Book Title: Alankarik Drushti se Uttaradhyayan Sutra Ek Chintan
Author(s): Prakashchandramuni
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210262/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana muni prakAzacandra 'nirbhaya', ema. e. sAhitya ratna prabhu mahAvIra aura uttarAdhyayana sUtra iSTa nahIM hai / kyoMki anya cAra mUla sUtroM meM 'uttarAdhyayanasUtra' kA nAma AtA hai / isako jaina paramparA meM prabhu mahAvIra kI antima dezanA ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| phira bhI isa sUtra ke kucha adhyayanoM ko lekara halkA-sA mata-bheda utpanna huA hai ki ve adhyayana prabhu mahAvIra ke nirvANa ke bAda prakSipta kiye gaye haiM / jo bhI ho hameM yahA~ isa bAta kI carcA lekina yaha sarvamAnya tathya hai ki isa sUtra kA sthAna bar3A hI gauravapUrNa hai / Agama sUtroM kI apekSA isa sUtra para niyukti, cUrNi, TIkA, upaTIkA, bhASya evaM aneka anuvAda likhe gaye haiM vidvadAcAryoM dvArA ! bhadrabAhu svAmI dvArA isa para niyukti kI racanA kI gayI hai| sAtha hI isa sUtra meM cAroM hI anuyogoM - caraNakaraNAnuyoga, dharmAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga kA varNana upalabdha hotA hai / isa dRSTi se isa sUtra kA mahattva svayameva prabhAsita hai / yaha sUtra jIvana-darzana, adhyAtma, dharma, darzana; itihAsa, kathA Adi vividha viSayoM kA eka taraha se koSa hai / yaha sUtra aisA eka sAgara hai jisake bhItara anamola ratna upalabdha haiM / cAhiye aisA buddhi kA tiraiyA, jo bhItara gaharA utare aura ratna DhUMDha lAye ! prastuta nibaMdha kI bhAvabhUmi yaha sarvamAnya bAta hai ki vItarAga- vANI - zrArSavANI prAdhyAtmika bhAvoM ko hI spaSTa karane vAlI hai / zrASaM vANI apanI tejasvI jJAnadhArA ke sAtha bhavyajIvoM ke hRdaya ko sparza kara mithyAtva kI caTTAna ko bhedane vAlI hai / ataH jo sIdhe hRdaya meM utarane vAlI bAta hai usakA apanA viziSTa hI mahattva hai / ArSavANI prAdhyAtma-vaibhava se paripUrNa hotI hai / usakA eka-eka zabda rUpI motI bahumUlya to kyA anamola hotA hai| kyoMki usakI kImata AMkanA hI muzkila hai / taba usakI mahimA garimA evaM bhAvanA kI bAta hI kyA hai ? Atma-vaibhava se paripUrNatA ke kAraNa isa sUtra para kAphI likhA gayA hai nibaMdhAtmaka yA zodha rUpa se, jinhoMne bhI likhA una sabhI ne prAyaH isake prAtma-vaibhava ko lekara hI likhA hai / jahA~ taka mere dhyAna meM hai, bAta yaha hai ki isake bAhya kalA vaibhava para bahuta kama likhA gayA hai yA nahIM hI likhA gayA hai / yadi likhA bhI gayA hai to mere dhyAna meM nahIM hai / sAhitya kA vidyArthI hone ke nAte merA dhyAna isake kalA-vaibhava kI ora gyaa| taba mujhe aisA lagA ki isake kalA vaibhava ko spaSTa karanA caahie| kyoMki prAya: jaina sUtroM aura granthoM ko yaha kaha kara sAhityika dhammo dIyo saMsAra samudra me dharma hI dIpa haiM www.jairielibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 96 jagat ke vidvAnoM ne sAhityika jagata se pare kiyA hai ki inameM AdhyAtmika bAteM hI haiM sAhityikatA nhiiN| kintu jaba gaharI dRSTi se maiMne isa sUtra kA adhyayana kiyA to mujhe isameM sAhityikatA bhI milI / vartamAna meM pracalita sAhityika-samIkSA ke mApadaNDoM meM kalA pakSa kI pradhAnatA prAyaH adhika hai| ataH aba hameM sUtroM evaM granthoM kA sAhityika mahattva sAhityajagat ke sAmane rakhanA cAhie / yaha sUtra bhAvapakSa evaM kalApakSa donoM hI pakSoM meM bar3e sazakta evaM sAmarthya ke sAtha apanA sthAna rakhatA hai| bAhya vaibhava kalApakSa kI samIkSA prAyaH ina rUpoM meM kI jAtI hai-rasa, chanda, alaMkAra, bhASA, zailI, pratIka, vidhAna Adi / ye sAre rUpa milakara kalApakSa-bAhya vaibhava kI sarjanA karate haiN| sabhI kA apanAapanA alaga-alaga mahattva hai| kisI bhI rUpa kI hama upekSA nahIM kara sakate haiN| prastuta nibaMdha sampUrNa kalApakSa ke rUpoM ko lekara prastuta nahIM hai| kintu mAtra 'alaMkara-rUpa' ko lekara hI likhA jA rahA hai| ata: 'alaMkAra-rUpa' ke alAvA zeSa anya rUpoM para yahA~ vicAra nahIM kiyA jAegA ! uttarAdhyayanasUtra aura alaMkAra uttarAdhyayana-sUtra mahAkAvya nahIM hai / vastutaH yaha pArSa-vANI hai| alaMkAra kI daSTi se yA bhASA vaibhava ko dRSTi se yaha sUtra-baddha nahIM kiyA gayA apitu bhAvavaibhava hI isakA pramukha prAdhAra hai| phira bhI jaba alaMkAra khojane / zodhane kI dRSTi se isakA avalokana kiyA to kAphI bar3I mAtrA meM isameM alaMkAra mile| yUM to alaMkAroM kI saMkhyA saikar3oM meM mAnI jAtI hai phira bhI yahA~ una sabhI alaMkAroM kI dRSTi se zodhapUrvaka nahIM likhA hai| kucha pramukha alaMkAroM kI hI zodha kI hai / vastutaH isameM upadezAtmaka, kathAtmaka hissA adhika hone se udAharaNa alaMkAra, dRSTAMta alaMkAra pracuratA se mile / sAtha hI yamaka, upamA aura rUpaka tathA anya alaMkAra bhI isameM kAphI mila sakate haiN| jahA~ taka merI dRSTi gayI aura jaisA alaMkAra mujhe dikhA use hI yahA~ likhA gayA hai| yaha prathama prayAsa hai ki jaina sUtra para alaMkAra kI dRSTi se kucha zodhapUrvaka likhA jAe / ata: cAhiye jitanI prauDhatA isa nibaMdha meM nahIM A pAI phira bhI jaisA bana pAyA, likhA hai| aba kramaza: 36 