કલ્પનાઓ ઉભી કરીમિથ્યાત્વ ફેલાવવા પ્રયન કરવાની શરૂઆત કરતા તે વખતે તે મિથ્યાત્વને નાશ કરવા પુર્વાચાર્યોને પ્રયત્ન કર પડ અને પિતાને વખત તેમાં રોક પડતું હતું. એહવા વખતમાં આંતર પ્રદેશ તરફ ન આચાર્ય અને ધર્મ ધુરંધરેથી એગ્ય લક્ષ ન અપાય એ શહાજીક છે. તેથી આંતર પ્રદેશમાં ક્રિયા અને આચાર વિચારમાં પ્રમાદ દોષની શરૂવાત થઈ

Page #14

૩૧૦
આત્માનંદ પ્રકાર અને તે વધતે ચાલે, ને તેથી જૈન ધર્મના શુદ્ધ અનુયાયીઓની સંખ્યામાં દિવસે દિવસે ઘટાડો થવા લાગે. સમ્યક્ શ્રદ્ધાનમાં ફેરફાર થયે, સ્થાપના નિક્ષેપ ઉપર આક્ષેપ ઉભું કરી લંકાશાહે દંઢક મત ઉભે કર્યા. દિગંબર મત ઉભે થયે, અને તેના પણ પેટા વિભાગે થયા, એમ છિન્નભિન્ન સ્થિતિ થવાથી મૂળ પાળકની સંખ્યાના પણ વિભાગ પડી ગયા. તેથી શુદ્ધ અને સત્ય પ્રદેશની સીમા ઘણું ઓછી થઈ ગઈ.
- સત્યના ઉપર ગમે તેટલા ઢાંકપિછાડે કરવામાં આવેલ હોય પણ આખરે સત્ય પોતાના સ્વરૂપમાં પ્રસંગ આવે પ્રકટ થયા શિવાય રહેતું નથી. સૂર્ય ઉપર વાદળાં ફરીવળવાથી અંધકાર છવાઈ જાય છે, તેવા વખતમાં સુર્યની મૂળ પ્રભાને કંઈ અસર થતી નથી. પવનના ઝપાટાથી વાદળાં વિખરાઈ જવાની સાથે જ તેને પ્રકાશ પ્રકટ થાય છે. તે નિયમાનુસાર વિક્રમની અઢારમી સદીમાં સરસ્વતી બિરૂદધારી પંન્યાસવર્યશ્રી સત્યવિજય પંન્યાસનું આ આંતરપ્રદેશ તફ લક્ષ ગયું અને ગુરૂની આજ્ઞાથી કિયા ઉદ્ધાર કરવાની અને સત્ય સ્વરૂપ પ્રગટ કરવાની આજ્ઞા માગી. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવના જાણ આચાર્ય મહારાજે આજ્ઞા આપી. તેમણે સુદ્ધ સંવેગ પક્ષની ઓળખાણને સારૂ સાધુ, સાધવીમાં શ્વેત વસ્ત્રને બદલે પિતવસ્ત્ર દાખલ કર્યા અને શુદ્ધ અનુષ્ઠાન, શુદ્ધ સાધુ ધર્મ કહેવા પ્રકાર હોય છે, તે તેમણે પિતાના વર્તનથી બતાવી આપ્યું. તેજ કાળમાં ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી કે જેઓની કૃતિઓ જોઇને શરીર રેમ રેમ વિકસ્વર થાય છે. તેઓશ્રીએ પણ શુદ્ધ ધર્મના પ્રકાશાથે અને સ્થાપના નિક્ષેપાના વિરેધીઓ સામે પોતાના બળને સંપૂર્ણ ઉપયંગ કર્યો તે શીવાય પણ બીજા ઘણું મહાન પુરૂષોએ ધમની પ્રભાવનાના માટે પ્રયત્ન કર્યો છે.
ગુજરાત અને કાઠીયાવાડમાં પિટા પંથને જે પ્રમાણમાં જમાવ થયે હતું તેના કરતાં પંજાબ અને મારવાડ તથા મેવાડમાં વધુ પગભર જમાવ થયે હતે. કાળની ગતિ વિચીત્ર છે, ઢંઢક પંથ કે જે હાલમાં સ્થાનકવાસી એવું નામ ધરાવે છે, તેમના અંદર ઘણું ભદ્રિક જ વસ્તુ સ્વરૂપ યથાર્થ જાણે છે, અને ભગવંતની સ્થાપના મૂર્તિપૂજા સસાસ્ત્ર છે, એ વાત સારી રીતે જાણે છે, છતાં પોતે તે છેડી સત્ય પ્રદેશમાં પ્રયાણ કરી શકતા નથી. ત્યારે સત્ય શોધક અને અને આત્મહિતેષીઓ વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણતાં સત્ય સંવેગ પક્ષને સ્વીકાર કરવાને પાછી પાની કરતા નથી. અને એવી ઘણી વ્યકિતઓએ સંવેગ પક્ષ અંગીકાર કરી પોતાનું આત્મકલ્યાણ કર્યું છે. એ વ્યકિતઓમાં મહુમ જૈનાચાર્ય ન્યાયાં.
નિધિ આત્મારામજી ઉર્ફે આનંદવિજયજી મહારાજે ઢંઢકમાંથી સંવેગ પક્ષની દિક્ષા અંગીકાર કરી અને મૂર્તિપૂજા સશાસ્ત્ર છે, એ વાત જાહેર રીતે પ્રતિપાદન કરી, જેના પરિણામે પંજાબમાં અંધકાર કમની થતે ગયે, અને સ્થાને સ્થાને જૈન

Page #15

જૈનાતિ.
૩૧૧
www
~M~
ચૈત્ચા અને જીમિમની સ્થાપના થવા લાગી. અને શુદ્ધ શ્રદ્ધાના ઉપાસકોના પ્રદે શ વધતા ગયે.
મહુમ આત્મારામજી મહારાજ જૈન સિદ્ધાંતના સ્વરૂપના યથાર્થ જાણકાર હેવાની સાથે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવના જાણુકાર હતા,તેથી સ્વમતની ઉન્નતિ કરવાની સાથે હીંદ અને હીંદ બહારના પ્રદેશમાં અન્યદર્શનીઓમાં પેાતાની પ્રભાના પ્ર કાશ સારે પાડી શકયા હતા. અને જૈન ધર્મ એ પ્રાચિન ધમ છતાં અર્વાચિન છે, એવી જે ભાવના કેટલાકના મનમાં સન્ન થઇ હતી તેના વિચ્છેદ થયો. ન્યુયેની ધર્મ પરિષમાં પોતાના તરફથી મહુમ ગાંધી વિરચ ંદ રાઘવજીને જૈન ધર્મ ઉપ ૨ એક નિબ ંધ લખી મોકલ્યા હતા. તે નિખધના વાંન પછી તે દેશમાં પણ જૈનધમ સંબંધી વિચારણા વધી છે.
આવી સ્થીતિમાં ઉદય અને અસ્તના નિયમાનુસાર જૈન ધર્મના આંતર પ્રદેશમાં કંઇ વિગ્રહ પાછા શરૂ થયા. અને શાસન નાયકના વચમાં નજીવા અને ક્ષુલ્લક વિષયમાં મતભેદ ઉભા થઇ વાયુદ્ધ શરૂ થયાં, શ્રાદ્ધવગ દૃષ્ટિ રાગમાં અને વિવેકાવિવેક જોઇ શકવાની શક્તિ ગુમાવી પક્ષાપક્ષમાં જોડાયા, તેથી આંતર પ્રદેશના અનુયાયીએની શ્રદ્ધા અસ્થિર થઈ ગઇ છે, અને જેનેતર પ્રજાના જો કે જૈન ધર્મ ઉપર નહીં પણ ધમના પ્રવર્ત્તકાના સંબંધમાં અવિશ્વાસ ઉભેા થયા છે. જે ધમ શાંત અને દામયી છતાં ક્રોધ અને દ્વેષના પક્ષ કરી એક બીજાની લાગણીઓ દુઃખાવે એહવા ખાટા ખાટા આક્ષેપે એક બીજાના ઉપર કરે પોતે જે કરે તે જૈન ધમની ઉન્નતિના અથે કરે છે, અને બીજા કરે છે એ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે, એહવા મિથ્યાજ્ઞા નના આશ્રય લે જે ધર્મના પાયા શુદ્ધ ન્યાયને છતાં ન્યાયના પક્ષ છેડી દેવામાં આવે, પાતે માની લીધેલા સાધુ અને મુનિ પછી તે વિદ્વાન અને શાસ્ત્રજ્ઞ હાય
ન હોય, તેઓ શુદ્ધ ચારિત્રવાન હાય કિવા ન હોય તે પણ તેમને માટે પે તાનું તન, મ, ધન તૈયાર અને બીજા ગમે તેહવા વિદ્વાન હાય, શુદ્ધ ચારિત્રવાન હોય છતાં દુધમાં ધારા જેવાની બુદ્ધિ ઉપન્ન કરી તેમના ઉપર ગમે તેહવા આક્ષેપેા કરવા ને માકી રાખવામાં ન આવે, આહવી સ્થિતી જોઇ કયા શુદ્ધ શાસન ભ ક્તની આંતર લાગણી દુઃખાયા શિવાય રહેતી હશે ? આહવે ને આડુવા મનાવ ચાલુ રહ્યા કરે તે પછી હાલના વધતા જતા જમાનામાં ધમ અને તેના પાલકોને ટકાવ થઇ રહેવા ઘણા મુશ્કેલ થઇ પડશે. આહવી વસ્તુ સ્થિતિમાં કહેવા ઇલાજો ધર્મોન્નતિ નિમિત્તે ચેાજાવા જોઇએ, એ ઘણા વિચારણીય પ્રશ્ન છે.
એશિઆખંડની છેક પૂર્વમાં આવેલા એક નાના દેશ જાપાને ગઇ અડધી શદીમાં જે જાગૃતિ બતાવી. પેાતાના દેશની ઉન્નતિ કરી છે, તે કયા કારણેાથી કરી છે. તે પ્રરણા જાણવાથી આપણને વત્તમાનમાં આગળ વધવાને કઈ દિશા જડી આવશે એમ જણાય છે, તેના સંબંધે એક પુસ્તકમાં નિચે પ્રમાણે જણાવ્યુ છે.

Page #16

૩૧૨
આત્માન પ્રકાશ
દેશ નાહને હેતે તેથી પરદેશવાળાઓએ તે દેશમાં વેપાર કરવા માટે તેની મરજી વિરૂદ્ધ કેટલાંક બંદરે ખુલ્લો મુકાવ્યાં. ત્યારપછી તેમાં સ્વદેશાભિમાનની લાગણું જાગૃત થઈ તે ઉપરથી દેશમાં દરેક બાબત પશ્ચિમની પ્રજાઓનું અનુકરણ કરી, ફાયદાકારક સુધારા વધારા દાખલ કર્યા અને ચાલતા જમાનાના કાળ સાથે તરવા માંડયું. જાપાની જાગીરદારો તથા પ્રજાઓ પોતાની સ્વાથ બુદ્ધિને ત્યાગ કરી દેશના ભલા માટે તન, મન અને ધન આપવા તૈયાર થઈ ગયા, બાદશાહે પણ પિતાની નિરંકુશિત સત્તાને દેશના ભલાની ખાતર ભેગ આપી પ્રજાકીયમત પ્રમાણે રાજ્ય કારભાર ચલાવવા બંધારણ બાંધ્યું. તેને પરિણામે જાપાન દુનિયામાં પહેલા વર્ગનાં રાજ્યની પંકિતમાં આવી ગયું છે.
જુઓ જાપાનનું વૃત્તાંત ” જૈન શાસ્ત્રકારોએ એહવું ફરમાન કરેલું છે કે જે આદરવા લાયક હોય તે આદરવું, ત્યાગવા લાયક હોય તે ત્યાગવું, અને જાણવા લાયક હોય તે જાણવું એ આત્મ ઉન્નતિ ઈચ્છકની ફરજ છે.
ધર્મના પાલક યાને અનુયાયીઓની સ્થિતિ અને વર્તનમાં જે ફેરફાર થયે છે, અને ઉંચ પ્રદેશમાંથી નિચાણના પ્રદેશ તરફ પ્રયાણ થયું છે, તે તરફ દરેક જણનું લક્ષ ખેંચવાની જરૂર છે. તેમના મનમાં એહવી ફુરણા થવી જોઈએ કે આપણે હાલમાં જે સ્થિતિમાં છીએ, તેના કરતાં બીજે ઉન્નતિને પ્રદેશ છે, અને તે તરફ પ્રયાણ કરવાની આવશ્યકતા છે. * વન અને આચાર વિચારમાં ફેરફાર થઈ ઉચ્ચ પ્રદેશમાં જવાને બદલે નિચ પ્રદેશ તરફ પ્રયાણ થવા લાગ્યું છે. તે અટકાવવાને ચારે તરફ પ્રયત્ન થવું જોઈએ.
પ્રથમ આપણે શ્રાવક અને શ્રાવિકા ક્ષેત્ર તરફ લક્ષ દેઈ તપાસ કરીએ છીએ તે આપણને માલુમ પડે છે કે શાસ્ત્રકારોએ તેમના જે આચાર અને વિચાર બતાવ્યા છે, તે પ્રમાણે ચાલનારા દર હજારે પાંચ નંબર પણ નિકળવા મુશ્કેલ છે.
કેટલાક સ્થળે તે એહુવા છે કે જેઓ ફક્ત શ્રાવકને ત્યાં જગ્યા છે અને હમે શ્રાવક છીએ એટલું જ જાણે છે. પોતાના દેવ, ગુરૂ અને ધમ સ્વરૂપ જાણવાનું તે બે જુ ઉપર રહ્યું પણ તેમની પાસે જવું તે કેમ વર્તવું તેને વિવેક પણ જાણતા નથી. જૈન શાસ્ત્રકારોએ અમુક આચરણથી શ્રાવક બાહ્યલીંગથી ઓળખી શકાય એહવું ફરમાવેલું છે તેથી પણ વિપરીત આચરણવાળા હોય છે. ગુરૂ માહારાજ તેમના ગામમાં જઇ તેમને ઉપદેશ આપે છે અને તેમના આચાર તેમને જણાવે છે ત્યારે કેટલાક સુદ્ધાચાર પાળવાને તૈયાર થાય છે. ગામડાઓની વાત તે બાજુ ઉપર રહી પણ જૈનેની જેમાં ઘણી

Page #17

યતિની સાહિત્ય સેવા
૩૧૩
વસ્તી છે એહવા શહેરામાં જ્યાં દેવ, ગુરૂની જોગવાઇ ઘણા ભાગે હંમેશ હોય છે, ત્યાં પણ કેટલાક જૈનાની આચારણા તદન જૈનધર્મના ફરમાનથી વિપરીત હાય છે. જેનેાની અધોગતિના કારણેાને તપાસ કરવા બેસીએ છીએ, તે આપણને સ્પષ્ટ માલમ પડે છે કે, જૈનામાં મિથ્યા વિચારા, આચારા તથા સસ્કારો એટલા અધા દાખલ થઇ ગયા છે કે તેમાં જ્યાંસુધી ફેરફાર થઇ સમ્યક્ વિચારે, આચારા તથા સારા દાખલ થાય નહી ત્યાંસુધી કદાપી પણ જૈન પ્રજા ઉન્નતિની દિશાએ પાંહેચવાની નથી.
જે જે મિથ્યા વિચારે, આચારા અને સંસ્કારી દાખલ થઈ ગયા છે, તે મિથ્યા છે, એ વાત સારી રીતે જાણ્યાં છતાં તે છેડવાની અને તજી દેવાની જાહેર હિંમત જૈન પ્રજામાં ઘણા ભાગે નથી, જો જૈન પ્રજાએ પેાતાની ઉન્નતિ કરવી હોય તે પ્રથમ તેમણે પેાતાની આખી કેમમાં આ ગુણુ ઉત્પન્ન કરવા જોઇએ. જયાંસુધી આ જીણુ ઉત્પન્ન થશે નહી, ત્યાંસુધી કદી પણ જૈન પ્રજાની ઉન્નતિ થવાની નથી. વાત તે વ્યાજખી છે, અને એમ થવું જોઇએ, એમ એલનાર અજ્ઞાન લેાક અને ખૈરાંની વાતા અને નિંદથી ડરી જઇ તેના અમલ કરવાના પ્રસગે પાણીમાં બેશી જાય છે. આ શું પુરૂષાર્થના ગુણ છે. જો અમને આમજ ચાલ્યા કરે તે પછી સૈકાના સૈકા જાય તેા પણ મિથ્યાત્વને નાશ થવાના નથશે. અને મિથ્યાત્વના નાશ ન થાય તે પછી જૈને જૈન હાવાના દાવા કેવી રીતે કરી શકે ? અપૂ. વકીલ નંદલાલ લલ્લુભાઇ—વડાદરા.
હવે
ચતિઓની સાહિત્ય સેવા.
( શેઠ પ્રેમચંદ રતનજી—ભાવનગર. ) ( ગતાંક પૃષ્ટ ૨૫૧ થી શરૂ )
ઇત્યાદિક મોટા નગરને વિષે અઢાર વર્ણ .~~
ઘાંચી, ઘાછા, માચી, મણીયાર, મેણા, મેર, સૂ, (સઇ), સુતાર, ચૂનીગર, ચીતારા, છીંપા, શિલાવટ, સીસગર, તુરક, ત બેાલી, તેરમા, તીરગર, ઠઠારા, મહારા, લેદાર, લૂણુગર, લમાંના, ભેપા, ભરડા, ભિખારી, ભીલ, કાળી, કાઠી, કઠીયારા, કલખી, ક ંસારા, સીખી, જાટ રજપૂત, રમારી, ગૂજર, પનીગર, રજક, વાણીઆ, વિપ્ર, વૈદ્ય, વેશ્યા, વણુકર, માલી, મરદનીયા, મઠવાસી, ગેાલા, ગાંધી, યતી, ચેાગી, સન્યાસી, જદા, ભગત, ભ્રામિક, શ્લેષધર. ગઢમઢ, પેલિપગાર, મદિર, માલિયા, સેરી, ચાહરા, ચાક, ચાચર, ચેાતરા, ગલી, ગાચર, ધરમાર, ખારણા, કાંગુરી, કારણી, બેઠક, ખારીખાલ, ખુણા; પૂઠા, પિર્તગામ, ખેાકડશાળા, દાનશાળા, ધર્મશાળા, દેહરા, ઉપાસરા, એવું નગર શાલે છે.

