Book Title: Arshabhi Vidya Parichay
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229703/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSabhI vidyA : paricaya ma. vinayasAgara isa avasarpiNI ke prathama nRpati, prathama anagAra, prathama kevalI aura prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva hue / AvazyakacUrNi, jambUdvIpaprajJapti aura kalpasUtra meM inake lie 'arahA kosalie usabhe' vizeSaNa prApta hotA hai| bhAgavata purANa meM inheM mahAyogirAT kahA gayA hai| bhagavAn RSabha jIvana-vyavahAra kI samasta kalAoM ke pravartaka mAne gaye haiN| ve vaMzasthApana, kRSi, kumbhakAra, pAkakalA, vivAha, lekhana, yuddha, zastra, rAjanIti se lekara munivRtti aura AtmasAdhanA ke mArgadarzaka rahe haiN| prabhu RSabha ne kevalI banane ke pazcAt kyA dezanA dI thI ? kina siddhAntoM kA pratipAdana kiyA thA ? samaya kA dIrghakAlIna vyavadhAna hone ke kAraNa usakA koI svarUpa prApta nahIM hotA hai| hA, ahiMsAdi sArvabhauma siddhAntoM kA pariSkRta svarUpa antima tIrthaMkara mahAvIra kI dezanA/siddhAntoM meM avazya lakSita hotA hai| kahA jAtA hai ki RSabhaputra bharatacakrI SaTakhaNDa vijaya kara svarAjya meM lauTe to cakraratna ne AyudhazAlA meM praveza nahIM kiyA / kAraNa khojane para yaha anumAna kiyA gayA ki 'SaTkhaNDa vijaya ke pazcAt bhI svayaM ke 99 laghubhrAtAoM ne adhInatA svIkAra nahIM kI hai, vaha apekSita hai|' bharata ne samasta bhAiyoM ke pAsa adhInatA svIkRti hetu rAjadUta bheje / 98 bhAiyoM ne vicAravimarza karane ke pazcAt apane pitA RSabha se nirdeza prApta karane hetu unakI sevA meM upasthita hokara samayAnurUpa nirNaya dene kA anurodha kiyA / prabhu RSabha ne saMsAra aura rAjyavaibhava kI nazvaratA kA pratipAdana karate hue unheM bodhamaya dezanA dii| isa dezanA se pratibuddha hokara 98 bhAiyoM ne apane pitA bhagavAn ke caraNoM meM pravrajyA grahaNa kI / prabhu RSabha kI ukta dezanA dvitIya aMga sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskandha ke dvitIya vaitAlIya nAmaka adhyayana meM bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa hai / bhASAvidoM kI dRSTi se isa aMga kI bhASA cauvIsa sau varSa prAcIna hai| isI paramparA meM AdinAtha-dezanA (prAkRta) aura yugAdi-dezanA (saMskRta) prApta hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anusandhAna 50 (2) ArSabhI vidyA vibhu AdinAtha prarUpita siddhAntoM ke sambandha meM eka hastalikhita grantha prApta hotA hai, jisakA nAma hai 'ArSabhI vidyA' / granthakAra ne isakA pUrNa nAma diyA hai 'atharvopaniSatsu vidyAtattve bhAratIyopadeze' / isake prathama adhyayana sUtra saMkhyA 4 meM 'ArSabhA''rhatI vidyAM' diyA hai| ArSabhI arthAt RSabha kI vidyA/ dezanA hone se yaha nAma upayukta bhI hai / lekhaka ne ise atharva kA upaniSat likhA hai| isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki arvAcIna samasta upaniSat atharva ke antargata hI Ate haiN| RSabha bhAgavata paramparA mAnya AThaveM avatAra hone se unakI tattvamayI vidyA/upadeza samasta bhAratIyoM ke lie grAhya/upAdeya ho isa dRSTi se upayukta hI hai / kisI paramparA kA nAma na lekara kevala 'bhAratIya' zabda kA prayoga bhI atyadhika mahattvapUrNa hai| granthakAra isake praNetA kauna haiM ? isakA isa grantha meM kahIM ullekha nahIM hai, kintu isake paMcamAdhyAya ke sUtrAMka eka meM 'athAto nigamasthiti-siddhAnta-siddhopamAnAM dharmapathasArthavAhAnAM yugapradhAnAnAM caritrakauzalyaM varNayAmaH' kahA