hI adhyayanoM para alaMkAra abhivyakta karane vAlI gAthAe~ yahA~ para prastuta haiN| adhyayana 1-gAthA 4-5-12-37-ina gAthAoM meM avinIta ziSya ko kramaza: 'jahA~ suNI pUi-kaNNI'4 sar3e kAna kI kutiyA, "viTTha bhujai sUyare' viSThAbhojI sUara, 'galiyasse12 galitAzva-ar3iyala azva kA udAharaNa diyA gayA hai| tathA vinIta ziSya ko 'ramae paMDie sAsaM, hayaM bhaTTa va vAhae' guru paMDita ziSyoM para zAsana karatA hA isa prakAra se pAnaMda prApta karatA hai jaise uttama azva kA zAsana karane vAlA vAhaka ! ataH udAharaNa aura upamA ke sAtha hI ina gAthAnoM meM puruSAvRtti alaMkAra bhI hai| sAtha hI 12 vI gAthA meM 'puNo' zabda tathA 37 vI gAthA meM 'bAhae' zabda do-do bAra AyA hai ataH yamaka alaMkAra bhI hai| i Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra eka cintana / 97 adhyayana 2-gAthA 3- 'kAlIpavvaMgasaMkAse' lambI bhUkha ke kAraNa kAkajaMghA ( vanaspati vizeSa) ke samAna 'kise dhamaNisaMtae' kuza ho gayA hai dhamaniyoM kA jAla ! upamAlaMkAra / gAthA 10 - nAgo saMgAmasIse vA' jaise hastI saMgrAma meM prAge hokara zatruoM ko jItatA hai vaise 'samareva mahAmunI' samabhAva vAlA mahAmuni paroSaha ko jIte ! udAharaNa alaMkAra / gAthA 17 - 'paMkabhUyA u itthio' gAyA 24 -- ' sariso hoi bAlANaM krodha karane vAlA bhikSu / upamAlaMkara, tathA anuprAsa ! striyA~ kIcar3a svarUpa haiM / rUpaka alaMkAra / mUrkha ke samAna hotA hai 'abakojyA pare bhikkhu gAthA 25 - soccANaM pharasA bhAsA, dAraNA gAmakaMTagA 'dAruNa (asahagha ), grAmakaTaka / kAMTe kI taraha cubhane vAlI kaThora bhASA ko sunakara ! ....! upamA tathA anuprAsa / adhyayana 3 - gAthA 5-- 'savvaTTa su va khattiyA - jaise samasta padArthoM kI prApti hone para bhI kSatriya / rAjA logoM ko bar3e rAjya se bhI saMtoSa nahIM hotA hai vaise hI 'pANiNo kammakivisA, na nivijjanti saMsAre !' duSTakarma karane vAle prANI saMsAra se niyukta nahIM hote haiN| udAharaNa tathA pranuprAsa gAthA 12 - 'dhammo suddhassa ciTThaI dharma zuddha hRdaya meM ThaharatA hai aura vaha zuddha hRdaya vAlA jIva 'nivvANaM paramaM jAi, ghayasitta vva pAvae' ghRtasikta agni kI bhAMti parama nirvANa ko / vizuddha prAramadIpti ko prApta hotA hai| upamA aura anuprAsAlaMkAra hai / adhyayana 4 --gAthA 1- 'asaMkhayaM jIviya' -- jIvana asaMskRta / arthAt eka bAra TUTa punaH na saMdhane vAle dhAge ke samAna hai| isameM rUpaka tathA anuprAsa hai / gAthA 3- 'te jahA saMdhimuhe gahIe' - jaise seMdha lagAte hue saMdhibhukha meM cora pakar3A jAtA hai vaise hI 'evaM payA pecca ihaM ca loe' isa loka meM jIva apane kRta karmoM ke kAraNa chedA jAtA hai| udAharaNa tathA anuprAsa hai| gAthA 6- ghorA muhattA' samaya bhayaMkara hai| isameM rUpaka aura pratiyokti / 'bhAraMDa pakkhIva care'ppamatto bhAraMDapakSI ke samAna paMDita puruSa apramata hokara vicare / upamAlaMkAra / - 'suta e suyAvi paDibuddhajIvI' soye hue logoM meM jAgatA huA pratibuddha jIva / virodhAbhAsAlaMkAra gAyA meM arthAntaranyAsa tathA anuprAsa bhI hai| gAthA 7 - 'lAbhAntare jIviya vRhattA, pacchA parinnAya malAvadhaMsI' jaba taka zarIra se lAbha (dharmakriyA) hai taba taka isakI vRddhi kare sAdhaka evaM bAda meM pratyAkhyAna dvArA ise chor3a de / isameM apahna uti, anuprAsa tathA yamaka ( ' mANo' zabda do bAra AyA hai ) hai / gAthA 8 -chaMda niroheNa uvei mokkhaM, Ase jahA sikkhiya vammadhArI / puvvAI vAsAIcare'yamatto tamhA muNI khippamubeI mokkhaM // zikSita aura kavacadhArI azva jaise yuddha se pAra ho jAtA hai vaise svacchandatA kA nirodha karane vAlA sAdhaka saMsAra se pAra ho jAtA hai, jIvana meM apramata hokara vicaraNa karane vAlA dhammo dIyo saMsAra samudra mai dharma hI dIpa hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 98 THURSHIROMAN Ramnyar arcanArcana muni zIghra hI mokSa ko prApta hotA hai|' isameM puruSAvRtti anuprAsa, yamaka (uveha zabda do bAra) evaM 'chaMdaM' zabda se zleSa alaMkAra prakaTa hotA hai / adhyayana 5-gAthA 1-'ege' zabda do bAra ata: yamaka aura 'aNNavaMsI-mahohaMsI' saMsAra rUpI mahApravAhavAlA samudra ! isameM rUpaka alaMkAra tathA gAthA meM anuprAsa tathA arthAntara- . nyAsAlaMkAra bhI hai / gAthA 10-'sisuNAgu va maTTiyaM'- keMcue kI taraha donoM ora se 'duhaAM malaM jaMciNaI rAga-dveSa ke dvArA jIva karmamala ko ikaTThA karatA hai / isameM udAharaNa tathA anuprAsa hai| gAthA 14-15-16-'jahA sAgaDio jANaM, samaM hiccA mahApahaM / ' visamaM maggamoiNNo, akkhe bhaggaMmi soyaI // jaise gAr3IvAna samatala mahAn mArga ko jAnakara bhI chor3akara viSama mArga meM cala par3atA hai aura gAr3I kI dhurA TUTa jAne para zoka karatA hai, vaise hI (gAthA 15 meM) 'evaM dhamma viumkamma' dharma kA ullaMghana karane vAle kI sthiti banatI hai|-udaahrnn tathA 'maccu muhaM' mRtyu ke mukha meM-isameM mAnavIya alaMkAra hai| tathA (gAthA 16 meM) 'dhutta va kaliNA jie' jUmArI kI taraha eka dAba meM saba jIte dAvoM ko hArane vAle kI taraha zoka karatA hai| upamA tathA anuprAsa hai gAthA meN| gAthA 20- 'santi egehi bhikkhUhi, gAratthA saMjamuttarA / gAratthehi ya savyehi sAhavo saMjamuttarA // kucha bhikSuSoM