Atmanand Prakash Pustak 012 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531140/1

Page #1

P
THIRAMANANDPRAKASH REGISTERED No. B. 431 SIOmmamiSamamammemmmam
0 श्रीमधिजयानन्दसूरिसद्गुरुज्यो नमः .
ASER 999359980CR692bSSSSCREERS50666986 ORDPRESED
MEDGamananewmmmmmmmmm
355696580000056689
आत्मानन्द प्रकाश.
awmawwamwammana-Perma
SEARNERBO90000059935925220002020-00-00-00-3800
सेव्यः सदा ससुरु कल्पवृकः शान्तिः स्वान्तारूढा जवति नवततिज्रान्तिरुन्मूलिता च झानानन्दोह्यमन्दः प्रसरति हृदये ताविकानन्दरम्यः । अर्हाण विनादो विशदयति मनः कर्मकहानलाम्जः। आत्मानन्दपकाशो यदि नवति नृणां नावभृद्-हृष्किाशः।। Re-5-5-
- 0
53 पुस्तक १५. वीर संवत् २४४१ फागुन. आत्म सं.१ए.रअंक मो.हा
resedesewwweso8526-26छस प्रकाशक-श्रीजैन आत्मानन्द सभा. भावनगर.
م
१२४३
વિષયાનુક્ર મણિકા ૐ નમ્બર, વિષય,
.न. वि . ११अभुतुति शु३२तुति ... ...२०१५ २३५४४...
२४३ स्तुति... ... ... ...२०२७ भुनिविहारथी थतामा २२3 उपन्यास श्रीमानलाय मलारी- रविवायर ... ... .. २२६
नुव्याच्या ... ... २०२ौनान्नति ... ... ...२२८ ४च्याश्रवभिभासा... ...श्र १० निराधार श्राविया भाटे सवा. - ૫ એક સમાચનાકારની અજ્ઞાનતા ૨૧૮ માં આવેલું સુરત માં ફુડ ... ૨ ૩૧.
११ वर्तमान सभायार ... ...२३२ વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪
admurv Swamannamom wwwimmit
श्री
.....
ધી આનંદ મીટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલામરાંદ લલુભાઈએ છાપ્યું ભાવનગર
Oli
*

Page #2

અમારો સત્કાર.
4 દેશી વેપારી ચેમ્બર ?” (માસિક) પ્રગટ કર્તા, મુંબઇની ધી ચેમ્બર ઓફ કોમર્સ પુરતક છઠું ફિયુઆરી અક ૮ મે ૧૯૧૪ માં જણાવે છે કે-ભાવનગર ખાતેની શ્રી જૈન આમાનંદ સભા તરફથી સંવત ૧૯૬૬ થી ૧૯૬૮ સુધીના ત્રિવાર્ષીક રીપટે અમારા તરફ મોકલી આપવામાં આવ્યા છે તેની આભાર સાથે પહોંચ સ્વીકારવા રજા લઈએ છીએ. આ રિપેટ ઉપરથી જણાય છે, કે જે ઉંચ હતુથી આ સભાની સ્થાપના થઇ છે, તે જાળવી રાખવા ઉતમ પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આ સભા તરફથી મામાનદ પ્રકાશ નામનું માસિક ચોપાનિયું બહાર પાડવામાં આવે છે, અને તેમાં ધામિર્ક, નૈતિક, વ્યહવારિક વિષય ચર્ચવાડ્યાં આવે છે. તેનું લવાજમ વરસ ૧ ના રૂા. ૧) એકજ રાખવામાં આવ્યા છે, આ સભા તરફથી ધર્મને લગતા ઉપયોગી ગ્રંથા પ્રસિદ્ધ કર્યોથી ભેટ આપવાના પ્રયાસે કરવામાં આવે છે, અને તે ખરેખર પ્રશંસનિય છે, આ સભા તરફથી પ્રસિદ્ધ થતાં પુસ્તકૅના બુફાળે ફેલાવો કરવા પણ યોગ્ય પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આ સભાએ માત્માનંદ ભવનના નામનું એક જ્ઞાનલય બંધાવેલું છે. આ જ્ઞાનાલયમાં પુતકે સાચવી રાખવા માં સભા સારા પ્રયાસ કરે છે, અને કેટલાક સાધુ મુનિમહારાજના પિતાના ઉપયોગનાં પુસ્તકા, પ્રતા, ગ્રંથા વિગેરે પણ આ સભાના મકાનમાં રક્ષણાર્થે આવેલા છે. આવી રીતે જો જુનાં પૂરતકાના સંગ્રહ એક સ્થાને થઈ જાળવી રાખવામાં આવે તો તે ભવિષ્યમાં પણ ઉપયોગી થઈ પડયા વિના રહે નહીં. આવી રીતે આ સભા ધર્મ અને કેળવણીના પ્રચાર માટે ઘણું અગત્યનું કામ બજાવી રહી છે, અને અમે તેના તે કાર્ય માં તેને તે ઇચ્છીએ છીએ.
vaca આ સભા તરફથી હાલમાં નવા છપાયેલા ગ્રંથા. ૧ જૈન ગ્રંથ ગાઝેડ. (જૈન માર્ગ દર્શક ભેમીયેઃ) રૂા. ૧-૦-૦ ૨ શ્રી જંબુસ્વામી ચરિત્ર. (ભાષાંતર ) » ૦-૮-૦ શ્રાદ્ધગુણ વિવરણુ.
(સંરક્ત)
ક ૦-૧૦૦૯
૦૪ ધર્મ રત્ન લધુ ટીક્રા
૦-૧૨૫ સમ્યક કૈમૃદિ.
છ ૯-૧૦૬ પંચસૂત્ર સટીક.
છે ૦-૬-૦ ૭ ચંપકમાલા કથા. ૮ અ૯૫બહુવ વિચાર
• =૨-૦ હ સુદરોંના ચરિત્ર ૧ આચારપદેશ.
, ૦-૩૧૧ રોહિણી અરોકચંદ્ર કથા
છ ૦૨-૦ ૧૨ શ્રી નવાણું પ્રકારી પૂજા વિસ્તારથી અર્થ સહિત ૦-૮-e, માત્ર સંત પ્રથા જ જ્ઞાનભંડાર અને તેના અભ્યાસી મુનિ મહારાજાઓને તેગાના વિલન માત (હૈયાત) વડિલ મુનિરાજેની તૈખીત આજ્ઞાથી પાચ્ચેજ પૂરતા પૈસાનું (શ્રાવના નામનું વીe પીટ કરી મોકલવામાં આવે છે. બીજાને ઉપરની કિંમતથી મોકલવામાં આવશે. પોસ્ટેજ૬)
૦-૬-૦

Page #3

श्री
आत्मानन्द प्रकाश.
જફિજિકિશોજિલિ શિકિછત્રમિક્ટિફિક
इह हि रागद्वेषमोहायनिजूतेन संसारिजन्तुना शारीरमानसानेकातिकटुकःखोपनिपातपीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थ परिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
శనకరనకరంగా
$ ged ૨] વોર સંવત ૨૪૪૧,
પુન. ગ્રામ, સંવત ૨ [ ા પો. હું
પ્રભુ સ્તુતિ,
શાર્દૂલવિડિત. જે પૂર્વે શુભદેશના વચનના ગરવે ગાજતા, જે ભારે શુભ ભાવના જલતણું વર્ષ કરી રાજતા, શ્રી ભામંડળ વિદ્યુતે ચળકતા પર્વ દ નભે જે ઘણાં, તે શ્રીવીર “ઘને નિત્ય હરજે ટુર્મિક્ષ પુ ણ . ૧
ગુરૂસ્તુતિ,
શિખરિણી. અપારે સંસારે અભયકર આલંબન ધરે, “સુબોધી નેહે જે અમિત ઉપકારે અતિ કરે; રહે આત્મારામે રમણ કરી અધ્યાત્મ રસમાં,
સદા જામી પ્રેમે ગુરૂવર નમે તે સુર સમા. ૨ ૧ પૂર્વકાળે. રે શોભતા. ૩ ભામંડલરૂપી વિજલીથી. ૪ સમવસરણની પર્ષદા રૂપી આકાશમાં. ૫ શ્રી મહાવીર ભગવાનરૂપી મેધ. ૬ પુણ્યના દુકાળનો નાશ કરો એટલે પુષ્યને સુકાળ કરે.
- ૧ અભય કરનારો ટેકો આપે છે. ૨ સારો બોધ આપી. ૩ લણ. ૪ આત્માના આરામમાં રહે. બીજો અર્થ શ્રી આત્મારામજી મહારાજ. ૫ સુર સમાન.

Page #4

Re૨
આત્માનંદ પ્રકાશ
गुरुस्तुति. વંદન આતમરામ મુની! જગવઘ મુનિશ્વર તુજ સૂરી! શુદ્ધ ચારિત્ર ધારક, પ્રભુ પંથ પ્રવર્તક ધન્ય સૂરી! કુમત ત્યાગી, દઢ વૈરાગી, સમતા સંગી, વંદ્ય સૂરી! કુળ દ્ધારક, શાસન નાયક; પુન્ય પ્રભાવક, આમ સૂરી ! મિથ્યાત્વવાદી નિજમદ ત્યાગી; તમચરણે આવી નમતા જ સૂરી! ગુણાનુરાગી, વિદેશવાસી, મૂર્તિ સ્થાપી પૂજતાજ સૂરી! ઉજવલ કીર્તિ, રવિ ત પ્રકાશી, દશદીશ ગાજી રહીજ સૂરી! નિત્ય જ્ઞાન મચી, સુ ગ્રંથ રચી, અધિકાર હો જગતાત સૂરી ! આત્મત જગાવી, સ્થળ દેહ ત્યાગી, તમ બાળવિયેગી દે દર્શન
સૂરી ! સુપંથે વિચરવા, તમ ધ્યાનજ ધરવા શુભ મતિ અર્પે હે ભવ્યસૂરી ! શાન્તિ અર્પો, અમી વર્ષા; શાસન રક્ષે રક્ષક સૂરી! ધમકુંડ લઈને, વિહાર કરતા; તમ ગુણ ગાતાં કમળસૂરી! વીર વિખ્યાતા, કાતિ જ્ઞાતા હંસ છે વલમ તમ શિષ્ય સૂરી! મન હર્ષ અતિ તમ ગુણ ગાતાં જયંતી દિન, વિશ્વવંદ્ય સૂરી! કલ્યાણકારક, નામ નિરંતર; ભવિજન વંદે તમ પાય સૂરી!
(નામાપી.)
પન્યાસ શ્રીમદ્ દાનવિજયજી મહારાજનું
( વ્યાખ્યાન ૮ મું.)
(ગતાંક પષ્ટ ૧૮૭ થી શરૂ)
જગત્કૃત્વ સંબધે કિંચિત્ વિચાર આજ સુધીમાં દેવ, ગુરૂ, ધર્મનું સ્વરૂપ તથા સાધુ અને ગૃહસ્થધમ તથા તે ધર્મને ચોગ્ય થવાના ગુણોનું કિંચિત્ સ્વરૂપ તથા મૂર્તિ સ્થાપન વિષે કિંચિત્ કહેલ છે. હવે જગત્ અનાદિ છે, અથવા જગના કર્તા કઈ છે તે વિષય કિંચિત્ સ્વરૂપ કહીએ છીએ, તેના એગ્યાએ ગ્યને વિચાર કરે તે આપ બુદ્ધિમાનેને આધિન છે.
जगत्संनवस्थेमविध्वंसरूप, रस्त्रीकेंघजाले नै यो जीवलोकं ॥ महामोहकूपे निचिकेप नाय स एक परात्मा गतिर्मे जिनेंः ॥ १ ॥

Page #5

પન્યાસજી શ્રીમદ્ દાનવિજયજીનું ધર્મ સંબધી ભાષણ
ભાવાર્થજગતનું ઉન્ન કરવું, ની રક્ષા કરવી, અને તેને નાશ કરે એવી જુઠી ઇદ્રજાલે કરીને જે પરમ દેવે આ જીવલેકને મહ મોહરૂપ કુવામાં નાંખેલે નથી, તેવા એક સ્વામી નંદ્રદેવ પરમાત્મા મારી ગતિને કરવાવાલે હૈ.૧ શિષ્ય-જગતને કર્તા કોણ છે?
ગુરૂ–જગત અનાદિ છે, તેને કર્તા કેઈ નથી. શિષ્ય-કર્તા વિના કોઈ વસ્તુ બને નહીં-તર્કસંગ્રહની ચોદય નામની ટીકામાં
जगतां यदि नो कर्ता, कुनालेन विना घटः ॥
चित्रकारं विना चित्रं, स्वत एव नवेत्तदा ॥१॥ અર્થ–જગને કર્તા જે કેઈન હોય તે કુંભારના વિના ઘડે તથા ચિ. તારા વિના ચિત્ર પણ સ્વયં થાય તેમ થતું નથી માટે કોઈ કર્તા હેવા સંભવ છે. ગુરૂ–જગને કઈ કર્તા માનીએ તો બહુ જ દૂષણે આવે છે. તે દૂષણો અનુ
કમેથી આગળ કહીશું. પ્રથમ તમે કહે કે જગને કર્તા કોને માને છે? શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે લોકતત્ત્વ નિર્ણયમાં કહ્યું છે કે,
वैष्णवं केचिदिच्छति, केचित्कालकृतं जगत् ॥
ईश्वरप्रेरित केचित्, केचित् ब्रमविनिर्मितम् ॥ १॥ અર્થ–જગને કઈ વિષ્ણુનું કરેલ કહે છે, કઈ કાળકૃત કહે છે, કેઈ ઈશ્વરની પ્રેરણાથી થયેલ માને છે, અને કેઈ બ્રહ્માનું બનાવેલ કહે છે. ઈત્યાદિ નાના પ્રકારના જગકર્તા મતાવલંબીઓએ માનેલ છે. શિષ્ય-જગતના રચનાર વિષ્ણુ ભગવાન જ છે, અને તેથી જ વિષ્ણુ વિના બીજાની ઉપાસના નિષેધ કરી છે. ચંદ્રદયને વિષે કહ્યું છે કે,
वासुदेवं परित्यज्य, य नपास्तेऽन्यदैवतम ॥
પિતો વાવીતી, રવનતિ કુષંતિ છે ? / અર્થ–જે પુરૂષ વિષ્ણુ ભગવાનને છોડીને અન્ય દેવની સેવા કરે છે, તે બેટી બુદ્ધિવાળે તૃષાતુર થયેલો ગંગાના કાંઠા ઉપર કુવાને ખેદે છે. ગુરૂ-તમારું કહેવું સત્ય છે કે કેમ તેને વિચાર કરે. તેજ ચંદ્રિયમાં વિષ્ણુનું ખંડન કરી મહાદેવની સેવા કરવા કહેલ છે. જુઓ કે –
महादेवं परित्यज्य, य उपास्तेऽन्यदैवतम् ॥ स मूढो विषमश्नाति, सुधां त्यत्तवा कुधातुरः ।। १ ॥

Page #6

૨૪
માત્માન પ્રકામ,
અથ-જે પુરૂષ મહાદેવને ત્યાગીને બીજા દેવની સેવા કરે છે તે, મૂખ ભૂખે થ થકે અમૃતને ત્યાગીને વિષનું ભક્ષણ કરે છે. આ પ્રમાણે વિધ હોવાથી ક્યા ઈશ્વરને કર્તા તરીકે માનવા? શિષ-વિષ્ણુ ભગવાનને જ માનવા, કારણ કે સેવકના ઉદ્ધારને માટે તે જ વારંવા૨ જન્મ લે છે. શ્રી ભગવદગીતામાં કહ્યું છે કે
यदा यदा हि धर्मस्य, ग्लानिर्भवति भारत ॥ अभ्युत्थानमधमेस्य, तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ १॥ परित्राणाय साधूनां, विनाशाय च दुष्कृताम् ॥
धर्मसंस्थापनार्थाय, संनवामि युगे युगे ॥३॥ અથ–હે અર્જુન ! જ્યારે જ્યારે ધમની હાનિ થાય છે, અને અધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે, ત્યારે ત્યારે હું આત્માને સરજું છું (અવતાર ધારણ કરું છું.) ૧ (શા કારણથી અવતાર ધારણ કરે છે તે કહે છે) સાધુઓના રક્ષણ માટે, પાપીએના નાશ માટે, અને ધર્મની સ્થાપના માટે હું દરેક યુગયુગમાં અવતાર લઉં
આ પાઠથી વિષ્ણુ ભગવાન્ જ જગકર્તા સિદ્ધ થાય છે. ગુરૂ–આ તમારા કહેવાથી વિષ્ણુ તે યુગયુગમાં અવતાર ધારણ કરે છે, પણ
જગની રચના કર્તા સિદ્ધ થતા નથી. વળી જે અવતાર ધારણ કરે છે તે તે કર્મ વિના જન્મ લે કેમ બની શકે? તે વિચાર કરવા ગ્ય છે. આ
વિષયમાં ચર્ચા ઘણી છે, પણ આ ઠેકાણે અપ્રાસંગિક હેવાથી કહેવાય નહિ. શિષ્યજગકર્તા બ્રહ્માજી છે. હારિતસ્મૃતિને વિષે કહેલ છે કે,
पुरादेवो जगत्सृष्टा, परमात्मा जलोपरि ॥ मुष्वाप नोगिपये के, शयने तु श्रिया सह ॥१॥ तस्य सुप्तस्य नाभौ तु, महत्पद्ममनूत् किन ॥ पद्म मध्येऽनवत् ब्रह्मा, वेदवेदांगनूषणः ॥॥ स चोक्तो देवदेवेन. जगत् सूज पुनः पुनः ॥
સો અા રસ, સાસુમાનુષ || 3 || અર્થ–પહેલાં પ્રલયકાળમાં જગની ઉત્પત્તિના કર્તા દેવ પરમાત્મા જળ ઉપર શેષનાગના ખોળારૂપ શયનને વિષે લક્ષ્મીની સાથે સૂતા હતા. (૧) તે સૂતેલા દેવની નાભિને વિષે એક કમળ પેદા થયું. તે કમળની અંદર વેદવેદાંગ કરીને ભષિત બ્રહ્માજી પેદા થયા. (૨) તે બ્રહ્માજીને દેના દેવ પરમબ્રહે કહ્યું કે, જગત રચે, બ્રહ્માજીએ પણ દેવ અસુર માનુષ્ય સહિત જગતને રચ્યું. (૩)