hai| isameM ullikhita 'nigama' zabda se katipaya vidvAnoM kA abhimata hai ki zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM tapAgaccha meM AcArya indranandisUri hue haiN| vicArabheda ke kAraNa inase nigama sampradAya kA prAdurbhAva huA / isalie inheM 'nigamAvirbhAvaka' vizeSaNa se sambodhita bhI kiyA gayA hai| indranandisUri zrIlakSmIsAgarasUri ke ziSya the| lakSmIsAgarasUri kA janma 1464, dIkSA 1477, AcAryapada 1508 aura gacchanAyaka 1517 meM bane the / ataH indranandi kA samaya bhI 16vIM zatI ke do caraNa arthAt 1501 se 1550 ke lagabhaga mAna sakate haiM / yadi yaha grantha inhIM kA mAnA jAya to isa grantha kA racanA-kAla bhI 16vIM zatAbdI kA pUrvArdha hI hai / inake isa prakAra ke kaI grantha bhI prApta hote haiM : 1. bhavyajanabhayApahAra 2. paMcajJAnavedanopaniSad 3. bhAratIyopadeza 4. vidyAtattva 5. nigama-stava 6. vedAnta-stava 7. nigamAgama Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArca 2010 125 grantha-paricaya isa grantha meM pA~ca adhyAya haiM jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai : prathama adhyAya - isa adhyAya meM 26 gadya sUtra haiM / (1-2) prArambha meM vRSa zabda kI vyutpatti dete hue kahA hai ki, vRSabhadarzana kA adhyetA evaM AcAraka caudaha guNasthAnoM kA ArohaNa karate hue zAzvata siddha sukha ko prApta karatA hai, ata: 'ArSabhI AhatI vidyA' kI upAsanA karo, jisase duranta mRtyu patha ko pAra kara jaaoge|| (3-5) sarvaprathama Atmatattva ko pahacAno / karma nirjarA ke lie tIna tattva pradhAna haiM :- gurutattva, devatattva, dharmatattva / inameM prathama gurutattva hai / gurutattva kA varNana karate hue likhA hai :- aparigrahI, nirmama, Atmatattvavid, chattIsa guNoM se yukta guru hI ArAdhanIya hotA hai| (6) vaha ArSabhAyaNa rAgAdinivRtta, guNavAna, gurunirdezapAlaka aura dvAdazAMgI vidyA kA pAraMgata hotA hai| aise hI ArAdhya gurutattva kI dezavratiyoM ko upAsanA karanI cAhie / (7-8) zramaNopAsaka ke lie vividha vijJAna, atizaya zruta-avadhi, kAla-jJAna vettA yugapradhAna hI sevya hai / (9) jo ISat dvAdazAMgIvettA haiM, kSetra-kAlocita vratacaryA kA pAlana karate haiM, svadharma sattA rUpa siddhAnta kA pratipAdana karate haiM, una zramaNoM kA upadeza hI dezikoM ko zravaNa karanA cAhie aura AjJAnusAra hI AcaraNa karanA cAhie / (10-11) svAtmajJAnavid kovida dezavRtti-parAyaNa guruprAsAda se hI saMsAra sAgara se pAra hote haiM, ataH Adya gurutattva hI karmanirjarA kA kAraNa hai / (11) isIlie bhagavAna Adideva ne kaivalyaprApti ke pazcAt vAcaMyamoM kI manaHzuddhi, janopakAra aura vizvahita ke lie gurutattva kA pratipAdana kiyA hai / (12) durdamanIya moha ko jAnakara dezavRtti-dhAraka kaThoratApUrvaka sarvadA AcAmla tapa karate hue dvAdazAMgI vidyA kA zravaNa kare / (13) saMyatAtmA mumukSu Avazyaka karma ke pazcAt paMcamuSTi luMcana kara, parigraha tyAgakara, gurukulanivAsI hokara, AjJApAlaka hokara, niravadya bhikSAgrahaNa karate hue antevAsI banakara dvAdazAMgI kA adhyayana kare / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anusandhAna 50 (2) (14) 36 guNadhAraka hote hue bhI apakva yogI mAnya nahIM hotA hai / pati kI AjJA binA mumukSiNI ko bhI dIkSA na de / pati kI AjJA se sAdhvI bnaaye| (15) kAlacakra kI gati se mahanIyatama saMyamabhAra vahana karane meM akSama hokara isa mArga kA tyAga kareMge / mRSopadeza-kuzala AsurAyaNa dvija vedavAkyoM kA viparIta artha kara guru baneMge / isase zreSTha dharma kA