kI apekSA gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiM kintu zuddhAcArI sAdhu gRhasthoM se saMyama meM zreSTha hai-virodhAbhAsa, yamaka tathA anuprAsAlaMkAra hai| adhyayana 6-gAthA 4-isameM sama tathA anuprAsa hai / gAthA 11-isameM sama alaMkAra hai| gAthA 16-'pakkhIpatta samAdAya'-pakSI ke paMkhoM kI taraha pAtra grahaNa kre| upmaalNkaar| adhyayana 7-gAthA 9-'aya vva AgayAese, maraNaMtami soyaI'--mehamAna ke prAne para (mRtyu ke Ane para) bakarA zoka karatA hai vaise hI karma se bhArI jIva mRtyu ke Ane para zoka karatA hai| udAharaNa tathA anuprAsa / gAthA 11 se 13-'jahA kAgiNie heLaM, sahassaM hArae naro'-kAkiNI ke lie hajAra kArSApaNa hArane vAle kI taraha tathA 'apatthaM ambagaM bhoccA, rAyA rajjaM tu hArae' eka apathya pAmraphala khAkara jIvana tathA rAjya hArane vAle kI taraha bhogAsakta jIva jIvana tathA nara-pAyu hAra jAtA hai| udAharaNa tathA gAthA 12 meM 'kAmA' zabda do bAra pAne se prataH yamaka aura anuprAsa hai| gAthA 14-'ego' zabda do bAra ataH yamaka / gAthA 15 - vavahAre uvamA esA'--'evaM dhamme viyANaha' isameM upmaalNkaar| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana / 99 gAthA 16-mANasatta bhave mUlaM, lAbho devagaI bhave / mUlacchaeNa jIvANaM, naragatirikkhattaNaM dhavaM / ' ---manuSya bhava mUla dhana hai, devabhava lAbha rUpa hai aura naraka-tiryaMcabhava mUladhana kI hAni rUpa hai ataH rUpaka alaMkAra dRSTavya hai / gAthA 19-'mUliyaM te pavesanti mANasaM joNi.....'----mUladhana ke samAna manuSya yoni ata: upamA tathA anuprAsa / gAthA 23--'jahA kusagge udaggaM-samuddeNa sammaM miNe |'--smudr kI tulanA meM kuzAgrajala jaise kSadra hai vaise 'mANassagA kAmA-devAkAmANa aMtie' deva ke kAmabhogoM ke sAmane manuSya ke kAmabhoga kSudra haiM / udAharaNa tathA anuprAsa aura samAlaMkAra / adhyayana 8-gAthA 5-- 'bajjhaI macchiyA va khelaMmi' -bhogoM meM prAsakta jIva karma se vaise hI ba~dha jAtA hai jaise zlezma kapha meM makkhI / isameM udAharaNa alaMkAra hai| sAtha hI gAthA meM anuprAsa hai| gAthA 6-'aha saMti suvvayA sAhU, je taraMti ataraM vaNiyA va !'--jo suvratI sAdhaka sAdhu haiM ve dustara kAmabhogoM ko usI prakAra taira jAte haiM jaise vaNika samudra ko ! -- isameM bhI udAharaNa evaM anuprAsa alaMkAra hai| gAthA 7-'pANavaha miyA ayANaMtA'-pazu kI bhAMti ajJAnI jIva / upamA tathA anuprAsa / gAthA 9-'tao se pAvayaM kamma, nijAi udagaM va thlaao|'--smyk pravatti vAle sAdhaka ke jIvana se pApakarma vaise hI nikala jAtA hai jaise U~ce sthAna se jala / udAharaNa alaMkAra / gAthA 18-'no rakkhasIsu gijjhajjA, gaMDavacchAsu aNegacittAsu / 'jAo parisaM palobhittA, khellati jahA va dAsehi / ' prastuta gAthA meM 'gaMDavacchAsu'--'vakSa meM phor3e rUpa stana vAlI' meM rUpaka tathA 'dAsehi' meM vAsanAsikta manuSya ko dAsa kI upamA dI gaI hai| adhyayana 9-gAthA 9-10--'mihilAe cehae vaccha, sIyacchAe mnnorme| patta-puppha-phalovee, bahUNaM bahuguNe syaa| vAeNa hIramANaMmi, ceiyaMmi mnnorme| duhiyA asaraNA attA, ee kaMdaMti bho ! khagA // ' yahA~ nami rAjarSi ne apane ApakI caitya-vakSa se aura purajana tathA parijanoM ko pakSiyoM se upamita kiyA hai ata: ye gAthAe~ rUpaka alaMkAra kI zreSTha dyotaka haiN| sAtha hI 'vacche' (vRkSa aura rAjaSi) 'khagA' (pakSI aura purajana tathA parijana) zabda zleSa alaMkAra ko abhivyakta kara rahe haiN| gAthA 14-isa gAthA meM 'kiMcaNa' zabda do bAra AyA ata: yamaka tathA anuprAsa alaMkAra hai gAthA meM ! tathA virodhAbhAsa alaMkAra bhI dRSTavya hai, kyoMki nami rAjarSi indra se kahate hai ki mithilA ke jalane se merA kucha bhI nahIM jala rahA hai 'na me Dajjhai kicaNa' jaba ki ve mahArAjA haiM aura sArA rAjya unakA hai / dhammo dITo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthakhaNDa / 100 gAthA 20-21-22 - ina gAthAoM meM bhI rUpaka alaMkAra dRSTavya hai-zraddhA ko nagara, tapa aura saMyama ko agaMlA ( sAMkala), kSamA ko prAkAra ( parakoTA), bAI aura zataghnI rUpa meM batAyA hai / bAMdhakara; -- parAkrama ko dhanuSa, IrSyA samiti usakI Dora dhRti ko usakI mUTha tathA satya se 1 -tapa ke bANoM meM yukta dhanuSa se karmarUpI kavaca ko bheda kara prantaryuddha kA vijetA muni saMsAra se mukta hotA hai| - ina gAthAoM yamaka, anuprAsa alaMkAra bhI hai / gAyA 36 - isa gAyA meM kahA gayA hai ki '5 indriyA~, 4 kaSAya aura 10 vI mana ye durjeya haiN| eka apane Apako jIta lene para sabhI jIta liye jAte haiM / ' pahale inheM durjeya batAkara jItanA bhI batAyA gayA hai ataH virodhAbhAsa alaMkAra tathA anuprAsa alaMkAra bhI hai / gAthA 48 -' icchA u AgAsasamA' - icchA AkAza ke samAna anaMta hai| isameM upamA, tathA gAthA meM yamaka aura anuprAsa alaMkAra hai / gAthA 53 - 'sallaM kAmA, visaM kAmA, kAmA AsovisovamA / kAme bhoe patyebhANA, akAmA jaMti dogyahaM // isameM kAma ko zalya, viSa aura AzIviSa sarpa se upamita kiyA gayA hai ataH rUpaka tathA yamaka aura virodhAbhAsa alaMkAra hai / adhyayana 10 - gAyA 1 'dumapattae paMDupae jahA.... evaM maNuyANaM jIvimaM / jaise samaya bItane para vRkSa kA sUkhA huA sapheda pattA gira jAtA hai, vaise