Page #7

પન્યાસ શ્રીમદ્ દાનવિજ્યજીનું ધમ સબંધી ભાષણ ૨૦૫ ગુરૂ–હે શિષ્ય, સાંભળ. પ્રલયકાળમાં જ્યારે જગતું ન હતું ત્યારે જળ કયાંથી
આવ્યું? જળ કોના આધારે રહ્યું? જળ ઉપર શેષનાગ કેવી રીતે રહ્યો? નાભિમાંથી શું કમળ પિદા થાય છે? ઈત્યાદિ –આ વચને કેવાં છે? તે તમે જ વિચાર કરશે. (આ ઠેકાણે ઘણું કહેવાનું છે, જે ટુંકમાં ન કહી શકાય.) બ્રહ્માજી પણ કર્તા યુક્તિથી સિદ્ધ નથી. તેમને કોણે પેદા કર્યા? ઈત્યાદિ વિચાર કરવા ગ્ય છે. વળી કહે કે જ્યારે જગની રચના કોઈ પણ ઈ
શ્વર કરે છે, તે તે જગતના રચનાર ઈશ્વરને આપ કેવા પ્રકારના માને છે? શિષ્ય-શું ઈશ્વર પણ જુદા જુદા પ્રકારના હોય છે? ગુરૂ-મતવાળાઓએ બે પ્રકારથી માનેલ છે. શિષ્ય-ક્યા ક્યા પ્રકારના ગુરૂ-કેટલાકે તે કેવળ ઈશ્વર જગની ઉત્પત્તિનું કારણ માનેલ છે. તથા કેટ
લાકે જીવ, પરમાણુ, આકાશ, કાળ આદિ સહિત ઈશ્વર જગની ઉત્પત્તિનું.
કારણ માનેલ છે. તમે કેને માને છે? શિષ્ય–વેદાદિ શાસ્ત્રમાં કેવળ ઈશ્વરને જ જગતની ઉત્પત્તિનું કારણ કથન કર. '
વામાં આવેલ છે તે માનીએ તે તેમાં શું ફૂષણ આવે છે? ગુરૂ-તમારું કહેવું ઈશ્વરને બહુ જ કલંકીત કરે છે. શિષ્ય-જગત્ રચવામાં ઈશ્વરને શું કલંક આવે? ગુરૂ–દરેક કાર્ય કરવામાં ઉપાદાન કારણ તથા નિમિત્ત કારણાદિ હોય છે-ઉપા
દાન વિના કેઈ કાય થતું નથી. તે જગત્નું ઉપાદાન કારણ કેણુ? શિષ્ય-ઇશ્વર પિતાની શક્તિથી જ જગત રચે છે, માટે ઈશ્વરની શક્તિ જ ઉપા
દાન કારણુ માનીએ તે શું દૂષણ? ગુરૂ–ઈશ્વરની શક્તિ ઈશ્વરથી ભેદ છે કે અભેદ છે? ભેદ છે તે તે જ છે કે ચેતન?
જે જડ છે તે તે નિત્ય છે કે અનિત્ય. જે કહેશે કે ભેદ છે, ને તે જડ છે તેમજ નિત્ય છે તે પછી તમારું કહેવું કેવળ ઈશ્વર જ જગનું કારણ છે એ સત્ય કેમ બનશે? જે કહેશે કે ભેદ છે, જડ છે, અને અનિત્ય છે તે પછી તે અનિત્ય શક્તિ શાથી ઉત્પન્ન થઈ? જે કંઈ બીજી શક્તિથી ઉત્પન્ન થઈ તે તે પણ ભેદ, કે અભેદ, જે ભેદ કહે છે તે જડ કે ચેતન? જે જ કહો તે તે નિત્ય કે અનિત્ય નિત્ય કહે તે પૂર્વનું જ કહેલ દુષણ આવે, . અને જે અનિત્ય કહે તે તેની ઉત્પત્તિ શાથી થઈ? ઇત્યાદિ અનવસ્થા દૂષણ આવે અને જે ચેતન કહે તે પૂર્વનાં જ દૂષણે આવે, તથા જે ભેદ કહે તે ઇશ્વરજ સિદ્ધ થયા, અને ઈશ્વરાજ જ્યારે તે ઉપાદાન કારણ થયા તે સર્વ વસ્તુ રૂપ ઇશ્વર થયા. જ્યારે ઈશ્વર જ સર્વ વસ્તુ ૨૫ થયા

Page #8

આત્માનંદ પ્રકાશ
તે, ઉંચ, નીચ, સુખી, દુઃખી, ગાય, ભેંસ, ઘોડા, હાથી, સ્વર્ગ, નરક, જ્ઞાની, અજ્ઞાની સવ પોતે જ થયા. અને જ્યારે સવરૂપ પતે ઈશ્વર જ; તે પછી વેદ પુરાણ કુરાનાદિ શાસ્ત્ર કેને વાસ્તુ બનાવ્યાં? તે સર્વને વિચાર કરીએ
તે શું યુક્તિયુક્ત ગણાય? કદાપિ નહિ. શિષ્ય-સર્વ શક્તિમાન હોવાથી ઈશ્વરે ઉપાદાન કારણ વિના જ જગત રચ્યું? ગુરૂ–કારણ વિના કેઈ કાર્ચ થાય નહિ. માટે ઉપાદાન કારણ વિના જગત્ રચ્યું
એ તમારું કથન કેઈ બુદ્ધિમાન પુરૂષ તે નહિ માને. વળી સર્વ શક્તિ
માનું માનવામાં ચકક દૂષણ પણ આવે છે. શિષ્ય-ચક્રદૂષણ કોને કહે છે? અને તે કેવી રીતે આવે ? ગુરૂ–પ્રથમ કેવળ ઉપાદાનાદિ કારણ વિના ઈશ્વર હતા એ સિદ્ધ થાય તે સર્વ
શક્તિમાન સિદ્ધ થાય. જ્યારે સર્વ શક્તિમાન સિદ્ધ થાય ત્યારે જગના કર્તા સિદ્ધ થાય જ્યારે જગતના કર્તા સિદ્ધ થાય, ત્યારે ઉપાદાનાદિ કારણ રહિત કેવળ ઈશ્વર હતા એમ સિદ્ધ થાય. આનું નામ ચકકદૂષણ છે. ઉપાદાનાદિ કારણ રહિત કેવળ ઈશ્વર તે સિદ્ધ થતું નથી. વળી ઈશ્વરે જ્યારે જીવ રચ્યા ત્યારે (૧) કેવળ નિર્મળ (૨) પુન્યવાળા (૩) પાપવાળા (૪) અધ પુન્ય અને અર્ધ પાપવાળા (૫) ઘણું પુન્ય અને થોડા પાપવાળા (૬) ઘણું
પાપ અને ભેડા પુન્યવાળા ઈત્યાદિ છે ભેદમાંથી કેવા પ્રકારના રચ્યા? શિષ્ય-પુન્ય પાય રહિત કેવળ નિર્મળ રચ્યાને પ્રથમ પક્ષ માનીએ તે શું
હૃષણ આવે ? ગુરૂ–જે પ્રથમ પક્ષ કહે તે સર્વ જી નિમળજ હોવા જોઈએ, અને જ્યારે
સર્વ જી નિર્મળ છે તે ઉચ, નીચ, સુખી, દુઃખી કેમ જોવામાં આવે છે? તથા શાસ્ત્રો પણ કેના વાસ્તે રચેલ છે? તથા પુન્ય પા૫ નથી તે સ્વર્ગીદિક ગતિમાં નિર્દે તુક કેમ જાય? શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે શાસ્ત્ર વાર્તા સમુચ્ચયમાં કહેલ છે કે,
नरकादिफले कांश्चिन, कांश्चित्स्वर्गादि साधने ।
कर्मणि प्रेरयत्याशु स जंतून केन हेतुना ॥ १ ॥ અર્થ-જીવ નિમલ છે, અને કમ કેઈ નથી, તે પછી ઈશ્વર કેટલાક અને નરકઆદિ ગતિના ફળને આપનાર એવા અકામાં તથા કેટલાક જીને સ્વર્ગાદિકના સાધન કરનાર એવા શુભ કાર્યમાં કયા હેતુથી પ્રેરણું કરે છે? વાસ્ત નિર્મળ જ રચ્યાને પક્ષ તે સિદ્ધ થતો નથી. શિષ્ય-બીજો પક્ષ કેવળ પુન્યવાળા માનીએ તે ? ગુરૂ-તેવા પણ સર્વ જીવે દેખાતા નથી, ઘણું દુઃખી પણ દેખાય છે, તથા પુન્ય
કર્યા વિના ઈશ્વરે જીને પુન્ય કયાંથી લગાડી દીધું ?

Page #9

પન્યાસજી શ્રીમદ્ દાનવિજયજીનું ધર્મ સંબધી ભાષણ,
૨૦૭
શિષ્ય-ત્રીજો પક્ષ પાયવાળા માનીએ તે ?
ધનવત
ગુરૂ—સર્વ જીવા પાપવાળાજ દેખાતા નથી. ઘણા સુખી, રાજા, મંત્રી, આદિ પણ દેખીએ છીએ, તથા પાપ કર્યા વિના પાપવાળાજ કેમ રચ્યા ? શિષ્ય-અ પાપ અને અર્ધ પુન્યવાળાના ચેાથેા પક્ષ માનીએ તેા ? ગુરૂ—સ` જીવે તેવા પણ નથી. કેટલાકને ઘણું સુખ, અને, કેટલાકને ઘણું
દુઃખ દેખાય છે.
શિષ્ય-પાંચમા પક્ષ ઘણુ· પુન્ય ને થાડા પાપવાળા માનીએ તેા ?
ગુરૂ—ઘણું પુન્યને ઘેાડુ' પાપ, એવા જીવા પણ સવ જોવામાં આવતા નથી. શિષ્ય-છઠ્ઠા પક્ષ ઘણું પાપ ને ઘેાડા પુન્યવાળા માનીએ તે ? ગુરૂ—ઘણું પાપ અને ઘેાડુ પુન્ય એવા જીવા પણ સવ જોવામાં આવતા નથી, માટે કર્તા સિદ્ધ થતા નથી. લેાકતત્ત્વ નિર્ણયમાં કહેલ છે કે, अभ्युपगम्येदानीं, जगतः सृष्टिं वदामहे नास्ति |
ઘુનાથ દત્તો, ન વરોસાસો નાખ્લ્લુમ્ । શ્ ॥
અર્થહવે જૈન સિદ્ધાંતને લઇને કહીએ છીએ-જગતની રચના કાઇએ કરી નથી, કારણ કે પુરૂષાર્થીએ કરીને કૃતકૃત્ય એવા સજ્ઞ વીતરાગ ભગવાન્ છે, તેથી મલીન જંગતની રચના ન કરે,
શિષ્ય-ઇશ્વર તેા જીવા નિલજ રચ્યા હતા, પણ જીવા પેાતાની ઇચ્છાથી વિચિત્ર કામ કરે તેમાં ઇશ્વર શું કરે ?
ગુરૂ-ઇશ્વરે નિલ જીવ રચ્યાના સંભવ નથી, એમ ઉપર જણાવેલુ' છે, અને જીવા જ્યારે પેાતાની ખુશીથીજ કામ કરે તે ઇશ્વર રમ્યા માનવાનું શું પ્રત્યેાજન ! શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચયને વિષે પણ કહેલ છે કે,
१ ॥
स्वयमेव प्रवर्त्तते, सत्वाचे चित्रकर्मणि ॥ निरर्थक मिहेशस्य, कर्त्तृत्वं गीयते कथम् ॥ અ—જીવા સ્વયમેવ નાના પ્રકારના કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે દરેક કાયની ફલપ્રાપ્તિ જીવાને પોતાની મેળે થશે, અને તેમ થાય તે પછી જેના કનૃત્વથી કાંઈ પણ પ્રકારનુ· લ નથી તેવું કર્તૃત્વ માનવાથી શે ફાયદો છે? નિ લ જીવામાં સારૂં અથવા ખાટુ' કાર્ય કરવાની શકિત કયાંથી આવી ? શિષ્ય-સવ શકિતએ તા ઇશ્વરેજ રચી છે, પણ ઈશ્વર કાઇને ખાટા કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા નથી, જેમ કેાઈ માણસે પેાતાના પુત્રને રમવાને માટે રમ કડું આપ્યું, જે વતી તે બાળકે પેાતાની આંખ ફાડી નાખી તે તેમાં તેના

Page #10

२०८
આત્માન પ્રકારા.
www.
પિતાનું શું દૂષણ ? તેવીજ રીતે ઇશ્વરે હાથ પગ આદિ શક્તિ જીવાને કેવળ ધર્મ કરવાને માટેજ આપી છે, પછી જીવા ખાટું કામ કરે તે તેમાં ઇશ્વરનું શું દૂષણ ?
ગુરૂ——માલકનુ દૃષ્ટાંત ખરાબર નથી. માલકને તેના પિતાએ જે રમકડુ આપ્યુ. તેને માટે તેના પિતાને જ્ઞાન ન હતુ કે ખાળક રમકડાથી આંખ ફાડી નાખશે, પણ ઇશ્વર તેા સર્વજ્ઞ છે છતાં ખાટુ' કાર્ય કરવાની શક્તિ કેમ આપી ? શું ઈશ્વર જીવાના શત્રુ છે કે તે અજ્ઞાની છે? જો જ્ઞાની છે તે જાણીનેજ ઇશ્વરે જીવાનું શું સારૂં કર્યું ? તથા જગત રચ્યું ન હતું ત્યારે ઇશ્વરને શું દુઃખ હતુ ? તે રચ્યાથી શું સુખ પેદા થયું ?
શિષ્ય-ઇવર તેા સદા સુખીજ છે, પણ પેાતાની ઇશ્વરતા પ્રગટ કરવાનેજ જગત રચેલ છે.
ગુરૂ—જ્યારે જગત રચ્યું ત્યારે ઇશ્વરતા પ્રગટ થઈ, અને જ્યારે જગત રચ્યુ· ન હતું ત્યારે ઇશ્વરતા પ્રગટ ન હતી ? અને જ્યારે ઇશ્વરતા પ્રગટ ન હતી ત્યારે તા ઇશ્વર ઉદાસ અને પ્રગટ કરવાનીજ ચિંતામાં હશે કે કેમ? શિષ્ય-ધારે જગત રચ્યું તે તે જીવાને ધર્મ કરાવી સુખ આપવાના હેતુથી રચ્યું. ગુરૂ-ધર્મ કરાવી સુખ આપવુ એ તે પરોપકાર છે, પણ જે જીવા પાપ કરી નરકમાં ગયા તેના ઉપર શા ઉપકાર થયા ? તેને દુઃખી કરવાથી પરોપકાર ગણાય કે ?
શિષ્ય-જીવાને આધિન કઇ નથી, ઇશ્વર જેમ કરાવે તેમ કરવુ* પડે, દૃષ્ટાંત તરીકે ખાજીગર પુતલીને જેમ નચાવે તેમ નાચે છે.
ગુરૂ—જો થવાને આધિન કઇ નથી તેા તેમને સારા ખાટા કામનુ ફળ પણુ નજ થવુ ોઇએ, જેમ કેાઇ રાજાની આાજ્ઞાથી નાકર કાંઈ કામ કરે તે પછી તે શજા નેકરને શુ' દડ આપે ? કદાપિ નહિ. તેમ જીવને જ્યારે ઇશ્વરજ કાય કરાવે છે ત્યારે તે સ્વગ નરકાદિક ન હાવા જોઈએ, તથા રાજા, ર’ક ઇત્યાદિ પણ ન હોય, તથા જ્યારે ઇશ્વરેજ કરાખ્યું તેા પછી દંડ કેવી રીતે આપે છતાં દંડ આપે તે શું ન્યાય ગણાય ? તથા શાસ્ત્ર અને ઉપદેશક કાને વાસ્તે જોઇએ ?
શિષ્ય-ખાજીગર જેમ માજી રચી કીડા કરે છે,તેમ ઇશ્વર જગત રચી ક્રીડા કરે છે. ગુરૂ—ઇશ્વર બાજીગરની માફક ક્રીડાને માટે જગત રચે તા તે ચેાગ્ય ન ગણાય. ક્રીડા કરવી તે તે બાળકનુ કામ છે. શ્રી હેમચ`દ્રાચાર્ય મહારાજે વીતશગસ્તવને વિષે કહેલ છે કે—

Page #11

પન્યાસ શ્રીમદ્ દાનવિજયજીનું ધર્મ સંબધી ભાષણ, ૨૦૯
कोड्या चेत्प्रवतर्ते । रागवान् स्यात् कुमारवत् ॥
कृपयाथ मृजेचर्हि । सुख्येव सकलं मृजेत् ॥१॥ અથ–કીડાએ કરીને જગતની રચના કરવામાં પ્રવૃત્તિ કરે તે બાળકની માફક રાગવાળો ગણાય, અને જે કૃપાથી રચે તે સંપૂર્ણ જગતને સુખીજ રચે. શિષ્ય-એ પિતાની ઇચ્છા મુજબ કરે છે. ઈશ્વર જીવોને પુણ્ય પાપને અનુસાર
ફળ આપે છે. ગુરૂ-આ તમારા કથનથી તે દરેક અવસ્થા ઇશ્વરે પૂર્વના કમને આધારે કરી
સિદ્ધ થાય કારણ અવસ્થા વગરને જીવ હોય નહીં, અને તત્વથી કમને આધારે ફળની પ્રાપ્તિ થવાથી ઈશ્વરની કત્તા નકામી થશે. તેથી જગત અનાદિ સિદ્ધ થશે, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજે વીતરાગ સ્તવને વિષે કહેલ છે કે–
कर्मापेक्षः सृजेत्तहि । स स्वतंत्रोऽस्मदादिवत् ॥
. વર્ષ વૈવિગેમિનેન શિર્વાિના છે ? અથ–કમની અપેક્ષાએ કરીને રચના કરે તે ઈશ્વર અમારા જેવોજ થશે, પણ સ્વતંત્ર ન થયે, તથા જગતની વિચિત્રતા કર્મથી થાય છે, તે પછી નપુંસક સમાન (કંઈ કરવાને સમર્થ નહિ એવા) ઇશ્વરથી શું પ્રજન છે? ૧
ઉપર પ્રમાણે સ્વરૂપ ટૂંકમાં કહ્યું હવે પછી કેવળ ઇશ્વરજ છે બાકી જ દેખાય છે તે માયા છે, વસ્તુ કંઈ નથી. ઈત્યાદિ અદ્વૈત મતનું સ્વરૂપ તથા પૃથ્વી પાણી, અગ્નિ આદિ સહિત ઈશ્વર જગતની રચના કરે છે એમ કેટલાક માને છે, તેનું સ્વરૂપ બીજા ભાષણમાં કહીશ. ઈત્યતં વિસ્તરેણ.
આસ્રવ મિમાંસા, પ્રમાદ–(Indiffevice )
ગતાંક ૧૩૨ પૃષ્ટથી શરૂ પિતાની સ્વાભાવિક આત્યંતર અવસ્થામાં આત્મા જે શુદ્ધ ઉપયોગમય સ્થિતિમાં (pure consciousness) હોય છે તેનાથી વિધી–સ્વાનુભવથી ચલન થવારૂપ સ્થિતિ તે પ્રમાદ છે; અને ધાર્મિક ક્રિયાકાંડ આદિ બાહ્ય વિષયની બાબતમાં મુળ તથા ઉત્તર ગુણના પાલનમાં અતિચાર ઉત્પન્ન થવારૂપ અવસ્થાને પણ પ્રમાદ કહેવામાં આવે છે. પ્રમાદ એ તમે ગુણના અધિકપણાથી ઉત્પન્ન થતી આત્માની એક સ્થિતિ વિશેષ છે કે પ્રમાદવાળી અવસ્થામાં ઘણીવાર કર્તવ્યા