nAza hogaa| (16) tIrthaMkaroM ke abhAva meM bhI mahAdeva kSetra (mahAvideha kSetra) meM yaha dvAdazAMgI askhalita rUpa se duranta kAlaglAni kI nirnAzikA banI rahegI / (17) isa kSetra meM antima tIrthaMkara mahAvIra ke pazcAt 21 hajAra varSa taka yaha dvAdazAMgI zanaiHzanaiH kSINa hotI jAegI / antima kevalI jaMbU svAmI ke nirvANa ke pazcAt kAlavega ke kAraNa muktidvAra banda ho jAegA / (18) AgAmI cauvIsI ke samaya punaH zuddhamArga ke prarUpaka guru hoMge / ataH dezavRttiyoM ko aise guru kI hI upAsanA karanI cAhie / (19) dvAdazAMgIdhAraka zuddha-cAritrika guruoM ke abhAva meM pippalAda Adi RSi zrutivAkyoM ke viparIta artha kI pratipAdanA kareMge / (20) cAritraparAyaNoM ke abhAva meM zAsana kI durdazA ho jAegI / ___(22-23) daizika ekAdaza pratimA vahana karate hue tapoyoga meM pravRtta ho aura arhat pratimAoM kI arcanA kareM / (24) sAdhujana varSA ke abhAva meM bhI eka sthAna para cAturmAsa kreN| sAMvatsarika pratikramaNa hetu pAMca dina taka paryuSaNA kI ArAdhanA kareM / zuddha dharma kI ArAdhanA karane vAle hI arhat dharma ke adhikArI hote haiM aura vaha hI virajaska hote haiN| dvitIya adhyAya - isameM deva tattva kA varNana 38 gadya sUtroM meM hai| zramaNopAsaka prAtaH sAmAyika kareM, doSoM ke parihAra nimitta pratikramaNa kareM / nitya naimittika kArya ke pazcAt caityavandana kareM / jinapUjana kI paddhati batalAte hue kahA hai :- candanacUrNa se pUjana kara paMca parameSThiyoM ke guNoM kA ciMtana karate hue bhAvastavanA kara namana kareM / zAzvata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArca 2010 127 caityoM ko namana kareM / aSTApada tIrthasthita RSabhAdi vardhamAna cauvIsa tIrthaMkaroM ko sASTAMga namaskAra kareM / (14) atIta, vartamAna aura anAgata arhatoM, kevaliyoM, siddhoM aura bharata, airavata, mahAvideha kSetra meM vidyamAna sAdhuoM ko namaskAra kreN| devArcana hetu snAnAdi kara zuddha dhotI pahanakara, zuddha uttarIya vastra dhAraNa kara gRhacaitya meM dakSiNa caraNa se praveza kareM / (20) mandira meM praveza kara dharaNendra Adi sevita pArzva pratimA kA, ekAgra mana se nirIkSaNa kareM / (21) pratimA kA morapicchI se sammAna kareM / parikara yukta pratimA ko caMdana mizrita jala se snapita kareM / ghRta dIpa jalAkara candana kA vilepana kareM / alaMkArAdi se vibhUSita kareM / puSpa pUjA kareM / gIta gAna kareM / sugaMdhita dhUpa karane ke pazcAt AratI utAreM / tadanaMtara ghaNTA bajAyeM aura vividha vAditroM ke sAtha saMgItamaya prabhu kI stuti kareM aura prabhu ke samakSa nRtya kareM / mandira se nikalate samaya dvAra para yAcakoM ko dAna dekara ghara AyeM aura svadharmI bandhuoM ke sAtha atithi saMvibhAga kA pAlana karate hue niravadya AhAra kareM / (30) maMgala caitya paryupAsanA rUpa dharma ke samAna anya koI sukRta nahIM hai / navama pUrva meM bhI ise hI sudharma batalAyA hai / (31) kevalI bhagavaMta siddhAntoM meM cAra mahAmaMgala kahate haiM - arahaMta, siddha, sAdhu aura arhata dharma kA zaraNa svIkAra kare / ina cAroM mahAmaMgaloM kA chaThe pUrva meM varNana prApta hai| (33) dezavirati dravya tathA bhAva pUjA kare aura saMyamI kevala bhAva pUjA kreN| ___ bAdarAyaNa, RSi kUpa, arbudagiri aura aSTApadAdi sthAnoM meM dhyAnasAdhanA karane para sAdhaka viraja aura tamarahita hotA hai| (37) zuddha samyaktvadhArI isa devatattva kI ArAdhanA kara dhArmika hokara vItarAga banatA hai / tRtIya adhyAya - tRtIya adhyAya meM 16 gadya sUtra