Page #18

૩૨૪
આમાનંદ પ્રકાશ
તેહ નગરને વિષે રાજાના નામ
જીતશત્રુ, છતારી,જયસિંહ, જનક, જયરાજા, કનકભ્રમ, કનકકેતુ, કનકસિંહ, કુંભકુર, મદનભ્રમ, મદનસિંહ, મદનકેતુ, મદનવેગ, મકરધ્વજ, મૃગાંક, મહિધર, મન્મથ, વિજયસિંહ, વયરીમદ્ય, વયરીસલૂ, વીરસેન, વિજયકરણ, ચંદ્ર
સેન, પ્રજાપતિ, પૃથવીપતિ, પૃથિવીમä, કતાપમä, પ્રતાપન, મહસેન. એહવા રાજા મદબળ છે. અહંકારી કહેવા છે –
અટાલા, પટાલા, હઠીલા, મુંછાલા, અણીયાલા, માંમાલા, મરડાલા, કરડાલ, મછરાલા, મતવાળા, આથડતા, અડતા, આપડતા, પાડતા, પકડતા, અબીહંતા, બલવંતા, બેલા'તા, બુદ્ધિવંતા, રૂપાલા રંગીલા, રસીલા, રઢીયાલા,
રેખાલા, રતીલા, સૂરા, પૂરા એહવા રાજા છે. હવે ઘટક (ઘેડા નામ
કાછી, કબજા. કલૂજા, કાસમેરા, કાબરા, કમેત, કાળ, ચંચલા, અણીયાલા, હંસલા, હઠીલ, હયાણા, ભયાણુ, પતંગ, પવંગા, રંગા, પવનંગ, જલગંગા, પાપિંથા, ઉત્તરપંથા, દુર્વ પંથા અઘપંથા, પઠાણું, ધૂસરા, ભૂસરા, માંકડા વાકડા, રાંકડા, ખરસાણી, તુરકી, નીલડા, પાલડા, ઘેલડા, જબાધી, ભરેજા, તેજાલા, લેહધારથી ન મૂડે, ઉચે આસણ ભીડે. ખેતરા,
ખરા, નનાઓંપરા. ગજ નામ---
ગણેશાવતાર, ગજરાજ, ગજયંગ, ગજસુંદર, ગઢભંજ, દલગંજણ, ગજદીપક, ગજશોભન, પોલિભંજણ, દલદીપક, દલમંડણ મુંધવાદલ, ભૂમિના ચક, સદાસુરંગ, રિણભંગ સેડૂરભાલ, મેભારીઝલ, ગલેઘંટારીમાલ, પટે
ઝરંતા, મદવહેતા, પૂકારાકરતા, અભિનવા પર્વતા, હીરામત્તા, સ્વેતવર્ણ, સભાનાયક
ગણનાયક, દંડનાયક, સિંગરણ, દેવગર . ગરણું, યમરઘરણું, સામત, મહાસામત, મહામંડલીક, મંડલીક, ચોવટીયા, મુગટબદ્ધ, સંધિવાલ, સં. ધિવિગ્રહી, રવિગ્રહી, અમાત્યકાનૂગા, કેટવાલ, સારથવાહ, મહાન, અંબે ગરક્ષક, પુરોહિત, વૃત્તિનાયક, વહીવાયક, પડાડીયાક, પટાવત, ટાકટમલી, ઇંદ્રજાલી, ધર્મવાદી, ધાતુવૃંદી, મંત્રવાદી, તર્કવાદી, ધનુર્ધર, દંડધર, ખડગ ધર, વાણદીધર છત્રધર, ચામરધર, ધ્વજાધર, દીવાધર, પ્રતિહાર, સેઝપાલ, તંત્રપાલ, અંગમર્દક, મીઠાબેલા આબેલા; સહસબેલા, કથાલા, ગુણબેલા, સમસ્યાબે લા, સાહિત્યબંધન, લક્ષણબંધક, અલંકારબંધક, નાટીકબં ધક.
ઉપરને સમુચ્ચય આપણને પૂર્વ સમયના રાજાઓના રાજ્ય બંધારણ તથા વિભવને ખ્યાલ આપે છે.
(અપૂર્ણ.).

Page #19

આત્મા અથવા “હું” ને સાક્ષાત્કાર
૩૬૫
આત્મા અથવા “હું” નો સાક્ષાત્કાર, અધ્યાત્મ વિદ્યાના પ્રદેશમાં પ્રવેશ કરતા પહેલાં પ્રત્યેક જીજ્ઞાસુએ પોતે કશું છે એ વિષય ઉપર કાંઇક માહિતી મેળવવી જોઈએ. પ્રત્યેક આર્ય શાસ્ત્ર ડિડિમ નાદથી પકાર કરે છે કે મનુષ્યના ભિતરમાં અચિંત્ય શકિતઓ સુદ્ધાવસ્થામાં, સત્તાપણે Potentially રહેલી છે, અને જ્યારે “હું” તેના વાસ્તવિક ભાનમાં આવે છે ત્યારે તે શકિતઓને જ્ઞાતપણે ઉપયોગ કરી શકવા આત્મા સમર્થ થાય છે. જ્યારે તે જાગૃત થઈ પોતાના સ્વરૂપના મહારાજ્યનું સ્વામિત્વ હાથમાં લે છે ત્યારે બાહ્ય અને આંતરવિશ્વના ગુપ્ત રહસ્ય તેને હસ્તામલકત થાય છે. જ્ઞાન માટે પછી તેને યાચના કરવી પડતી નથી, અથવા કુદરતની સામે લડત ચલાવીને તેનાં રહસો તેની પાસેથી ઝુંટાવવાના હેતાં નથી. આત્માનું આધિપત્ય મન પ્રાણ અને જડ એ તમામ સૃષ્ટિઓ ઉપર સ્વભાવથીજ છે. પરંતુ આજસુધી તેણે ૫ તાને જન્મ હક સંભાળવા બેદરકારી રાખી છે તેથી આજે તે સ્વામી નથી પણ મન પ્રાણુ અને જડને ગુલામ બની બેઠો છે. એક નિર્બળ અને નિશાનેર નૃપતિની માફક તે પિતાના પદનું ભાન ગુમાવી પોતાના સેવક વર્ગની સત્તાને આધિન બની ગયેલ છે. વાસ્તવમાં તે સબળ છે. અને તે શિવા તેના બધા આનંતુક કારણે નિર્બળ છે. પરંતુ એ બધું આ કાળે તે સંભવગર્ભના રૂપે જ છે. આત્મા જ્યારે સંવર્ધન પામશે ત્યારે જ એ સામર્થ્યને અધિકાર તેને મળવાનું અને ત્યાંસુધી તેના મહારાજ્ય કારભાર અત્યારે જેમ ચાલે છે તે મુજબ ચાલવાને આત્મા એ પોતાનું રાજતંત્ર પાછું મેળવવા કેવો કમ લેવું જોઈએ અને પોતાના વાસ્તવીક “હું” ના ભાનમાં કઈ રીતે તે પ્રવેશી શકે તે સંબંધી કાંઈક મંદ રૂપદેખા રજુ કરવા આ લેખને ઉદ્દેશ રાખ્યો છે.
આ વિશ્વ ઉપર મનુષ્ય પ્રાણી એ આત્મતત્વને ઉંચામાં ઉંચે આવિષ્કાર ગણાય છે. અર્થાત તેનાથી વધારે ઉચ્ચ કેટનું બુદ્ધિમાન સવ નજરે પડતું નથી વર્તમાન મનુષ્યના અખિલ સ્વરૂપના બંધારણની રચનાનું નિરીક્ષણ કરવા જેણે કઈ દીવસ પ્રયત્ન કર્યો હશે તેને આશ્ચર્ય નિમગ્ન બન્યા વિના નહિજ ચાલ્યું હોય. સાધારણ ઉપલક દ્રષ્ટિથી તેના બંધારણનું સ્વરૂપ તપાસનારને તેના ખરા. મહત્વની કશીજ ખબર હોતી નથી. મનુષ્યના શારીરીક, માનસીક અને આધ્યાત્મિક બંધારણમાં ઉચમાં ઉચ્ચ તેમજ હલકાંમાં હલકાં ત પણ દશ્યમાન થાય છે. મનુષ્યનાં હાડકાનું જીવન એકલું ખનીજનું જ જીવન છે. અને તે એક
આ લેખના અંતર્ગત વિચારો માટે લેખક પોતે જવાબદાર છે. શાસ્ત્રની વિહિત મર્યાદાથી તેમાં કોઇ સ્થળે વિરોધ જોવામાં આવે તે આ વિચારે એક વ્યકિતગત વિચારે છે એમ ગણી શયમુકત રહેવા પ્રાર્થના છે.
તંત્રી,

Page #20

૩૧૬
આત્માનંદ પ્રકાશ એક વખત જે ખનીજ જીવન (mineral life) ભોગવીને આગળ વધતા વધતા આ ભૂમિકાએ પહોંચે છે તેને પરિચય તે આજે તેને અસ્થિજીવન દ્વારા આપે છે. તેનું સ્થળ જીવન એ વનસ્પતિ જીવન (vegetable life) નું ભાન કરાવે છે અર્થાત વનસ્પતિના ઉદ્દભવ સંવર્ધન અને ક્ષયમાં જે હેતુઓ પ્રવર્તે છે તેજ હેતુઓ તેના શારીરીક બંધારણમાં પણ પ્રવર્તે છે. ખરી રીતે હજી મનુષ્ય મોટે ભાગે વનસ્પતિ જીવનજ ભેગવ્યે જાય છે. તેથી આગળ વધતા તેની ઘણી ઈચ્છાઓ, આવેગે, ઉમઓ લાલસા, પૃહાઓ વિગેરે હલકી કેટીના પશુઓ જેવી જ હોય છે. અને તેમાં પણ ખાસ કરીને વિકાસની પ્રાથમીક ભૂમિકામાં રહેલા મનુષ્ય પશુનેજ દરેક રીતે મળતા જોવામાં આવે છે. તેમના સ્વરૂપને ઉચ્ચ અંશ અધઅંશને આધિન વતતો હોય છે. અને તે ઉચ્ચ વિભાગનું ફુરણ પણ તેમને ભાગ્યેજ કદી આવતું હોય છે. આથી મનુષ્યનું માનસીક બંધારણ કેટલેક અંશે પશુનું જ જીવન જીવે છે એમ કહેવામાં કાંઈ હરકત જેવું નથી. તેમ છતાં પશુને નથી એવું મનુષ્યને કાંઈક છે તેથી તે પશુના અભિધાનને યોગ્ય હવે રહ્યા ગણાય નહી. પશુને નથી એવા અનેક પ્રકારના માનસીક કરણે તેને સાંપડેલા છે તે ઉપરાંત તેનામાં ઉદયને સન્મુખ થએલી એવી ઘણી શકિતઓ રહેલી છે કે
જ્યારે તેને આવિર્ભાવ થશે ત્યારે સાધારણ કેટીના મનુષ્યોથી ચઢીઆતા પ્રકારને તે લેખાશે. આ શક્તિઓ આત્મવિકાસની અમુક હદે પ્રાપ્ત થાય છે. અને આ કાળે અનેક મનુષ્યને પ્રાપ્ત પણ છે. તમે કે જે આ ક્ષણે આ લેખ વાંચે છે તે પણ તમારામાં એ શક્તિ હવે બાહ્ય આવિર્ભાવ પામવાને અંદરથી જેર કરી રહી છે તેનાજ પરિણામે વાંચે છે. એ દબાણજ તમારામાં એ વેગ ઉપજાવે છે કે આ અને આવા પ્રકારના અનુભવે જ્યાં જ્યાં અક્ષરાત્મક રૂપ લીધું હોય છે ત્યાં તમને તમે પણ ન જાણે તે રીતે ઘસી જાય છે. અને તેમ ન થાય ત્યાંસુધી તમને ચેન પડવાનું જ નહી.
પરંતુ આ શારિરીક અને માનસિક લક્ષણે મનુષ્યના બંધારણમાં પ્રતીત થાય છે છતાં તે લક્ષણોજ મનુષ્ય પોતે નથી. તે તે માત્ર મનુષ્યના કબજાના પદાર્થો છે. મનુષ્ય તે પદાર્થોને પોતાના હથીઆર અથવા કરણને એક સ્વામી તરીકે ઉપગ કરી શકે તે પહેલા તેણે પોતાના ખરા સ્વરૂપના ભાનમાં આવવું જોઈએ. “હું” કેણ અને “હુંથી અતિરિકત” કે એનો ભેદ ખરેખર તેણે ઓળખતા શીખવું જોઈએ. શાસ્ત્રકારેએ “સ્વપર ભેદની ઓળખાણુ” ઉપર એટલું બધું વિવેચન કરેલું છે અને ગમે તે શાસ્ત્રીય ગ્રંથમાં પદે પદે એ વાત ઉપર એટલે બધો ભાર મુકવામાં આવ્યો છે કે તે પ્રકારના અનુભવની ઉપયોગિતાની કીંમત સમજાવવાની હવે અગત્ય રહી નથી. તેમ છતાં આ જમાનામાં મનુષ્ય એટલે. બધો ઉપલકીઆ સ્વભાવને અને ક્ષણિક વૃતિનો બની ગયું છે કે એની એ વાત

Page #21

આત્મા અથવા “હુને સાક્ષાત્કાર.
૩૧૭ હજારે વખત વાંચ્યા અને સાંભળ્યાં છતાં તેનું મહત્વ કે રહસ્ય તેના મનમાં ઉતરતું નથી. તેમ છતાં એક વખતે મનુષ્ય તેનું મહત્વ સમજવા શીખશેજ એમાં શંકા નથી કેમકે અંદરથી એક તત્વ તેને તે સમજવા માટે સતત પ્રેરણું કર્યાજ કરે છે અને નિરંતર આર માર્યા કરે છે. ક્ષણિક વૃત્તિને મનુષ્ય અત્યારે તે અવાજને બહુ ગણકારતું નથી છતાં છેવટે તેને શરણ થયા વિના આરામ મળતું નથી. “હું” કેણ એ પ્રશ્નનું સમાધાન અને રાક્ષાત્કાર થયા વિના આત્માને કદીજ ચેન પડવાનું નથી. આજે અથવા કરેડે યુગ પછી પણ આમાને અંતિમવિરામ એ અનુભવમાં સ્થિર થવામાં રહે છે. આટલું કહી હવે હમારે જે કાંઈ કહેવું છે તેમાં ત્વરાથી ઉતરીએ છીએ.
હલકી કેટીના પશુઓને હુંપણનું ભાન હોતું નથી. તેમને બાહા વિશ્વનું તેમજ તેમની ઈચ્છાઓ, અને પશુપણાની બધી લાગણીઓનું ભાન હોય છે. પરંતુ તેમની જ્ઞપ્તિ, (consciousness) આત્મ-જ્ઞપ્તિ અથવા સ્વભાવની હદે પહોંચેલી હોતી નથી. તેઓ બાહા વિશ્વના પદાર્થોથી તેમજ તેમના પિતાના વિચાછે અને વાસનાઓથી તટસ્થ રહી પોતાને તેમનાથી ભિન્નરૂપે જોઈ શકતા નથી. પિતે એ સર્વથી નિરાળું તત્વ છે એમ સમજી પિતાના વિષય બનનાર પ્રાણી પદાથે અને ભાવનાઓ ઉપર કાંઈ આલેચના કે વિમર્શ કરી શકતા નથી. જેને આ પણે “હું” કહીએ છીએ તેના ભાનમાં-તે દિવ્ય સ્કુલીંગની જ્ઞપ્તિમાં–તેમને પ્રવેશ થયે હેતે નથી હલકાં પશુઓ તેમજ કેટલાંક મનુષ્ય કે જેઓ હજી મ. નુષ્યત્વની કેટીમાં નવાજ પ્રવેશે છે, અને જેમનામાં હજી એ નવાણું ટકા પશુત્વનાજ અંશે છે તેમનામાં પણ આ દિવ્ય “હું” જાગૃત થએલું હોતું નથી. તેમનામાં હજી તે અંશ સુણાવસ્થામાં રહેલો હોયે છે, અને જેમ જેમ તે જાગૃત થતું જાય છે, તેમ તેમ તેને પ્રકાશ વધતું જાય છે. જેમ જેમ આ “હું” જાગૃત થતું જાય છે તેમ તેમ તે આંતર બાહ્ય વિશ્વને વધારે સ્પષ્ટરૂપમાં ઓળખ જાય છે અને પૂર્વની બ્રાંતિમય અવસ્થા લય પામતી જાય છે.
ઘણું જંગલી અને પહાડ પર્વતની બેડોમાં અને કેતમાં રહેનાર મનુષ્ય માં “હું” પણાનું ભાન નહિ વ જ ખીલેલું હોય છે. તેમની સ્થિતિ પશુઓથી સહેજ ચઢી આતી કહી શકાય. શરીરની હાજતેની પૂતિ, આહાર વિગેરેની રૂચિની -તૃપ્તિ, વિકારના વેગનું ભેગ દ્વારા સાંત્વન, અંગિત સુખની પ્રાપ્તિ એ વિગેરે તેમનું
હું” હોય છે. ટુંકામાં તેમની અવસ્થાને સંજ્ઞાત્મક નામથી સંબોધી શકાય. આ માણસને એમ પુછવામાં આવે કે “તારા વિચારેનું પૃથક્કરણ કરીને કહે કે તું કેણુ છું” તો તેને ઉત્તર તે એમજ આપે કે “ હું સ્થળ શરીર છું અને એ શરીરને કેટલીક હાજતે લાગણીઓ, રૂચીઓ વિગેરે છે. આવા મનુષ્યને “હું” એ માત્ર સ્થળ-શારીરિક “હું” હોય છે, અને શરીરના આકાર અને વરતુને તે