Page #12

૧૦
www
આભાન પ્રકાશ
---
કન્યના વિવેક કાયમ રહેલા હાય છે અને પેાતાના પ્રાપ્ત ધર્મના પાલન માટે આવશ્યક શક્તિ પણ હોય છે છતાં તે વખતે આત્માને પ્રમાદને નશે એવા મધુર લાગે છે. કે તેને તેના મઢમાં પડી રહેવુ બહુજ ગમે છે. પ્રમાદ એ કિ‘કન્યતા કે દિગ્મૂઢતાને સુચવનારી અવસ્થા નથી. જો તેમજ હાત તે મિથ્યાત્વ અને અ વિરતિના આવરણને ભેદીને પાર ગયેલા મનુષ્યેામાં તેને સ‘ભવ ન હોત. પણ જ્યારે આત્માનાત્માના સુંદર વિવેક કરનાર અનેતે જ્ઞાનના ફૂલ વિરતિને અમલમાં મુકનાર છઠ્ઠા ગુણસ્થાનને શેાભાવતા મનુષ્યેામાં પણ તે જોવામાં આવે છે, ત્યારે પ્રમાદના ધેનમાં આનંદ લેનાર મનુષ્ય પેાતાના કર્ત્તવ્યના વિવેક ખીલકુલ કરી શકતા નથી એમ તે એકાંતે કહી શકાયજ નહીં. તેથી એટલુજ નકી થાય છે કે પ્રમાદ એ એક પ્રકારના એવા મીઠા અને ખુમારી ચઢાવનાર આસ્રવ છે કે જેના ઉપભાગ છઠ્ઠા ગુણુસ્થાને વિરાજતા મહાજનને પણ પ્રિય લાગે છે.
મનુષ્યની પ્રગતિમાં આ પ્રમાદરૂપી શત્રુએ આજપર્યંત જેટલા વિઘ્ના નાંખ્યા છે, અને નાંખે છે એટલા વિઘ્ના બીજો એક પણ આંતર શત્રુ ભાગ્યેજ નાંખી શકે છે. તેના જીવનમાંથી જે આ એકજ દુર્ગુણને કમી કરવામાં આવે તે મનુષ્યત્વમાંથી દેવત્વ અને દેવત્વમાંથી ઇશવના અધિકાર મેળવતા જીવને કશુજ વિઘ્ન રહેતું નથી. જ્ઞાનની ખામીથી અથવા કન્ય કે પ્રાપ્તવ્યના ઉદ્દેશ ભગથી આજે મનુષ્યની પ્રગતિને અવરોધ થયા છે એમ માની શકાતુ' નથી. આગળને આગળ ગતિ કરવાને પ્રત્યેક આત્મા આતુર હોયજ છે. ઉત્તમ આરાગ્ય, વિપુલ સ ́પત્તિ, બુદ્ધિજ્ઞાનના પ્રક અને આધ્યાત્મિક ઉત્કર્ષની પ્રાપ્તિ કયા મનુષ્યને પ્રીય નથી ? સર્વને તે એક સરખી ઇચ્છવા યાગ્ય અને પ્રાપ્ત કરવા ચેાગ્ય સમજાય છે, અને તે મેળવવા માટે કેવા પ્રયત્નની જરૂર છે તેનું જ્ઞાન પણ અધા મનુષ્યને ન્યુનાધીક અશે. તેમના વમાન વિકાસના પ્રમાણમાં હાય જ છે, અને તેમ છતાં કેટલા ચેાડા મનુષ્યા પેાતાના તે બુદ્ધિજ્ઞાનને અમલમાં મુકી શકે છે ! આરોગ્ય પ્રાપ્તીના પ્રાથમીક નિયમે ગમે તેવા અભણ મનુષ્ય પણ સમજતા હોય છે, કેવા ઉપચારા કે વિધિ વડે મન કેળવાય છે, એનું જ્ઞાન, સાદા સ્વરૂપમાં, સર્વ કાઇને હોય છે તેમજ આત્મવિકાસ અને પારલૈાકિક શ્રેય માટેના આવશ્યક કર્તવ્યની ભાવનાનું કાંઇક ને કાંઈક સ્વરૂપ મનુષ્ય માત્ર બાંધી શકે છે, છતાં તે નિહિત થયેલા નિશ્ચચેાને કાયરૂપે પિરણામવવામાં એક મહદ્ અંતરાય તેમને નડતા હોય છે. આ અ'તરાયનું પ્રથરણ કરતાં તે જે અંતિમ તત્વનું મનેલુ છે તે છે, એ આંતર શત્રુ આપણને હમેશા વમાન પ્રયત્નથી દુરને દુર રાખે છે, અને જ્યારે જ્યારે આપણે આપણા સકલ્પને કાયરૂપ કરવા ચેડજાઇએ છીએ, ત્યારે તે પ્રયત્નને અંગે રહેલી વિટમના અને શ્રમમાં ન પડવાની અને વમાનમાંજ સ તેાષ માની બેસી રહી પ્રાપ્ત સુખ ભોગવવાની લલચાવનારી સલાહ તે આપે છે, અને તેમ છતાં જો શ્રમને અંતે પ્રાપ્ત થવા ચેાગ્ય ફળની લાલચથી આપણે પ્રયત્ન
*
?
તત્વ પ્રમાદ

Page #13

આસવ મિમાંસા, માં જોડાવા અત્યંત તત્પર હોઈએ છીએ તે આખરે તે દુશમન ગમે તેમ કરીને પણ તે પ્રયત્નને બીજી ક્ષણ, બીજી કલાક કે બીજા દિવસ ઉપર મુલતવી રખાવ્યા વિના મતેષ પામતોજ નથી, અને જ્યારે એક વખત મુલતવી રખાવવાની તદબીરમાં તે સરળ થાય છે ત્યારે તે જ ક્ષણથી મનુષ્યનું બધી બાબતમાં અધઃપતન શરૂ થાય છે. એક તરફથી આપણે કર્તવ્યને સંકલ્પ એક ક્ષણ, એક કલાક કે એક દીવસ માટે ઢીલો બને છે, અને પુનઃ તેવા પ્રયત્ન માટે આપણે અધિક નિ. બળ અને નાલાયક થઈએ છીએ, ત્યારે બીજી તરફથી વિજય પામેલા પ્રમાદને તેના સહાયક મિત્રનું મંડળ આપણી અવનતિને અધિક બુરાઈની હદે લઈ જવા માટે તેને આવી ભેટે છે. એ મિત્ર વગમાં આપણને દબાવી રાખનાર એક “સ્વચંવાહિતા” નામની શકિત મુખ્યપણે છે. ઘણા વાચકે આ દુમનનું નામ આ સ્થળે પ્રથમજ સાંભળતા હશે, અને તેમ હોવાથી જ તે શત્રુ સર્વથી અધિક ભયંકર છે. જે શત્રુનું કાર્ય સ્પષ્ટ હોય છે, અને જેને તેના કાર્ય ઉપરથી તુત - ળખી શકાય છે. તે રાત્રુથી બહુ ડરવાનું રહેતું નથી કેમકે તેનાથી બચવા અને બની શકે તો તેને સંહાર કરવાને ઉદ્યોગ મનુષ્ય ધારે તે કાળે કરી શકે છે, પણ જે દુશમન દેખાયા વિના અસ્પષ્ટપણે પોતાનું અધમ કાર્ય વિસ્તાર જતો હોય છે તેનાથી બચવા અથવા તેને વિનાશ કરવા મનુષ્ય ભાગ્યેજ પ્રયત્ન કરી શકે છે.
આ “ સ્વયંવાહિતા શકિત” ને પશ્ચિમ તરફના આત્મવિઠ્ઠ પુરૂષ automatism ના નામથી સંબોધે છે, અને મનુષ્યના આત્માની રણભૂમિ ઉપર દેવી અને આસુરી તત્વેનું જે સતતું યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે તે યુદ્ધમાં વિજય પામનાર સત્વને એ શકિત મીત્રરૂપે મળી જાય છે. આપણી ઘરગતુ ભાષામાં એ શકિતને આ સ્થળે “ટેવ” ના નામથી ઓળખીશું તે પણ ચાલી શકશે. એક વખત પ્રમાદના જોરથી દબાઈને પ્રયત્ન ભ્રષ્ટ થયા. પછી આપણામાં એવું વલણ બંધાઈ જાય છે કે જેથી પુનઃ પુનઃ પ્રયત્ન ભ્રષ્ટ થઈ જવાય છે અને એ પ્રમાણે પાંચ ૫ચીસવાર થયા પછી કાવ્યમાં જાવા માટે આવશ્યક સંકલ્પ તદૃન બળહીન મૃતપ્રાય અને નિષ્ફળ બની જાય છે. તે પછી પ્રમાદનું કાર્ય બહુજ હલકુ અને છે. આપણને કર્તવ્ય હિન કરવા માટે તેને બહુ સલાહ કે બળ વાપરવાપણું રહેતું નથી, પણ માત્ર ઉપર જણાવેલી સ્વયંવાહિની શકિત-દેવ વડેજ આપણે પુનઃ પુનઃ જ્યાં છીએ ત્યાંના ત્યાંજ ગળીઆ બળદની માફક પડયા રહીયે છીએ. પ્રયત્નમાં જોડાવાને સંકલ્પ ઉદ્દભવવો એ એક ટેવ રૂપે થઈ જાય છે અને તે સાથે સંકલ્પ પાછે તુટી જશે અને આપણે હાલ જ્યાં છીએ ત્યાંના ત્યાં રહેવાનું નિર્માણ સ્થિર રહેવું એ પણ એક ટેવરૂપે બની જાય છે. પ્રયત્નને પ્રત્યેક સંકલ્પ અને તેની નિષ્ફળતા એ આત્માનું વધારે ને વધારે અધઃપતન કર્યું જાય છે, અને તે સાથે આ ત્મા વધારે ને વધારે કેદી બને છે. તેના સંકલ્પને કાર્યકર કરવાનું તેનું સામર્થ્ય અધકાધિક દુર્બળ બનતું જાય છે, અને આખરે હાલ જે ભૂમિકાને તે શોભાવે છે.

Page #14

૧૧
આત્માનંદ પ્રકાશ.
તે ભૂમિકામાંથી ધીરે ધીરે ભ્રષ્ટ થતે થતે જે સ્થિતિને વળોટીને તે આંહી આ ન્યા છે તે સ્થિતિમાં આવતા જાય છે. કેમકે જ્યારે જ્યારે આત્મા આગળ વધતા નથી, ત્યારે ત્યારે તે જરૂર પાછળ તે હૅકેજ છે. વિશ્વમાં એક પશુ તત્વ સ્થિર નથી. સવિરત, અવિશ્રાંત ગતિથી વિશ્વના બધા જ તત્વે કાઈ મહા સમારંભમાં મહા પ્રયાણમાં જોડાયા છે, અને આત્મા જ્યારે આગળ ધપવાને નાલાયક બને છે, ત્યારે તે પાછળ હટતા જ હોય છે, જ્યારે પ્રગતિના ક્રમ ઉપર હાય છે, તે વખતે તેના હૃદયનું આધિપત્ય તેના આત્માના દૈવી સત્વાના હાથમાં હોય છે, અને જ્યારે તે સ્થર રહે છે અથવા પાછા પગલા ભરતા હોય છે ત્યારે તેના હૃદય ઉપર શયતાન સામ્રાજ્ય વિસ્તરે છે. જે પશુપણાની ભૂમિકાને તે ઉલંઘીને આવ્યે છે તે ભૂમિકાને સુલભ એવી પાશવ વૃત્તિએ અને લાલસામેના જવાખ તેના હૃદયમાં ભભૂકી ઉઠે છે અને તેની તૃપ્તીના માટે તેને તે તે તૃસીને અનુરૂપ સ્થાના કે સ્થિ તિઓમાં પ્રવેશવુ' પડે છે. વિઘ્નાના પરિહાર પૂર્વક આગળને આગળ કદમ ભરવા માટે તેણે ઉદ્યોગશીળ રહેવુ જ જોઇએ. જ્યારે તમેગુણના પ્રાધાન્યથી પ્રમાદરૂપી મીઠા ઘેનમાં ઝુકી પડવા તે લલચાય છે તે ક્ષણથી તેની આગળ વધતી ગતિને ક્રમ અટકે છે. અટકે છે એટલુ જ નહીં પણ ઉલટાય છે, અને તે જાણે તેમ તે પાછે હઠતા હાય છે. સામાન્ય મનુષ્યની વમાન ભૂમિકાએ તેનું સાહજીક વલણુ આગળ હૅઠવાનું નહિ પણ પાછા હઠવાનુ... હાય છે, કેમકે ગત અન”તકાળમાં ભેગવેલી વાસનાઓનું ખળ હજી લય ભાવને પામ્યું નથી, પણ માત્ર ભારેલા અગ્નિની માફક તે ઉપશમેલુ હોય છે, અને પ્રસ`ગ મળતાં તે વાસનાઓ તેને પાછી આકર્ષે છે. જ્યારે આત્મા પ્રમાદના નશામાં પડેલા હોય છે ત્યારે તે ન જાણે તેમ પેલી જુની વાસનાએના ઉપભાગમાં તે અજ્ઞાતપણે રસ લેતા હોય છે. પ્રમાદની અવસ્થામાં એ વાસનાને અવાજ તેને પુનઃ મધુર લાગે છે. તેનેા ઉપયાગ ( consciousness ) શીથીલ અની જાય છે, તે લાલચુ અને રસ ભાગી થઇ જાય છે. બધું જાણુતા છતાં પેલી જુની મીઠાશને તે પ્રેમ પૂર્વક આલીંગતા હોય છે, અને મનહર દેવીનુ સ્વરૂપ ધારી આવેલી વાસનારૂપી તે કુરૂપ પિશાચિણી સાથે બધુ સમજવા છતાં, ભાગમાં આશકત બની જાય છે. જેમ કામી મનુષ્યે ભાગને અધિક તીવ્રતાથી ઉત્કટપણે ભાગવવા માટે અને તે ભાગકાળે ભાગ શિવાચના અન્ય જ્ઞાનના ઉય ન રહે તે માટે દારૂ પીએ છે તે માફક જ આ પ્રમાદરૂપી મિઢેરાનુ` કા` પણ છે. ક્રૂર એટલાજ છે કે જ્યારે દારૂના નશામાં ભેગના વિષય શિવાયનું બધુ જ્ઞાન ઉપશમી જાય છે. અને ભાગનાજ એક પ્રબળ આવેશ આધિપત્ય ભાગવે છે, ત્યારે પ્રમાદના કેફ કાળે કન્યનું ભાન ઝાંખુ ઝાંખુ પણ રહેવા પામે છે. એ ઝાંખુ ભાન એજ તેનુ સૈાભાગ્ય છે, કેફના ઘેનકાળે તે દીવ્યભાન દુર થી આત્માને સાવધ થવા પુકારે છે. પણ નશામાં લુબ્ધ થયેલા આત્મા તેની પરવા