haiM jinameM dezavratadhAriyoM ke vratoM kA vivecana hai / samyaktva dhAraNa karane vAlA upAsaka bAraha vratoM ko grahaNa karatA hai / niraticArapUrvaka vratoM kA pAlana karate hue antimAvasthA meM nirjarA hetu upAsaka kI 11 pratimAoM ko vahana karatA hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 50 (2) ina ekAdaza pratimAoM kA vivecana upAsakadazA sUtra meM varNita kA hI isameM vistAra se nidarzana hai / anta meM likhA hai ki 11vIM pratimAdhAraka gRhI bhI mukti pada ko prApta karatA hai / 12vIM pratimA to yugapradhAna yogI puruSa hI vahana karate haiM / 128 caturtha adhyAya isa adhyAya meM jIva ke bandha-mokSa kA vivecana karate hue granthibheda ke pazcAt samyaktva prApti se lekara sayogI kevalI evaM ayogI kevalI paryanta kA vistRta varNana hai / yaha sArA varNana pUrvAcAryoM dvArA racita sAhitya meM prApta hotA hI hai / isameM sayogI kevalI ko jIvanamukta cAritrayogI zabda se bhI abhihita kiyA hai / = pA~cavAM adhyAya yaha nava gadya sUtroM meM hai / isameM kahA gayA hai ki tIrthaMkaroM evaM kevaliyoM ke abhAva meM sarvajJakalpa zrutakevalI yugapradhAna hI dharmapatha kA saMcAlana karatA hai| mahAvIra ke 21 hajAra varSa ke zAsana meM sudharmasvAmIjI se lekara duppasaha paryanta do hajAra cAra yugapradhAnAcArya hoMge / tatpazcAt dharma kI mahatI hAni hogI aura isI bIca avidyA aura asatya kA bola-bAlA hogA / tatpazcAt AgAmI utsarpiNI meM padmanAbha tIrthaMkara hoMge / unake samaya meM punaH susAdhu hoMge jo zAstra sammata sAdhvAcAra kA pAlana kareMge / 36 guNa yukta hoMge / 47 doSa rahita AhAra grahaNa kareMge aura yugapradhAna pada ko dhAraNa karane vAle sarvajJa tulya hoMge / (4) - bhagavAn mahAvIra ke kucha samaya pazcAt kevaliyoM kA abhAva hone se parihAra- vizuddhi Adi cAritroM kA abhAva ho jAegA / zruta jJAna kI kramaza: kSINatA ko dekhakara Arya dharma kI rakSA hetu yugapradhAna AryarakSita cAroM anuyogoM ko pRthak-pRthak kareMge / kaI mahAmuni sindhu - gaMgA ke madhya bhAga ko chor3akara anya dizA-vidizAoM meM cale jAyeMge aura puna: idhara nahIM AyeMge / sindhugaMgA ke madhya meM rahane vAle zrutadhara AcArya mahAn tapazcaryA kareMge aura dharmodyo kareMge / kaSAyavairi munigaNoM se cAndrakula kA AvirbhAva hogA / zramaNopAsakoM ko aise hI yugapradhAna zruta, kovida AcAryoM kI upAsanA karanI cAhie / dvAdazAMgI Adi vidyAoM ko jAnakara jo isake anusAra AcaraNa karate haiM ve vidvAn viraktatama hokara sudhAsAgara ko prApta karate haiM / T Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArca 2010 129 bhASA aura zailI - isakI bhASA saMskRta hI hai| yatra tatra vaidika saMskRta ke bhI zabdoM ke darzana hote haiM / isa grantha kI prAcInatA pramANita karane hetu racanAkAra ne isakI zailI upaniSad kI zailI rakhI hai, jaise- "athAtaH saMprapadyema, pUrva ha vA taiH, iti zruteH, ye ca ha vA, sa zikhA sUtravatA, na tasmin dharme svAdhikAriNo dharmadruhaH, na dveSakadviT, sakalaM bhadramaznute jAyeva patyuH' Adi / niSkarSa1. isa RSabha vANI meM sarvatra yahI ullekha prApta hotA hai ki bhagavAn RSabha ne aisA kahA hai| yahA~ isa RSabhavANI meM koI nayA dArzanika cintana yA koI viziSTa bAta kA aMkana nahIM hai, jo hai so vaha bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM pratipAdita aura pUrvAcAryoM dvArA prarUpita deva-guru-dharma tattva kA hI vivecana hai| hA~, yahA~ yaha vaiziSTya avazya prApta hotA hai ki tattvoM meM deva ke sthAna para prathama