Page #22

૩૧૮
બામાનદ પ્રમશ, હું” ને આકાર ગણે છે. આ મનુજેને કાંઈક વિચાર કરવાની શકિત ખીલેલી હોય છે, પરંતુ તેમનું જીવન અને મય જીવન હોતું નથી અર્થાત તે તેમની વિચાર શકિતને તેમની લાલસાઓ અને વિકારોની તૃપ્તિ સિવાય અન્ય પ્રકારે ચજી શકતા નથી. તેઓ જે કાંઈ કરે છે તે માત્ર, માત્ર સંજ્ઞાના બળથીજ કરતા હોય છે. આ માણસ કદાપી “મારા આત્મા” “મારું મન” એમ કહે તે પણ તે શરીરાદિથી ભિન્નત્વ ભાન પૂર્વક અથવા “હું” એક નિરાળું તત્વ છું એવી જ્ઞપ્તિ પૂર્વક કહેતે હેતે નથી. શરીર એજ તેમનું “હું” હોય છે અને તે ઈન્દ્રીએ અને ઈન્દ્રીઓ દ્વારા જે કાંઈ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તે સાથે અભેદ ભાવથી સંકળાએલું હોય છે. અલબત મય જેમ જેમ કેળવણી અને અનુભવમાં આગળ વધે છે, અને પ્રત્યેક વિષયમાં સંવૃદ્ધિ મેળવતો જાય છે, તેમ તેમ તેની ઈન્દ્રીઓ અને ધિક સૂક્ષ્મ અને સંસ્કારી બને છે, અને વધારે ઉંચા પ્રકારના ભંગ દ્વારાજ તૃપ્તિ અનુભવી શકે એવી મામિક બનતી જાય છે. પ્રથમ જે સ્થળ અને ગમે તેવા અને ણઘડ રૂપમાં મળેલી ભેગ સામગ્રીથી સંતોષ માનતે તે હવે વધારે સંસ્કારી અને સુઘટિત રૂપમાં મળે તેજ તેને તૃપ્તિ આપી શકે છે. જેને આપણે “સંસ્કૃતિ અને “શિક્ષણ સામાન્યતઃ કહીએ છીએ તે બીજું કશું જ નહિ પણ ઈન્દ્રિય વિલાસોને વધારે ઉચા આકારમાં ભેગવવાની કળાજ છે. આત્મવિલાસ કે સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ કે વિકાસના ક્રમ ઉપર પ્રગતિ જેવું તેમાં મુદલ હેતું નથી. આથી એમ માનવાનું નથી કે સ્વરૂપ પ્રાપ્ત ભેગી જનેની ઈન્દ્રિએ આપણુ સંસ્કૃતિ પૂર્ણ મનુષ્યની ઈન્દ્રિઓ કરતાં ઓછી સૂક્ષ્મ અથવા મર્મગ્રાહી છે એમ મુદ્દલ નથી તેથી ઉલટું ખરી રીતે એમ છે કે તેમના આંતર બાહ્ય કારણે તેમને બળવાન સંકલ્પના આધિપત્ય તળે એવાં કેળવાયેલાં હોય છે કે સામાન્ય મનુષ્યને તે સંબંધી ખ્યાલ આવ પણ મુશ્કેલ છે. તેમની ઈન્દ્રીઓ તેમનાં “હું”ના સ્વામિત્વ તળે રહી
જ્યાં આજ્ઞા હોય ત્યાંજ કાર્ય પરાયણ બને છે. અને તેથી સામાન્ય મનુષ્યના સંબંધ હોય છે, તેમ તેમની ઈન્દ્રીઓ આત્માના અધઃપતનમાં નિમિત્ત બનતી નથી પરંતુ નિરંતર હિતના માર્ગેજ સંકલ્પના આધિપત્ય નીચે રહી હતી હોય છે.
જેમ જેમ મનુષ્ય ક્રમિકવિકાસમાં વધતું જાય છે તેમ તેમ તેનું “હું” પણું વધારે ઉંચુ રૂપ પકડતું ચાલે છે. તે પિતાના મનને અને વિવેક બુદ્ધિને ઉપગ કરતા શીખતે જાય છે, અને આ પ્રકારે તે શારીરિક ભૂમિકા ઉપરથી ઉંચે ચઢી માનસીક ભૂમિકાને ગ્રહતા શીખે છે. પછી તેનામાં બુદ્ધિના વ્યાપાર વ. ધારે સ્પષ્ટ અને પ્રબળ બનતા જાય છે, અને એકલી શારીરિક સંજ્ઞાઓને અનુસ. રવામાં તેને રસ પડતો નથી. તેને માલુમ પડે છે કે શરીર કરતાં કાંઈક ઉચ્ચ પ્રકારનું તત્વ તેનામાં રહેલું છે. તેનું મન અને બુદ્ધિ એ તેને શરીર કરતાં વધારે

Page #23

આત્મા અથવા “હું” ને સાક્ષાત્કાર,
ઉટ સત્ય અને વાસ્તવિક જણાય છે, અને મેટે ભાગે એ મનમય સૃષ્ટિમાંજ તેને મુકામ હોય છે. કેટલીક ઉંડી આલોચનાની ક્ષણેમાં અને બારીક અભ્યાસ વખતે પોતાના શરીરનું અસ્તિત્વ પણ તે ભૂલી જાય છે. આ પ્રમાણે સંજ્ઞાત્મક શારીરિક “હું” થી તે મનમય “હું” ના પ્રદેશમાં પ્રવેશે છે-એક પગલું આગળ વધે છે.
આ અવસ્થામાં તે પોતાના “હું” ને એક મને મય (mental) તત્વ માને છે અને શરીરને એક સેતીના રૂપમાં ગણે છે. તે વખતે એને એમ જણાય છે કે હું પૂર્વના કરતા આગળ વધે છું છતાં તેનું નવું “હું” તેના પ્રશ્નને સંતોષ આપી શકતું હોતું નથી. એક વાતને તેને ખુલાસે મળી શકતું નથી. તેને ચિતની દશા અસમાધાનવાળી અને અતૃપ્ત રહ્યા કરે છે. દુકામાં તે બહુ દુઃખી બની જાય છે આવા મનુષ્ય બહુધા નિવેદવાદી અર્થાત્ સંસારને દુઃખરૂપ માનનારા બની જાય છે અને આ જીવનને તેઓ અનિષ્ટતા, નિરાશા, કલેશ અને સંતાપની પરંપરા માને છે. જીવનમાં તેમને લેશ પણ આનંદ કે રસ રહેતા નથી. તે કારાગ્રહ જેવું ભીષણ રૂપ ધારણ કરે છે. આ મોમય ભૂમિકા એ દુઃખવાદની (pessimism ) ની ભૂમિકા છે. આત્મા જ્યારે સંજ્ઞાત્મક જીવન ગાળતે હેય અથવા આધ્યાત્મિક જીવનની ઉચ્ચ કળા અનુભવતા હોય છે ત્યારે તેને સંસાર દુઃખરૂપ જણાતું નથી કેમકે પ્રથમ પ્રકારના જીવનમાં વિચારણ-ચિંત્વન, કે વિવેકને અવકાશ નથી, અને ઉત્તર પ્રકારના જીવનમાં મનને વિષેથી “હ”પણાની ભ્રાન્તિ નીકળી ગયેલી હોય છે. આમિક જીવન ભેગવનાર આત્મા જાણે છે કે સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનની કુંચી તેની પાસે રહેલી છે-અને તે મારા વાસ્તવ “હમાં રહેલી છે. તે જાણે છે કે જાગૃત થએલા સંકલ્પના બળવડે એ મનને કેળવી શકાય છે, વિકસીત બનાવી શકાય છે અને ઈષ્ટમાર્ગમાં “હુનાસંકેત અનુસાર જી શકાય છે. આ પ્રકારના સાક્ષાત્કારવાળે જ્ઞાની આત્મા કદી નિરાશ બની જતો નથી અને પોતાનું સ્વરૂપ અને સંભાવ્યતા કે સમજીને, તેમજ પોતાની શકિતના ભાનમાં પ્રવેશીને, તે પોતાના જુના નિરાશાપૂર્ણ અને દુઃખમય ખ્યાલો ઉપર હસે છે અને એવી અજ્ઞાન જન્ય ભાવનાઓને જીણું વસ્ત્રની માફક ત્યજી દે છે. માનસિક ભૂમિકા ઉપરને મનુષ્ય પોતાના અસાધારણ સામર્થ્યના ભાનવિનાના એક પ્રચંડ શરીરવાળા હાથી જે છે એ ધારે તે ગમે તેવા સંગો અને પરિસ્થિતિઓને પિતાને વશ કરી શકે તેમ છે અને ગમે તેવા અંતરાયે અને વિદને તોડી ફ્રી અને ઉલટાવી નાખી શકે તેમ છે, પરંતુ પિતાની ખરી શકિતના બેભાનવાળે તે એક નાના સરખા મનુષ્યના અંકુશ વડે અધિકૃત બની બેસે છે અને પવનમાં ફડફડ થતા સુકા પાંદડાથી પણ તાપ વડે કંપતે રહે છે. આ કાળે સોએ નવાણું ટકા મનુષ્ય આ માનસિક ભૂમિકાને વેદે છે.
પરંતુ જ્યારે આત્મા આ માનસિક અવસ્થાને વળેટીને આત્મિક ભૂમિકા

Page #24

૩૨૦
આત્માનંદ પ્રકાશ (Spiritual plane) ઉપર જાય છે. ત્યારે તેને માલુમ પડે છે કે “હું” અથવા મારૂં વાસ્તવ સ્વરૂપ એ શરીર અને મન ઉભયથી ઉપરિ પ્રદેશમાં વિરાજે છે, અને તે બન્ને ફકત મારા વાસ્તવ “હું” ના કરણે, હથિઆરે છે. તેને ખાત્રી થાય છે કે તે ઉભયને હું મારી મરજી અનુસાર સેવક તરીકે વાપરી શકું તેમ છું. આ પ્રકારનું પિતાના કરણેથી સ્વતંત્ર અને તેના સ્વામી હોવાનું ભાન એ માત્ર બુદ્ધિ અને તર્ક વડે સિદ્ધ કરેલી ભાવના માત્ર નથી અથવા મનુષ્ય પિ તાની અક્કલના બળ વડે મેળવેલો એક નિર્ણય માત્ર નથી. (જો કે બુદ્ધિ આવા પ્રકારના ભાનમાં પ્રવેશવામાં સહાયરૂપ છે અને તેથી બહુજ ઉપયોગી છે) વાસ્તવમાં સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ એ એક પ્રકારના વિશિષ્ટ ભાન રૂપે છે. મનુષ્યને તેના ખરા “હું”ની ઓળખાણ થાય અને તેનું જીવન એ રૂપ બને એ પ્રકારે છે. બુદ્ધિને નિર્ણય આપણી પ્રકૃતિમાં કાંઈ એક રસ થતું નથી તે તો એક માન્યતા રૂપે બહુ તે શ્રદ્ધારૂપે હોય છે. પરંતુ ભાનનું આપણું જીવન સાથે એકત્ર હોય છે અને તે બુદ્ધિથી સ્વતંત્ર પણ રહે છે. જ્યારે આત્મા તેના વાસ્તવ “હું ” ભાનમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તે અધ્યાતમ વિઘાને દિક્ષિત બનેલું હોય છે. અને તેથી આગળ વધીને જ્યારે તે સમષ્ટિ આત્મા સાથે પિતાનું અભેદ અનુભવતા શીખે છે અને પિતાના “હ”ને ખિલવીને વિશ્વના “હું” માં પલટાવી નાખવું શરૂ કરે છે ત્યારે તે “મહાત્મા બને છે. અર્થાત તે અલ્પ મટીને મહાન થાય છે.
આત્મિક વિકાસની ઉપર જણાવી તે બે પ્રકારની કળાઓમાંથી આ સ્થળે માત્ર પ્રથમ કળાને સિદ્ધ કરવા માટે આત્માનું શું કર્તવ્ય છે તે ઉપરજ વિવેચન કરવાનું ધાર્યું છે. “હ” પણાનું ભાન વિકાસ પામે અને શરીર મન આદિ આંતર બાહ્ય કરણે ઉપર તેનું આધિપત્ય સ્થપાય એ આપણી પ્રથમ કળાનું લક્ષ્ય છે. અને તેથી એ વાસ્તવ “હું” ખીલવવાની મહાજનોએ જે યુક્તિઓ શાસ્ત્રમાં દર્શાવી છે અને અનુભવી જૉને સમ્મત્ત થએલી છે તેનું વર્ણન કરીશું, એ યુક્તિએનું ખંત અને શ્રદ્ધા પૂર્વક અનુસરણ કરવાથી વિકાસ અને સામર્થ્યના અધિક પણના ભાનવાળી સ્થિતિમાં આત્મા થડા સમયમાં પ્રવેશ કરી શકો અનુભવાશે. હું પણાનું જાગ્રત થતું ભાન બને તેટલી ઉત્કટતા પૂર્વક અનુભવવું એ શરૂઆતમાં અત્યંત અગત્યનું છે. “હું” પણાની ઉચ્ચતર ભૂમિકાઓ ધીરે ધીરે અનુભવાતી જશે. એક વખત રસ્તે ચઢયા પછી પુનઃ પાછું હઠવાપણું રહેતું નથી. સત્યની અલ્પ સરખી ઝાંખી એક સમય વેદયા પછી તેને પ્રભાવ કદી પણ નિર્મૂળ થત નથી, આત્મા સત્યથી કદી ભાગી છુટી શકતેજ નથી, અને સત્ય આત્માથી ભાગી છુટી શકતું નથી. ઉભયને તાદમ્ય સંબંધ છે, અને એકવાર એવું ભાન અજુભવ્યા પછી આત્માને વિકાસક્રમ ઝડપથી આગળને આગળ વધતે ચાલે છે. મુકિત માટે પછી કાળનીજ અપેક્ષા રહે છે, અને કાળ અવધિ રહિત છે. એક વખતને સત્યને થએલે પરિચય કદી વ્યર્થ જતું નથી. રસ્તે ચાલતાં આત્મા વિ

Page #25

આત્મા અથવા “હું” ને સાક્ષાત્કાર. રામ લેવા બેસે અથવા મુસાફરી દરમ્યાનમાં કઈ કઈ સ્થળે શ્રમ નિવારણ માટે રાતવાસે રહે તેટલીજ ઢીલ થાય છે. અને તેમ છતાં તે ઢીલ પણ નિરૂપયે ગી નથી. એ સર્વ સ્વાભાવિક અને હોવા ગ્ય છે માટે જ હોય છે.
છતાં પોતાનું વાસ્તવીક “હું” પણું તેના ઉચ્ચતમ સ્વરૂપે અનુભવાય તે પણ આત્માના અંતિમ લક્ષયને પરાવધિ નથી. પોતાને ઓળખો એ તે માત્ર પિતાના સ્વરૂપ પ્રત્યે જાગૃત થવા રૂપે છે. શાસ્ત્રો જેને પરમ નિર્વાણુ” ના ના મથી સંબંધે છે એ અવસ્થાને અનુભવ તે પછી આત્માને થે શરૂ થાય છે. પિતાના “હું” પણાના પૂર્ણ મહત્વનું દર્શન થાય એ ભાવિમાં પ્રાપ્ત થવા ગ્ય પરમ પ્રકાશનું એક મંદ કિરણમાત્ર છે. પિતાના ભાગમાં આવ્યા પછી તે દિક્ષિત થએલો ગણાય છે, અર્થાત્ પરમ તત્વના સંબંધમાં આવવાને તે લાયક બને છે. અને આ પ્રકારે પ્રાથમિક કળા પ્રાપ્ત કરી પરમ પ્રકાશના અરૂણદયા ભાનમાં પ્રવેશ કરનાર આત્મા દ્વિતીય કળાના મહાપથમાં પ્રથમ પગલું મુકે છે. પ્રથમ કળા એ પિતાના “હું” ને તેના વાસ્તવરૂપે સાક્ષાત્કાર કરવારૂપ છે, અને બીજી કળા એ “હું અને તે અનિર્વાચ્ય પરમ તત્વની સાથે “હું” ના વિલય પૂર્વક સંબંધ થવા રૂપ છે. પ્રથમ કળા સિદ્ધ થયા પછી જ દ્વિતીય કળાને સાક્ષાત્કાર કરવાના સાધનનું આત્માને જ્ઞાન થાય છે તે પહેલા તેનું રહસ્ય તેને લક્ષ્યગત થતું નથી અને ઉલટો તેના મનમાં એક પ્રકારને ગોટાળો ઉત્પન્ન થાય છે. જૈન શાસ્ત્રકારે મુખ્યત્વે આ પ્રથમજ પ્રકારની કળા ઉપર અધિક ભાર મુકીને પ્રવર્યા છે. તેઓ જાણતા હતા કે “હું” પણાને એક મહદ્ તત્વમાં વિલય થવાની વાત જનસમાજ ગ્રહી શકવા શકિતમાન નથી, અને તેથી તેઓએ માત્ર “હું” પણાના સાક્ષાત્કારને જ તેના અનુયાયી વર્ગના પરમ લક્ષ્ય સ્થાને થાપીને સંતોષ માન્ય છે અને એ “હું” જે પરમ તત્વને વિલાસ છે તેના સબંધમાં બહુ સ્પષ્ટ ઉહાપોહ કરેલ નથી તેમ છતાં અનુભવીજને શાશ્વેમાં કઈ કઈ સ્થળે એ વાતને મામિક સંબધ જોઈ શકયા છે. અને જૈન શાસ્ત્રકારે જે હેતુથી એ પ્રાથમીક કળાની પ્રાપ્તિ ઉપરજ પ્રધાન લફય રાખી બીજી કળા પ્રત્યે ઔદાસીન્ય ભાવ રાખે છે તે હેતુ પણ તેઓ કળી શક્યા છે. એ હેતુ શું હતો એ બીનાનું આ સ્થળે વર્ણન કરતાં આપણું મુખ્ય વિષયથી આડા ફાટવા જેવું થાય છે અને જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિ કાળે સમાજની નીતિ અને ધર્મ સબંધી શું ભાવનાઓ હતી એ વિગેરે ઐતિહાસિક સમાલોચનામાં ઉતર્યા શિવાય એ વાતને મર્મ સમજાય તેવું નહી હાઈ કે અન્ય પ્રસંગે તે વિષય હાથમાં લેવાનું રાખીશું.
પ્રથમ કળા સિદ્ધ થયા પછી આત્મા પિતાની સ્વરૂપભૂત શકિતઓને જ્ઞાત. ઉપગપણ (Consciously) ઉપયોગ (use) કરી શકે છે. અને પોતાની માનસિક