Page #15

આવમિમાંસા,
૨૧૨
કરતું નથી. એમ જેમ જેમ તે પ્રકારની અવગણના થાય છે, તેમ તેમ તે પુકાર વધારે ધીમે અને આખરે એક શાંત પડી જાય છે. કેમકે તે પ્રમાદવાળી અવસ્થામાં તે વખત સુધીમાં આસુરી સંપતિ ( વિષય કષાયમાં લુખ્યપણું) એ પોતાનું સામ્રાજ્ય આત્માના પ્રદેશ ઉપર જમાવી દીધું હોય છે અને આત્મા ઉપર ઘાટા આ વરણે જામી ચુક્યા હોય છે.
આટલા જ માટે શાસ્ત્રકારેએ પ્રમાદને આવના હેતુઓમાં મુકાયું છે. સામાન્યપણે પ્રાકૃત મનુષ્ય એમ માને છે કે પ્રમાદમય અવસ્થા એ એક ચિત્તની શુન્યકાર્ય અવસ્થા વિશેષ છે (negative state of mind ) આ માનવું મનેધમના અજ્ઞાનમાંથી ઉદ્દભવે છે. મન કદી જ સ્થીર રહેતું નથી. સ્થિરતા એ મનને સ્વભાવ જ નથી. મનને વેગ સર્વદા ચપળ જ હોય છે અને જ્યારે તેને એક કેન્દ્રમાં પુરવામાં આવે છે ત્યારે પણ તે કેન્દ્રમાં રિથર ન રહેતા તે કેન્દ્રના પ્રદેશને પોતાની ચપળતાને વિષય કરી તે ક્ષેત્રની પરિમિત મર્યાદામાં પોતાનું મનન કાય કયે જાય છે. તેના વેગને ધ્યાનમાં (meditation) કે એકાગ્રતાના (coneentration) કાયમાં જ શકાય છે. પણ તેને સદંતર અવધ (entire cessation) બની શકતું નથી. તેરમા ગુણસ્થાન સુધી તેને એગ રહે છે. આથી પ્રમાદવાળી અવસ્થામાં મને કશું જ કાર્ય કરતું નથી, અથવા માત્ર શાંતિથી પડયું રહે છે, અને તેથી તે અવસ્થા આત્માને કશીજ હાનિકર નથી એમ માનવું એ મેટામાં મોટી ગેરસમજ છે. જે ક્ષણથી આત્મા નવીન કમને આવતા અટકાવવાના પ્રયત્નથી દુર રહે છે, અથવા શુભ સંસ્કારને સંગ્રહ કરતે અટકે : છે તે કારણથી તેના આત્માના વાસનામય અંશમાં ગુપ્તપણે રહેલા અધમ સંસ્કારને અનુરૂપ સત્ય આત્માપ્રતિ આકર્ષવા માંડે છે. આત્માના સંબંધે શુભ કાર્યના અટકાવને અર્થ શુભ અને અશુભ ઉભયની નિવૃત્ત, અથવા શુભના પરિણામી ફળને અલાભ એટલો જ નથી પણ અશુભનું આગમ છે. સારૂ બંધ પડતા બુરૂ ત્યાં તુર્તજ ભરાવા માંડે છે. જેમ લોકીક કહેવત મુજબ “ચારને વંશ ખાલી પડતું નથી તેમ આત્માના પ્રદેશ ઉપર શુભ સર્વેનું ઉપગ અને પ્રયત્ન પુર્વક આવાહન કરવામાં ન આવે તે અશુભ સ ત્યાં ચઢી બેસે છે. આત્માને ચારે કદીપણુ, તેની કર્ભાવસ્થામાં ખાલી પડતું નથી. ત્યાં કઈને કઈ
અધિષ્ઠાત્રી સોને પ્રભાવ કાયમ જ હોય છે. જે ઉદ્યોગપૂર્વક ત્યાં સારા સોનું રાજ્ય સ્થાપવામાં ન આવે તે બુરા સનું જોર ફાવી જાય છે. કેમકે તેમની સંખ્યા અનંત પ્રમાણમાં આત્માના વાસના શરીરમાં ગુપ્તપણે, ઉપશમભાવે, તકની રાહ જોતી હમેશા હાજર જ હોય છે. અને જરા જેટલે પ્રસંગ મળતા અર્થાત આત્મા સહેજ પ્રમાદમાં ઝોકું ખાતા તે અધમ સત્યે તેના હૃદયના મહા રાજ્ય ઉપર પિતાનું શાસન જમાવી દેતા વાર લગાડતા નથી. જૈન શાસકારા

Page #16

૧૪.
આત્માનદ પ્રકાશ
ઉપગ સાચવવાને જે રી નાદથી ઉપદેશ આપ્યા કરે છે, તેનો હેતુ પણ આજ છે. આત્માએ હમેશા સાવધ, સચેતન, તત્પર અને જાગૃત રહેવું જોઈએ. જેઓએ પોતાની સર્વ પ્રકારની વાસનાઓના ક્ષય પૂર્વક આત્મરવરૂપ સિદ્ધ કર્યું છે. અર્થાત જેઓ ક્ષાયક સમીકીતી છે તેમને જ પ્રમાદ અસર કરી શકતું નથી. અને એ અવસ્થામાં પ્રમાદ સંભવતે પણ નથી પરંતુ જેમનું સમ્યકત્વ માત્ર વ્યવહાર કેટીનું છે. અને તે કરતાં પણ ઉચ્ચપણે ક્ષપશમીક કે ઉપશમીક કેટીનું છે તેમણે તે પ્રમાદ મદિરાના નશાથી બહુ ચેતવાનું છે. :
પ્રમાદમાં પડી રહેવું આત્માને ઘણી વાર બહુ પ્રીય લાગે છે તેના અનેક કારણે છે. પરંતુ તે માંહેના બે મુખ્ય કારણેના ઉપર આપણે આ સ્થળે નજર ફેરવી જશું.
કેટલીક વાર પ્રમાદ શારીરિક કારમાંથી ઉદ્દભવેલો હોય છે. શરીરમાં ગ્રહવામાં આવતા પુદ્ગલના છ પ્રકાર ઉપર મનની સ્થિતિને ઘણે ભાગે આધાર રહે છે. અને જેટલા અંશે પોતાનું જીવન નિભાવવા માટે મનુષ્યને બાહ્ય પુગલીક પદાર્થો ઉપર આધાર રાખવું પડે છે તેટલે અંશે તેના ઉપર પુદગલના પ્રકાર પ્રમાણે અસર થવા પામે છે. જડ પદાર્થમાં એવા શુભાશુભ ગુણે કેવા કારણથી ઉત્પન્ન થાય છે તેના વિવેચનમાં ઉતરવાને પ્રસંગ નથી. તે વિવેચનને આગળ ઉપર એક જુદાજ લેખન વિષય કરવા અમારી ધારણું છે. આ સ્થળે માત્ર એટ. કુંજ સ્વિકારને આગ્રહ કરવામાં આવે છે કે જડ પદાર્થમાં મન ઉપર અનેક પ્રકારની વિલક્ષણ અસરે ઉપજાવવાની શક્તિ છે. કર્માવૃત અવસ્થામાં મનુષ્યનું જ્ઞાન ક્ષપશમીક હોવાથી તેને જ્ઞાનના ગ્રહણ માટે ઇન્દ્ર યરૂપ હથીઆરને આશ્રય કર્યા વિના ચાલતું નથી, અને તેથી આ જડ પદાર્થોના બનેલા હોવાથી તેના ઉપર બહારથી સંઘટ્ટન પામતા જડ પદાર્થોની અસર થાય છે. ખરૂં છે કે ચૈિતન્ય સ્વરૂપ અરૂપી હોવાથી તે જડની અસરને આધીન થતું નથી અને તેથી જડની પ્રકૃતિને અનુરૂપ વિકાર આત્માના અરૂપી સ્વરૂપમાં નિશ્ચય નય પ્રમાણે થ સંભવ નથી. બાહ્ય પદાથની અસર જે પદાર્થ ઉપ૨ થવા પામે છે, તે આત્માના સત્ય સ્વરૂપ ઉપર નહી પણ તેના કરણે-હથી આરે ઉપર થાય છે. અને આત્માને તેની બધી ક્રિયાઓ માટે તે હથીઆરે ઉપરજ બધો આધાર રાખે પડતે હેવાથી, જડના સંસર્ગથી તે હથીઆરે ઉપર થયેલી અસરનું પરિણામ આત્માને આડકતરી રીતે ભેગવવું પડે છે. ગમે તેવા ઉત્તમ પિલાદના પાણીદાર હથિર ઉપર કાટ ફરી વળતાં અથવા તે બું ડું બનતા જેમ કારીગરની બધી આવડત ને બહિર્ભાવ થતું અટકી પડે છે તેમ આત્માને ઉત્તમ ઈન્દ્રીરૂપી સાધન પ્રાપ્ત હેવા છતાં અને આત્માના વિવિધ અને કાયરૂપે સ્પષ્ટ થવા માટે સંકુલ ચેતના વ્યુહ (Complete nervous system) હોવા છતાં તે કરણે ઉપર, નહીં ઈચ્છવા

Page #17

આસવ મિમાંસા.
૨૫ ગ્ય તમોગુણ પ્રધાન જડ પદાર્થોને સંગી ભાવ થતાં તે વિકારી બની જાય છે. અને મનુષ્યના વર્તમાન વિકાસની ભૂમિકાએ તે કરણે તેને જે સહાય કરવા નિર્માયા છે તે સહાય આપતા અટકી પડે છે. પ્રમાદ એ મન અને તનના મુખ્ય અને પેટા કરપકરણે ઉપર ચઢેલે કાટને થર છે. પિતાના હથીઆરે ઉપરજ જેના નિર્વાહને આધાર છે એ કારીગર કદી પણ જેમ તેના હથીઆરે ઉપર કાટ ચઢવા દેતું નથી અને તેને સારી હાલતમાં રાખવા નિરંતર ચિવટ રાખે છે તેમ વ્યવહાર અને પરમાર્થ ઉભય પ્રદેશમાં પોતાને જીવન ઉદ્દેશ સરલ કરવા ઈચ્છનાર સમજુ મનુષ્ય તેના શારિરીક અને માનસીક સાધને ઉપર પ્રમાદને કાટ ન ચઢે તે માટે હંમેશાં સાવચેત રહે છે. એકલે પ્રમાદજ નહી પણ આત્માના પ્રદેશ ઉપર પ્રતીત થતી બધી વિકારવાળી અવસ્થાએ શરીરમાં જે પ્રકારના અને હું ગ્રહવામાં આવે છે તેના ઉપર ઘણે ખર આધાર રાખે છે. તમે ગુણ પ્રધાને અનિષ્ટ પદાર્થોનું સ્થળ શરીરમાં ગ્રહણ થતાં તે આત્માના કારણેને અકુદરતી, વિકૃત અને નિયમ વિરૂદ્ધ કરી મૂકે છે. અને તે વિકાર પામેલી ઈન્દ્રીયે તે વિકારને અનુરૂપ દેલને આત્માના માનસીક, નૈતીકઆદિ સૂફલ્મ પ્રદેશમાં મોકલે છે. આથી તે પ્રદેશમાં પણ ઈન્દ્રીયેના વિકારને બિગાડે પેસવા પામે છે. આત્માના સ્થૂળ અને સૂકમ કરણેને અંદર અંદર એવું પ્રકૃતિ સામ્ય (Sympathy) છે કે એકની સ્થિતિ પ્રત્યે બીજાનું સ્વાભાવિક રીતે જ સહધર્મીપણું બંધાઈ જાય છે. સુવિખ્યાત પ્રોફેસર જેમ્સ ( Professor James.) પિતાના અધ્યાત્મ વિદ્યા (Psychology) નામના ગ્રંથમાં ખરૂં જ લખે છે કે –
“Every emotion has a certain definite relation to changes in the physical body which can be excited by, or in their turn excite, corresponding changes in the astral body, which again can be excited by or iu their turn excite corresponding effects in the mental body."
અર્થાત –“દરેક પ્રકારના આ સ્થળ શરીરમાં થતા વિકારે સાથે ચોકસ પ્રકારને સંબંધ છે. આ આવેગે સ્થળ શરીરમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરે છે અથવા સ્થળ શરીરના વિકારથી પતે વિકારવશ થાય છે. અને તે પ્રમાણે સૂક્ષ્મ શરીર પણ પિતામાં ઉત્પન્ન થયેલા વિકારથી માનસ શરીરમાં વિકાર ઉપજાવે છે અથવા માનસ શરીરના વિકારથી પોતે વિકારવશ બને છે.” - આ પ્રમાણે સ્થલ શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવતા અગ્ય આશુઓ તે આએના ગુણ ધર્માનુસાર શરીરમાં વિકાર ઉપજાવે છે અને તે વિકાર આત્માના સુમિતર અને સૂક્ષ્મતમ કરણે સુધી પહોંચે છે, અને પાછી તે વિકારની અસર સ્થળ શરીર ઉપર પિતાને બહિર્ભાવ દાખવે છે. એ પ્રકારે હમેશાં ગ્રહવામાં આવતા અગ્ય પદાર્થો પિતાની અનિષ્ટ અસર નિરંતર ઉપજાવતા રહે છે અને તેને

Page #18

૧૬
આત્માનઃ પ્રકાશ.
પ્રતિક પ સૂક્ષ્મમાં કરણા ઉત્પન્ન થઇ પાછી તેજ અસર સ્થૂળ શરીરમાં વિસ્તારે છે. શાસ્ત્રકારોએ લસણ, ડુ’ગળી આદિ તમેગુણ પ્રધાન આહ્વારા ઉપર શામાટે આટલા મધે અણુગમા દર્શાવ્ચે હશે એ વાતને ખુલાસા આથી કાંઇક અંશે થવા પામશે, વાસ્તવીકમાં તે પદાર્થીની અસર સૂક્ષ્મ કરણા ઉપર એટલી બધી થાય છે કે તે કોઈ પણ ઉચ્ચ કા માટે તે ચેગ્ય રહેતા નથી. પ્રથમ તે પદાર્થી સ્થૂળ ઇન્દ્રીયાને અત્યંત જડ અને ઢીલી બનાવી મુકે છે. અને સ્થુળ અને સૂક્ષ્મ કરા વચ્ચે ઉપર જણાવ્યું તેમ એક પ્રકારનુ` સહુધસઁપણાનુ` અંધન અથવા કરાર (agreement of affections) હાવાથી સૂક્ષ્મકરણે સ્થુળ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દર્શાવી તેના જેવા બની જાય છે. ખારાકના પદાૉની કીંમતનું ધેારણુ શરીર શાસ્ત્રીએ અને ધમશાસ્ત્રીઓનું બહુ જુદા પ્રકારનું હાવાનું પણુ એજ કારણ છે. શરીરશાસ્ત્રીએ આહારની કીંમતનું ધેારણુ તે તે આહારમાં રહેલા પાષણ, ગરમી આદિ ગુણા ઉપર ખાંધે છે. ત્યારે ધમ શા અજ્ઞા તે તે અહારથી તન, મન ઉપર ઉપજતી શુભાશુભ અસર ઉપર તેની કીંમત આંકે છે. કંદમૂળ પદાર્થોમાં મનને કુંડીત કરવાને અનિષ્ટ ગુણ રહેલા હેાવાથીજ શાસ્ત્રકારોએ વિવિધ યુકિત પ્રયુકિતથી તેના નિષેધ કરેલા છે, અને પ્રાકૃત કોટીના મનુષ્ય જેએ આ સૂક્ષ્મ વિષયને સમજવા અશકત છે તેમને તે પદાર્થાંમાં અનંત જીવા રહેલા છે માત્ર એટલી ચેાગ્ય હકીકત જણાવી તેનાથી વેગળા રાખ્યા છે. તેમાં જીવા નથી એમ જણાવવાને હમારા મુદ્દલ આશય નથી. અમારી કહેવાની મતલબ એટલી છે કે તે તે પદાર્થીના ત્યાગ સ્થુળ દષ્ટિ કરતાં સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી વધારે ઇષ્ટ ડાના ચાગ્ય છે. અથવા જેએ આ કાળે તે અને તેવા બીજા પદાર્થોના ત્યાગ માત્ર તે પદાર્થોના અન’તજીવીપણાને ખાતરજ કરે છે; તેઓએ આ વિષયને પણ ધ્યાનમાં રાખી તેના ત્યાગ બેવડા આગ્રહ અને સમજણ પૂર્વક કરવા જોઇએ. મનુષ્યા જ્યારે પદાર્થ કે વિષયના સૂક્ષ્મ સ્વરૂપને સમજે છે ત્યારે તેમને તે તે વિષયની સ્થુળ માજીનું મહત્વ મ ભાસતું નથી. પરંતુ બધા મનુષ્યે તેવી સમજશુ માટે સશકત હાઇ શકતા નથી માટેજ શાસ્ત્રકારાને તેની સૂક્ષ્મ માનુને ઉપ શમાવી રાખી સ્થુળ માજી તેવા સૂક્ષ્મ સ્વરૂપને નહિ સમજનારાને બેધ થવા માટે માત્ર એક મોટી હકીકત જણાવી તેના ઉપરજ ( અતિશયાકિતના દોષને પણ નહિ ગણકારતા ) ભારે આજો મુકયા છે. ખરી રીતે તે તેમની દૃષ્ટિ વિષયની સૂક્ષ્મ અને સ્થુળ અને દીશા તરફજ હતી. હવે આપણે તેમની ખરી દૃષ્ટિને સમજી તે પૂર્ણાંક પદાર્થીનુ ગ્રહણ કે ત્યાગ કરવા જોઇએ, અને જે જે પ્રકારના આહારી પ્રમાદ અવસ્થાને ઉપજાવનારા છે. અથવા જે સારા આહારને પણ અતિ માયામાં ગ્રહેવાથી તેવી અસર ઉત્પન્ન થાય છે તે સામે ચેતતા રહેવુ' ઘટે છે.
પ્રમાદનુ' બીજી મુખ્ય કારણુ મનની નિળ અવસ્થા છે તેવી નિખળતા ઢાવાના બીજા નિમિત્તા ઘણીવાર નથી હોતા છતાં પણ મનના અસંશય કે તેવા