hI manuSya kA jIvana hai / isameM udAharaNa alaMkAra hai / gAthA 2 - ' kusagge jaha osa biMdue hai usI taraha manuSya kA jIvana bhI kSaNika hai / kuzAgra para Tike prasabiMdu kI sthiti kSaNika udAharaNa alaMkAra / gAthA 28 vIcchinda siNehamapyaNo kumuyaM va sAraiyaM pANiyaM - jaise zaratkAlika mumuda pAnI se lipta nahIM hotA hai usI prakAra tuma bhI sabhI sneha (liptatA) ko tyAga do / udAharaNa tathA gAthA meM yamaka aura anuprAsa hai / gAthA 29 - ' mA vantaM puNo vi Aie' - vamana kie bhogoM ko punaH svIkAra mata kr| isameM bhogoM ko vamana batAyA gayA hai ataH rUpakAlaMkAra hai tathA 'vantaM' zabda meM zleSa [vantaM vamana aura bhogavamana ] / gAthA 32 -- ' avasohiya kaSTagAyahaM oiNNo si pahaM mahAlaya" isa gAthA meM kaMTakAkIrNa patha evaM rAjapatha kI bAta kahI gayI hai aura isa bAta kA lakSya hai - saMsAra kA mArga (kaMTakAkIrNa) tathA zrAtmA kA mArga ( rAja patha ) / ataH anyokti alaMkAra hai / gAthA 34 - isa gAthA meM saMsAra ko sAgara se upamita kiyA hai ataH rUpaka tathA anuprAsa alaMkAra hai / adhyayana 11 zleSa alaMkAra milate haiM / -gAthA 15 se 30 - ina gAthAoM meM udAharaNa, upamA anuprAsa tathA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana / 101 adhyayana 12-gAthA 12--'puNNamiNaM khu khetta'-puNya rUpI kSetra (kRSi bhuumi)| isameM rUpaka hai tathA gAthA meM udAharaNa hai| gAthA 13-'je mAhaNA jAi-vijjovaveyA' 'tAI tu khettAI.....'-jo brAhmaNa jAti aura vidyA se zreSTha haiM ve puNyakSetra haiN| arthAt bAkI saba paapkssetr| isameM tiraskAra alaMkAra hai| gAthA 14.-jo kaSAyagrasta haiM tathA jinameM hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha hai ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna pApakSetra haiN| isameM bhI 'khettAi supAvayAI' meM rUpaka hai| gAthA 26-'giri nahehiM khaNaha, ayaM dantehiM khAyaha / jAyateyaM pAehiM haNaha"" parvata ko nakha se khodanA, dAMtoM se lohA cabAnA aura pairoM se agni ko kucalanA asaMbhava hai / ataH isameM asaMbhava nAmaka alaMkAra hai| gAthA 27-'agaNi va pakkhaMda payaMgaseNA'-pataMge kI bhAMti agni meM girnaa| isameM upamA tathA anuprAsa hai| gAthA 43-ke te joI ? ke va te joidANe? kA te suyA ? kiM va te kArisaMgaM ? __ehA ya te kayarA saMti ? bhikhU ! kayareNa homeNa huNAsi joI ? isameM prazna hI prazna hai ataH parisaMkhyA alaMkAra hai| gAthA 44-tapa jyoti, prAtmA usakA sthAna, tribhoga kar3achI, zarIra kaNDe, karma indhana, saMyama meM pravatti zAMtipATha hai / ataH Atmika yajJa kA svarUpa hai| isameM rUpaka alaMkAra hai| gAthA 45 meM parisaMkhyA tathA 46 meM rUpaka alaMkAra hai, yathA gAthA 45-46--'prAtmabhAva kI prasannatArUpa akaluSa lezyAvAlA dharma merA hrada hai / jahA~ snAna kara maiM vizuddha, vimala evaM karmaraja se dUra hotA huuN|' sAtha hI anuprAsa alaMkAra bhii| adhyayana 13-gAthA 16-'saba gIta vilApa hai, saba nRtya viDaMbanA hai, saba prAbharaNa bhAra hai aura saba kAma-bhoga duHkhaprada haiM / isa gAthA meM rUpaka, virodhAbhAsa, yamaka tathA anuprAsa alaMkAra hai| 'savvaM vilayiyaM gIyaM, savvaM naTaM viDambiyaM / savve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA // ' gAthA 22---'jaheva sIho va miyaM gahAya, maccU naraM nei du antkaale|'-jaise siMha . hariNa ko pakar3akara le jAtA hai vaise hI mRtyu manuSya ko le jAtI hai| isameM udAharaNa tathA upamA alaMkAra hai| gAthA 30---'nAgo jahA paMkajalAvasanno'-'jaise paMkajala-daladala meM dhaMsA hAthI sthala ko dekhatA hai para kinAre nahIM pahuMca pAtA hai| vaise manuSya kAmabhogoM meM Asakta ho bhikSumArga para nahIM aate|' isameM udAharaNa alaMkAra hai| zammo dIyo saMsAra samana meM varma hI dIya hai| www.lainelibrary.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthakhaNDa / 102 adhyayana 14 - gAyA 1-- 'devA bhavittANaM ( deva loka ke samAna) upamA alaMkAra tathA 'pure' gAyA meM zabda do bAra mAyA ataH yamaka aura anuprAsa hai| gAthA 15 - meM svabhAvokti tathA 'iyaM zabda' 4 bAra AyA ataH yamaka alaMkAra hai / gAthA 17 - 'dhammadhurA' - dharma kI dhurA / isameM rUpaka | gAthA 18 - 'jahA ya aggI araNIu'santo, khIre ghayaM tella mahAtilesu / emeva jAyA / sarIraMsi sattA .......| ' ........ jaise dharaNa meM bAga, dUdha meM ghI, tila meM tela hai vaise zarIra meM pAtmA hai| isameM udAharaNa alaMkAra hai / gAthA 22-23 - keNa abbhAhao logo, keNa vA parivArio ? kA vA amohA vRttA ? ............... y! parisaMkhyA tathA yamaka alaMkAra ! 