Page #26

આત્માનંદ પ્રકાશ
સ્થિતિઓ ઉપર કાબુ રાખી શકે છે. તે પછી તે સામર્થ્યના કેન્દ્ર જે બને છે અને સૂર્યના બિંબમાંથી જેમ કિરણવલી દીશ સ્લરી નિકળે છે તેમ પોતાના વાસ્તવ “હું” ના સ્વરૂપને ઓળખ્યા પછી તે આત્માના પ્રભાવ અને પ્રતાપના એક બિંબ જે બની પોતાની અસર આસપાસના સમાજ ઉપર વિસ્તારે છે અને અનેક નિબળ કેનદ્રાને પિતાની તરફ આકર્ષી તેની ઉપર પોતાનું આધિપત્ય સ્થાપી શકે છે.
પિતાનાં મન અને શરીર તેમજ બાહ્ય વિશ્વ ઉપર પોતાને પ્રભાવ બેસારવા માટે આત્માએ પ્રથમ પિતા ઉપર સ્વામીત્વ પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. સ્વામીત્વ પ્રાપ્ત કરવાને કઈ શાહશાહી રડા હજીસુધી હાથ લાગ્યું નથી. એકજ માગે અને તે પણ પોતાના સ્વપ્રયતન વડે તે મળી શકે છે. પ્રત્યેક કદમ તેણે સંભાળ, પૈય, અને કમપૂર્વક ભરવું જોઈએ. નીચે જે યુકિતઓનું વર્ણન આપવામાં આવનાર છે તેને અત્યંત ઉપયોગી ગણું તેનું પરિશીલન કરવું જોઈએ. એમાં કઈ અતિ પરિચીત અને ઘણી વાર સાંભળેલી “સામાન્ય” વાત આવે તો તે ઉપર અલક્ય કરવાનું નથી. આ જમાનાની એક બહુ બુરી આદત એ છે કે તેને એક વાર અગાઉ સાંભળેલી વાતમાં કશું મહત્વ રહેતું નથી. એમના સવભક્ષી મનને રોજ નવું નવું જોઈએ છીએ. આજે સાંભળેલી વાત કાલે હજારો યુગની જુની બની ગયેલી હોય છે. માણસોએ સમજવું જોઈએ આ વિશ્વમાં નવું ક. શું જ નથી. જરા ઘાટ કે આકાર બદલીને કળાવાને એની એજ ચીજ જુદા રૂપમાં રજુ કરે છે. આથી તમે આની આજ વાત હજારવાર અગાઉ સાંભળી હોય છતાં તે પ્રત્યે અનાદર નહી રાખતાં તેને અનુસર્યા વિના તમારે ચાલે તેમ નથીજ એમ માની તે પ્રત્યે લક્ષ્ય રાખે. આધ્યાત્મિક પ્રગતિનું આ પ્રથમ પગથીયું સિદ્ધ થયા પછી આત્માને પોતાની વાત સામર્થ્યની ખબર પડે છે અને તેને રાતે સરળ બને છે. હજાર રૂષિ મહષિઓએ પિતાના અનુભવથી સિદ્ધ કરી છે અને તેને વિવિધરૂપે અક્ષરાત્મ કરી છે. તે યુક્તિઓનું વર્ણન ટુકામાં, સરલમાં સરલ શબ્દમાં આ સ્થળે આપવા પ્રયત્ન કરીશું.
બની શકે તે એક એકાંત અને શાંતિવાળા સ્થાનને આશ્રય લહે. ત્યાં કઈ પ્રક રના કે લાહલ કે દખલને ભય ન હોવું જોઈએ અને મનને ઉત્તેજીત થઈ અનેક બાજુએ ફાટી નીકળવાના નિમિત્તા ન હોવા જોઈએ આપણું ઉપાશ્રયે. અને દેવસ્થાને મૂળ તે આ પ્રકારના હેતુથી જ નિમાર્યા હતા પરંતુ હવે એ હેતુ તે સાચવી શકે તેવા જનસમાજે તેમને રહેવા દીધા નથી. સાચા અર્થમાં જેમને સંયમ સાધવે છે તેમને માટે એ તદ્દન નિરૂપયેગી થઈ પડ્યા છે અને મૂળ હેતુનું વિસ્મરણ પામેલા અજ્ઞ સમાજે એ પવિત્ર સ્થાને ગડબડ અને મોટા અવાજથી બુમ બરાડાના ઉપદ્રવ વડે એક જાહેર બજાર જેવા બનાવી મુકયા હોય છે. આથી

Page #27

આત્મા અથવા “હું” ને સાક્ષાત્કાર,
૩૩ આપણે સાંપ્રદાયિક વૃત્તિ એ તે સ્થાનમાં કપેલી પવિત્રપણાની ભાવનામાં બહુ મેહ ન રાખતા કેઈ ખરા અર્થમાં શાંતિવાળા સ્થાનમાં પ્રવેશે. અલબત, આ ધાંધલના જમાનામાં એવા લાક્ષણિક શાંતિનિકેતને સુલભ રહ્યા નથી. તેથી બને તેટલા શાંતિવાળા સ્થાનને પસંદ કરે. લક્ષયાથ એ છે કે મનને આડે રસ્તે દોરી જનારા સંયેગો ત્યાં ન હોવા જોઈએ અને તમે તમારી પોતાની સાથે સંબંધમાં આવે એવું ત્યાં નિરૂપાધિક વાતાવરણ હોવું જોઈએ.
ત્યારપછી શરીરને બને તેટલું શિથિલ કરે. તેમ કરવામાં ગમે તે સ્થાને— આરામ ખુરશી ઉપર અથવા કેચ ઉપર નિરાંતથી બેસે. દરેક સ્નાયુને ઢીલું (related) બનાવે. અને શરીરના પ્રત્યેક અણુમાં આરામ અને શાંતિની લાગણીને અનુભવ થાય એવા પ્રકારે શરીરને પડી રહેવા દે. શરૂઆતમાં આ પ્ર કારની શરીરની સ્થિતિ મેળવતા વખત જાય છે, પરંતુ અભ્યાસ જરા સિદ્ધ થતા ગમે તે વખતે ઈચ્છા થતાંવેત તેને શાંતિવાળું કરી શકાય છે.
મનની પણ આવી જ શિથિલ અવસ્થા બનાવે. તેને તંગ અને બાહ્ય પદાથે પ્રત્યે ખેંચાએલું ન રાખે. તેમ છતાં આટલું સ્મૃતિમાં રાખવાનું છે કે જ્યારે તમે આ પ્રવૃત્તિમાં જોડાઓ ત્યારે તમારા શરીર અને મન ઉપરથી તમારા સંકલ્પ (will) ને કાબુ ખસ ન જોઈએ. ઘણાં માણસે આ પ્રકારના ઉદ્યોગમાં જેડાતા એક પ્રકારની દિવસે આવતી અર્ધ નિદ્રા જેવી સ્થિતિમાં પડી જાય છે. અને અર્ધસ્વપ્ન (Dreamy ) રિસ્થતિને વશ બની જાય છે. પછી તેઓ શું કરવાના હેતુથી બેડા હતા તે પણ ભૂલી જાય છે. અને મને ગમે તે પ્રિય વાસનાના તરગે ચઢી છેલા ખાય છે. આ અવસ્થા સામે બહુ ચેતવાનું છે. આપણું પ્રત્યેક શારીરિક તેમજ માનસિક સ્થિતિ અને સંચાલન ઉપર આપણા સંકલ્પનું આધિપત્ય હોવું જોઈએ. સંયમી મનુષ્ય જાગૃત–સ્વપ્ન (day dreams) ની અવસ્થામાં પડી ગયેલા તરંગી મનુષ્ય નથી, પરંતુ પિતાના તન અને મનની બધા પ્રકારની અવસ્થા ઉપર સ્વા મિત્વવાળા મહાજને હાય છે.
ત્યારપછી તેણે “હું” એ વિષય ઉપર પિતાનું સમગ્ર ધ્યાન કેન્દ્રીભૂત કરવું જોઈએ, અને બહારના વિશ્વના તેમજ અન્ય પ્રાણી પદાર્થના વિચારને પોતામાં ન પ્રવેશવા દેવા જોઈએ. તેણે આ પ્રકારે ચિત્ર રચવું જોઈએ.
તમે જાણે કે સૂર્યનું બિંબ છે, તમારી આસપાસ સમસ્ત વિશ્વ સૂર્યની આ સપાસ નક્ષત્ર મંડળની જેમ ફર્યા કરે છે. તમે એક વાસ્તવ, સત્યવ્યક્તિ તત્ત્વ છે. અને એ તત્વ અન્ય તત્ત્વના સ માંથી ઉદ્દભવતુ કેઈ તત્વ વિશેષ નહીં, ૫રંતુ પિતાથી બાહ્યા પ્રદેશમાં પ્રતિત થતા સર્વ પદાર્થોનું પરિફેટન “હું” ની સતાને આધિન છે, એમ ચિંત. તમે તે સત્તાનું એકકેન્દ્ર છે અને એ કે

Page #28

૩ર૪.
આત્માનંદ પ્રાશ
દ્રની આસપાસ સમસ્ત પ્રકૃતિ ચક્કર માર્યા કરે છે એમ જુવે. તમે પેતાના “હું” ને સામર્થ્યના એક કેન્દ્રરૂપે જુવે છે, તેથી બીજા મનુષ્યના “હું” ના તેવા જ પ્રકાર હકનો ઈનકાર થાય છે, એ પેટે ભય રાખશે નહીં. સર્વ જીવાત્માએ પત ના આંતરિક બંધારણથી જ સામર્થ્યના કેન્દ્ર જ વસ્તુતઃ છે, અને આ વિ. ધન પ્રાણી પદાર્થો જે મહા સ ત વડે સત્તાવાળા છે, એ મહાસત્તાએ જ તમને અને બીજાઓને તેવા બનાવ્યા છે. ખરી રીતે તમે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ક૯૫વામાં તમારા જન્મ હક પ્રત્યે જાગૃત થાઓ છે, અને જ્યાંસુધી આતમા પિતાને શક્તિ, પ્રભાવ અને સંકલ્પબળના એક કેન્દ્રરૂપે નહિં જુએ ત્ય સુધી તે તે ગુણે તેનામાં પ્રકાશવાના નથી. જેમ જેમ જેટલા પ્રમાણમાં આત્મા પિતાને ઉપરોક્ત ગુવાળે સ્વીકારતે જશે, તેમ તેમ અને તેટલાજ પ્રમાણમાં તેનામાં એ લક્ષણ પ્રતિત થતા જશે, તમારે કઈ તમારી શક્તિઓને બીજાઓની શક્તિઓ સાથે મુકાબલે કરી તમે તેમના કરતા અધિક અક્કલવાળા બળવાળા છે એમ નક્કી કરવાની કે માનવા ની જરૂર નથી. એક માણસ પોતાને બીજા કરત. મહાન જુએ અને બીજાને હલકે કપે એ તેનું અજ્ઞાન અને વિકાસની ન્યૂનતા જ છે. ધ્યાનકાળે તે તમે મુકાબલે કરવાની બધી ભાંજગડ છેડી દઈ માત્ર તમે પોતે જ્ઞપ્તિના સામર્થ્યના, પ્રતિભાના, અને વિચારબળના એક મહાન કેન્દ્રરૂપે છે, એમ જુઓ અને સૂર્ય જેમ પિતાની નક્ષત્ર સૃષ્ટિને પિતાની આસપાસ ફરતી રાખી તેમના ઉપર પિત નું આધિપત્ય કાયમ રાખે છે, તેમ તમારા પોતાના વિશ્વને તમારી આસપાસ કાર્ય કરતું રાખી તમે તેનાથી પૃથકુ અને તેના ઉપર સ્વામીત્વવાળ છે, એમ કપ.
ઉપર જણાવ્યા તેવા વસ્તુતઃ તમે છે એવું સાબીત કરવા તમારે તમારી બુ દ્વિના ન્યાયાસન આગળ દલીલે અને પુરાવા ભેગા કરવાની જરૂર નથી. બુદ્ધિને તેવી ખાત્રી કરાવવાની કાંઈ જ જરૂર નથી એવી સાબિતિમાંથી જ્ઞાન–વાસ્તવજ્ઞાન ઉદ્દભવતું નથી. ખરું જ્ઞાન એ બુદ્ધિ આગળ એકત્ર થએલે સંસ્કારોને સમૂહ નથી. પરંતુ સચના સાક્ષાત્કારના ભાનમાં ઉપયોગ સહિતપણે પ્રવેશવું તે છે. અને તેમ થવા માટે ધ્યાન અને એકાગ્ર ચિંતવની અપેક્ષા છે. તે વડેજ સત્યનું ભાન ઉદિત થવા માંડે છે. અને એ ભાન આપણે પ્રકૃતિમાં એકરસ થઈ આપણું જીવનને વિભાગ બની જાય છે. શાસ્ત્રો જેને “જ્ઞા ”િ કહે છે તે આ પ્રકારના છે, જ્ઞાનતંતુઓ ઉપર અનંત સંસ્કારોને બે ભેગા કરનારા બહુ તે “બુદ્ધિમાને” કહેવાય–“જ્ઞાનવાન” નહીં જ આથી તમે “જ્ઞપ્તિ, સામર્થ્ય અને પ્રભાવના એક કેન્દ્ર” છે એ ખ્યાલ તમારા સ્વત્વના અંતસ્તમ પ્રદેશમાં લઈ જાય છે. આ એક મહાન અર્થ પૂર્ણ આધ્યાત્મિક સત્ય છે, અને જેટલે અંશે આત્માને તેને સાક્ષાકાર થાય છે, તેટલે અંશે તે તે ગુણે તેનામાં પ્રશ્કેટન પામતા જાય છે.
વ્યવહાર પક્ષે તમારી સ્થિતિ ગમે તે રી કડી હશે–તમારું નસીબ તમને

Page #29

આત્મા અથવા “ હું ને સાક્ષાત્કાર,
૩૨૫
ગમે તેવું અત્યારે કઠીન અને ગ્રહો વાંકા જણુતા હશેઃમે ગમે તેવા અભણ, અકલ વિનાના કે અનાડી હશે–તે પણ તમે તમારા “હું” ને ગમે તેવા નસીબવાન, અકલવાન, ધનવાન, કે એશ્વર્યવાન મનુષ્યના “હું” સાથે બદલવા કદી પણ ઈ
ચ્છા કરવાના નહીં. તમને આ વાતમાં જરા શંકા જેવું જતું હશે પણ જરા વિ. ચાર કરવાથી ખરી હકીક્ત તમે જાણું શકશે. તમે જ્યારે કેઈ વખત એવું ઈચ્છે છે કે “હું ફલાણે ગૃહસ્થ હેઉ તે કેવું સારું?” ત્યારે તમે ખરી રીતે એમજ ઈચ્છતા હો છે કે એ ગૃહસ્થના જેવી અક્ત, સંપત્તિ વિદ્યા આદિ તમારા સ્વાધીનમાં હોય તે સારું. એ માણસને જે કાંઈ છે તે તમને હોય એમ તમે ઈચછે છે. તમે તમારા સ્વત્વને–પેત પણને તે મનુષ્યના સ્વત્વ કે પિતાપણામાં લેપ થાય અને તમારું “ હું તેના “હું” સાથે અભેદ ભાવને પામી જાય એવું તમે કદી ઈચ્છતા નથી. અથવા તે માણસનું “હું” તમારામાં આવે અને તમારૂં “હું” એ સામા માણસનું “ હું બની જાય એમ પણ ઇરછતા નથી. ગમે તે કમનસીબ માણસ ગમે તેવા નસીબવાળ માણસ સાથે પોતાની જાતને- “ હે ” ને બદલે કરવા ઈચ્છતું નથી. આ વિષય ઉપર જરા વિચાર કરો અને તેને મર્મ તમને સ્પષ્ટ થશે. તમે બીજા માણસ થઈ જાઓ એને અથ તમારા અસ્તિત્વમાંથી લોપ થ એ છે, અને તેમ થાય તે પછી તમે એ તમે રહેવાને બદલે તે બની જવાના.
આ મર્મ જે તમે ગ્રહી શકે તે તમને જણાશે કે આ પ્રકાર ની પેતાપણાની ફેરબદલી (exchange) કરવા તમને કદી પણ મન થતું નથી. સહુ કઈ જાણે છે કે એમ કદી બની શકતું પણ નથી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તમારે “હું” ને લોપ કદી પણ થતું નથી. તે અમર છે. એ “હું” કાળના અંત સુધી કાયાજ રહેવાનું છે. અને નિરંતર ચઢતા ક્રમે તેની વિગતિ હોવા છતાં “ હું તે તેના તેજ રહેવાનું. એનું સ્થાન બીજું કઈ લઈ શકે તેમ નથી. સવ સ્થિર્તિ-સુખમાં દુઃખમાં, પ્રમાદમાં–ાનીમાં તમારૂં “હું” સ્થિર રહેવા નિમએલું છે. બાળકને પણાની અવસ્થામાં જે તત્વ “હું” રૂપે હતું તે જ તત્વ અત્યારે પણ તમારામાં “ હે ” રૂપે વિરાજે છે. અને ભાવિમાં તમે વિપુલ ધનવાન, જ્ઞાનવાન, શકિતમાન અને ઈશત્વ સંપન્ન થશે તે પણ એજ “હું” ત્યાંનું ત્યાં રહેશે. તે દિવ્ય કુલને પ્રકાશ કદીજ હલાવાને નથી.
આ જમાનાની મોટી જનસંખ્યામાં “હું” પણની વાસ્તવિકતાને ખ્યાલ બહુજ મંદ વતે છે. અલબત તેઓ પે તે છે એમ તેઓ કબુલ કરે છે, અને તેઓ ખાય છે, ઊંઘે છે, જીવે છે, વ્યવહાર ચલાવે છે, એ આદિ રૂપે તેમને પિતાપણાનું ભાન પણ અનુભવાય છે, પરંતુ એ ભાન એક પશુ કોટીના જીવાતમાઓના ભાન કરતા બહુ ઉંચી કેટીનું ગણાય નહીં. આત્મા સામર્થ્ય અને પ્રભાવનું એક મહાન કેન્દ્ર છે એ સાક્ષાત્કાર પ્રત્યે હજી સમાજ જાગૃત થયે નથી. એ ભાન ઉદય થતાની