Page #19

આરવ મિમાંસા.
૨૧૭
જ બીજા કારણેથી તે છેક શિથીલ અને કાયમી બનેલું જોવામાં આવે છે. આનું કારણું બીજું કાંઈજ નહીં પણ આત્માના સંકલ્પ બળની ખામી છે. મન એ આમાનું એક આંતર હથીઆર છે અને જ્યારે તે હથીઆર ઉપર તમોગુણ પ્રધાન નિમિત્તાને કાટ ચલે ન હોય તે પણ તેને ઉપયોગહીન રહેવા દીધાથી તે ગમે તેવું તીવ્ર અને કાર્યક્ષય હોવા છતાં તદન નકામુંજ બની જાય છે. આત્મા સતત વિકાસના ક્રમ ભણી ગતિ કરતા રહે તે અથે અલબત તેના સ્થલ અને સૂક્ષમ કરશે સત્વગુણ પ્રધાન અને ઉત્તમ કેટીના હોવા જોઈએ. પરંતુ વાસ્તવીક કાર્યના માટે એકલા સાધને બસ નથી. તે સિવાય એક બીજા મહાન તત્વની હંમેશાં અપેક્ષા રહે છે. અને તે તન તે આત્માને પ્રગતિમાન થવાની સંકલ્પ છે. ઉત્તમ પ્રતિના સાધને પણ ઉપયોગ વિના નિ સત્વ અને નિબલ બની જાય છે. તે સાધને જે કાંઈ કામ આપી શકે તેમ છે તેને બધાજ આધાર આત્મા જેટલા સંકલ્પબળ વડે તેને જે દીશામાં જે તેના ઉપર રહે છે. જેમ નિર્બળ અને બેદરકાર સેનાપતિના હાથ તળેનું ગમે તેવું બળવાન સૈન્ય પણ ચગ્ય ને તૃત્વ અને જનાની ખામીથી લગભગ નિષ્ફળવત્ છે, તેમ આત્માની યોજક શક્તિ–સંકલ્પબળ જ્યારે ઢીલું બને છે ત્યારે ગમે તેવા ઉત્તમ પ્રકારના બહા સાધને પણ ઢીલા બની જાય છે. અધિકારીના બંધારણની અસર અધિકારી તળેના સત્વે ઉપર થયા વિના રહેતી નથી. દેરનારને રંગ દેરાતા સત્વે ઉપર બેસી જાય છે, અને જે પ્રકારે સંકલ્પના પ્રકાર, પ્રમાણ અને દીશાની ગતિ અનુસાર તે તે સાધનને પ્રકાર, પ્રમાણ અને દીશાની ગતિ બંધાય છે. અને ક્રમે ક્રમે નિર્બળ અને અધોગામી સંકલ્પ તેના સાધનને પણ બગાડી નાંખે છે. જેમ રોગી મનુષ્યના ઉદરમાં ગયેલા ઘી અને દૂધ જેવા ઉત્તમ અને પોષક આહારે માત્ર રાગ વૃદ્ધિનું જ કાર્ય કરે છે, અને રોગની વધતી જતી ગત્તિમાં પિતાનું બળ પણ ઉમેરી દે છે તેમ નિબળ અને અગતિમાન સંકલ્પબળના શોધકાર તળે આવતા બધા પ્રકારના શુભાશુભ સાધને સંકલ્પની પ્રધાન ગતિમાં પિતાનું બળ ઉમેરે છે, અને તેના વેગ અને પ્રમાણમાં વધારે કરે છે. આથી સાધનેને અધે આધાર ઉપર કહ્યું તેમ નિયામકના ઉપરજ અવલંબીને રહે છે. એક સંયમી મનુષ્ય ઉત્તમ, પૌષ્ટીક અને જ્ઞાનતંતુને બળ આપનાર આહાર પરમાણુ ગ્રહણ કરી તેને પિતાને ઉન્નતિક્રમમાં સહાયકરૂપે બનાવે છે ત્યારે એક કામી વિષયી મનુષ્ય તેવા જ અહારના પરિણામે પ્રગટતી શક્તિને ઉપગ ધૃષ્ટતાને અધિકાધિક ભ્રષ્ટ કરવા માટે કરે છે.
પ્રમાદવાળી અવસ્થાના ઉદ્દભવમાં ઘણું કરી ના બન્ને પ્રકારના કારણે મુખ્યતઃ રહેલા હોય છે. અને તેમાં મને તેમજ તેવા જ અન્ય ગૌણ નિમિત્તે ને કેટલો ફાળે છે, તે વિવેકી મનુષ્યએ પોતાની રમજને ઉપયોગ કરી શોધી કહાડવું જોઈએ. જ્યાં સુધી તેમ કરવામાં નથી આવતું, ત્યાં સુધી તેને નિવારવાના

Page #20

૨૮:
આત્માનંદ પ્રકાશ
પ્રયત્નમાં ઉતરી શકાતું નથી. અને પ્રમાદના આવરણમાં આત્મા નિત્ય વધારે વધારે સુંગળાતો ચાલે છે. પરિણામ એ આવે છે પ્રગતિના અભાવે આત્માનું બેચાણ તે જે હલકી ભૂમિકાઓને વળોટીને આ સ્થિતિમાં આવ્યો છે, તે તરફ વધતું જાય છે. અને ઉન્નતિના પંથે વિચરવાનું તેનું બળ ઘટતું જાય છે. જેમ આરોગ્યનું ઘટવું એને અર્થ રેગનું વધવું એજ છે, તેમ પ્રગતિનું અટકવું એ અર્ધગતિમાં જવા બરાબર છે. પ્રમાદ અને મદિરા એ ઉભયમાં કશે જ તફાવત નથી. બન્નેની અસર અને પરિણામ સરખાં છે. તફાવત એટલે જ છે કે પ્રમાદની અસર ધીમી, અપ્રકટ અને ગુપ્ત હોવાથી તેનું શત્રુકાય મનુષ્યના સમજવામાં સત્વર આવી શકતું નથી. અને એથી જ તેનાથી અધિક કરવાનું, ચેતવાનું અને બચવાનું રહે છે.
સુશીલ,
પન્યાસજી કાનાવજયજીના વ્યાખ્યાન પરત્વે આ
લોચનાકારની અજ્ઞાનતા. જૈનશાસન પત્રના ફાગુન સુદી ૩ બુધવાર અંક ૪૬ માં એક “શ્રમણુ” ના નામથી પન્યાસજી દાનવિજયજી મહારાજના “પ્રતિમા સિદ્ધિ” વ્યાખ્યાન કે જે આત્માનંદ પ્રકાશના માઘ માસના અંકમાં આવેલું છે તે ઉપર સમાલોચના કરવામાં આવી છે. પરંતુ એ સમાલોચનાકારનું કેટલું બધું અજ્ઞાનપણું છે તેમજ અવલોકન કરવા જતાં કેટલે દરજજે વિષયાંતર કર્યું છે અને અંગત ઈર્ષ્યા અને અંગત દ્વેષની લાગણીને કેટલા પ્રમાણમાં પિષવામાં આવી છે તે એક તટસ્થ વિચારકને જૈન શાસનને અંક વાંચતાં સહજ જણાય તેવું છે. પંચમ કાળની અસજેને અમલ અન્ય શ્રમણે ઉપર મુકવા જતાં પોતે જ તેને ભોગ થઈ પડયા છે. પિતે શ્રમણપણું પ્રાપ્ત કર્યા છતાં પણ–અ૯૫જ્ઞાનને લીધે અનેક ભૂલે આવી જવા સંભવિત છે છતાં–અવલોકન કરવા જતાં અંગત ટીકા કરવામાં બહાદુરી માની છે, અને સૂર્ય સન્મુખ ધૂળ ઉડાડનારની માફક નિષ્ફળ પ્રયત્ન કર્યો છે. તેમના લખવા મુજબ તેઓ આત્માનંદ પ્રકાશના નવા “ય ગ્રાહક ” થયા હોય તેમ લાગે છે, પરંતુ તે એક અવલોકનકાર તરીકે “સાધુ જીવન” ની શૈલી બતાવે છે, એ ખુશી થવા જેવું છે. પરંતુ અવકન કરતાં એ “સાધુ જીવનની શૈલી ” સચવાણી છે કે કેમ, તેમજ જાણે બીજાના હૃદયના ભાવ જાણી લેવાની અદ્દભુત શક્તિ પ્રાપ્ત થઈ હોય તેવી માન્યતા કરતાં પન્યાસજીને “વિચાર શુન્ય' વિગેરે દર્શાવી પિ
* જણાવે છે કે પા. ૨૧૪ માં ચોથી લીટીમાં જે ક્ષાયક સમીતી છે, તેને પ્રમાદ્ધકરી શકતો નથી, અને એ અવસ્થામાં સંભવ પણ નથી.” તે ક્ષાયક ચમકતી તેને બદલે ક્ષપકશ્રેણી આર. , ભી છે. તેને પ્રમાદ અસર કરી શકતા નથી; અને સંભવ પણ નથી.
મી, જેન આત્માનંદ સભા ભાવનગર.

Page #21

એક સમાચનાકારની અજ્ઞાનતા.
૨૧૯ તાના હૃદયની હલકાઈ બતાવતાં ક્રિયામાર્ગને ઘણે અંશે ઉત્થાપતાં જરા પણ વિચાર કર્યો નથી એ એક શ્રમણ નામ ધરાવતા મુનિને માટે ઓછું શોચનીય નથી!
સ્પષ્ટીકરણ (૧) સાધુ જીવનની શૈલિને સાચવવાને દા કરનારા “શમણ જૈન શાસનમાં લખે છે કે આત્માનંદ પ્રકાશના અંકમાં ૧૮૨ મે પાને છેલ્લેથી બીજી પંક્તિમાં શ્રીમદ્ દાનાવજયજી આ પ્રકારે કહે છે. શિષ્ય-નિરાલંબન ધ્યાન, આજકાલ થઈ શકે કે કેમ ? ગુરૂ–આજકાલ નિરાલંબન ધ્યાન ન થઈ શકે, તેથી મોટા મોટા મહાત્માઓએ
પણ ધ્યાનના મને રોજ કરેલા છે.
તેમજ વળી આગળ ઉપર સ્વતઃ લખે છે કે “મારા પશમાનુસાર હું કહી શકું છું કે સાંપ્રતકાલે નિરાલંબન ધ્યાનને અભાવ હોઈ શકે તેમ સંભવતું નથી, કદાચ આપ કઈ એવું કંઈ મને શાસ્ત્રીય વચન દર્શાવશો કે આજકાલ (વર્તમાનકાળ) નિરાલંબન ધ્યાન લુપ્ત છે.” ઉપરને સ્વતઃ કરેલે ખુલાસે કેટલે બધે અજ્ઞાનતાથી પરિપૂર્ણ એ શ્રમણ તરફથી જણાવવામાં આવેલ છે તે પન્યાસજીએ કરેલા તેજ ભાષણના વિષયમાં પૂર્વાપર સંબંધ વાંચતાં-વિચારતાં માલૂમ પડી આવશે. પન્યાસજી પિતેજ ઉપરના વાક્યમાં કહે છે કે, “જ્યારે અપ્રમાદ નામનું પગથીયું પ્રાપ્ત થાય ત્યારે નિરાલંબન ધ્યાન થઈ શકે પણ તે પહેલાં નહિ આ વાકયને વિચાર કરશે તે જણાશે કે, અપ્રમાદી મુનિઓને નિરાલંબન ધ્યાન કહેલું છે. તે પન્યાસજી પતેજ શાસ્ત્રોક્ત રીતિએ લખે છે, પરંતુ એ હકીકત બરાબર નહિ વાંચતાં પૂર્વાપર સંબંધનો વિચાર કરવાને અશક્ત એ શ્રમણુજીએ જૈન તત્વાદશ કે જે શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજને બનાવેલ છે અને જેમાં મૂળ ગ્રંથ ગુણસ્થાનક્રમા રેહની સાહદત લેવામાં આવી છે, તેમાં પા. ૨૬૬ મેં આ પ્રકારે છે.
હવે જે કઈ પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકમાં નિરાલંબન ધમધ્યાન કહેતા હતા તે તેને નિષેધ કરેલો છે, જિનભાસ્કર એમ કહી ગયા છે કે જ્યાંસુધી સાધુ કામ સંયુક્ત હોય ત્યાં સુધી તેને નિરાલંબન ધર્મધ્યાનને સંભવ નથી. આ પંચમકાળમાં મહામુનિ ઋષિઓએ નિરાલંબન યાનને મરથ જ કરેલ છે. • तथा च पूर्वमहर्षयः॥
चित्तेनिश्चनतां गतेप्रशमिते रागादिनिघामदे । विजाणेऽक्त कदंबक विघटिते ध्वांतत्रमारंनके ।।
आनंदे प्रविजिते पुरपते झोने समुन्मीलिते । मां रदयंति कदा वनस्थमनितो उष्टाशयाः श्वापदाः॥
(સુરપ્રભાચાર્ય)

Page #22

૨૨૦
મામાન પ્રકાશ,
* “ચિત્ત નિશ્ચળ થતાં, રાગ, દ્વેષ, કષાય, નિદ્રા અને મદ શાંત થતાં, ઇંદ્રિય સમૂહકૃત વિકાર દૂર થતાં, શ્વમારંભક અંધકાર પ્રલય થતાં, જ્ઞાનને પ્રકાશ થતાં, અને આનંદ પ્રકટ વૃદ્ધિમાર્ થતાં–આત્મઅવસ્થામાં સ્થિત-એવા મારા જીવને વનમાં રહેતાં દુછાશયવાળા સિંહ કયારે રક્ષા કરશે?”
મતલબ કે પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે તે નિરાલંબન ધ્યાનને સંભવ જ નથી. પરંતુ અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકની છેલ્લી હદે “ રૂપાતીત ” નામે ધમાનના ચતુર્થ પાદ પ્રાપ્ત કરનારને-જે શુકલ ધ્યાનની શરૂઆત કરાવી આપે છે તેમને એ ધ્યાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે પરંતુ તે સ્થિતિ-અપ્રમિન ગુણ સ્થા નકની છેલ્લી સ્થિતિ-આ કાળના મનુષ્યને માટે અગમ્ય હોઇ શાસકાર કહે છે તેમ “ધ્યાનના મને જ કરે છે ” એમ આ ઉપરથી સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
સ્પષ્ટીકરણ (૨) આગળ ઉપર જૈન શાસનમાં પચાસજી મહારાજના વ્યાખ્યાનમાં ભૂલો શોધતાં દર્શાવે છે કે, “આત્માનંદ પ્રકાશના ૧૮૧ મે પાને આઠમી પંક્તિમાં ૮ રાગ શબ્દરૂપ હોવાથી નિરાકાર છે છતાં ઇત્યાદિ શ્રીયુત્ પન્યાસજીનું ભાષણ યુક્તિસહ નથી. કારણ કે જૈન દર્શનમાં કેઈપણ પદાર્થને નિરાકાર સ્વીકાર્યો નથી.”
આ ઉપરથી અમે શ્રમણજીને પૂછવા માગીએ છીએ કે જૈન દર્શનમાં જ્યારે કોઈ પ્રકારને પદાર્થ નિરાકાર સ્વીકાર્યો નથી, તે નીચેના પદાર્થો સાકાર છે કે નિરાકાર તેને સાધુ જીવનની શૈલિથી ખુલાસો જલદી આપશે.
આત્મા, જ્ઞાન, સમ્યકત્વ, ધમાંસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય. આને ઉત્તર જહદી પ્રાપ્ત થશે એવું માની હવે મૂળ હકીકત ઉપર આવીએ.
શ્રમણ અને ચારિત્ર લીધાં અનેક વર્ષો કદાચ થયાં હશે, પરંતુ જૈન શાસકારાની કેવી શૈલિ છે તેને અનુભવ હજી ઘણે અધુરે લાગે છે, અનેક સ્થળે જ્યારે જૈન શાસકારે અન્ય દર્શનના તત્ત્વ અને સિદ્ધાંતને જૈન દર્શનના સિદ્ધાંતે સાથે સરખાવતાં તેમના જ સિદ્ધાંતને વળગી સ્વતનું સ્થાપન કરી સત્ય વસ્તને બહાર લાવે છે અને તે શૈલિએ અન્યદશના સિદ્ધાંતે કરતાં સ્વસિદ્ધાંત કેટલો બળવત્તર છે, તે સ્થાપન કરે છે; આવી શૈલિ ખાસ કરીને અન્યદશનીઓને ઉદ્બોધક નિવડે છે, અને તે “પરાશ્યપગમ” શેલિના નામથી સંબોધાય છે; દછત તરીકે ત્રિશશિલાકા પુરૂષ ચરિત્રમાં શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યે નીચે મુજબ કહેલું છે.
रूप गंध रस स्पशेगुणातावद्वसुंधरा। પ્રચાતાપોડરિ હપ સાસ્મિ ૨૭ रूपस्पर्शगुणं तेज एकस्पर्शगुणोमरुत् । अमीषामेवमाबाझं व्यक्ता भिमस्वभावता ॥ ३५७ ॥

Page #23

એક સમાલોચનાકારની અજ્ઞાનતા આ શ્લોકમાં પૃથ્વી રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળી, પાણીરૂપ–સ્પર્શ, રસવાળું, અવિન રૂપ અને સ્પર્શ ગુણવાળે, તેમજ વાયુ એક સ્પર્શ ગુણવાળો એ રીતે વાદીને દર્શાવતાં કહે છે કે, તમે પણ ભિન્ન સ્વભાવવાળા ઉપર મુજબ રીતે ભૂતે માને છે, મતલબ કે, ભિન્ન સ્વભાવવાળી સ્થિતિ સાબીત કરવાને માટે ૫જયપાદ હેમચંદ્રાચાર્યે વાદીના મતાનુસાર એક અપેક્ષાએ કબૂલ રાખી ભિન્ન સ્વભાવતા સિદ્ધ કરી; તદુપરાંત બીજા દષ્ટાંત તરીકે શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિએ શાસ્ત્રવ તો સમુચ્ચયમાં બ્લેક ૩૧ માં કહ્યું છે કે –
अचेतनानि नूतानि न तधर्मो न सत्फलम् ।
चेतनास्ति च यस्येयं स एवात्मेतिचापरे ॥ ३१ ॥ આમાં જેનદશનાનુસાર પૃથ્યાદિની “ભૂત” તરીકે માન્યતા નહીં હોવા છતાં અન્ય દર્શન સાથે જૈનદર્શનનું સાપેક્ષપણું સિદ્ધ કરવાને માટે ગ્રંથકારે “પરાભ્યપગમ” શૈલિ વાપરી ચૈતન્યતર પદાર્થને “ભૂત તરીકે સંબોધ્યા છે, આવીજ શ. લિને અનુસરીને પૂર્વાચાર્ય કૃત શ્લેકના અપવાદરૂપે પચાસજી દાનવિજયજીએ રાગોને નિરાકાર સંબોધ્યા છે, અને તે શ્લેક આ પ્રકારે છે.
gવાળા અનિદ્રા તાારમજા તથા િતા . ते रागामालाहयपुस्तकेषु । न्यस्ताः किक्षाकारनृतः समस्ताः ॥ .
સુરચંદ્રવાચક કૃત શ્રી જૈન તત્વસાર. પા. ૧૨૧ અહીં રાગને શબ્દરૂપ ઠરાવી નિરાકાર માન્યા છે; આ હકીકત પરાશ્યપગમ શૈલિવાળી હોઈ શબ્દ સમૂહને અન્યદર્શનકારે નિરાકાર માનતા હોવાથી તેમજ લેકિક રીતિએ પણ ચમચક્ષુ ગોચર નહીં હોવાથી “નિરાકાર' તરીકે આપણુ કરીને સંબોધ્યા છે, જેનદર્શનાનુસાર ઇંદ્રિય સાપેક્ષપણે નિરાકાર છે, અને ઇન્દ્રિય નિરપેક્ષપણે સાકાર છે એમ માનવામાં બાધ આવતું નથી એ વિચારવાની તસ્દી લેતાં જણાઈ આવશે. આ શિલિનું અદભૂત રહસ્ય શ્રમણછની વૃત્તિમાં જલ્દી આવી શકે તેમ ન હોય તે વધારે વિચાર, અભ્યાસ અને મનનની આવશ્યકતા તેમને માટે રહેલી છે, તેમ સ્વીકારી લેવું, જેથી પન્યાસજી જેવા વિદ્વાનના ભાષણ પરત્વે નિર્દોષ સમાચના થઈ શકે; અસ્તુ, આત્માનંદ પ્રકાશમાં ભાષાંતર પરત્વે લ શબ્દનો અર્થ લખવે રહી ગયે બતાવે છે તે તે અક્ષરશઃ ભાષાંતર નહીં હોવાથી મૂળ અર્થને હાનિ પહોંચી નથી તેથી એ હકીકત વિશેષ વિ. ચારમાં મૂકવાની આવશ્યકતા નથી. તદુપરાંત તેમણે માસિકને સૂચના કરવા જે શ્રમ લીધે છે, તે શ્રમ જે તેમણે જૈન દર્શનના વિપુલ અભ્યાસમાં તેમજ એક અવલેકનકાર તરીકેની એગ્યતા પ્રાપ્ત કરવામાં લીધા . તે કાંઈક અંશે સફળ થાતું,