22 gAthA meM prazna aura 23 meM uttara hai| gAthA 24-25 - 'jA-jA vaccai rayaNI, na sA paDiniyattaI' - jo jo rAtri jA rahI hai vaha phira lauTa kara nahIM pAtI hai| isameM svabhAvokti, yamaka tathA mAnavIya alaMkAra hai / gAyA 27 -' jassa svi maccuNA sabakhaM - jisakI mRtyu ke sAtha maMtrI hai| isameM asaMbhava, anuprAsa tathA 'jassa' zabda do bAra AyA hai ataH yamaka alaMkAra hai / gAthA 29 sAhAhi rukkho lahae samAhi'---vRkSa zAkhA se suMdara lagatA hai| yahA~ yaha bAta isa saMdarbha meM kahI gayI hai ki putra se pitA kA ghara zobhA pAtA hai| isameM rUpaka alaMkAra hai / gAyA 30 - paMkhahIna pakSI, senA rahita rAjA aura dhana rahita vyApArI jaise asahAya hote haiM vaise bhRgu bhI putra vinA asahAya hai|' isameM udAharaNa tathA anuprAsa hai| gAthA 33- 'juSNo va haMso paDisottagAmI' - pratisrota meM tairanevAle bUr3he haMsa kI taraha / isameM upamA alaMkAra hai jo bhRgu purohita ko dI gaI hai| kyoMki vaha bhI praur3ha ho gayA hai| gAthA 34 - jahA va bhoI tayaM bhuvaMgo, nimmoryANa hicca palei muttoM' emee jAyA pathati bhoe.. ...........l' jaise sAMpa apane zarIra kI keculI ko chor3akara muktamana se calatA hai vaise hI donoM putra bhogoM ko chor3akara jA rahe haiN| isameM udAharaNa alaMkAra hai / gAyA 35 chidatta jAlaM abalaM va rohiyA' rohita matsya jaise kamajora jAla ko tor3akara nikala jAte haiM vaise 'macchA jahA kAmaguNe pahAya' sAdhaka kAmaguNoM ko chor3akara nikala jAte haiM / isameM udAharaNa alaMkAra hai / gAthA 36 - ' jaheba kucA samaikkamaMtA, tayANi jAlANi dalita haMsA jaise kauMca pakSI aura haMsa baheliyoM ke dvArA bichAyA gayA jAla kATakara AkAza meM svataMtra ur3a jAte haiM vaise hI bhRgu aura donoM putra saMsAra jAla ko tor3akara saMyamI banane jA rahe haiN| isameM bhI udAharaNa alaMkAra hai / gAthA 40--' jayA tayaC vA' chekAnuprAsa tathA gAthA meM svabhAvokti hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra eka cintana / 103 gAthA 41 - 'nAhaM rame pakkhiNi paMjare vA' - jaise pakSiNI piMjare meM sukha nahIM mAnatI hai vaise hI maiM bhI rAjyavaibhava meM sukha nahIM mAnatI hU~ / udAharaNa tathA upamA / gAthA 42-43 - davaggiNA jahA raNNe, ujjhamANesu jaMtusu / jaise vana meM lage dAvAnala meM jantuoM ko jalate dekha anya prANI prabhAvita hote haiM vaise hI hama bhI rAga-dveSa kI agni meM jalate hue jagat ko samajha nahIM pAye haiM / gAthA 46 - 'jisa gIdha pakSI ke pAsa mAMsa hotA hai usI para dUsare mAMsabhakSI jhapaTate haiM / jisake pAsa nahIM hotA hai usa para nahIM / ataH maiM bhI mAMsoyamA vAle kAmabhogoM ko chor3akara nirAmiSa bhAva se vicaraNa karUgI! isameM udAharaNa diyA gayA hai ataH udAharaNa alaMkAra / gAthA 47 - 'urago suvaNNapAse va zaMkita hokara calatA hai vaise hI kAmabhogoM se haiN|' isameM udAharaNa tathA 'gidvoyame' meM upamAlaMkAra hai| gAthA 48--' nAgo vva baMdhaNa' chittA' - baMdhana tor3akara hAthI apane nivAsasthAna - jaMgala meM calA jAtA hai vaise hI hameM bhI mokSa ke patha meM calanA cAhie ! udAharaNa alaMkAra hai ! adhyayana 16 - gAthA 15 - 'dhammasArahI 'dharmarupI ratha kA cAlaka / saarthii| isameM rUpaka | 'dhamma' zabda kI punarAvRtti zrataH yamaka / adhyayana 18 - gAthA 47 - 'naridavasabhA' rAjAoM meM vRSabha ke samAna / upamA laMkAra ! saMkamANo taNu care,--jaise garur3a ke samIpa sAMpa zaMkita hokara cale / kAmabhoga gIdha ke samAna I gAthA 49 - 'kammamahAvaNaM' karmarUpI mahAvana / rUpaka / gAthA 51 - ' adAya sirasA siraM - sira dekara (ahaM) sira (mokSa) prApta kiyA / tulyayogitA tathA yamaka alaMkAra tathA 'sira' zabda meM zleSa mastiSka aura mokSa gAthA 54 -- 'nIrae -- raja rahita; karmarUpI raja rahita / zleSa alaMkAra / -- adhyayana 16 --gAthA 11 - ' mahaNNavAo' saMsAra rUpa mahAsAgara / rUpaka / gAthA 12 - 'visaphalovamA' - bhoga viSaphala ke samAna / upamA / gAthA 14 - ' pheNabubbuya -- zarIra pAnI ke bulabule ke samAna hai / upamA / gAthA 18 --- 'jahA kiMpAgaphalANaM, pariNAmo na suMdarI / evaM bhuttANa bhogANa pariNAmo na suMdaro // ' jaise viSa rUpa kimpAka phala kA pariNAma suMdara nahIM AtA hai, vaise hI bhoge gaye kAmabhogoM kA pariNAma bhI suMdara nahIM hotA ! ---udAharaNa tathA yamaka / gAthA 19 20 21-22-jaise pAtheya sahita pathika sukhI hotA hai aura pAdheya rahita duHkhI, vaise hI dharmarUpI pAtheya vAlA jIva sukhI anyathA duHkhI hotA hai, ina gAthAoM meM dRSTAMta tathA yamaka alaMkAra hai / gAthA 36-'. .. guNANaM tu mahAmaro / guruo lohamAro sv............||' dhammo dIva saMsAra samudra me dharma hI dIpa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 104 loha-bhAra ke samAna sAdhu ke guNoM kA mahAn gurutara bhAra hai / upamAlaMkAra ! gAthA 37-AgAse gaMgasouvva, paDisoo vva duttro| bAhAhiM sAgaro ceva, tariyavvo guNoyahI // jaise AkAzagaMgA kA srota aura pratisrota dustara hai| jisa prakAra sAgara meM . bhujAoM se tairanA duSkara hai vaise guNodadhi-saMyama ke sAgara meM tairanA duSkara hai / ' -udaahrnn| yamaka tathA 'guNodahi' meM rUpaka / gAthA 38-saMyama bAla reta ke kavala ke samAna svAdarahita hai| tapa kA AcaraNa talavAra kI dhAra para calane ke jaisA duSkara hai| -udAharaNa tathA yamaka / gAthA 39-sAMpa kI taraha ekAgra dRSTi se cAritradharma meM calanA kaThina hai| lohe ke yava-jau cabAnA jaise duSkara hai vaise hI caritra kA pAlana duSkara hai| -udAharaNa, upamA / gAthA 40 -jaise prajvalita jvAlA ko pInA duSkara hai vaise hI yuvAvasthA meM zramaNadharma kA pAlana duSkara hai| - udAharaNa alNkaar| gAthA 41-jaise vastra ke kotthala thaile ko havA se bharanA kaThina hai, vaise hI kAyaroM ke dvArA zramaNadharma kA pAlana / yamaka udAharaNa tathA asaMbhava alaMkAra hai| gAthA 42-43--'jahA tulAe toleu, dukkaraM