Page #30

૩ર૬
આત્માનંદ પ્રકાશ,
સાથે જ માણસ બદલાઈ જાય છે અને તેનામાં અપૂર્વ વર્ચસૂ પ્રતીત થવા માંડે છે. કે. ટલાક માણસે ઉપયોગ રહિતપણે આ પ્રકારના ભાનવાળી સ્થિતિમાં ન્યુનાધિક અંશે આવેલા છે. સામાન્ય જનવર્ગની મર્યાદાઓ ઉલ્લંધી કઈ નવી સૃષ્ટિમાં પ્રવેશ્યા હોય એમ તેમને જણાય છે. આવા મનુષ્યો વિશ્વમાં શુભ અથવા અશુભ પ્રકારની મહાન સત્તા ચલાવી શકે છે. જે મનુષ્યને થેડે ઘણે અંશે પણ પોતાનું સર્વત્ર હાથ લાગે છે તેઓ આસપાસના વિશ્વ ઉપર પિતાને અમલ બેસારી શકે છે. અને દુનીઆને પિતાના સંકલ્પ પ્રમાણે ચલાવી શકે છે. આમ થાય છે એ કેટલેક અંશે કમનસીબ ભરેલું છે. પરંતુ “હું પણુના ભાનમાં પ્રવેશવા સાથે જે પ્રકારનું જ્ઞાન જોઈએ તે જ્ઞાનની ખામી છે ત્યાં એમજ બને છે.
“ હું ને સાક્ષાત્કાર કરવા ઈચ્છનારે પિતે એક સામર્થ્ય અને પ્રભાવનું કેન્દ્ર છે એમ કબુલ કરવું જોઈએ. અને તે પ્રકારે અનુભવવું જોઈએ. આ તેને પ્રથમ પાઠ છે. આ અર્થમાં અને આ સમજણુ સહિત “હું” શબ્દને તમારા મન ઉપર દઢપણે અંકિત કરે અને તમારી જ્ઞાતિના ઉંડા અંતસ્તમ પ્રદેશમાં એને મૂળ ઘાલવા દે. ક્રમે કરીને તે તમારા જીવનમાં એતત થતું જશે. પછી તમે જ્યારે
જ્યારે “હું” એ શબ્દને ઉચ્ચાર કરે ત્યારે ત્યારે તે શબ્દ સાથે સંક૯પબળ, સામર્થ્ય અને પ્રભાવની ભાવનાને પણ જોડતા જાઓ. તમે તમને એ પ્રકારે નિરંતર જોવાની ટેવ પાડો. તમે ઉપર કહ્યા તેવા પ્રકારના સત્તાવાન કેન્દ્ર છે અને તમારી આસપાસ તમારી સૃષ્ટિ ફર્યા કરે છે એ ભાવનાને આરૂઢ બનાવે. જ્યાં જ્યાં તમે જાઓ ત્યાં ત્યાં તમારા વિશ્વનું કેન્દ્ર પણ સાથેજ છે એમ જુઓ. તમે એક અચળ, અમર, અને સત્તાપૂર્ણ સિનું બિંદુ છે અને આસપાસનું વિશ્વ તમારી આસપાસ તેની નિયત કક્ષામાં ક્યાં કરે છે એમ જોતા શીખે. અધ્યાત્મવિદ્યાની મહાદિક્ષાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે.
આ પ્રકારના અનુભવને દઢ કરવાની અનેક વિધિઓ છે. તેમાંથી એક સૈથી અધિક પ્રચલિત આ પ્રકારે છે–શાંતિવાળા સ્થાનમાં સ્થિર આસને બેસી “હું” છું એ મંત્રને ધીરેધીરે, ગંભીરપણે થડે વખત જાપ કરો. આમ કરવાથી મન “હું” ની ભાવના ઉપર કેન્દ્રીભૂત થાય છે, અને એ ભાનને અધિકાધિક બળવાન બનાવે છે. ઈંગ્લાંડના સુવિખ્યાત રાજ્યકવિ લૉર્ડ ટેનીસને આ કળા સિદ્ધ કરી હતી. તે લખે છે કે તેની પ્રતિભા તેણે આજ પ્રકારે જાગૃત કરી હતી. તે નિરુપદ્રવ સ્થાનમાં જઈ ઘણીવાર પિતાનું નામ ધીરે ધીરે ઉચ્ચાર અને તે જ વખતે પોતાના સ્વત્વ (iden tity) ઉપર ને એકાગ્ર ચિત્ત બની જતો. તે પિતાની ડાયરીમાં લખાતે ગયે છે કે એમ કરવાથી તેને પિતાના સતપણાની અને અમરત્વની પ્રતીતિ થઈ હતી. ઘણાં અપૂર્વ કલપક ( original ) લેખકે, વિચાર અને કવિઓ આ પ્રકારજ પિતાના વાસ્તવ સામર્થ્યના પ્રભવસ્થાનને શેધી શકયા છે.

Page #31

.
આત્મા અથવા “હુંને સાક્ષાત્કાર
ર૭
જરૂ - ઘણા મનુષ્ય હું એ શરીર છે એવા પ્રકારના ભાનમાંથી મુક્ત થઈ શક્તા નથી આ વિક્વનું નિવારણ આત્મા, દેહ અને મનથી સ્વતંત્ર છે એવા પ્રકારને નિશ્ચય થતાં થાય છે. ઘણા મનુષ્યને આ પ્રકારને સાક્ષાત્કાર એક ચમકારાની માફક તુર્તજ થાય છે અને ઘણુને દીઘ અભ્યાસના અંતે થાય છે તે અભ્યાસ આ પ્રમાણે સિદ્ધ કર એગ્ય છેલુગડાની જેડને જેમ તમારાથી તમે અત્યંત ભિન્ન અને એક ઢાંકણુરૂપે માને છે તેમ શરીર એ તમારા વાસ્તવ “હું” નું ઢાંકણું અથવા હથીઆર છે એ ચિંતક શરીરથી તમે છુટા પડે તોપણ તમારું “હું” કાયમ જ રહેવાનું એમ ક૯પના વડે જેવાને અભ્યાસ રાખો. શરીરથી જાણે છુટા પડી ગયા છે. અને એક વસના ઢગલાની જેમ છેટે પડ્યું છે એમ મને મયરીતે જુવે અને તે વખતે શરીર એ તમારૂં બેખું અથવા કેશ હતું અને હાલ તમે એ ફેંકી દીધું છે એમ ક. ૧રી ૨ તમારા આધિપત્ય તળે તમારા યંત્રરૂપે છે અને તમે તેને અમે તેવું બનાવવા અને તમારા અનુકુળ આવેણનરૂપે વાપરવા મુખત્યાર છે એમ જુવે. દેહ અનેક છુટા અને પરિવર્તનશીલ પરમાણુઓને સંઘાત છે. અને તે તમારા સંક૯૫–બળ વડે અથવા તમારા “હ” ની આજ્ઞા વડે એકત્રરૂપે ઉભે છે એમ જુવે. ટુંકમાં તમે થોડા વખત માટે આ દેહને ધારણ કર્યા છે અને તમારી સગવડ સચવાય તેટલા માટે એક ધર્મશાળાની માફક વાપરે છે એમ અનુભવે.
અભ્યાસ સિદ્ધ થયા પછી દેહ સંબધી ભાવના નડતી બંધ થઈ જશે અને બહુ ને વાસ્તવ આત્મસ્વરૂપ સાથે અભેદ બન્યા પછી દેહ એ “હું” છું એવી વૃતિ વિલય પામી જશે તેમ થયે “મારું શરીર એ વાકય તમે નવાજ અર્થ સાથે બોલી શકશે અત્યારે જેમ તમે મારૂં “પુસ્તક” “મારૂં વસ્ત્ર આદિ વાકયે બોલતી વખતે જેમ પુસ્તક કે વસ્ત્રમાં પિતાપણાને આરે૫ કરતા નથી, તેમ ઉપરેત અનુભવ થયા પછી દેહ સંબંધે પણ પિતાપણુ આરોપ થી બંધ પડવાને, તેમ છતાં દેહ એ આપણ વાસ્તવ સ્વરૂપની પર હોવાના કારણથી, તેની ઉપેક્ષા કરવી ઘટતી નથી. આજકાલ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિના નામે દેહદમન અને શરીરની પાય ખાલી કરવાને જે વા વાયે છે તે ધર્મના મૂળ હેતુથી અત્યંત વિરોધી છે. શરીર એ પરમાત્માને વસવાનું મંદિર છે, અને આત્મિક સંવર્ધનની અમુક હદે પોચતા સુધી તેની અને નિવાર્ય અગત્ય છે. આત્માની પ્રગતિને આધાર, આપણું વર્તમાન ભૂમિકાએ તે, દેહના આરોગ્ય અનાગ્ય અને બળાબળ ઉપર રહેલે છે. માણસે પોતાના વસ્ત્ર, ઘર, આદિ ઉપકરણને પિતાથી ભિન્ન અને પર સમજતાં છતાં ગમે તેવા જીર્ણ વસ્ત્ર કે માટીના કેટડાથી ચલાવી લેવાની ઉદારતા દર્શાવતા નથી. પરંતુ દેહ એ આપણે નથી અને એક કાળે તે દગો દેવાનું છે એવી અર્ધ–ઘેલી સમજણના વેગ.. માં તણાઈ જઈ તેના તરફ બેદરકારી બતાવે છે, અને એ પ્રકારે પિતાના નિકટના અને અતિ ઉપયોગી સાબિતી આ જન્મમાં તે વડે સાધવા એગ્ય કાર્ય માટે, નિરૂ

Page #32

આત્માન પ્રકાશ
પયેગી બનાવી મુકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે દેહ આપણું સ્વામિત્વ તળે છે અને તે આપણે સંકલ્પને અનુસારવા નિર્માએલું છે એવો નિશ્ચય આત્મા માં દઢપણે અંક્તિ થ જોઈએ, તેમ થયેલી તેને આપણા સંકલ્પ પ્રમાણે નિરૂપી, છે અને વાળી શકાય છે.
આટલું થશે. પછી આત્મા અથવા “હું” અમર છે, તેને વિનાશ કદી પણ થવાને નથી, એવા અનુભવ થવા અર્થે અભ્યાસ અથવા સંયમ સાધવાની જરૂર છે ઘણું ધમી” ગણાતા મનુષ્ય આ વાતને શ્રદ્ધા થી તે વિકારે છે પરંતુ તેમના અંતઃકરણની ઉંડાણમાં એ માટે શક રહ્યા જ કરતી હોય છે. ઘણું શ્રદ્ધાવાન મનુખે પણ પ્રસંગ આવ્યું છે. પ્રકરને પ્રશ્ન આગળ ધરે છે કે “આત્મા અથવા “હું” અમર છે તેની સાબીતી શું ? આ પ્રશ્નનો જે કે બુદ્ધિવડે સામાના હયમાં ઉતરી શકે તેવે ઉત્તર આપી શકાય તેમ નથી, કેમકે જે અનુભવ અભ્યાસ અને ચિંતવનથી મળી શકે તેમ છે તે માત્ર તક અને બુદ્ધિવિલાસથી મળી શકવાયેગ્ય નથી છતાં જ્યારે બુદ્ધિથી જ, અને તે પણ પક્ષ રીતે, આત્માને અમરત્વની સામે બીતી આપવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે તે નીચે પ્રમાણે છે –
શાંત ચિત્તે એક નિરૂપદ્રવ સ્થાનમાં બેસો અને કલ્પના કરે કે જાણે તમે મારી ગયા છે. અર્થાત જાણે તમારૂ કંઈ રૂપે અસ્તિત્વ જ નથી એવું માનસિક ચિત્ર રચવા પ્રયત્ન કરે. આ વાંચતી વખતે તમને એવું ચિત્ર રચવું એ બહુ સરળ અને ધારો તે વખતે એમ કરી શકાય, એવું માને છે, પરંતુ ખરીરાતે એવી કપ ના તમારાથી બની શકે જ નહી; તમે તમારા ૮ હ» આગળ જ્યારે એવી દરખાસ્ત કરી છે ત્યારે તેને અમલ કરવાની તે ચેખી ના પાડે છે. શા માટે ? કેમકે આત્યંતિક વિનાશ એ તેના સહજ રવરૂપથી વિરોધી છે. એવી સત્ય વિરોધી કલ્પના કરવી એ તમારાથી બે ડી શકે તેમ નથી જ. તમે આગળ વાંચવું પડતું મુકી અત્યારેજ તમને મરેલા ચિંતકવાની અત્યારે જ પ્રયોગ કરી જુવે તમે એ પ્રમાણે કરો છે એમ અમે ક્ષણભર માનીએ છીએ. માવાની કલપના કરતા તમે પ્રથમ મમય રીતે શું જુવે છે ? જાણે કે તમારે દેહ નિર્જીવ બની છેટે ઢગલાની માફક નિશ્રેષ્ટ પડે છે, અને તમે તેના ભણી જોયા કરે છે. હવે તમે જોઈ શકશેકે કલ્પનામાં પણ તમે પોતે મુવેલા નથી-મરી જવાની કલ્પના પણ કરી શકતા નથી. માત્ર તમારા શરીરને તમે મુવેલું જુએ છે. કલ્પનાને ગમે તે રીતે મરડી જુવે, પરંતુ તમે પિતે એ કલ્પનાના દ્રષ્ટાપદેજ રહેવાના; ગમે તેવી કલ્પનામાં તમા $ “હ” તે જીવંત રહેવાજ આગ્રહ કરે છે કેમકે અમરત્વ એ તેને સહજ સ્વભાવ છે. મનુષ્ય સત્યની વિરોધી ક૯પના કરી કરી શકતું નથી. જે કાંઈ કલપનામાં આવી શકે છે તે સાયના પાયા ઉપર સ્થિર છે. જે બનવા ગ્ય નથી તે કલ્પનામાં પણ નથી હોઈ શકતુ, નિદ્રામાં અથવા ગાઢ તંદ્રા ઉપજાવનારી દવાના પ્રયોગ વડે,

Page #33

આત્મા અથવા “હું” નો સાક્ષાત્કાર. અથવા ઉત્કટ દર્દીના રોગથી થયેલી મૂર્છા કાળે અને જ્યારે શૂન્ય બનેલું જણાય છે તે વખતે પણ અસ્તિત્વના અખંડ પ્રવાહનું ભાન આત્મા અંતરતમપણે અનુભવતેજ હોય છે. આથી જે કે મનુષ્ય પોતાને ઉપગ રહિત સ્થિતિમાં, નિદ્રામાં, અથવા મૂચ્છમાં હોવાનું સહેલાઈથી કલ્પી શકે પણ જ્યારે તે “હું” ના આત્યંતિ. કવિલયની કલ્પના કરવાને પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે મન તે કલ્પનાનું ચિત્ર રચવાની
ખી ના પાડે છે. આમાં પિતાના અમરત્વની સાબીતી પોતાના વરૂપની સાથેજ લઈને વિરે છે તેમ છતાં તેની સંપૂર્ણ અનુભવ તે વિકાસક્રમની ઘણું ચઢીઆતી હદે આવ્યા પછી જ થાય છે.
અમરત્વ એ આત્માને જન્મહક છે. અને પિતાનું સ્વરૂપ અને સંભાવ્યતાએને તે શોધી શકે તેટલા માટે તેણે અભ્યાસ અને ચિંતવન વડે તે વાતને પ્રગાઢ અનુભવ મેળવે જોઈએ. આમા વરતવમાં અમર અને કાળના અંત સુધી આયુમાન છે. પુનઃ પુનઃ આ મર્મને અનુભવગત કરાનો અભ્યાસ સેવે. આ સત્યનું સહજ સરખું ભાન પણ ઉદયમાન થતાં સામર્થ્ય અને પ્રતિભાનું અપૂર્વ ભાન થવા લાગે છે. આમા જાણે પિતાના વારસામાં પ્રવેશતા હોય એમ અનુભવાય છે. પુનઃ પુનઃ એમ ચિંત કે જળ, અગ્નિ, વાયુ, આદિ તત્વે તમારા સ્વરૂપનો ભેદ કરવા અશક્ત છે. અને જાણે કે તેમની કસોટીમાં ઉતરવા છતાં પણ તમારું વત્વ જેમનું તેમ કાયમી રહ્યું છે. કલપનાના બળથી તમે અશરીરી બની અગ્નિમાં જાા છતાં ત્યાં પણ અદગ્ધ રહ્યા છે એમ જુવે. મહાસાગરના તળીએ ડુબેલા છતાં તમને કશી જ ઈજા થઈ નથી એમ અનુભવે. નિરવધિ આકાશમાં નિરંકુશ પણે મથન કરવા છતાં જાણે તમને વાયુની કશી જ અસર થતી નથી એમ ક. ગવિદ્ર મહાજનેએ આ પ્રકારના અનેક વિધ ધ્યાનના સ્વરૂપે પિતાના ગ્રંથમાં આપે લા છે તેમાંથી તમને પ્રિય જણાય તે એકાદ શહણ કરી તમારા અમરત્વની પ્રતિતી મેળવવા પ્રયત્ન કરે.
ખરૂં છે કે અત્યારે તે આપણે શરીરના ઉપર થતી અસરવડે અસરવાળા છીએ, તેમ છતાં આત્મા પિતાના વાસ્તવસ્વરૂપે દેહથી અતિ રિકત છે,–તેના ઉપર વાયુ, અગ્નિ, જળ આદિની અસર થતી નથી -વિશ્વને કોઈ પદાર્થ તેને લેશ પણ સ્વરૂપ હાનિ કરી શક નથી–એવા પ્રકારના આંતરિક અનુભવ જ્ઞપ્તિવિકાસમાં (unfoldment of consciousness) પ્રબળ સહાય આપે છે. આપણે દેહ નહી પણ આત્મા છીએ એ અનુમવ આપણા જીવનમાં મહદ્ પરિવર્તન કરી શકે છે. આમા અમર, અજેય અને કશા વડે હાનિ નહી પામવા ગ્ય છે એવા ભાનમાં
ન્ય રે મનુષ્ય પ્રવેશે છે ત્યારે તે જે શકિતને અનુભવ કરે છે તેનું વર્ણન વાણી ની મર્યાદામાં આવી શકે તેમ નથી. કેમકે એ અનુભવ મેળવવા પ્રત્યે હજી આ યુગના મનુષ્ય જાગૃત થયા નથી તે અનુભવ થયા પછી ય એક જીણું વચની માફક