Page #24

ર
આત્માનઃ પ્રકાશ
સમાલાચકની શ્રદ્ધામાં એક વિચિત્રતા.
:
શ્રમણજી લખે છે કે પન્યાસજીના ઉલ્લેખ માત્ર · અધ્યાપત પદાર્થદ્વારા સત્ય પદાનું ભાન કરાવનારી પ્રાચીન પણ વીશમી સદીમાં નિર્જીવ થ ચેલી મૂર્તિ પૂજાની શૈલિને કાયમ રાખવા ખાતર છે. ’ આ ઉપરથી શ્રમણુજી મૂર્તિપૂજા જેવા આ દુષમકાળના સબળ અને પુષ્ટ આલંબનને નિવ માને છે અને પન્યાસજીને તેવા નિર્જીવ આલ અનને ટકાવી રાખનાર માને છે ! આ ઉપરથી શ્રમણુજી અધ્યાત્મજ્ઞાની હોવાના દાવા કરી મૂર્તિપૂજાને નિર્જીવ માનતા જણાતા હોય તેવુ લાગે છે. પોતે નિરાલખન ધ્યાન આ કાળમાં છે તેવુ સ્વ. કપાલ કલ્પિતપણે સ્થાપન કરી એ ધ્યાન સાધવા માટે મૂર્તિપૂજા નિજીવ ગણવા તત્પર થઈ ગયા હશે અને યોગશાસ્ત્રમાં મામિ સંનના પ્લાાં પૂર્વ મેનિઃ વર્તુમ્ એ વાકય વડે નિરાલઅન ધ્યાન પ્રથમ સ ંઘયણ વગર ધ્યાઈ શકાતું જ નથી તેવા ઉલ્લેખ કરેલા હેાવા છતાં,શ્રીમદ્ યાવિજયજી,હેમચ‘દ્રાચાર્ય,આનંદધનજી અને આત્મારામજી નિરાલ મન ધ્યાન ધ્યાતા હતા તેવું વબુદ્ધિ અનુસાર કોઈ પણ વિશિષ્ટ પ્રકારના જ્ઞાનના સદ્ભાવ પ્રાપ્ત થયા હાંય! તેમ નિર્ણય કરી નિરાલખન ધ્યાનાં અનવા ખાતર મૂર્તિપૂજાને નિષ્ફળ માનવા મનાવવામાં પોતાની શ્રદ્ધાના આડંબર જણાઇ આવ્યે છે. શ્રમણુજી ! આપ જરા જ્ઞાનચક્ષુ ઉઘાડી આપણી સમક્ષ જૈન શા અકારાએ દર્શાવેલા મૂર્તિપૂજાના અનેક ગ્રંથા વાંચા–સ્વામી વિવેકાનન્દ જેવા અદ્વૈત માર્ગના સ`પૂર્ણ પ્રસાર કરનારા જેનેતર પણ મૂર્તિપૂજાને આ જમાનાના પ્રાણીઓને માટે કેવું દૃઢ આલખન માને છે તે શ્રદ્ધાપૂર્વક તપાસો. મૂર્તિપૂજાની સ્થિતિસ જીવ હુશે તે જ વાસ્તવિક નિરાલ અનપણાના વખત આવશે. અધ્યાત્મજ્ઞાન કે નિરાલ’બન ધ્યાન સાલખનપણાના ચિરકાળ અભ્યાસ પછી પ્રાપ્ત થવું... સ ંભવિત છે. પરંતુ ધર્મધ્યાનના ‘ રૂપાતીત ' ભેદ અપ્રમત્તની છેલ્લી સ્થિતિએ શુકલધ્યાનના અશરૂપ જ પ્રાપ્ત થાય છે તે સ્થિતિ આ કાળમાં ઇંજ કયાં ? અને એમ નહીં હોવાથી પૂર્વ પુરૂષાએ એ ધ્યાનના મનેરથ કરેલા એમ પ્રત્યેક સ્થળે શાસ્ત્ર "મ વગાડીને કહે છે. લી. એક તટસ્થ
*
>
॥ ૩ ॥ पूर्ण स्वरूपाष्टक. ( માઢ. )
પ્રકટે આતમરૂપ, ભાવ જખ પૂરણ પામે ?-પ્રકટે *દ્ર શ્રી સુખમાં સક્ત જે પૂર્ણ, સચ્ચિદાનંદ સમેત; ૐખે પૂ` આ લેકને પ્યારે, લીલા લગ્ન ભવેત્.
ભાવ

Page #25

આસ્રવ મિમાંસા,
પ૨ ઉપાધી કૃત પૂણુતા, ચાચિત ભૂષણ જાન; જાત્ય રત્નના તેજ સમ પ્યારે, આત્મિક પૂર્ણતા માન. ઉષી ઉર્મિવત્ પૂર્ણતા, એહ વિકલ્પિક જાન; વાસ્તવિક સ્થિર સિન્ધુ છે પ્યારે, પૂર્ણાનંદ ભગવાન આશા સપને જા'ગુલી સમ, જ્ઞાન ષ્ટિ જખ થાય; દીનતા સમ વિધુ વેદના પ્યારે, પૂર્ણ પુરૂષને શું થાય? કૃપણ માન્ય જે પૂ'તા, એહ ઉપેક્ષિત જાન; ષ્ટિ પૂર્ણ પુરૂષની પ્યારે, સ્નિગ્ધ અમિય સમાન. અપૂર્ણ પામે પૂર્ણતા, પૂ માન હિન થાય; પૂર્ણાન ંદ સ્વભાવ એ પ્યારે, જગ આશ્ચય જણાય. પુદ્દગલ ભાવ માહાંધ છે તે, નરપતિ પેખે ન્યૂન; નાંહિ ન્યૂન દેવેન્દ્રથી પ્યારે, સ્વાભાવિક સુખ પૂ. કૃષ્ણ પક્ષના ક્ષય થતાં રે, શુકલના ઉદયની માંય; સભાવ પ્રકટ પૂર્ણતમ, સાહે ચંદ્રવત્ ત્યાંય.
૧૩
NNNN
ભાવ૦ ૨
लाव० 3
ભાવ ૪
ભાવ ૫
ભાવ કે
ભાવ૦ ૭
ભા૧૦ ૮
(ज्ञासु उभेहवा२.)
मुनिविहारसे होते हुवे बानो.
विदित हो की जगत् विख्यात न्यायांनोनिधि जैनाचार्य श्रीमद्विजयानंदसूर श्री आत्मारामजी महाराजके सुमशिष्यरत्न शान्तमूर्ति महात्मा श्रीमान मुनिश्री हंस विजयजी महाराज रतलाम में विराजमान थे जिनके दर्शनाथ और अपने ३ शिष्यों को बमी दिक्षा श्रीमान् पन्यास श्री संपत विजयजी महाराज के पास दिलवाने कि लिये देहली से उम्र विहार करते हुए, श्रीमान् मुनिश्री लब्धिविजयजी महाराजका यहां पर पधारना हुआ आपके यहांपर दो प्रभावशाली भाषण ता. २६ मंगलवारको “ मनुष्य धर्मपर " दूसरा भाषण ता. २० शुक्रवारको " हमारा क्या कर्तव्या है " इस विषयय दो प्रजावशाली व्याख्यान बाबासाहिब के मन्दिरमें हुए व्याख्यानके सजापत्तिका प्रासन शान्तमूर्ति महात्मा श्री मुनिहंस विजयजी महाराजने ग्रहण किया था. और सनापति महोदय के व्याख्यानसे पेप्तर श्री आत्मानंद जैनश्वेताम्बर पाठशाळा के विद्यार्थीयोने मंगलीक रुपमें सूरिली आवाज से संस्कृत के काव्य पढे थे. सजापति महोदय के तथा मुनि लब्धिविजयजीका व्याख्यान स

Page #26

૨૨૪
આત્માનંદ પ્રકાશ माप्त होनेपर प्रेन्सिपन्न ट्रेनिंगकालेजके रविशंकर नाइने उपस्थित हो कर सनापति महोदय श्री शान्तमूर्ति श्रीमान् श्री मुनि हंसविजयजी महाराजको
और व्याख्यानदाता श्रीमान् मुनि लब्धिविजयजी महाराजको हार्दिक धन्यवाद देते हुए. दोनोंकी व्याख्यानोंकी प्रशंसा बहुत ही अच्छे शब्दोमें की थी यध्यपि उक्त महाशय ब्राह्मण थे, परन्तु निरपक्षताको स्वीकार कीया था. बाद
आपके मास्टर मिश्रीमलजीने आए हुए सनासदोंका धन्यवाद मनाते एहू. यह फरमाया कि श्रीमान् मुनि श्री हंसविजयजी महाराजके यहांपर पधारनेसे आज पर्यंत जो धर्मोन्नतिके कार्य हुए हैं उन सबको अलग अलग नामोसे आपलोगोंको सुनाउ और उन नामोंके गुणोंका संपूर्ण ब्यान करूं तो एक किताब बन जाय इसलिये सिरफ सूचना मात्रसे ही आपको याद दिलाता हूं
और याद दिलानेका मतलब यह है कि अब महाराजजी साहिबको विहारका समय बहुतह। निकट आ गया है। इसलिये हमको उचित है कि हम सब यथाशक्ति नियम पच्चरकाण करें जिससे हम लोगोंको महाराजजी साहिबका प्रतिक्कण ध्यान रहे और हम लोग चाहे सहस्त्र जिल्हाधारा आपके नपकारका वर्णन करें तो जी नहीं कर सक्ते और हम श्री संघ मुनि लब्धिविजयजी महाराजको धन्यवाद देते हैं जिन्होंके नाषणधारा आपकी कृपासे यह सौजाग्य प्राप्त हुआ समय अधिक न होनेके कारण सना विसर्जन कि जाती है.
बाद आपका रतलामसे विहार प्रतापगढकी तरफ हुआ प्रथम मुकाम श्रापका १ माश्लपर रहा, विहारके समय कुल श्री संघ आपके साथ चल रहाथा, उस समय यह शब्द मुक्त कंठसे निकल रहेथे की हमने आजतक ऐसा विहारका मोका नहीं देखा बाद १ माश्लपर जिनमें पहुंचे उस वखत श्रीमान् पन्यास श्री संपतविजयजी महाराजने श्री गुरु महाराजकी आज्ञानुसार साथ आए हुए सैंकमो पुरुषोंको धर्मोपदेश सुनाया, बाद प्रतःकाल वि. हार करते समय जिनके अध्यक्व ब्राह्मण नाइने महाराजजी साहिबसे नियम प्रत्याख्यान किये बाद यहांसे आपका धामणोंदमें पधारना हुआ यहां थोमा ही समय हुआ है कि एक प्राचिन प्रतिमा निकली है, जोकि दर्शनके योग्य मनोहर विम्ब है यहांपर आपके दर्शनार्थे रतनामसे श्री संघ आया हुआथा, उस समय एक नाविक महानुनावकी तरफसे खूब राग रागणीयोंसे पूजा प.

Page #27

mara..२२५
મુનિવિહારસે હોતે હવે લાલે ढाइ गइ और मुनिश्री लब्धिविजयजीके नाषण होनेसे सरकारी पुरुषोंने नी लाज लियाथा और रतलाम निवासी शेठ जोरावरमलजीकी तरफसे स्वामी वच्छल करनेमें आयाथा बाद आपका पधारना शैलाना राजधानी में हुआ यहां पर जी प्रसिफ व्याख्यानधारा धर्मका गठ अच्छा रहा, व्याख्यानमें राजकीय पुरुषोंने भी अच्छा लाज उगयाथा जिससे शैलाना दरबार राजा साहिबने श्रीमान् शान्तमूर्ति मुनिश्री हंसविजयजी महाराज आदि मुनिरा. जकी मुलाकात सेनेके लिये राजा साहिबने राजकीय पुरुषों द्वारा जतलानेसे महाराजश्री हंसविजयजीने अपनी तरफसे जैनाचार्य श्रीमधिजय कमलसरीश्वरजी महाराजके शिष्य मुनिश्री लब्धिविजयजी महाराजको राजकीय माननीय श्रीयुत बक्षीजीके साथ राजा साहिबके पास जेजदिये. मुनि महाराज श्री लब्धिविजयजोसे राजा साहिबने अन्यान्य कई विषयोंपर प्रश्न किये जी अच्छा है, इसलिये उत्तरसेसे क्योंकि आप संस्कृतसे अच्छे वाकीफ है, और दर्शनादिकका झान सन्तुष्ट होकर राजासाहिबने यह फरमायाकी यदि आप के साथ एक चौमासे तक सहवास रहे तो विशेषलान हानेकीसंनावना है, इसलिये नचित यही है कि आप चातुर्मास तक यहांपर ही विराजमानही रहैं क्यों किश्-३ दफा जैन साधुओंसे समागम हुआ लेकिन आप जैसे विधान् जैन साधुका समागम आज ही प्राप्त हुआ है. वगेरा बातें प्रश्नोत्तर समाप्त होनेपर मुनिमहाराजजोसे-राजा साहिबने जनते समय यह फरमाया दरवाजेमें आकर कि जहांतक हो सके वापीस इधरकी और ही बोटे मुनिमहाराजके जानेसे राजा साहिबका अनुराग जैनदर्शनपर बहूत ही अच्छाहू क्यों कि राजा साहिबस्वयं संस्कृतका झान अच्छग धराते हैं. बाद यहांसे बोटे मोटे ग्रामोंमें विचरते हुए प्रतापगढ पहुंचनेका विचार था, परन्तु रास्तेमें अरणोद श्री संघको अत्यन्त प्रार्थना होनेसे बड़ी दिदाका कार्य यहांपरही निश्चित रखा. आपका यहापर नगरमें प्रवेशके समय अंग्रेजी बाजे निशान तथा सजे सजाये तुरंगादि अत्यन्त गठ रहाथा और बाजारको धजायेधारा बमा ही सुशोभीत कर दियाथा इसतर बझे समारोहके साथ प्रवेश हुआ और उपाश्रयमें पधारकर सर्वको धर्मापदेश सुनाथा और इसीतर गुणोत्कीर्तन श्रवण करनेसे प्रतापगढके नरेश महाराजा के कारनारी सादिव आदि राजकीय पुरुष आपके दर्शनार्थ श्राएथे, ओर साथमें प्रतापगढके निवासी जैन जातीके हितेनु श्रीयुत शेठ लक्ष्मीचंदजी घीया अपने विशाल मित्रमंगलके साथ तशरीफ लाएथे आपके यहांपर विराजनेसे

Page #28

આત્માનંદ પ્રકાશ
तथा बहारके जैन समुदायसे व जैनेतराके पधारनेसे और यहांके निवासी शेठ किसनदासजी आदि श्री संघके अत्यन्त उत्साह ओर उक्त महाशयके अन्यउदार वृत्ति होनेसे प्रवेशका गठ तथा बमो दिक्षाका महोत्सव तथा श्रीमन्दिरजीमे पुजा पढानेका गत और स्वामीवत्सल्य एवम मंझपकी रचना और नन्दिमे सोनामहोरका चढाना तथा श्रीसंघ प्रतापगढकी तरफसे देव अव्यमें दृषि वगेरा धर्मोन्नतिके कार्य यहांपर अतिव प्रशंसनिय हुए हैं और दिदाको समाप्तिमें जैन समुदाय प्रार्थना होनेसे और श्री शान्तमूर्ति महाराज श्रीहंसविजयजी महाराजकी आझानुसार मुनि लब्धिविजयजी महाराजका समयोचित मनावशाली व्याख्यान हुआ तत्पश्चात इस सुअवसरपर आए हुए शेठ सदमीचंदजी घीयाने मंगलाचरणके बाद महात्मा शान्तमुखा श्री मुनि हंस विजयजी महाराज तथा श्रीमान् पन्यास मुनि संपतविजयजी महाराज और मुनि श्रीलब्धिविजयजी महाराजादि मुनिराजोंको यहांपर पधारनेका धन्यवाद मनाते हुए, बहारके जैन जातीके नेताओं को और यहांके श्री संघको हार्दिक धन्यवाद देते हुए फरमाया कि धन्य है यहांके श्री संघको के जिन्होंने महाराजजी साहिवके उपदेशामृतसे इतने अस्पहाइमें पूर्ण उत्साहसे इतने धर्मोन्नतिके कार्य कर बतलाए, और अत्त मेरी यह प्रार्थना कि
आप सर्व सज्जन मुनि महाराजने अपने व्याख्यानमें जिन जिन बातोंपर उपदेश फरमाया है उसमेंसे सर्वथा नहीं तो अपनी शक्तिके अनुसार ग्रहण करे बस दिक्षा महोत्सव समाप्त हुआ और बमे गउके साथ महात्माजी वापीस मुनिममक्षके साथ उपाश्रयमें पधारे-आपका यहांपर दो चार दिन विराजमान होगा, और प्रतापगढकी और जाना होगा. प्रेक्षक
તત્ત્વજ્ઞાન પામવાનો અને તેને સફળ કરી લેવાન ચેખો
અને સરલ ઉપાય.
વિકાચરણ. " श्रूयतां धर्म सर्वस्वं, श्रुत्वा चैवा वधार्यताम;
आत्मनः प्रति कूलानि, परेषां न समाचरेत्. (શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરી શ્રી લેક તત્વ નિર્ણય ગ્રંથ) ૧૪૪૪ ઉત્તમ ગ્રંથના પ્રણેતા પોતાના બાળ શાસ્ત્ર અભ્યાસ અને આત્મ અનુભવ ઉપર ભવ્ય પ્રાણીઓના