gurutattva kA vivecana hai / gurutattva meM sadguru lakSaNa, devatattva meM vItarAga deva kA lakSaNa aura pratimA pUjana evaM dharma tattva meM navatattva, aNuvrata, mahAvrata aura guNasthAna kA vivecana hai| zrAvaka kI 11 pratimAoM kA varNana upAsakadazA sUtra aura guNasthAnoM kA varNana karmaprakRti Adi granthoM se vivecita hai| paMcama adhyAya meM jo bhagavAn ke zrImukha se bhaviSyavANI hI karavA dI hai, jisameM antima tIrthaMkara mahAvIra, paMcama Araka aura usakA svarUpa, AgAmI utsarpiNI meM padmanAbha tIrthaMkara, jambU ke pazcAt mokSadvAra banda, 2004 yugapradhAna, antima AcArya duppasaha, cAndrakula aura AryarakSita dvArA anuyogoM kA pRthakkaraNa Adi kA ullekha bhI ho gayA hai| yaha samagra varNana tIrthodgAlikaprakIrNaka evaM vyavacchedagaNDikA meM prApta hotA hai| 2. isa grantha meM lekhaka ke nAma kA kahIM bhI ullekha na hone para bhI 'nigama' zabda se hamane lekhaka kA nAma indranandisUri kI sambhAvanA kI hai / lekhaka ne nAmollekha na kara, ise atharva kA upaniSad kahakara, upaniSad zailI ke anukaraNa para racanA kI hai / sthAna-sthAna para zruti kA ullekha kara aura mahAvIra zAsana ke sudharmasvAmI, jambUsvAmI aura AryarakSitasUri ko chor3akara kisI bhI prabhAvaka yugapradhAna AcArya kA nAmollekha na kara ise prAcInatama - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anusandhAna 50 (2) 7, 8vIM sadI kI racanA pramANita karane kA prayatna avazya kiyA hai| kintu, dvitIya adhyAya meM pratimArcana meM vastrAbhUSaNoM kA ullekha kara svataH hI siddha kara diyA hai ki yaha racanA prAcIna na hokara 15vIM, 16vIM sadI kI hai| 3. grantha kA avalokana karane para yaha spaSTataH siddha hotA hai ki isakA lekhaka pAraMgata vidvAn brAhmaNa hogaa| bAda meM jaina muni/AcArya banakara jaina darzana kA bhI praur3ha vidvAn banA / Agama-nigama, dvAdazAMgI ko zruti, devatattva kI apekSA gurutattva kA prathama pratipAdana, pippalAda-AsurAyaNa Adi RSiyoM kA ullekha, dhyAna kendroM ke lie bAdarAyaNa, RSi kUpa, bhArgava kUpa, arbuda Adi kA ullekha, gurukula nivAsI, Aryadharma, sayogI kevalI ko jIvanamuktacAritra yogI, mahAvideha kSetra ko mahAdeva kSetra aura aupaniSadika vijJAnaghana, virajaska, vitamaska, sASTAMga Adi zatAdhika zabdoM ke prayoga isake pramANa meM rakhe jA sakate haiN| 4. adhyAya eka meM sAMvatsarika pratikramaNa hetu paMca divasIya paryuSaNa parva ArAdhanA karane kA ullekha hai| jabaki paryuSaNA parva ATha divasa kA mAnA gayA hai / sambhava hai isa AcArya kI nigama paramparA meM paryuSaNa pAMca dina kA hI hotA hogaa| 5. maulika cintana na hote hue bhI upaniSad zailI meM grathita 'ArSabhI vidyA' maulika grantha hai / adyAvadhi isakI eka mAtra prati hI upalabdha hai jo khaNDita aura azuddha bhI hai / ataH isake khaNDita pAThoM kI pUrti kara evaM saMzodhana kara isakA prakAzana avazya kiyA jAnA cAhie / prati paricaya : yaha grantha adyAvadhi amudrita hai| isakI eka mAtra durlabha hastalikhita prati rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna ke kSetrIya kAryAlaya, jayapura ke zrIpUjya zrIjinadharaNendrasUri saMgraha meM parigrahaNAMka 7972 para surakSita hai| sAIja 31.7 x 12.7 se.mI. hai| patra saM0 10, paMkti 17, akSara 60 hai / lekhana azuddha hai| kinAre khaNDita hone se pATha khaNDita ho gaye haiN| prAnta puSpikA meM lekhana saMvat isa prakAra diyA hai :- 'zrIpattane saM0 1554 varSe // zubhamastu / ' - C/o. prAkRta bhAratI, jayapura