Page #34

આત્માનંદ પ્રકાશ સરી પડે છે, અને જાણે ન જન્મ થયે હોય એ અનુભવ થાય છે. પ્રાણું ૫. દાર્થો વડે હની પામવાના ખ્યાલથી મુક્ત થવાય છે, અને જે કાંઈ હાની થાય છે તે મારા શરીરને જ થાય છે, અને તે પણ, પિતાના અમરત્વના ભાનથી નવા બળ માં પ્રવેશેલા આત્માના પ્રબળ સંક૯પવડે નિવારી શકાય છે એમ નિશ્ચય થાય છે.
આ પ્રકારનું ભાન મેળવવા પ્રત્યેક સ્વરૂપ જીજ્ઞાસુએ યત્નવાન થવું જોઈએ પ્રગતિ બહુ ધીરી જણાય તે નિરાશ થવાનું નથી. એક પગલું આગળ વધ્યા પછી વળી તે ગુમાવી દેવાને પ્રસંગ આવે તો પણ આશાહિન બનવાની જરૂર નથી. સ્વરૂપ પ્રવેશમાં પ્રચાણને ઈતિ, સ એવા વ્યકિતકોથી ભરેલો જ હોય છે. મહાજનેને સબંધે પણ એવા અનેક કરૂણરસ પ્રધાન પ્રસંગે બનેલા આપણે સાંભળીએ છીએ, આથી આશાભગ્ન, કર્તવ્યભિરૂ નહી બનતા આગળ વધવા પ્રયત્ન નિરંતર કરવો એ જ મનુષ્યનું ખરૂ પરાક્રમ છે. વિજય વહેલે મેડે મળવાને જ એમાં શંકા જેવું નથી. સતિ*
અધ્યાચી,
શ્રી છનેશ્વરાય નમ:
શાનદાન.
કાનના દાન સખા! વીરના છે વહાણ ! વીરના વહાણમાં આપણાં રહેઠાણ ! આપણા રહેઠાણ સાહ, નીતિના બાણ ! નીર્તિના બાણ થકી, વાર ઓળખાણુ! ! વીર ઓળખાણ સખા! આત્મની ઓળખાણ? આત્માની ઓળખાણ સખા! બાકી શું રહાણ વીરઓળખાણુમાં, ધર્મના નિધાન (હે પ્રિયવાચક) ધર્મના નિધાન થકી તરીશું આ*ઝહાંન!!
જન બડીંગ, તા. ૨૭ મી જુન ૧૯૧૫
ગુલાબચંદ મૂળચંદ બાવિસી. રવિ-ભાવનગર.
જ આ લેખના પાઠ ૩૨૧ માં ૨૮ મી લીટીમાં “જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિકાળે” એમ લખેલું છે તે અપેક્ષાઓ છે, ધર્મ તે પ્રવાહથી અનાદિ છે પરંતુ આ ક્ષેત્રના ઉદયકાળે-ઉન્નતિના કળે એવા અર્થમાં છે,
મેનેજર

Page #35

મંદર તેની ઉત્પતિ તથા મુનિ મહારાજ શ્રી હરવિજ્યજી મહોત્સવ ૨૩૧ - *****
*
*
(દશપુર જેને વર્તમાનમાં મંદસેર કહે છે તેની ઉત્પતિ થા ત્યાં મુનિ મહારાજશ્રી હંસવિજયજી મહારાજશ્રીને
પ્રવેશ મહોત્સવ. ) મનહર માલપ દેશ ની અંદર અંદર નામે નગર છે જેને પૂર્વમાં દશપુર કહેતા હતા. તેની ઉત્પતિ શ્રી આવશ્યક-વૃત્તિમાં આ પ્રમાણે લખી છે કે, જેને કંપાયમાન કરવું અશકય છે એવી ચંપા નગરીમાં સ્ત્રીલંપટ કુમાર દી સૈનાર નિવાસ કરતા હતા. જે ધનદ જેવા ધનાઢય . હોવાથી બહુ ધનવ્યયદ્વારા પ૦૦ પત્નિના પતિ થઈને એક સ્થભિ ના મહેલમાં દેવીઓની સાથે દેવરાજાની જેમ વિલાસ કરતા રહેતા હતા એટલામાં હાસા પ્રહાસા નામની યંતર દેવીઓના પતિ વિધુનમાલી દેવ ચડી ગયા, ત્યારે તેઓએ આ સોનારને મોહિત કર્યા. આ
કામાંધ સોનાર નાવા તથા ભારેડ પક્ષદ્વારા પચશૈલ દ્વીપમાં પહોંચ્યા. પરંતુ દેવીઓએ કહ્યું કે મનુષ્યના અશુચીભુત અંગથી અમારે સંગ નહિ થાય જેથી પુનઃ સ્વસ્થાન જઈને તું દાન પુણ્ય પૂર્વક હાસ પ્રહાસા ના પતિ પંચ શૈલાધીશ હેવાને નિયાણું કરી અગ્નિ પ્રવેશ કર. સેનારે કહ્યું પાછો કેવી રીતે જા. ત્યારે દેવીઓએ ચંપાનગરીના ઊદ્યાન છેડી દીધો. તેને શ્રમણે પા. સ નાગિલમિત્રે નીવારણ કર્યો. પરંતુ આંખમાં પડીને પંચૌલાધશ બન્યા, મિત્રના કષ્ટથી ખિન્ન થઈને નાગલિ શ્રાવકે દિક્ષા અંગિકાર કરી અને બારમા દેવલેકમાં પેદા થયા.
એકદા નંદિશ્વર તિર્થની યાત્રામાં વિદ્યુનમાલદેવ અભિમાનથી ઈદની આગળ પડહ બજાવવાને આનાકાની કરવા લાગ્યા. ત્યારે છે કે જેથી તેના ગળામાં પડહ નાખે. હવે કેન્દ્રથી ડરીને તે પિતાના વાઘને બજાવવા લાગ્યા. આ વૃતાંતને અવધિજ્ઞાનથી જાણીને નાગિલદેવ આવ્યાં, અને બંધ કર્યો ત્યારે તે શ્રી મહાવીર સ્વામીની મૂતિ બનાવીને એક સાંવારિકનો છ માસ સુધી તોફાનમાં ફસાએલા નાવને બચાવીને કહ્યું કે આ સંધુકમાં શ્રી દેવાધિ દેવની મૂતિ છે તે રાજાને દેવી પોતે નિર્ભયપણે વિતભય નગરમાં પહોંચીને ઉદાયન રાજાને આપી. તે તાપસ ભકત હોવાથી આ રાજાને અન્ય દેવના નામથી સંધુક ખોલવી શરૂ કરી તે પણ તે કહાડાથી પણ સંધુક ખેલાણી નહિ. ત્યારે શ્રાવિકા પ્રભાવતી રાણીએ હાજર થઈને દેવાધિદેવ અહંને પરમાત્માના વિધિ પૂર્વક નામ લઈને પેટીને કમલ કોષની પેઠે ઉઘાડી નાખી,
તેમાંથી દેવનિર્મિતે મૂર્તિ નિકળી તેને નવીન દેવાલયમાં પધરાવીને રાણી પૂજવા લાગી. એકાદરાણું નાટક પુજા કરતી હતી અને રાજા પિતે વિષ્ણુ બજાવતા હતા એટલામાં રાણાનું મસ્તક નહિ દેખવાથી વીણું રાજાના હાથમાંથી પડી ગઈ. દેવીએ ભકિત ભંગ થવાથી સતેજ થઇને કહ્યું કે શું મેં બેતાલ નાટક કર્યું ? એવા નિબંધથી પુછતા રાજાએ મૃત્યુ નિમિત દેખવાની યથાર્થ હકીકત કહી. રાણીએ કહ્યું કે મેં શ્રાવક ધર્મ પાલન કર્યો છે જેથી મને મરણને ભય નથી. એક દિવસ દર્પણ દ્વારા રાણીથી દાસીનું મરણ થયું. આ અકાલ મૃત્યુથી રાણી બહુ દીલગીર થઈ, મેં આધવત ખંડિત કર્યું એવું કહી રાજા પાસે અનશન કરવાની રજા માગી, રાજાએ કહ્યું કે, મને પ્રતિબધ કરવાની કબુલાત કર. આ બાબતની પ્રતિજ્ઞા રાણીએ કરી અનશન કર્યું, અને દેવલોકમાં દેવ પણે ઉત્પન થઈ.

Page #36

૩૩૨
આત્માનઃ પ્રકાશ
~
ગ્રંથાતરમાં પ્રતિજ્ઞાપૂર્વ દિક્ષા ગ્રહણ કરવાનું પણ લખ્યુ છે. રાણીની આજ્ઞાનુસાર કુબડી દેવદત્તા દાસી પ્રતિમા પૂજન કરતી હતી. અહિં દેવતાએ પાતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવાને માટે સ્વપ્નાદિ દ્વારા રાજાને પ્રતિક્ષેાધ કરવા શરૂ કર્યાં, પર ંતુ રાજાને અસર થઇ નહિ ત્યારે દેવતાએ તાપસનુ સ્વરૂપ લઇને રાજાને દિવ્ય ત્ર આપ્યું. સ્વાદક્ષુબ્ધ રાજા એવા ફલ લેવા માટે માયા તાપસની સાથે તાપસના આશ્રમે ગયા. તાપસ લેાકાએ લ તેાડતા રાજાને બંને તાપસલાક મારવાને દાડયા, ત્રાસથી ભાગતા રાજાએ જૈન મુનિને યા, મુનિવયે અભયવચન દઇને ધર્મોપદેશ આપ્યા. રૂચીકર થવા દેવે પ્રભાવતીનું સ્વરૂપ ધારણ કરી કહ્યું કે હે રાજન ! મને આ જૈન થી દેવદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે જેથી તમારે જૈન ધર્મ માં દ્રઢ થવું જોએ. એ પ્રમાણે કહી ખીજા કાર્યોવર્ડ યાદ કરશે. એમ કહી દેવ સ્વસ્થાન પ્રત્યે ગમ્યું. રાજા રાજસભાએ પેાતે પોતાને જોઈને જૈન ધર્મોમાં દ્રઢ થઇ ગયા. એ વખતે ગાંધાર શ્રાવક રવ તિÎતી યાત્રા કરીને વૈતાઢ્ય પર્વતના ચૈત્યેની યાત્રા નીમીત તિવ્રતપ કરવા લાગ્યા. શાસનદેવી સતુષ્ટ થઇને શાશ્વત ચૈત્યાની યાત્રા કરાવીને સર્વ કામપ્રદ ૧૦૦ ગાળીઓ આપી. હવે ગાંધાર શ્રાવક દિવ્યપ્રતિમાનાં દર્શન કરવા વિતભયનગરમાં આવ્યા ત્યાં જેને અતિસારના રાગ હતેા તે દેવદત્તાની સહાયતાથી નષ્ટ થયા. કૃતજ્ઞ શ્રાવકે દાસીને ગેલીગ આપીને દિક્ષા અંગીકાર કરી, કુબડી ગુટીકા પ્રયેાગથી સુવર્ણ સમ થઇ અને ચંડપ્રદ્યોત રાજાને પતિ કરવા ધાર્યું, તે અનગિરી હાથી ઉપર બેસીને લઇ જવામાં આવી. દાસીએ કહ્યુ` કે આ દિવ્ય પ્રતિમાને છેડીને હું હું આવુ' ત્યારે રાજાએ તેવી ખીજી પ્રતિમાજી એસારીને મૂક્ષ દિવ્ય મૂર્તીની સાથે દાસીને લઇ ગયા. આ વાતની બાતમી મળવાથી તેજ દિવ્ય પ્રતિમાને પાછી લાવવાને માટે દશ મુગટ ધ રાજાએની સાથે ઉદયનરાજાએ ચઢાઇ કરી, જેઠ મહિને હાવાથી પાણી વિતા લશ્કરને ઘણી મુશ્કેલી થઇ, ત્યારે પ્રભાવતી દેવતાએ આદિ મધ્ય અને છેવટે ત્રણ પુષ્કર (તળાવ) બનાવી આપ્યાં (જેને ાકીકમાં પુષ્કરજી તિર્થં કહે છે તે તલાવ બનાવ્યા)
હવે રાજા સ્વસ્થ થઈને ઉજ્જયની પહોંચ્યા, ફ્રી ક્રુત મારફત ચડપ્રàાતને કહેવરાવ્યુ કે લશ્કરનો નાશ કરવાની કાંઈ આવશ્યકતા નથી . મરજી હેાય તે આપણુ બંને વાહન ઉપર ચઢીને અથવા પેદલ ચાલીને તુલ્ય સ્થિીતીમાં રજુભુમીપર યુદ્ધ કરીએ અને બંને સેનના જીાન બાજુ રહીને જાએ. પ્રદ્યાતન રાજાને સ્વીકાર કર્યું" અને કાલે સવારમાં થપર બેસીને રણભુમીમાં આપણે યુદ્ધ કરીશું, આ પ્રતિજ્ઞાના ભંગ કરી પ્રાતઃકાળે પ્રદ્યાતન રાજા અનલગરી હાર્યા ઉપર આરૂઢ થઇ આવ્યા અને ઉદાયન રાજા પશુ પ્રતિજ્ઞાનુસાર રથારૂઢ થઈને આવ્યા અને કહેવા લાગ્યો ઃ હે ! રાજન ! પ્રતિજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થઈને આવ્યે છે પરંતુ તારા છૂટકારા નથી, હું પ્રūાતન ! તું મારા બાણુરૂપ સૂર્યની આગળ ખદ્યાત ( ખજુવા ) જેવા થઇ જઇશ. એવું ખેલી રથને મડલાકારમાં ફેરવી હાથીના પગામાં ખાણુ લગાવ્યું. હાથી પડતાંજ ચંડપ્રĂાતન પડી ગયા તેના કપાળમાં દાસીતિ એવા અક્ષરાંક કરાવી ઉદાયનરાજાએ તેને કેદ કરી લીધો અને અવંતીમાં પ્રવેશ કરીને પેાતા ની આણુ ફેરવી. ફરી દિવ્યપ્રતિમાજીને લેવા લાગ્યા ત્યારે અધિષ્ટાતા દેવીએ મના કરી ૧ ગ્રંથાતરમાં ક્ષવૃષ્ટીથી પટ્ટન ટ્ટન હેાત્રાના કારણે મના કરી લખ્યુ છે.
ત્યારે રાજા પેાતાના રાહેર તરo રવાના થયા. પરંતુ ચામાસાના કારણથી પડાવ કર્યો. દ્યૂત્રને કીલ્લ્લા બનાવીને દશેરાજા ચારે તરફ છાવણી નાખીને રહ્યા. હજી સુધી પ્રવેતરાજા કેદમાં છે પરંતુ ઉદાયન મહારાજા તેને પાતાની સાથેજ ભાજન કરાવતા હતા. એક દિવસ રસાઇઆએ પર્યું. ષ્ણના દિવસમાં પુછ્યું કે તમારા માટે શું રસાઇ કર્" ?, ચંડપ્રàાતને મરણના ભયથી કહ્યું કે હું