Page #29

વિવેકાચરણ
ર૭ હિતમાટે ફરમાવે છે કે, “ભે સુખાથી અને જે તમને સાચા સુખની ઈચ્છા જ છે તે પહિંસાદિ ઉત્તમ ધર્મની ધુરાને ધારનારા કેઈ નિસ્પૃહી જ્ઞાની ગુરૂની પાસે વિનય, બહુમાન પૂર્વક સત્શાસ્ત્રરહસ્થનું રૂચિથી શ્રવણ કરી, અને તે શ્રવણ કરાયેલાં હાથને નિજ હૃદયમાં સારી રીતે ઉતારે અને એમ કરી છેવટે કદાપિ પણ કોઈ પ્રાણીને પ્રતિકુલતા ભરેલું કાર્ય નજ કરે, ન કરાવે અને ન અનુદન આપ, કેમકે “જેવા આપણએવા સહુ જુઓ ! સહુ કોઈ જીવિત રહે છે. કોઈ મરણ ઈચ્છતા નથી. એમ સમજી કેઈને પ્રાણ હાની થાય એમ નજ કરવું. સહુ કેઈને આત્મસમાન લેખવા કોઈ સાથે વૈર વિધ ધારે ચા વધારવે નહિ જ. પણ મૈત્રિભાવજ ધારે, કેઈ અપ્રિય (અનિષ્ટ) લાગે એવું અને તે અહિત રૂપ થાય, એવું વગર વિચાર્યું વચન કદાપિ ઉચરવું નહિ, નહિત મનજ ધારી રહેવું યુક્ત છે. અપ્રિય અને અહિત વચન કદાચ સત્ય હોય તે પણ અસત્ય લેખ્યું છે કેમકે તેથી લાભને બદલે હાની થવા પામે છે, શાસ્ત્ર અવિરૂદ્ધ વચનજ વદવું, ન્યાય, નિતી, અને પ્રમાણિકપણું બરાબર પાલવાં, એથી ઉલટો માર્ગ કદાપિ પણ નહિ આદર.
પદ્રવ્યને ધૂળ જેવું લેખી, તેથી વિરકત રહેવું, તુચ્છ સ્વાર્થની ખાતર નિયત બગાડવી નહિ. નિઃસ્વાર્થતા આદતાં શિખવું, પરસ્ત્રીને તે નિજ માતા બહેન યા પુત્રી સમાનજ લેખવી. પ્ર. દ્રવ્ય વડે સંતોષ રાખી, અને તે પરોપકાર સાધવે, જેન તત્વજ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય તેમ કરવા લક્ષ રાખવું. ક્રોધાગ્નિ, મદાંધતા, માયા, કુટિલતા, અને પર આશા, તૃષ્ણ દુર થાય, તે સતત્ પ્રયાસ કરે, રાગદ્વેષની વિષમતા વારવા અને સમતા ગુણને આદરવા, કલેશ કુસંપને દુર કરવા અને સુલેહ સં૫ ૨થાપિત કરવા, સહસ અસત્ આરેય ન દેતાં સત્ય સિદ્ધાન્ત, દાખવવા નારદ વૃતવડે ઉભય પક્ષને વઢાડી નહિ મારતાં સંધપાલની જેવી ઉદાર દ્રષ્ટી ધારણ કરવા, પ્રાપ્ત સુખ દુઃખમાં મુંઝઈ નહિ જતાં સમભાવે રહેતાં, પરનિંદા કે આપબડાઈ નહિ કરતાં પારકા ગુણાનુવાદ સાથે આત્મ લઘુતા ધારતાં, બગભક્તિ અને ખોટી ખુશામત નહિ કરતાં શુદ્ધ ભક્તિ સાથે હિંમતથી સત્ય કથન કરતાં અને સર્વ શંકાદિ દેષ તજી નિઃશંકપણે શુદ્ધ તવ શ્રદ્ધા અડગ રીતે પાળવા સતતૂ પ્રયત્ન કરે એજ કલ્યાણકારી છે. !
ઈતિશમૂ.
પેજક.
મુનિરાજ શી કપૂરવિજયજી મહારાજ

Page #30

૨૨૮
માત્માનંદ પ્રકાશ
જેનોન્નતિ. જૈન ધર્મ પાળનારાઓની સંખ્યા પ્રથમના પ્રમાણમાં ઘણી ઓછી થઈ ગઈ છે. વસ્તિ કમી થઈ છે. જેનોની જે સંખ્યા હાલમાં વિદ્યમાન છે. તેમાં પણ ઘણે ભાગ નિર્ધન સ્થિતી ભેગવે છે. માટે તે માટે કંઈ વ્યવસ્થા થવી જોઇએ, એવી ચર્ચા ચાલે છે, વાત વાસ્તવીક છે, અને તેને માટે કંઈ યેજના થવી જોઈએ, એ વાત પણ ખરી છે.
માંદા માણસને સારે કરવા સારૂ પ્રથમ હશિયાર વૈદ્ય કે ડોકટરને બતાવ્યા પછી તેના માટે કયા ઉપચારે કર્યા હોય તે દરદી જલદી સારે થાય, તેને પ્રથમ વિચાર કરી તેને દવા આપે છે, અને તે દવાના અનુવાદની તેને યેજના કરી આપે છે, દવાની સાથે પચ્ચ ભેજન તેને માટે કર્યું છે, તે તેને બતાવવામાં આવે છે. દરદી વૈદ્યની સલાહ મુજબ દવાનો ઉપયોગ કરી આહાર-વિહારમાં પય પાલે છે, તો જલદી સારે થાય છે અને રેગથી મુક્ત થાય છે, તે ધારણ નીચે મુજબ–
જેની ઉન્નતિના સંબંધે કેવા પ્રકારની યોજના કરવામાં આવે તે તેને અને મલ થઈ શકે અને તે માટે નવીન વિચારેની યોજના કરતાં પહેલાં ભગવંતના ધર્મમાં તેના શું શું ઉપાયે બતાવેલા છે, તેને આપણે અહીં પ્રથમ વિચાર કરીશું.
સર્વોત્કૃષ્ટ ઉન્નતિ મેક્ષપદ પ્રાપ્તિ છે. તેને ઉપાય સમ્યકજ્ઞાન, દર્શન, ચારિ. ત્રનું આરાધન છે. સર્વોત્કૃષ્ટ ઉન્નતિની પ્રાપ્તિને ઉપાય તેને માનવામાં આવ્યું છે, અને તેજ પરમસત્ય છે, તે પછી તે ઉપાય સામાન્ય સમાજ-સંઘ ઉન્નતિમાં કેટલે દરજજે કામે લાગે તેમ છે, તે આપણે જોઈએ.
ઉન્નતિનો પહેલે ઉપાય એ છે કે, સમ્યકજ્ઞાનનો ફેલાવો અને વધારે છે જોઈયે. વર્તમાનમાં જેનો ઉન્નતિ અથવા ઉદયને માટે બીજા જે જે પ્રયાસ થાય છે, તે સર્વ કરતાં સમ્યકજ્ઞાનને પ્રચાર વધારે થાય અને તેને લાભ વધુ પ્રમાણમાં લેવામાં આવે તેમ થવું જોઈએ. જ્યાં સુધી સમ્યકજ્ઞાનનો ફેલાવો થશે નહીં અને તેને લાભ લેનારાનું પ્રમાણ વધશે નહીં, ત્યાં સુધી ઉન્નતિની અને ઊદયની આશા રાખવી એ ફેગટ છે.
એ પ્રયાસ કરે છે? એ સવાલ ઉભું થાય છે, પણ તેનું નિરાકરણ તરતજ થાય છે. જેના મનમાં જૈનધર્મ યાને જૈનધર્મ પાળનારાઓના ઉદય અને ઉ નતિના વિચારે ઉદ્દભવે છે, તેમણે જ એ પ્રયાસ કરવાનું છે. જેના મનમાં યા વિચારમાં ઉન્નતિ અને ઉદય એ શબ્દ જ આવતું નથી, તેને એ કામ કરવાનું જ નથી, કેમકે તેને તેની દિશાની જ ખબર નથી.
જેના મનમાં અને વિચારમાં ઉન્નતિ અને ઉદયના વિચાર આવે છે, તેમણે પ્રથમ પિને જાતે જ સમ્યકજ્ઞાન મેળવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, પોતે જે જ્ઞાન

Page #31

રાતિ
૨૨૯
મેળવ્યું હોય તેને લાભ બીજાઓને આપવાનો પ્રયાસ કરે ઈએ, એ પ્રયાસ બાહ્ય આડંબર દેખાવને નહીં હોતાં શુદ્ધ અંતઃકરણને અને ફરજ તરીકેને હવે જોઈએ. અને જ્ઞાનનો લાભ લેનારની સંખ્યામાં દીવસે દીવસે વધારે થાય તેવા પ્રકારના પ્રયને તેમણે કરવા જોઈએ.
સમ્યકૂજ્ઞાન વધવાની સાથે જ કૃત્ય અકૃત્યને વિચાર થઈ સત્ય વસ્તુ તરફ શ્રદ્ધા થશે અને પિતાનું કર્તવ્ય ફરજ શું છે, એમ સમજવામાં આવશે. તે પિતાની ઉન્નતિ અને ઉદય શેમાં છે, તેને તે વિચાર કરશે, તેનામાં વિવેકબુદ્ધિ જાગશે.
ઉપરની બન્ને વાતે થશે એટલે પિતાનું ચારિત્ર-(કેરેકટર)વર્તણુક રીતભાત-આચાર અને સ્થિતિ સુધારવાને આપોઆપ પ્રયત્ન કરશે. જે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ કર્યા પછી પોતાની રીતભાત આચાર-વિચાર સુધારવાને અને ચારિત્રમાં આગળ વધવાને પ્રયત્ન કરવામાં ન આવે તે ઉપરની બને વાતને તેનામાં અભાવ છે, એમ અનુમાન કરવામાં આપણે ખોટા ગણાઇશું નહીં. કેમકે જેનામાં સમ્યજ્ઞાન અને શ્રદ્ધા અને વાતે હોય તે તેના પરિણામરૂપે તેનામાં દુર્ગુણેને ત્યાગ અને સદ્દગુ. છે તરફ રાગ થવું જ જોઈયે. તે જો ન હોય તે પછી પોપટની પેઠે કંઠ શેષ જેવા જ્ઞાની–પઢત મુખેં પિતાની અને પરની ઉન્નતિને શી રીતે સાધી શકવાના છે? જ્યાં દેશથી અથવા સર્વથી ચારિત્રની શુદ્ધિ થવા લાગી કે ઉદયના નજીકના પ્રદેશમાં આપણે આવી પહોંચ્યા એમ માનવાનું છે.
ચારિત્રના પ્રદેશમાં પેસતાની સાથે જ આપણામાં ન્યાયીપણું આવવું જોઈએ ન્યાયી અથવા પ્રમાણિકપણાનો ગુણ એ ઉદયના મૂળ ગુણરૂપે છે, અને શાસનકારે એ બધા ગુણેમાં પ્રથમ એની જ ગણના કરેલી છે. દેશવિરતિ શ્રાવકના વ્રત અંગિ કાર કરતા પહેલાં માર્ગનુસારીના ૩૫ ગુણ અને શ્રાવકના ૨૧ ગુણે જાણવા જોઈયે. માગનુસારીના ૩૫ ગુણેમાં ન્યાય વિભવ નામા પહેલે ગુણ મુકયે છે. જૈન ધર્મ પામવાને અને આપણી સંસારિક અને આત્મિક ઉજાતની ઈચ્છા ધરાવનારે પોતે ન્યાયી થવું જોઈએ. જ્યાં સુધી પોતાનામાં ન્યાયીપણું આવશે નહિ, ત્યાંસુધી બન્ને પ્રકારની ઉન્નતિમાંથી એકે પ્રકારની ઉન્નતિને સદભાવ થવાનું નથી. જૈન સમાજમાં આ ગુણ અધિક અધિક વૃદ્ધિ પામે એવા પ્રકારનો ઉપદેશ વધુ જોઈએ, અને તેવા જ પ્રકારના પ્રયત્નો થવા જોઈએ. જૈન વિદ્યાશાળા, પાઠશાળા અને આશ્રમમાં બીજું શિક્ષણ આપતાં પહેલાં આ વિષય વિદ્યાથીઓને શીખવવું જોઈએ એટલુંજ નહિ પણ બીજા શિક્ષણની સાથે વિદ્યાથી ન્યાયીપણામાં કેવી રીતે આગળ વધે એને માટે તેમાં ખાસ એજના અને તજવીજ થવી જોઈએ. જેટલા જેટલા અંશે ન્યાયી પણને આપણામાં વધારે થશે, એટલે તેટલે અંશે આપણે ઉન્નતિમાં આગળ વધવાને વધારે શકિતમાન થઈશુ.

Page #32

૨૩૦.
આત્માન પ્રકાશ. વખતને સદ્ ઉપગતા–આપણુમાં વખતની કીંમત બીલકુલ નથી એમ જે કહીએ તે ખાટું નથી. વણીક બુદ્ધિ પૈસા કમાવવા તથા બચાવવા તરફ વધારે હોય એ વાત ખરી છે. પણ પૈસા કરતાં વખત વધારે કિંમતી છે, એ વાત લક્ષ બાહાર જવા જેવી નથી. સમ્યજ્ઞાનની સાથેજ વખતને સદુપયોગ કરવાની અને નકામે વખત ન જાય તેને માટે કાળજી કરવાની ટેવને ગુણ આપણામાં વધુ જેઈએ. સ્વ પર ઉન્નતિના ઈચ્છક માણસ જો વખતને સદુપયોગ કરે છે, અમને કામ કરવાને વખત નથી, અમને ફુરસદ નથી, એવા જે ઉદ્દગારે આપણે સાંભળીએ છીએ, તે સાંભળવાને વખત આવશે નહિ.
સત્ ઉદ્યોગ-વખતનો સદુપયેગ કરવાની ટેવ પડવાની સાથેજ ઉધોગ કર. વાની પ્રવૃત્તિને તેનામાં ગુણ ઉપન્ન થશે વખત અને કુસદના અભાવની વાતે કરનારા કેટલાક માણસે સારે ઉદ્યોગ કરી શકતા નથી અને કરવાની શરૂઆત કરે છે તો તે પરિપૂર્ણ કરતા નથી. કોઈપણ કામની શરૂઆત કિંવા આરંભ કરતા પહેલાં તેના માટે સારા સારા વિચાર કરી તેના પરિણામને વિચાર કર જોઈએ. તે કર્યા બાદ જે એક વખત કામની શરૂઆત કરવામાં આવે તે પછી તે કામ પરિપૂર્ણ કરવાને માટે જીવડ પ્રયાશ કરવો જોઈએ. આ ગુણ ઉન્નતિના ઈચ્છકને બહુ ઉપયોગી છે.
કુવ્યશનેને ત્યાગ–ઉન્નતિના તરફ વિહાર કરનારાઓને વ્યશને બહુ હરકત કરે છે. તેણે તે નિર્વ્યશની થવું જોઈએ. વ્યસન કરે તે વાણીયો નહિ. આ કહેવતને આપણામાંથી દેશવટે આપવામાં આવ્યું છે અને વ્યસન એ ગ્રહસ્થાઈનું લક્ષણ માનવામાં આવે છે. આ ભૂલ પણ ખાસ સંભાળવા જેવી છે. પિતાના ઘરે આવનાર નું આદરાતિગ્ય વ્યસન અને માદક પદાર્થો પુરા પાડવાથીજ થાય છે. એવી સમજુતી ગૃહસ્થપણાનો દા કરનારાઓના મનમાં હોય તે તે પોતે પોતાને અને જેન ધર્મ પાળનારાઓને નાશ કરે છે. તેની સાથે તેઓ ભારે કમિ પણ થાય છે. એ વાત બહાર જવા જેવી નથી.
જૈનધર્મ પાળનારાઓની સંસારિક અને આત્મિક ઉન્નતિ એજ ધર્મની પણ ઉન્નતિ છે, જેન ધર્મનો પ્રકાશ ત્યારેજ થયેલો સમજવાને છે કે જૈન સંઘ ઉન્નતિના પ્રદેશ તર્ફ ઉત્તરેત્તર વધતા જશે. નકામી વાતે કરવાથી અને ઠાસીઠઠારે કરવાથી કદી પણ ઉન્નતિ થવાની નથી. એવી ઠગાઈ કે લુચાઈ કંઈ કામ લાગતી નથી, કે બહારને આડબર કામ લાગવાને નથી. આખરે સત્ય પાયા ઉપર આવ્યા શિવાય જૈન ધર્મ અને ધનિની ઇમારત મજબુત થવાની નથી એ નક્કી છે, અને જૈતત્ત્વજ્ઞાન આપણને તેજ શીખવે છે.
વકીલ નંદલાલ લલુભાઈ.
- વડાદરા,
લેખક