mandaro girii||42|| 'jahA bhuyAhi tariuM, dukkaraM rayaNAgaro // 43 // jaise meru ko tarAjU meM tolanA duSkara hai / udAharaNa tathA asaMbhava va yamaka / jaise ratnAkara ko bhujA se pAra karanA kaThina hai / yamaka, udAharaNa, asaMbhava tathA rUpaka [damasAgaro]. gAthA 47-'jammANi maraNANi' meM chekAnuprAsa tathA 'jarA-maraNa-katAre'-jarA-maraNa rUpa jaMgala, meM rUpaka alaMkAra / gAthA 51-mahAbhayaMkara dAvAgni ke tulya maru pradeza meM 'mahAdavaggisaMkAse' meM upmaalNkaar| gAthA 54-'mahAjantesu ucchU vA' Ikha kI taraha bar3e-bar3e yaMtra / upamAlaMkAra / gAthA 56---'asIhi ayasivaNNAhiM, bhallohi paTTisehi ya' yahAM chekAnuprAsa ko darzA rahA hai / tathA talavAra alasI ke phUloM ke samAna nIle raMga kI, isameM upmaa| gAthA 57-'rojjho vA jaha pADio' rojha (pazu) kI bhAMti pITa kara bhUmi para girAyA gayA hU~-upamAlaMkAra / gAthA 58-'ciyAsu mahiso viva'-citA meM bhaiMse kI bhAMti maiM jalAyA gayAupamAlaMkAra / gAthA 59-'balA saMDAsatuNDehi, lohatuNDehi pakhihiM / vilutto vilavanto'haM, DhaMkagiddha hi'Namtaso // ' __'loha ke samAna kaThora saMDAsI jaisI coMca vAle DhaMka aura gIdha pakSiyoM dvArA, maiM nocA gyaa|' upamA, chekAnuprAsa tathA yamaka alaMkAra hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra eka cintana / 105 gAthA 64 - ' maccho vA' matsya kI taraha chalapUrvaka pakar3A gayA / upamAlaMkAra / gAthA 66 - bAja pakSiyoM, jAlI tathA vajralepoM ke dvArA pakSI kI bhA~ti 'sauNo viva' upamAlaMkAra ! gAthA 67 - 'kuhAGapharamAIhi baDhaIhi dumo viva-bar3haI ke dvArA vRkSa kI taraha kulhAr3I aura pharasAdi se maiM kATA gayA / upamAlaMkAra tathA 'pharamAIhi baDhAIhi' chekAnu prAsa ! - gAyA 68 kumArehi ayaM piba' luhAroM ke dvArA lohe kI bhAMti / upamAlaMkAra / tathA 'caveDa muTThimAha kumArehi' meM chekAnuprAsa ! gAthA 70 --- ' aggivaNNAI' --- pragni jaisA lAla / upamAlaMkAra ! gAthA 78 tathA 84 egabhUo araNNe vA jahA u caraI miyo / evaM dhammaM carissAmi, saMjameNa taveNa ya / ' jaise mRga jaMgala meM akelA vicaratA hai vaise hI maiM bhI saMyama aura tapa ke sAtha ekAkI hokara dharma kA prAcaraNa karU~gA udAharaNAlaMkAra / gAthA 87 - ' mahAnAgo bva kaMcuyaM' - jaise mahAnAga keMcula ko chor3atA hai vaise mamatva ko mRgAputra ne chor3a diyaa| STAntAlaMkAra / gAthA 88 - 'reNuyaM va paDe laggaM' - kapar3e para lagI raja kI taraha [ mRgAputra Rddhi-dhana mitra-putra kalatra aura jJAtijana ko] bhaTakakara saMyamayAtrA ko nikala par3A / upamAlaMkAra / gAthA 97 - viNiyadRnti bhogesu, miyAputta jahA risI' paNDita puruSa / saMbuddha puruSa kAmabhogoM se vaise hI nivRtta hote haiM jaise maharSi mRgAputra ! udAharaNAlaMkAra / gAyA 99 - 'dhammadhuraM rUpaka adhyayana 20 - gAthA 3-'nANA' zabda 3 bAra AyA hai ataH yamaka / 'naMdaNovamaM' udyAna naMdana vana ke samAna upamAlaMkAra tathA svabhAvokti / gAthA 20 - 'pavesejja arI kuddho, evaM me acchiveyaNA' - jaise zatru kruddha hokara zarIra ke marmasthAnoM meM tIkSNa zastra ghoMpate haiM vaise hI merI ghA~khoM meM tIvra vedanA ho rahI thii| udAharaNAlaMkAra / gAyA 21 --' iMdAsaNisamA ghorA' indra ke vajraprahAra se bhayaMkara vedanA hotI hai vaise hI mujhe bhI vedanA ho rahI thI- udAharaNa gAyA 36 - 'appA naI veyaraNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU, appA me naMdaNaM varNa // ' AtmA ko hI vaitaraNI, kUDasAmalI, kAmadudhA dhenu dhaura naMdana vana se prAropita kiyA gayA hai ataH rUpaka hai / AtmA ko eka aura vaitaraNI tathA kUDazAmalI vRkSa batAyA tathA dUsarI ora kAmadudhA dhetu aura sukhaprada naMdanavana kahA hai ata: virodhAbhAsAlaMkAra tathA yamakAlaMkAra bhI hai / brsii ttiigoo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 37 - 'appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamitaM ca duppaTThiya-suppaTTio // ' chekAnuprAsa, yamaka rUpaka tathA virodhAbhAsa hai| , gAyA 42 - polle va mudrI jaha se asAre, apantie kUDa kahAvaNe vA / rAhAmaNI veruliyagAse, amahagghae hoi ya jANaesu // ' jo polI (khAlI) muTThI kI taraha nissAra hai, khoTe sikke kI taraha prapramANita hai, vaiDUrya kI taraha camakane vAlI tuccha rATrAmaNi kAcamaNi hai inameM upamA alaMkAra hai| gAthA 44 - bisaM tu pIyaM jaha kAlakUTaM' - piyA huA kAlakUTa viSa havAi satvaM jaha kuggahIyaM' - ulaTA pakar3A zastra; 'haNAi veyAla ivAvipanno' -- praniyaMtrita vetAla jaise vinAzakArI hai, vaise hI 'ese va dhammo visaovavano' viSaya vikAroM me yukta dharma bhI vinAzakArI hotA hai / isa gAthA meM udAharaNa tathA 'jaha' zabda kI do bAra zrAvRtti hai, ataH yamaka hai / gAthA 47 'aggI vivA savvabharakhI bhavitA pragni kI bhAMti sarvabhakSI isameM upamA alaMkAra hai / 1 -- gAthA 50 kurarI bivA bhogarasANugidA nirasobA pariyAvamei / ' jaise bhogarasoM meM zrAsakta hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI ( gIdha ) pakSiNI paritApa ko prApta hotI hai| isameM udAharaNAlaMkAra hai / - adhyayana 21 - gAthA 14 - 'sIho va saddeNa na saMtasejjA' -siMha kI bhAMti bhayotpAdaka zabda ko sunakara bhI saMtrasta na ho / upamAlaMkAra / caturthakhaNDa / 106 gAthA 