Page #37

મુનિ વિહારથી થતા લાભે, રસવતીકાર (રસોયા) કોઈ દીવસ નહિ ને આજે પુછે છે તેનું શું કારણ? તેણે કહ્યું:-પર્યુષણ હેવાથી રાજેન્દ્ર આજ ઉપવાસ કર્યો છે. તે કહેવા લાગ્યો કે જે આજે પજુસણુ હોય તે મારે પણ ઉપવાસ છે કારણ કે મારા માતપિતા પણ શ્રાવક હતા. આ વાત રસવતીકાર પાસેથી સાંભળી મહારાજાએ કહ્યું કે એ વૃત છે. તથાપિ તેને કેદમાં રાખીશ તે મારું સાંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કેવી રીતે શુદ્ધ થાય ? એવો વિચાર કરી તેને છોડી દીધું અને તેના અપરાધની ક્ષમા કરીને માલવ દેશ પાછા આપે. વષલ પુર્ણ થવાથી ઉદાયન રાજા પોતાના દેશમાં પહોંચી ગયા. પરંતુ તે છાવણીમાં વેપારને માટે જે જે લેકે આવ્યા હતા, તે ત્યાંજ આબાદ થયા તે કારણથી દાસપુર નામ નગર થયું. આ નગરમાં કલા પર્વપાઠી શ્રી આરક્ષિત મહારાજ ઘણા ધુરંધર જૈન શ્વેતામ્બરાચાર્ય થયા હતા. જેઓએ આહત ધર્મની ઉન્નતિ માટે છ અનુયોગ ધાતે પ્રથફ કરીને ભારતવર્ષના જૈન સંધની ઉપર ઘણે ભારી ઉપકાર કર્યો છે. જેના અવલંબનથી શ્રી જનશાસન ભૂમંડલમાં અમ્બલીત વિજયવંત થઈ રહ્યું છે. સાંપ્રતકાળમાં દશપુરનું નામ બદલાઈને મંદર શહેર થયું છે. પરંતુ આ શહેરની આજુબાજુ દશ બાર ૫રએ હમણું પણ મેજુદ છે. કેટલાક પરામાં જૈન મંદિરો તથા શ્રાવક લેકની વસ્તી પણ વિદ્યમાન છેઆ શહેરમાં ગુજરાતી ચેનર વદી ૧૦ ના રોજ શ્રી વિજ. થાનંદ સૂરિશ્વર (ઉ) શ્રી આત્મારામજી મહારાજના પ્રશિષ્ય વિજયજી મહારાજ તથા પુન્યાસજી મહારાજ સંપતવિજયજી મહારાજને ઠાઠમાઠથી પ્રવેશ મહેસવ થયો છે. યહ પાઠશાળા નહિ હોવાથી મહા જશ્રીએ બેધ આપે તે સાંભળી ત્યાંના શ્રાવકાએ જેન પાઠશાળા, કન્યાશાળા - લવાને માટે એ રૂપીઆની કમાવાલા એક રૂપીયો દર વરસે આપે તે પ્રમાણે પિતાતાની કમાઈમાંથી દેતાં પ્રતિવર્ષ અંદાજ ૧૦૦૦) રૂપીયાની આવદાની થઈ છે. પાઠશાળા ચાલુ કરવાની તૈયારી ચાલે છે.
મળેલું,
મુનિ વિહારથી થતા લાભ. મુનિરાજશ્રી વલ્લભ વિજયજી મહારજ વગેરે મુંબઈથી વિહાર કરી અનેક ભવ્ય જીવો ઉપર ઉપકાર કરતા કરતા, સુરતની આસપાસના નાના ગામ કે જ્યાં મુનિરાજોનાં દર્શન કે વિહાર ઘણાં વર્ષોથી થતાં જ નહીં. ત્યાંના અજ્ઞ છને પ્રતિબંધ કરવા એટલામાં વિચરતા હતા, સુરતથી થોડે દુર બગવાડા ગામ છે જયાં કામ અધુરું હતું તે ત્યાંના શ્રાવકાની વિનંતિથી પૂરું કરવા જવું થયું, પરંતુ ફરસના જોરાવર તે તરફ કાંઈ કારણને લઈ જવાનું નહીં થાતાં નવસારીથી કાલીઆવાડી થઈ સીદશ ઉકત મહાત્માઓને જાવું થયું સીસેદરામાં પાલીતાણાની રેલ વખતની ભયાનક રિથતિમાં મદદ આપવા પર ણામાંથી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના પત્રને અનુસારે કેટલીક રકમ એકઠી કરી અમદાવાદમાં મોકલી આપવામાં આવી હતી, પરંતુ કેટલાક વિઘસતાપી વચમાં આડા . અને તેને લઈ કેટલીક નવી તકરાર વધી પડેલ જેને લઈને ૨કમની શી વ્યવસ્થા થઈ તેની કોઈને પણ કાંઈ ખબર નહીં. ઉપલેક કેટલાકનું કહેવું થયું કે રકમ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીને ત્યાં શાહગી જમે છે. કહેવામાં આવ્યું કે ભાઈ ત્યાં જે કામને માટે રકમ ગયેલ તે આટલા દિવસ પડી રહે એ બનવાજોગ નથી, તેમ છતાં તે બાબતમાં બંને પક્ષની સહી લઈ યોગ્ય વ્યવસ્થાને રસ્તો બતાવી દેવામાં આવ્યો તે વ્યવસ્થાપત્ર અમદાવાદ મોકલી આપ્યું તેના જવાબમાં જણાવવામાં આવ્યું કે તમારી રકમ તેજ વખતે જે કામને માટે મેકલેલ તેમાં વપરાઈ ગઈ છે, એટલે હવે કાંઈ. નવી વ્યવસ્થા થાય તેમ નથી, બસ એટલે નગારાં બધાયનાં ઢીલાંઢબ પડી ગયું પણ તે અંગે જે તકરાર

Page #38

૩૩૪
આત્માનઢ પ્રકારી.
હતી તે તે મેટી જઇ, ખાકીની તકરારે ના તો પાર પાંચમે! આરેા પુરા થયે જ બધેથી પુરા થાય તા ભલે !
સીસોદરાથી ઇચ્છાપુરુ થઇ અષ્ટગામ જાવું થયું ત્યાં પણ સીસેદરાના અંગે તકરારે ઘર ધાલી મુક્યુ છે, પણ સમજાવવાથી કાંઇક સમજુતીપર આવી સ્વામીવાત્સલ્થ ભેગા હતા જમતા તે ભેગા જન્મ્યા છે, તેમજ દેરાસર હતું તેને માટે ટી થઈ ગઇ છે, હવે દેરાસર બનાવવાની તજવીજમાં લેાકેા છે.
અષ્ટગામથી સાતમ થઇ ટાંઙલ જાવુ થયુ' જ્યાં દેરાસર ન હેાવાથી તેની જરૂરત સુચવતાં ટીપ કરી લીધી છે, હવે જગા લેઇ મુહર્ત્ત આવે કામ શરૂ કરવાની તજવીજમાં છે. .
ટાંકલથી નાગામા થઇ થલીઆ જાવુ થયું. કરચલીઆ ગાયકવાડી છે, પણ તે જાગીરદારીના હસ્તક છે. અત્રે પાંચસેક ધર શ્રાવકેનાં છે, તેમ છતાં કોઇ કારણને લઇ દેરાસરની તજવીજ થાતી ન હતી, તેમને ઉપદેશ આપી સમજાવી દેરાસરની તજવીજ કરાવી. કરચલીઓની પાસે એક ગાઉને ફાસલે નગધરા ગામનું વાણીઆવાડ કરીને એક ળીયુ છે પગુ તેમાં વાણીઆનુ` ધર એકે મળે નહીં, તેમ છતાં ત્યાં દેરાસર અને વાણીય્યાવાડ નામથી સાબીત થાય છે કે કાઇ વખતે ત્યાં વાણીઆ ધ્યાની વસ્તી ભરચક હાવી જોઇએ. દેરાસરમાં જે મૂળનાયક શ્રો સભનાથ સ્વામીની પ્રતિમાં તેમની પલાંડી ઉપર નગધરાના શ્રીસંધે આ પ્રતિમા વ્યારામાં ભરાવી છે. આવા તલબને લેખ છે, જેથી નગારામાં શ્રાવકે! હતા તે ત્યાં રહેતા હતા અને તેજ કારણને લઇ એ ફળીયાનુ નામ વાણીઆવાડ પ્રસદ્ઘ થવા પામ્યું એ નાત સાખીત છે. કાળાંતરે ત્યાં ધીરે ધીરે વસ્તી ઘટવા માંડી તે એટલે સુધી કે વણી તે શુ પણ ખીજી કૈ!ષ્ટ ઉચ્ચ વર્ણનું ધર રહે વા ન પામ્યું આખરે ઉજ્જડ જેવું થઇ ગયું. ઘેાડાં ઘણાં ધરા છે તે પણ પ્રાયઃ હલકી વરણનાં અને તે નહીં જેવાં કહીએ તા ચાલી શકે.
કરચલીઓ નજીક હાવાથી કરચલીઆને શ્રીસંધ સદરહુ દેરાસરની સારસભાળ રાખતે કરચલીઆના સંધને આજુબાજુના શહેરા કે ગામાના ઘણાં લોકોએ ત્રણી વખતે કહ્યું કે તમે એ દેરાસરને પેાતાના ગામમાં પધરાવા પણ પાછળની ચાલતી કેટલીક દંતકથામાને લઇ તેમની હિમ્મ ત ચાલતી નહીં. કહે છે કે સત્ ૧૯૨૫માં એક શ્રીપજ્યજી આવેલ તેમણે કરચલીઓના એક મુખી શ્રાવકને કહ્યું કે આ દેરાસર કરચલીમામાં લઇ ચાલે. શ્રાવકે કહ્યુ આપની મરજી એટલે શ્રીપુજ્યજીએ પ્રભુને ગાદી ઊપરથી ઉપડ્યા અને મ્યાનામાં પધરાવી કરચલીઓ તરફ પ્રયાણું કર્યું...! વાણીયાવાડથી કરચલી આવતાં વચમાં એક નાની નદી આવે છે જ્યાં હમેશાં પાણી રહે છે તેની અધવચમાં આવ્યા કે મ્યાના ઉંચકનારના પેટમાં દરદ શરૂ થયું અને તેવણને આંખે દેખાતા બધ થયા. તરત પેકાર કર્યો એટલે શ્રીપુજ્યએ કહ્યું તમે પાછા ક્રૂ બસ પછી શું હતું, દરદ ગયું અને દેખાવા પણુ લાગ્યું જેથી શ્રીપુજયજીએ કહ્યુ` કે અધિષ્ઠાતાની મરજી જાવાની માલમ પડતી
નોં ૧૯૨૬ ની સાલમાં પછા ગાદીપર એસ.ડયા.
વચમાં વળી સલાહ થઇ કે પ્રભુને કરચલીમામાં લાવીએ સથે એકડે થઇ વાળુીખવાડ માં જઇ પ્રભુની સામે અ કરી ચીઠ્ઠી નાખી કુમારિકા પાસે ચીઠ્ઠીં કઢાવી જેમાં પણ મનને સતેષ જોઇએ તેવે ન મળ્યા. ત્યાદિ વાતને લઇ લેાકાનાં મન જરા ચકકરમાં ભમ્યાં કરતાં હતાં. મુળે ગામના રહેવાવાળા જેમાં પણ કેળવણીથી ખાલી એટલે જુના જમાનાના આદમી ના મનમાં વહેમે ઘર કરી મૂકેલ વડેમનુ કાઇ પણુ એસડ નથી જરા માથું દુઃખે કે હા ! પરમે

Page #39

મુનિ વિહારથી થતા લાભે.
૩૩૫
શ્વરને કાપ થયો ! પણ ભેળા છો એટલું નથી વિચારતા કે આપણે ભાગ્યની વાત છે. જીવે શુભાશુભ જેવાં કમ કર્યો હોય તેના બદલામાં તેવાંજ સુખ દુઃખ તેને ભેગવવાં પડે છે. કોઈ
ના પુષ્યને ઉદય કે સદરહુ મહારાજનું પધારવું થયું. સાઠ સાઠ વર્ષની ઉમરવાળા કહે છે કે સાધુઓનું પધારવું અમારી ઉમરમાં આ પહેલ વહેલુંજ છે, વાત પણ ખરી છે જે સાધુ સદવીઓને પ્રસંગ લોકોને આવ્યો હોત તે જેવી રીતે ડુંગળી વગેરે અભય ખાઉ આ તરફના ઓસવાલ, પોરવાલ કે શ્રીમાલ થઈ ગયા છે બીજે એટલાં નહીં હોય. મહારાજે એને સમજાવી ડુંગળી લસણ વગેરે અભય ખાતાં અટકાવ્યા છે એટલે મકંદરે સેંકડે એંસી ટકા જેટલું કંદમૂળ નીકળી ગયું. સમજવામાં આવે છે થોડું ઘણું રહ્યું હશે તો તે પણ નીકળી જાશે, કારણ કે હવે એ લેકેની બીજાની સાથે સમાગમમાં તેમજ સાધુ સાધીના સમાગમમાં આવવાનું નિમિત્ત બની ગયું છે, તે એ કે મહારાજ ઉપદેશની અસર અલી ચિટ લોકોના મનમાં લાગી ગષ્ટ કે વાણીયાવાડથી પ્રભુને કરચલીયામાં લાવવા અને થતી આશાતના દૂર કરવી. આવા એકમ વિચાર ઉપર લેકે આવી ગયા. મહારાજે કહ્યું. આપણે વિધિ સહિત વિજ્ઞપ્તિ કરીએ. જે અધિષ્ઠાતાની મરજી નહીં હોય તે ત્યાંથી ઉઠશે નહીં, બસ વિશાખ સુદ ; ગુરૂવારનું મુહુ નક્કી કર્યું. વરાડમાં પ્રતિષ્ઠાની ક્રિયા કરાવવા, છ શાળા ધમપ્રિય શેઠ જનાદાસભાઈ આવેલ તેમને આદમી જઈ બેલાવી આ વ્યા અને વિધિની સાથે અંગ્રેજી વાજા ધજ નિશાન ડંકા વગેરે ધામધુમથી પ્રભુને બિરાજપાન કરી જય
કાર કરતા કરચલીઓમાં લાવી પોણા તરીકે પધરાવી. નાના મેટી સર્વે ભાઈ બાઈઓએ પ્રભુદશેનો લાભ લીધે. આ વખતે લોકોનો ઉત્સાહ અવર્ણનીય નજરે આવતા હતા. મહારાજના પ્રતાપથી શ્રાવક શ્રાવિકાઓને દરરોજ પૂજા ભકિત દર્શનનો લાભ લેવાનો સમય મળ્યા. જેથી કરચલીઆના લોકો તેમના પુર્ણ આભાર માને છે. કરચલીઓથી વિહાર કરી મહારાજ બુહારી વગેરેના શ્રાવકોને લાભ આપતાં ક્રમે કરીને સુરત પધારવાના છે અને આ ચોમાસુ પણ ઉકત મહાત્માનું ગોપીપુરા નવી ધર્મશાળામાં થવાનું છે,
મુનિઓના વિચરવાનો આ પ્રત્યક્ષ લાભ જોઈ બીજ મુનિઓએ તે તરફ વધારે લક્ષ આપવાની જરૂરત છે.
અમે સુરતમાં ચોમાસું કરવા પધારનાર સાધુ સાધવીઓને વંદના પૂર્વક વિનતી કરીએ છીએ કે ચોમાસા પહેલે અથવા માસા પછી થોડે શેષકાળ એ તરફ વાળવામાં આવે તો બંને પક્ષોને એટલે કે અનગાર અને સાગાર બંનેને લાભ થવાનો સંભવ છે. આશા છે કે અમારી આ વિનતી ઉપર અમારે પળે સાધુ સારી સમુદાય અવશ્ય ધ્યાન આપશે.
કરચલીઆના શ્રાવકે શ્રી સંભવનાથ સ્વામી વગેરે ભગવતની પ્રતીમાઓને વાણીઆવાડથી કરચલી આમાં લઈ આવ્યા તેની પાછળથી વાણીવાડના જાગીરદારને તે ખબર પડતાં પિતે ઘણું ઉદાસ થઈ ગયા પણ દેવની પ્રતિમા અને તે પણ પરાઈ એટલે તે ઉપર સત્તાનું જોર તે ચાલી શકે જ નહીં, પરંતુ પિતાને આશય એ ખરા કે અહીંથી લઈ ગયા એ ઠીક નથી થયું, માટે આપણે પરીક્ષા કરીએ કે અધિષ્ઠાતાની પાછા વાણીઆવાડમાં આવવાની મરજી છે કે કેમ ? આમ વિચારી કરામાં એકઠા થઈ આપ હવે વાણીઆવાડ પાછા પધારશે કે કરચલીઓમાંજ રહેશેઆ મતલબની બે ચીઠ્ઠી લખી એક કન્યા પાસે ઉપડાવી; જેમાં અમે કરચલી આમાંજ રહેશું આમ ચીઠ્ઠી આવી જેથી તેઓ નિરાશ થયા અને તેમાં પણ આનંદ માની તેઓએ સંતોષ માની લીધું. આ વાત કરચલીયાના શ્રી સધને ખબર પડતાં તેમના આનંદની સીમા રહી નથી. મનના બધાય વહેમ નીકળી ગયા. સત્ય છે પુણ્યશાળી રે, પગે પગે નિધાન હોય છે. જીવનું પુષ્પ ચઢે છે ત્યારે બધા સારા સંગો મળી આવે છે,
(મળેલું)