Page #33

નિરાધાર શ્રાવિકાઓ માટે ખોલવામાં આવેલું ફંડ, ૨૩૧
શ્રી આમાનદ પ્રકાશ પત્રના અધિપતી સાહેબ, આ વીગત આપના છાપામાં છપાવી આભારી કરશોજી.
લી. બાઈ વાલી વીરચંદ
જૈન વનીતાવિશ્રામ મુ. સુરત ગેપીપુરા, મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી સુરતમાં નિરાધાર શ્રાવિકાઓના સાધન માટે ખેલવામાં
આવેલું ફંડ, મહા વદ પાંચમના રોજ સુરતમાં ગોપીપુરામાં આવેલી શ્રાવકની નવી ધર્મશાળામાં ઝવેરી નગીનચંદ કપુરચંદના ત્યાં શાતિસ્નાત્રી પુજા હતી. તે વખતે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાનો સમુદાયથી અપાસરે ચીકાર ભરાઈ ગયે હતો. જે વખતે પન્યાસજી મહારાજ શ્રી સિદ્ધિવિજયજી મહારાજ પણ બીરાજમાન હતા. અવસરના જાણુ મહારાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજે સમુદાય સમક્ષ
ભાષણ આપ્યું હતું. વિષય જીવદયાથી શરૂ કર્યો હતો, ને જીવદયાનું દ્રવ્યથી અને ભાવથી સ્વરૂપ વિસ્તારથી કરી સંધને સમજાવ્યું હતું, ત્યારબાદ સાતક્ષેત્રમાં સાધ્ય ક્ષેત્ર કણ અને સાધક ક્ષેત્ર કેણું તે સમજાવ્યું હતું. સાધક ક્ષેત્ર ચાર ( સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા.) અને સાધ્ય ક્ષેત્ર બાકીનાં ત્રણ (જેન પ્રતીમા જૈન મંદીર અને જ્ઞાન) તેનું વિવરણ કર્યું હતું. આપણું જૈન સમાજમાં
ક્ષેત્રની પ્રભાવના ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી નજરે આવે છે પણ સાધક ક્ષેત્ર જે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવકારૂપ ચાર ક્ષેત્ર તે દિનપ્રતિદિન જીર્ણ થતાં નજરે પડે છે. તેમાં પણ ઉપરોકત સાત ક્ષેત્ર પૈકી શ્રાવક શ્રાવકારૂપ બે ક્ષેત્ર છે જે પાંચ ક્ષેવના પોષક છે, તે તરફ મહારાજશ્રીએ સમાજનું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું, ને જેકે જૈનમાં પૈસાની રેલમછેલ થઈ રહી છે, અને જૈના પૈસા ખર્ચવામાં દરેક વ્યકિત કરતાં ઘણું આગળ પડતો ભાગ લે છે તેમાં શક નથી. એમ કેટલાકનું કહેવું ને માનવું છે, પણ હાલ આપણામાં સીજાતા અન્યથી પણ દુઃખી થતાં વર્ગો સ્ત્રીઓ અનાથવગું તે તરફ નજર ફેલાવી વિચાર કરવામાં આવે તે આપણે જોઈશું કે તેઓ તરફ જૈનોએ હજુ કાંઈ કર્યું નથી. આજકાલ દરેક કામમાં અનાથાશ્રમો ખોલાયા છે, ને તેમાં ઘણી સ્ત્રીઓ કે જેઓ નિરૂદ્યમી વખત ગાળતી હતી, તેઓ કતવ્ય બજાવવા તૈયાર થઈ રહી છે, તે જૈનસમાજમાં જે અનાથ સ્ત્રી વર્ગ છે તે કાંઈ પણ સાધન ન હોવાથી વગર ઉદ્યમ વખત ગાળે છે. તે તરફ સંધનું કઈ લક્ષ જોઈએ તેવું નથી, આ દીલગીર થવા જેવું છે. આવા ઉજમણું સ્નાત્ર મહોત્સવે જે થાય છે તે જ્ઞાન. દશન, ને ચારીત્રની પ્રાપ્તિનાં સાધન છે. તેથી જેમ ઉત્તમ કરણીએ પોતાનું સાધ્યને મેળવી શકે છે, તેમ આ પ્રસંગે જ્ઞાન, દર્શન, ચારીત્ર, રૂપ, રત્નત્રયની આરાધના માટે અનાથ અબળાઓનાં સાધન સારૂ કંઈ ગેડવણ થવી જોઈએ. એવા પ્રકારના પિતાની બુદ્ધિબળથી ઘણો ઉપદેશ કર્યો હતો. જેના પરિણામે ત્યાંજ સભા વચ્ચે તેઓશ્રીના ઉપદેશની અસર થતાં રૂા. ૧૫૦૧ ની રકમ ઝવેરી નગીનચંદ કપુરચંદના વિધવા બાઈ રૂક્ષ્મણીબાઈએ અનાથ અબળાઓ માટે મદદ સારૂ જાહેર કરવા જણાવ્યું ને બીજા જવેરી તલકચંદ માસ્તરના પુત્ર સૈાભાગ્યભાઈનાં વિધવા બહેન પરશનબાઈએ પણ રૂા. ૧૫૦૧ ની રકમ જાહેર કરી હતી. ને ત્રીજા બાઈ તે સરસ્વતી તે ઝવેરી ઉત્તમચંદ બુલચંદની વિધવાએ રૂા. ૧૫૦૧ ની રકમ

Page #34

આત્માને પ્રકાશ
જાહેર કરી હતી. ત્યારબાદ સા. પાનાચંદ તારાચંદનાં ધીઆણી સે. બાઈ હીરાકાર બેને રૂા. ૨૫-૦-૦ ની રકમ સભામાં અનાથ અબળાઓ માટે જાહેર થઈ હતી. ને હજુ પણ સુરતમાં આ ખાતાને માટે વાત ચરચાઇ રહી છે.
વર્તમાન સમાચાર
મુનિ વિહારથી થતા લાભો. ૧૦૮ પ્રસિદ્ધ વક્તા શ્રીમાન વલ્લભવિજયજી મહારાજના શિષ્ય મુનિ શ્રી લલિતવિજયજી આદિ સાધુઓ સુરતથી વિહાર કરી નવસારી તરફ પધાર્યા છે. રસ્તાના ભેસ્તાન ગામમાં માત્ર શ્રાવકના બે ધરે હેવા છતાં ઈતર દર્શનીયેના અતિ આગ્રહથી ત્યાં બે દિવસ સ્થિરતા કરવી પડી હતી. ત્યાં બે દિવસ ઉપદેશ કરવામાં આવ્યો હતો, જેથી અન્ય દર્શનીયોને શંકા સમાધાન થતાં બહુજ ખુશી થયા હતા અને મુનિઓની ઘણું ભક્તિ કરી હતી. ત્યાંથી મહા વદી ૧૧ ના રોજ વાંક ગામે પધાર્યા છે.
(મળેલું) પાલનપુરમાં દિક્ષા મહોત્સવ. માહ સુદ ૧૩ ના રોજ પાલનપુરમાં અમદાવાદ નિવાસી શા. રતીલાલ મગનલાલે પન્યાસજી શ્રી સોભાગ્યવિમલજી મહારાજ પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું છે. તેમનું નામ વિવિમલજી રાખવામાં આવેલ છે.
શહેર ભાવનગરમાં શેઠ ત્રિભુવનદાસ ભાણજી જૈન કન્યાશાળાનું
મકાન ખુલ્લુ મુકવાની કરવામાં આવેલી કીયા. આ શહેરમાં શ્રી છઠ્ઠી શ્વેતાંબર જૈન કેન્ફરન્સનું સંમેલન થયું તે વખતે આ કન્યાશાળાની સ્થાપના શેઠ ત્રિભુવનદાસ ભાણજીના તરફથી કરવામાં આવેલી હતી. હાલમાં ઉકત શાળાને માટે અત્રેના નામદાર મહારાજા તરફથી બક્ષીશ મળેલ જમીન ઉપર એ સુશોભિત મકાન સ્થાપક તરફથી બાંધવામાં આવ્યું હતું. ને ખુલ્લી મુકવાની ક્રિયા તા. ૧=૩=૧૯૧૫ ફાગણ સુદ ૧૫ સેમવાર નારાજ નામદાર કપાળ મહારાણી સાહેબ નંદકુંવરબા સાહેબ સી. આઈના મુબારક હાથે કરવામાં આવી હતી. ઉક્ત શાળાના મકાનની સામે એક સુંદર સમીયાણ ઉભું કરવામાં આવ્યો હતો. નામદાર મહારાજા સાહેબ, રાજ્યના તમામ અધિકારી મંડળ, શહેરના વ્યાપારી વર્ગ, સ્કુલના માસ્તરો અને જૈન વર્ગના ગૃહસ્થાથી સમીયાણ ચિકાર ભરાઈ ગયો હતો. સવારના નવ વાગે નામદાર મહારાજા સાહેબ અને નામદાર રાણ સાહેબ પધાર્યા બાદ મેળાવડાનું કાર્ય શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. પ્રથમ મંગળાચરણ વગેરે કર્યા બાદ શેઠ નરોત્તમદાસ ભાણજીએ નામદાર મહારાણી સાહેબનાં ગુણગ્રામ કરતાં કન્યાશાળા ખેલવા માટે વિનંતિ કરતાં કૃપાળુ મહારાણી સાહેબે એક સરસ ભાષણ કર્યા બાદ તેમજ કન્યાઓ વગેરેને ઇનામ વહેંચ્યા બાદ મકાન ખોલેલું જાહેર કર્યું હતું. ત્યારબાદ કન્યાશાળાનું મકાન સર્વેએ જોયું હતું, ત્યારબાદ ફૂલહાર વગેરે લઈ મેળાવડો વિસર્જન થયું હતું. આ શાળા માટે મારે ચાળીશ હજારથી પચાસ હજાર રૂપિયાની રકમ કુળ આપવામાં આવેલ છે.

Page #35

લોકમાન્ય મહાન નર ઓનરેબલ મી. ગોખલેનો સ્વર્ગવાસ
નિઃસ્વાર્થ દેશભક્ત, મહાન ઉપકારી અદિતિય નર રત્ન ઓનરેબલ મી. ગોખલે સી. આઈ. ઈ. નું ૪૮ વર્ષની નાની ઉમરે અકાલે થયેલ મૃત્યુથી દેશમાં ચોતરફ દિલગીરીની ભારી લાગણી ફેલાઈ રહી છે. મી. ગોખલેએ પોતાનું જીવન ધનના કે કીતિના લાભ વગર મહાને કપાળ બ્રીટીશ રાજ્ય અને હિંદની પ્રજા બંનેનો પ્રેમ સંપાદન કરી બંને વચ્ચેનો સ્નેહ સંબંધ સાચવી દેશની
અડગપણે સેવા બજાવી છે જે અપૂર્વ છે. અત્યારે તે ખરેખરી રીતે હિંદને એક મહાન પુરૂપની ખોટ પડી છે. દરેક ગામે દરેક કોમે દરેક ધમઓએ તેઓના સ્વર્ગવાસથી સરખી રીતે અશ્ર રેયાં છે. મહાન કૃપાળુ શ્રીમાન શહેનશાહે તેમજ હિંદના મુખ્ય મુખ્ય સત્તાધિશોએ પણ આ મહાન પુરૂષને માટે દિલગીરી દર્શાવી છે. રાજા અને પ્રજા ઉભપને એક સરખો વિશ્વાસ અને પ્રેમ પ્રાપ્ત કરી શકવા માટે મરહુમનું જીવન ખાસ અનુકરણીય છે. દેશનું કલ્યાણ કરવામાં એ રવર્ગવાસી આત્માએ સ્વાર્થને ભેગ આપે છે. છેવટે પરમાત્મા પાસે એટલી જ પ્રાર્થના કરીશું કે આવા નરરત્ન હિંદ પ્રાપ્ત કરે અને એ પરલોકવાસીના પવિત્ર આત્માને પરમશાંતિ મળે.

Page #36

આ સભાનું જ્ઞાનોદ્વાર ખાતું અને હાલમા છપાતા ઉપયોગી ગ્રંથો. તેમાં થતા જતા સખ્યાબંધ વધારા
૧ “સત્તરીસય ઠાણુ સટીક” ૨ “સિદ્ધ પ્રાભૃત સટીક ’’
४
૩ પ્રતિક્રમણ ગર્ભ હેતુ ”
*
Y
આ માસમાં નવા દાખલ થયેલા માનવતા મેમ્બરે .
૧ વારા ચંદુલાલ પુનમચંદ રે. પાણુ ઢાલ ભાવનગર. પે. વ. વાર્ષિક મેમ્મર.
७
.
&
માગધી—સંસ્કૃત મૂળ, અવસૂરિ ટીકાના ગ્રંથા,
66 દાન પ્રદીપ ”
“ મહાવીર ચરિત્ર” શ્રી નેમિચદ્રસૂરિ કૃત.
“ સંબેધ સિત્તરી સટીક ”
66
66
સમયસાર પ્રકરણ સટીક ગુરુગુણષટ ત્રિશિકા સટીક ”
ટસ્થાનક પ્ર–સટીક ”
46
શા, કલ્યાણજી ખુશાલવેરાવળવાળા તરફથી. શેઠ મેાતીચ, દેવચન માંગરાળવાળા તરફથી. છા. સામચંદ્ભ ઊત્તમચ'દ માંગરાળવાળા તર. શા, પ્રેમજી નાગરદાસની માતુશ્રી ખાઇ રળીયાત ખાઇ માંગરોળવાળા તરફથી,
ગા. કુલચંદ વેલજી માંગરોળવાળા તરફથી. શા, ઉત્તમચ ંદ હીરજી પ્રભાસપાટણવાળા તર શા, હરખચંદ મકનજી પ્રભાસપાટણવાળા ત, કા, માહનદાસ વસનજી પારખ દરવાળા તર. શા, મનસુખભાઈ લલ્લુભાઈ પેથાપુરવાળા તર. શેઠ લલ્લુભાઈ નથુભાઇ પાટણવાળા તરફથી. શા. ધરમશીગાવીંદ્રજી માંગરાળવાળા તરફથી. યા. જમનાદાસ મારારજી માંગરાળવાળા ત.
કુમારપાળ પ્રમખ છે (શ્રી જિન મડનગણી કૂત ) ૧૬ “ સસ્તારક પ્રકીણુ સટીક ” ૧૭ શ્રાવકધર્મ વિવિધ પ્રકરણુ સટીક”
66
૧૮ “ અષ્ટકચ્છ, ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રી યશે.વિજયજીકૃત સૂલ; અને શ્રીમદ્ દેવચ -
દ્ર
માહાજકૃત જ્ઞાનમજરી ટીકા સહિત.
૧૦ ચૈત્યવ`દન મહાભાષ્ય ”
66
૧
66
“ સુમુખાદ્ધિમિત્ર ચતુષ્ક કથા ” ૧૨ ષડાવશ્યક વૃત્તિ નમિસા—કૃત” ૧૩ “ પેથડ ઝઝણ પ્રમય ” ૧૪ પુન્યધન ચરિત્ર ”
66
૧૫
શા. ચુનીલાલ મુખચંદ પાટણવાળા તરફથી. પ્રાંતીજવાળા શેઠ કરમચંદની મીજી સ્ત્રીનાસ્મરણાથે હા. શેઠ મગનલાલ કરમચંદ તરફથી. શા. હીરાચંદ ગહેલચંદની દીકરી બેન પશીમાઇ પાટણવાળા તરફથી,
શા, મુળજી ધરમશી તથા દુર્લભજી ધરમશી પારમદરવાળા તરફથી.
શા. જીવરાજ મેાતીચંદ્ર તથા પ્રેમજી ધર'મશી પારખ’દરવાળા તરફથી, શા, મુળજી ધરમશીના મરણાથે.

Page #37
18 88 કલ્પસૂત્ર સુઆધિક ટીકા ? શાહ ચુનીલાલ સાકરચંદ પાટણવાળા તરફથી. 20 88 પ્રાચીન ચાર કર્મ ગ્રંથ ટીકા સાથે શેઠ પ્રેમચંદ ઝવેરચદ પાટણવાળા તરફથી. 21 88 ધ મ પરીક્ષા શ્રીજિનમંડેણુગગીકૃત” એ શ્રવવિકાઓ પાટણ તરફથી. 22 % સમાચારી સટીક શ્રીમદ્દ લલ્લુભાઈ ખુમચંદની વિધવા બેન | યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજી કૃષ” મેનાબાઈ પાટણવાળા તરફથી. 23 88 ઉપદેશ સપ્તતિકા " હેન વીજળીબાઈ વાજાવાળા તરફથી 24 8 પંચ નિચથી સાવચૂરિ. 25 88 પર્યન્ત આરાધના સાવચૂરિ. 26 98 પ્રજ્ઞાપના તૃતીયપદ સંગ્રહેણી સાવચૂરિ. 27 88 બાદય સત્તા પ્રકરણ સાવચૂરિ. હાલમાં નવા પ્રથાની થયેલી ચાજના 28 “પુચ સંગ્રહ ?" શેઠ રતનજી વીરજી ભાવનગરવાળા વરફથી. 29 ૮ષદર્શન સમુચ્ચય.” શેઠ જીવણભાઈ જેચંદ. ગાઘાવાળા તરફથા. 30 8 શ્રા દ્ધવિધિ.” 31 ‘પ્રતિમા શતક લઘુ ટીકા.” શા. ગેવિંદજી વિઠ્ઠલાસ વાળુકડઝાળા તરફથી 32 “પૃહતસંઘિયણી જિનભદ્રગણિ” | - ક્ષમાશ્રમણ કૃત. એક સભા તરફથી 33 ‘‘જીવાનુશાસન સટીક.” શા. મગનચદ ઉમેદચંદની વિધવા બાઈ ચંદન પાટણવાલા તરફથી. 34 શ્રી નેમિનાથ મહાકાવ્ય કીર્તિરાજ ઉપાધ્યાયજી કૃત.” એક શ્રાવક તરફથી. 35 ‘‘ક્ષેત્ર સમાસટીકા”—શેઠ અમૃતલાલ છગેનલાલ ભાવનગવાળા તરફથી. 36 88 કુવલયમાલા (સંસ્કૃત)” 37 “શ્રી ઉત્તરા ધ્યયન સૂત્ર” શ્રીમદ્દ ભાવવિજયજી ગીકૃત ટીકા. બાબુ સાહેબ | ચુનીલાલજી પન્નાલાલજી મુબઈવાળા તરફથી. એકલા ભાષાંતરના છપાતા ગ્રંથા, 38 “શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ” (ભાષાંતર) વારા હઠીસંગભાઇ ઝવેરચંદ ભાવનગરવાળા તા. 39 “તપાવલી (ત૫ મહાદધિ )?? શેઠ વખાણુદજી પુરૂષોતમના તરફથી. 40 ૮“પૂજા સરહ’ પૂજ્યપાદ ન્યાયનિધિ શ્રીમદ્ વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારા મજી મહારાજ કૃત) તથા મુનિરાજ શ્રી વāભવિજયજી મહારાજ કૃત.) ઉપરના ગ્રંથો પૈકી કેટલાએક ગ્રથા છપાવવા શરૂ થયા છે અને કેટલાએક ગ્રંથાની પ્રેસ કેપીએ તૈયાર થઈ છે. તે હવે પછી પ્રેસમાં મોકલવાના છે, તેમજ નવા બીજા ગ્રંથાની પણ ચેજના થાય છે, તેની પણ જાહેરખબર હવે આપવા માં આવશે. For Private And Personal Use Only