17 -- ' saMgAmasIse iva nAgarAyA - nAgarAja / hAthI kI taraha vyathita na ho / upamAlaMkAra | prakAzamAna hotA hai / upamAlaMkAra / upamAlaMkAra | gAthA 19 - [meva vAeNa akampamANI' vAyu se akaMpita meru kI taraha / upamAlaMkAra / gAyA 23 - ' obhAsaI sUrie vantalikkhe' antarikSa meM sUrya kI bhAMti dharmasaMgha meM gAthA 24 - taritA samudde va mahAbhavoghaM samudra kI bhAMti vizAla saMsArapravAha ko taira kara mokSa meM ge| upamA - adhyayana 22 - gAthA 6 asoyaroM machalI jaisA komala udara / upamAlaMkAra / gAthA 7 bijjusarevAmaNippA -- vidyut ke prabhAva ke samAna zarIra kI kAMti / gAthA 30 - '''''bhamarasannibhe, kucca phaNaga-pasAhie' - kUrca aura kaMdhI se saMvAre bhauMre jaise kAle keza / upamA / gAthA 41 - 'jai' zabda do bAra AyA ataH yamaka hai / rUpa kI upamA meM kahA hai'rUveNa vesamaNo, lalieNa nalakUbarosakkhaM purNdro|' gAthA 42 -- ' pakkhaMde jaliyaM joI, dhUmakeuM durAsayaM / necchati vantayaM bhota, kule jAyA agaMdhaNe // ' Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika daSTi ke zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana / 107 agandhana kula meM utpanna hue sarpa, dhUma kI dhvajA vAlI, prajjvalita, bhayaMkara, duSpraveza agni meM praveza kara jAte haiM kintu vamana kie hue apane viSa ko puna: pone kI icchA nahIM karate haiM / isameM upamA (dhUma kI dhvajA) kI, udAharaNa, virodhAbhAsa hai| gAthA 44-'mA kule gaMdhaNA homo-hama kula meM gandhana sarpa kI taraha na bneN| upamAlaMkAra / gAthA 45-'vAyAviddho vva haDo'-vAyu se kaMpita har3a (vanaspativizeSa) kI taraha asthirAtmA / upamAlaMkAra 'jA-jA' meM yamaka / gAthA 46----'govAlo-bhaMDavAlo vA, jahA tddnv'nnissro| evaM aNissaro taM pi, sAmaNNassa bhavissasi // ' jaise gopAla aura bhANDapAla gAyoM aura kirAne Adi kA svAmI nahIM hotA hai vaise hI tU bhI zrAmaNya kA svAmI nahIM hogaa| udAharaNa / govAlo-bhaMDavAlo meM chekAnuprAsa tathA aNissaro do bAra pAyA, ataH yamakAlaMkAra hai / gAthA 48--'aMkuseNa jahA nAgo, dhamme saMpaDivAio'--jaise aMkUza se hAthI sthira ho jAtA hai vaise hI rathanemi saMyama/dharma meM sthira ho gayA / udAharaNa / adhyayana 23-gAthA 18--'caMdasUra-samappamA'-caMdra aura sUrya kI taraha sushobhit| upmaa| gAthA 36----'jie' 'jiyA' zabda do-do bAra Aye, ata: yamaka / gAyA 43-'rAgaddosAdao tivvA, nehapAsA bhayaMkarA'tIvra rAgadveSAdi aura sneha bhayaMkara bandhana haiN| rUpaka / gAthA 48-'bhavataNhA layA vuttA, bhImA bhImaphalodayA'-bhavatRSNA hI bhayaMkara latA hai usake bhayaMkara paripAka vAle phala lagate haiM / rUpaka / gAthA 53-'kasAyA aggiNo'-kaSAya agniyAM haiM tathA 'suya-sIla-tavo jalaM' zrata, zIla aura tapa jala haiN| rUpaka / gAthA 56 tathA 58-'suyarassIsamAhiyaM'-zrutarUpI razmi/rassI/lagAma se 'maNo.... duTThasso' mana rUpI ghor3A vaza meM karatA huuN| rUpaka / gAthA 63-'sammaggaM tu jiNakkhAyaM' sanmArga jinopaddiSTa hai / rUpaka / gAthA 68-'dhammo dIvo paiTThA ya, gaI-saraNamuttamaM / ' dharma hI dvIpa hai, pratiSThA hai, gati aura uttama zaraNa hai / rUpakAlaMkAra / gAthA 73---'sarIramAhu nAva tti, jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto, jaM taranti mhesinno|| zarIra naukA hai, jIva nAvika hai, saMsAra samudra hai jise maharSi taira jAte haiN| isa gAthA meM rUpaka alaMkAra kA bhavya citraNa hai| gAthA 75-'jiNabhakkharo'-jinarUpI bhAskara sUrya / rUpakAlaMkAra / adhyayana 24-gAthA 1-'pavayaNamAyAo' jina-pravacana rUpa mAtA / rUpakAlaMkAra / dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthamArcama caturtha khaNDa / 108 adhyayana 25 - gAthA 1 - 'jamajannaMmi'- - yamarUpa yajJa / rUpaka / gAthA 16 - 'agnihottamuhA veyA, jannaTThI veyasAM muhaM / nakkhattANa muhaM cando, dhammANaM kAsavo muhaM // vedoM kA mukha agnihotra hai, yajJoM kA mukha yajJArthI hai, nakSatroM kA mukha candra aura dharmo kA mukha kAzyapa hai / isameM rUpakAlaMkAra hai / 'muhaM' zabda tIna bAra zrAyA, ataH yamaka / gAyA 17 -- jahA caMdaM gahAIyA, ciTThanti paMjalIuDA / vandamANA narmasaMtA uttamaM maNahAriNo // jaise uttama evaM manohArI graha Adi hAtha jor3akara caMdra kI vaMdanA tathA namaskAra karate hue * sthita haiM, vaise hI bhagavAn RSabhadeva haiM ---unake samakSa bhI janatA vinayAvanata hai / udaahrnnaalNkaar| gAthA 18 - 'bhAsacchannA iva'ggiNo' - jaise agni rAkha se Dha~kI huI hotI hai vaise hI ve zrAcchAdita haiM yajJavAdI svAdhyAya aura tapa se zrAcchAdita haiM / udAharaNAlaMkAra / gAvA 19 - amgI vA mahio jahA pragni ke samAna pUjanIya udAharaNa / gAthA 21 jAruvaM jahAmaTTha nidantamalapAvagaM - 3 dvArA dagdhamala hue / zuddha kie gae sone kI taraha jo vizuddha hai| udAharaNa / rUpaka / gAthA 27 - 'jahA pomaM jale jAyaM, novalippara vAriNA - jisa prakAra jala meM utpanna kamala jala se lipta nahIM hotA usI prakAra jo kAmabhogoM se alipta rahatA hai use hama brAhmaNa kahate haiM / udAharaNa / gAthA 40 ----' mA bhamihisi bhayAva" bhaya ke prAvartavAle saMsAra saagr| rUpaka / + gAthA 42-43 - gIlA aura sUkhA do miTTI ke gole divAra para pheNke| gIlA cipaka jAtA hai aura sUkhA