Page #40

૩૭૬
આત્માનંદ પ્રકાશ,
દીક્ષા. ધાંગધ્રાના રહીશ શા. શાંતિલાલ કસ્તુરચંદ જેમની ઉમ્મર ૨૫ વર્ષના આશરે છે જ્ઞાતે દશા શ્રીમાલી વાણી છે. પાંચપ્રતિકમણ, પ્રકર ગ, વ્યાકરણ, પંચકાવ્ય, વિગેરેને અભ્યાસ મેસાણા બનારસ પાઠશાળામાં કરેલો છે. તેઓરી પિતાના પીતા તથા આપ્તવર્ગની પરવાનગી મેળવી ગયા બીજા વૈશાખ વદી ૧૦ સોમવારના રોજ સાયણ મુકામે પંન્યાસ કમળવિજયજીના શિષ્ય મુનિ મેહનવિજયજી પાસે દીક્ષા તેમના શિક તરીકે લીધી છે.
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભાનો વાર્ષિક મહોત્સવ. ચાલતા જેઠ સુદી તેના જ ભાવનગરમાં આ સભાની વર્ષગાંઠ નિ. મિત્તે અને જેઠ સુદી ના રોજ શ્રી સિદ્ધાચલજી ઉપર સ્વર્ગસ્થ મહાત્મા શ્રીમદ વિજયાનંદસૂરી (આત્મારામજી મહારાજ)ની સ્વર્ગવાસ તિથી નીમિત્તે કરવામાં આવેલા મહેસ.
શ્રી જન આત્માનંદ સભાને સ્થાપન થયા આગણુશ વર્ષ પુરા થઈ વિમું વર્ષ શરૂ થવાથી આ માસની શુદી ના જ સભાની વર્ષગાંઠ હોવાથી, આ ઉ. ત્તમ પ્રસંગને માટે પ્રથમ આમંત્રણ પત્રિકાઓ છપાવી બહારગામના મેમ્બરને મોકલવામાં આવી હતી.
જેઠ સુદ ૯ના રોજ દરવર્ષ મુજબ વાર્ષિક મહોત્સવ. સભાના મકાનને વજા, પતાક
એવા રણગારી, તેમાં પ્રથમ સ્વર્ગવાસી પૂજ્યપાદ ગુરૂરાજની છબી પધરાવી, ઉપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રીમદ્દ વીરવિજય”ના પ્રશિષ્ય શ્રી પ્રેમવિજયજી મહારાજની સાથે સ્તુતિ કરવા સાથે વાસક્ષેપથી સવ સભાસદેએ સવારના સવાઆઠવાગે ગુરૂ પૂજન કર્યું હતું. ત્યારબાદ નવાગે–પ્રભુ પધરાવી મરહુમ આચાર્ય મહારાજશ્રીકૃત નવપદજીની પૂજા ભણાવવામાં આવી હતી. જે વખતે મેમ્બરે ઉપરાંત અન્ય ગ્રહસ્થાએ પણ સારી સંખ્યામાં હાજરી આપી હતી. તથા બપરના વોરા હઠીસંગભાઇ ઝવેરચના તરકથી આવેલ રકમના વ્યાજમાંથી. તેમજ તુટતા રૂપિઆનું મેમ્બરથી થયેલ ફંડથી સ્વામીવાત્સલ્ય કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ જેઠ સુદી ૭ના રોજ સાંજની મીક્ષ ટ્રેઇનમાં આત્માનંદ સભાના સુમારે પપ મેઅર શ્રી સિદ્ધાચલજી ગયા હતા.
જેઠ સુદ ૮ના રોજ સવારના પ્રથમ ડુંગર ઉપર માટી ઢકમાં જ્યાં સ્વર્ગવાસી ઉકત મહાત્માની મૂર્તિ સ્થાપન કરવામાં આવેલી છે ત્યાં સ્તુતિ કરવા સાથે વાસક્ષેપથી પૂજા કરવામાં આવી હતી. તે દીવસે વરસાદ ઘણે પડવાના કારણે પા ભણાવવાનું કચ્છીની ધર્મશાળામાં કે જ્યા ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રી વિરવિજયજી મહારાજ બીરાજમાન હતા ત્યાં પ્રથમથી નકી થયા મુજબ મુનિરાજશ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજકૃતશ્રી નવાણું પ્રકારી પૂજા ભણવવામાં આવી હતી. અને તેજ દીવસે ગીરીરાજ ઉપર શ્રી આદિશ્વર ભગવાન, પુંડરીકજી મહારાજ, શ્રી શાંતિનાથજી મહારાજ, પાદુકા, અને આત્મારામજી મહાજની મૂતિને સુંદર આંગી રચવામાં આવી હતી, અને યાત્રા, પૂજા, ભાવના વગેરે ઉત્તમ કાર્યો કરવામાં આવ્યાં હતાં.

Page #41

પૂજ્યપાદ ગુરૂરાજ શ્રી આત્મારામજી મહારાજની જયંતી. ૩૭૭ આ નિમિત્તે કલ ખર્ચ વંથલી નિવાસી શેઠ દેવકરણભાઇ મુળજી તરફથી આપવામાં આવેલ હતા,
પૂજ્યપાદ સ્વર્ગવાસી શ્રી વિજયાનંદસૂરિ આત્મારામજી
મહારાજની જુદે જુદે સ્થળે ઉજવાયેલી જયંતી. તારીખ ર૦ માહે જુન સને ૧૯૧૫ ના રોજ સવારના આઠથી અગીઆર સુધી શ્રી ઇડરગઢ મધે જમાશાહની ધર્મશાળામાં શ્રી સદ તપગચ્છાચાર્ય વિજયાનસૂરી શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સાહેબની બેયંતી ઉજવવાનો મેળાવડો શ્રીમદ્ જેનાચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રમુખપણે નીચે કરવામાં આવ્યા હતાબાસરૂઆતમાં શ્રી મહાવીર ભુનાં તેમ શ્રી ગુરૂભકતીનાં મંગલાચરણ, છેદા થા બ્લેક ગાવામાં આવ્યા હતા અધ્યક્ષ સ્થાને બીરાજેલા શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરે શ્રીમદ વિજયાનંદસૂરીશ્વરને પરીચય કરાવી તેઓશ્રીના જીવન ચરિત્રનું વિશેષ વર્ણન કરવાને આપણું પ્રસિદ્ધ વકતા મુનીમહાજજ લબ્ધીવિજયજી શ્રીને આજ્ઞા આપવાથી તેઓ સાહેબે ઘણું અસરકારક રીતે
સ્વર્ગવાસી ગુરૂ રાજનું જીવન ચરિત્ર કહી બતાવ્યું હતું. ત્યારબાદ મુનીમહારાજ ગંભીરવિજયજીએ ચાલુ વિષય પર ટુંક વિવેચન કરી બતાવ્યું હતું. બપોરના વખતે શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજીના દહેરાસરમાં શ્રીમદ્દ જૈનાચાર્ય વીજયાનંદસૂરી. શ્વરજી કૃત નવપદજીની પુજા ભણાવવામાં આવી હતી ત્યારબાર શ્રીમદ્ સ્વર્ગીય તપગચ્છાચાર્ય વિજયાનંદસૂરીશ્વરજીનો ફેટે પાલખીમાં પધરાવી અતિધામધુમથી વરડે ચઢાવવામાં આવ્યે હતો એ રીતે જયંતી કરવામાં આવી હતી.
હૈદરાબાદ (દક્ષિણ માં જયન્તી ઉત્સવ. પ્રાતઃ સ્મરણીય પરમપકારી ન્યાનિધિ આચાર્યવર્ય શ્રીમદ આત્મારામજી મહારાજશ્રીના જયન્તી દીવસે મુનિ મહારાજશ્રી દેલતવિજયજી મહારાજજીના સદુપદેશથી અહીંના પ્રસિદ્ધ શેઠ હીરાચંદજી પુનમચંદજી છેલાણું તરફથી કેઠીના દેરાસરમાં સંગીતના ઠાઠમાઠ સાથે પૂજા ભણાવી હતી શ્રીયુત મુ. મ. શ્રી વૃલભવિજયજી મહારાજ કૃત્ આચાર્ય મહારાજની લાવણ તથા સ્તુતિ ગઈ હતી સાંજના શેઠ સાહેબ તરફેથી સ્વામીવાત્સલ્ય થયે હતો,
પાટણમાં પ્રવત્ત કજી મહારાજ શ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજના અધ્યક્ષપણા નીચે, આ સિવાય મંદિરમાં મુનિરાજ શ્રી હંસવિજયજીના પ્રમુખપણ નીચે, મુંબઇમાં મુનિરાજ શ્રી લલિતવિજયજી મહારાજના અધ્યક્ષયણ નીચે, શ્રી સંધ તરફથી જયંતી ઉજવાઈ હતી. તેમજ પંજાબમાં અંબાલા, ગુજરાનવાલા, હશીયારપુર-લુધીયાના-માલેરકેટલા-સનખતર-નારલ-અમૃતસર, પઠ્ઠી-છરા કસુર, લાહેર, જબુ, રામનગર, સમાના, જલંધર, નીકોદર, નારેવાલ, જડિબાલા વગેરે સ્થળોએ દર વર્ષના રિવાજ મુજબ જેઠ સુદ ૮ ના રોજ યંતી ઉજવવામાં આવી હતી. ગુજરાનવાળા અને અંબાલા એ બે શહેરમાં આ વર્ષે જ ઘણાજ ઠાઠથી જયંતી ઉજવવામાં આવી હતી.

Page #42

૩૮
આત્માનંદ પ્રકાશ
શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ આત્મારામજી મહારાજના પરિવાર મંડળના મુનિરાજના ચાતુર્માસને નિર્ણય અને
ઉકત મહાત્માઓને વિનંતિ. પૂજ્યપાદ શ્રીમદ્ વિજયનંદસૂરિ (આત્મારામજી) મહારાજના પરિવારના મુનિરાજોને વિનંતિ કે તેઓશ્રીના ચાતુર્માસ કયા કયા સ્થળે નકી થયા છે તેના તે. મજ કેટલાક મુનિરાજે છે, વડિલ મુનિમહારાજના નામ સાથે અમેને જણાવવા કૃપા કરવી, જેથી આ માસિકમાં તે સર્વની જાણ માટે પ્રગટ કરાય.
નીચે મુજબના મુસિજેના ચાલુ માસમાં ખબર અમને મળ્યા છે તેનું લીસ્ટ નીચે મુજબ છે.
સુરત-ગેપીપુરા,
ઠે. શેઠ નગીનદાસ ઝવેરચંદ. ૧ મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજ્યજી ૪ મુનિરાજ શ્રી તિલકવિજ્યજી ૨ , , વિમલવિજયજી ૫ , વિચિસણુવિજયજી ૩ ,, , વિબુધવિજયજી ૬ મિત્રવિજયજી
અંબાલા શહેર પંજાબ ૧ મુનિરાજ શ્રી હીરવિજયજી ૨ મુનિરાજ શ્રી સુમતિવિજ્યજી
મુંબઈ લાલબાગ પાંજરાપોળ ન ઉપાશ્રય. ૧ મુનિરાજ શ્રી લલિતવિજયજી ૪ મુનિરાજ શ્રી વિચારવિજયજી ૨. ,, , ઉમંગવિજયજી ૫ ,, ,, સાગરવિજયજી ૩ , , વિજ્ઞાનવિજયજી
વડાદરા. ૧ , , કસ્તુરવિજયજી ૨ મુનિરાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી
વલાદ જીલ્લા અમદાવાદ. ૧ ,, ,, વિવેકવિજયજી ૨ મુનિરાજ શ્રી ઉત્તમવિજયજી
વડનગર--- માલવા. ૧ પન્યાસજી મહારાજશ્રી સેહનવિજયજી ગણિ ૨ મુનિરાજશ્રી સમુદ્રવિજયજી

Page #43

આ સભાનું જ્ઞાનોદ્ધાર ખાતું અને હાલમાં છપાતા
ઉપયોગી ગ્રંથો, તેમાં થતા જતા સંખ્યાબંધ વધારો,
માગધી-સંસ્કૃત મૂળ, અવચૂરિ મકાના થે. ૧ ૮ સત્તરીસય ઠાણુ સટીક ” શા. ચુનીલાલ મચ'દ પાટણવાળા તરફથી ૨ સિદ્ધ પ્રાભૃત સટીક ” પ્રાંતિજવાળા શેઠ કરમચંદ ની બીજી સ્ત્રીના
મરણાર્થે હા.શેઠ શગનલાલ કરસચદ તરફથી. ૩ (( પ્રતિકમણુ ગર્ભ હેતુ ” શા. હીરાચંદ ગહેલ અંદની દીકરી બેન પશી
આઈ પાટણવાળા તો ફથી, ૪ % દાન પ્રદીપ ?”
- શા, મુળજી ધરમશી તથા દુર્લભજી ધરમશી
પોરબંદરવાળા તરફથી. ૫ ૮ મહાવીર ચરિત્ર » શ્રી નેમી. શા, જીવરાજ મતીચ' તયા પ્રેમ જી ધ૨ચંદ્રસૂરિ કૃત. ‘મશી પરખ'દરવાળા તરફથી શ૪, મુળજી
ધરમશીના સમરણાર્થે. ૬ ૮૪ સંબધ સિત્તરી સટીક ?? શા. કલ્યાણજી ખુશાલ વેરાવળવાળા તરફથી. ૭ ૬૬ સમયસાર પ્રકરણુ સટીક ?? શેઠ મોતીચદ દેવચંદ માંગરેાળવાળા તરફથી. ૮ ગુરુગુણષટ ત્રિશિકા સટીક '' શા, સેમચઢઉત્તમચં' માંગરોળવાળા ત. ૯ ૬૬ ષટથાનક પ્ર-સટીક ” શા, પ્રેમજી નાગરદાસની માતુશ્રી બાઈ ૨
નીયાત ખાઈ માંગરોળવાળા તરફથી. ૧૦ * ચત્યવંદન મહાભાષ્ય ” શા, કુલચંદ વેલજી માંગરોળવાળા તરફથી ૧૧ ૮૯ સુમુ ખાદિમિત્ર ચતુષ્ક કથા ” શા. ઉત્તમચંદ હીરજી પ્રભાસપાટણુવાળા ત. ૧૨ ‘K ષડાવશ્યક વૃત્તિ નમિસા-કૃત” શા, હરખચંદ મકનજી પ્રભાસપાટણવાળા તે. ૧૩ % પેથડ ઝાંઝણુ પ્રખ'ધ ” શા. શાહનદાસ વસનજી પોરબંદરવાળા. ત. ૧૪ “ પુચન ચરિત્ર ? શા. મનસુખભાઈ લલ્લુભાઈ પથાપુરવાળા ત. ૧૫ ), કુમારપાળ પ્રબંધ
} શ્રી જિનમંડનગણી કૃત
શેક લલ્લુભાઈ નથુભાઈ પાટણુવાળા તરફથી. ૧૯ સસ્તાર& પ્રકીર્ણ સટીક ?? શા. ધરમશી દેવી'દજી માંગરોળ
વાળા તુ. ૧૭ “શ્રાવકધર્મ વિવિધ પ્રકરણ સટીક” શા. જમનાદાસ મારારજી માંગરોળવાળા ત. ૧૮ અષ્ટકજી, ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રી યશોવિજયજી કૃત મૂલ અને શ્રીમદ્
દેવચંદ્રજી મહારાજ કૃત જ્ઞાનમંજરી ટીકા સહિત ૧૯ ૮ ક૯પસૂત્ર સુબાધિક ટીકા ” શા. ચુનીલાલ સાકરચંદ પાટણુવાળા તર. ૨૦ * પ્રાચીન ચારકર્મ ગ્ર’થ ટીકા સાથે શેઠ પ્રેમચંદ ઝવેરચ% પાટણવાળા તરફથી. ૨૧ “ ધર્મ પરિક્ષા શ્રીજિનમંડનગણી કૃત. બે શ્ર. વિકાએ પાટણ તરફથી

Page #44
22 ઇન્સમાચારી સટીક શ્રીમદ– શા, લલુભાઈ ખુમચ‘દની વિધવા બન - ચોવિજયજી ઉપાધ્યાયજી કૃત. મેનાબાઈ પાટણવાળા તરફથી. 23 84 ઉપદેશ સ સતિકા ?? હેન વીજ નીખાઈ વડોદરાવાળા તરફથી 24 88 પંચ નિગ્રંથી સાવચૂરિ. 25 16 પુર્યત આરાધના સાવચેરિ.. 26 4 પ્રજ્ઞાપના તૃતીયપદ સંગ્રહણી સાવચૂરિ. 27 ' છેદય સત્તા પ્રક" શુ સાવચૂરિ, 28 88 પ‘ચ સંગ્રહ.” શેઠ રતનજી વીરજી ભાવનગરવાળા તરફથી. , 29 88 શ્રાદ્ધ વિધિ. | શેઠ જીવણુ ભાઈ જેચંદ ગાઘાવાળા તરફથી. 30 88 પ્રતિમાશતક “ઘુ ટીકા. શા. ગોવિંદ્રજી વિઠ્ઠલદાસ વાળુકડવાળા તરફથી. 31 ષડ્રદર્શન સમુરીય, ' શેઠ જીવણુભા ઈ જેચંદ ગાઘાવાળા તરફથી. 32 4 શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર " શ્રીમદ્દ ભાવવિજયજી ગણીકૃત ટીકા. બાબુ સાહેબ - ચુનીલાલજી પન્નાલાલજી મુ ખઈવાળા તરફથી. 33 68 બૃહત સંઘયણી શ્રી જિનભદ્રગણી ક્ષમાં શ્રમ , કૃત, ?? એક સભા તરફથી, 34 88 જીવાનુશાસન સટીક શા મગનચ 8 ઉમેદુચંદની વિધવા બાઈ - ચંદન પાટણવાળા તરફથી. 35 " ક્ષેત્ર સમાસટીકા " શેઠ રુમ મૃતલાલ છગનલાલ ભાવનગરવાળા તરફથી. 36 “કુવલયમાલા [ સ રકૃત ]" 37 ધ્રુમીલ ચરિત્ર 38 ધન્ના ચરિત્ર એક શ્રાવક તરફથી એકલા ભાષાંતરના છપાતાં ગ્રંથા. 39 " શ્રા દ્ધગુણ વિવિ રણ ?(ભાષાંતર) વારા હઠીસંગભાઈ ઝવેરચંદ ભાવનગરવા૪૦ “તપાવલી(તપ૨ને મહાદધિ)” વિધિ વિધાન સહિત ગુજરાતીમાં પ્રત આકારે. શેઠ આણંદજી પરાતમના તરફથી. 41 " પૂજા સંગ્રહ " પૂજ્યાપા ન્યાયાભાનિધિ શ્રીમદ્દ વિજયાનંદસૂરિ ( આત્મા રામજી ) મહારાજ કૃત તથા મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજ કૃત) ઉપરના ’થા સિવાય બીજા થથાની પણ ચાજના થાય છે, તેની પણ જાહે. 2 ખબર હવે પછી આપવામા આવશે. આસભામાં આમાસમાં નવા દાખલ થયેલા માનવતા સભાસદો 1 શેઠ ચુનીલાલ મનસુખલાલભાઈ ખભાત વાળા લાઇફ મેમ્બર-મુબઈ 2 શા. પરશોતમદાશ જ ગજીવનદાસ વાર્ષિક મેમ્બર-ભાવનગર, 3 શા. દીપચંદ વેલચંદ ભાવનગ૨, 5 હાલ દીલી. For Private And Personal Use Only