nahIM cipakatA hai, vaise hI ghAsakta jIva viSayoM meM cipaka jAte haiM virakta nahIM / dRSTAnta aura yamaka 'ullo, sukko,' zabda meM, jo do-do bAra Aye haiM / adhyAya 26 - gAthA 1 tathA 53 - 'tiSNA saMsArasAgaraM ' - saMsAra rUpI sAgara / kasauTI para kase aura agni ke adhyayana 27 - gAthA 2 - 'vaha vahamANassa kaMtAraM aivattaI / joe vahamANassa, saMsAro aivattaI // ' 1 zakaTAdi vAhana ko ThIka taraha vahana karanevAlA baila jaise kAntAra ko sukhapUrvaka pAra kara jAtA hai usI taraha yoga-saMyama meM saMlagna muni saMsAra ko pAra kara jAtA hai| isameM udAharaNa tathA yamaka, rUpaka tathA punarukti draSTavya hai / gAthA 7-8 khalu kA jArisA jojjA, dussIsA vihu tArisA / dhammajANammi, bhajjaMti dhidumbalA / ' joiyA ayogya baila jaise vAhana ko tor3a dete haiM vaise hI dhairya meM kamajora ziSyoM ko dharmabhAva meM jotane para ve bhI use tor3a dete haiM / dRSTAnta tathA 'dhammajANammi' rUpaka hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana / 109 gAthA 14-'jAyapakkhA jahA haMsA--paMkha Ane para haMsa ur3a jAte haiM vaise bhakta-pAna se poSita kuziSya anyatra cale jAte haiN| udAharaNa tathA haMsA meM zleSa [haMsa aura shissy| gAthA 16-'jArisA mama sIsAu, tArisA galigaddahA'-jaise galigardabha pAlasI nikamme gadhe hote haiM vaise hI ye ziSya haiN| isameM udAharaNa / adhyayana 26-sUtra 6-virodhAbhAsa / tathA 'mAyA-niyANa-micchAdasaNasallANaM' isameM rUpaka hai| sUtra 13-'visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariyabhAro vva bhAravahe' prAyazcitta se vizuddha banA jIva apane bhAra ko haTA dene vAle bhAravAhaka kI taraha nirvRttahRdaya (zAnta) ho jAtA hai / isameM upamA hai| sUtra 17-'maggaM ca maggaphalaM ca visohei' sAdhaka mArga (samyaktva) aura mArgaphala (jJAna) ko nirmala karatA hai| isameM rUpaka hai| 'AyaraM ca AyAraphalaM ca ArAhei' prAcAra aura prAcAraphala (mukti) kI prArAdhanA karatA hai| isameM bhI rUpaka hai| sUtra 60-'jahA sUI sasuttA, paDiyA vi na viNassai' jisa prakAra sasUtra (dhAge sahita) suI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa (guma) nahIM hotI hai vaise hI 'tahA jIve sasutta, saMsAre na viNassaI' sasUtra (zrutasampanna) jIva saMsAra meM vinaSTa nahIM hotA hai / isameM udAharaNa hai| 'sasuttA' tathA 'viNassaI' meM yamaka hai / sampUrNa 29 veM adhyayana meM parisaMkhyA alaMkAra milatA hai| adhyayana 30-gAthA 5-6-'jahA mahAtalAyassa, sanniruddha jalAgame / ussicaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave // ' kisI bar3e tAlAba kA jala, jala pAne ke mArga ko rokane se, pahale ke jala ko ulIcane se aura sUrya ke tApa se kramaza: jaise sUkha jAtA hai evaM tu saMjayassAvi, pAvakammanirAsave / bhavakoDIsaMciyaM kamma, tavasA nijjarijjaI // ' usI prakAra saMyamI ke karor3oM bhavoM ke saMcita karma, pApakarma ke Ane ke mArga ko rokane para tapa se naSTa ho jAte haiM / isameM udAharaNa alaMkAra hai tathA sAtha hI tapa ko sUrya-tApa kI upamA dI gaI hai| ata: upamA bhI hai| adhyayana 32-gAthA 6-'jahA ya aNDappabhavA balAgA, aNDaM balAgappabhavaM jahA ya / emeva mohAyayaNaM khu taNhA, mohaM ca taNhAyayaNaM vayaMti // ' jaise aMDe se balAkA (vagulI) aura valAkA se aNDA utpanna hotA hai vaise hI moha se tRSNA aura tRSNA se moha utpanna hotA hai| -udAharaNa, yamaka punarukti alaMkAra hai sAtha hI bhrAMti bhI hai| gAthA 7-'kammabIyaM' karma-bIja / rUpaka tathA gAthA meM punarukti, yamaka hai| gAthA 10-'dumaM jahA sAuphalaM va pakkhI' jaise svAdu phala vAle vRkSa ko pakSI utpIDita karate haiM vaise hI-'ditta' ca kAmA samabhiddavanti' viSayAsakta manuSya ko kAma utpIDita karatA hai| udAharaNa tathA 'rasA' zabda do bAra Ane se yamaka / sammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 110 gAthA 11-'jahA davaggI paurindhaNe vaNe, samAruo novasamaM uvei / evindiyaggI vi pagAmamoiNo,........ jaise pracaMDa pavana ke sAtha pracara indhanavAle vana meM lagA dAvAnala zAnta nahIM hotA hai usI prakAra prakAmabhojI/yatheccha bhojana karanevAle kI indriya-agni (vAsanA) zAMta nahIM hotI hai / isameM udAharaNa tathA 'evindiyaggI' indriya-agni meM rUpaka hai| gAthA 13----'jahA birAlAvasahassa mUle, na mUsagANaM basahI pstthaa| emeva itthInilayassa majjhe, na bambhayArissa khamo nivaaso|' -jisa prakAra biDAloM ke nivAsasthAna ke pAsa cUhoM kA rahanA hitakara nahIM hai vaise hI striyoM ke nivAsa sthAna ke pAsa brahmacArI kA rahanA bhI hitakara nahIM hai / udAharaNa hai| gAthA 17-'jahitthio bAlamaNoharAo'-ajJAniyoM ke mana ko haraNa karane vAlI striyA~ jitanI dustara haiM dharma meM sthita manuSya ke lie loka meM anya kucha dustara nahIM hai| udAharaNa tathA 'mokkhAbhikaM khissa vi mANavassa' meM chekAnuprAsa hai| gAthA 18--'jahA mahAsAgaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA' jaise mahAsAgara tairane ke bAda gaMgA jaisI nadiyoM ko tairanA AsAna hai vaise hI strIviSayaka saMsargoM kA samyak atikramaNa karane para zeSa saMbaMdhoM kA atikramaNa sukhottara ho jAtA hai| isameM udAharaNa hai| gAthA 20-'jahA ya kipAkaphalA maNoramA, raseNa baNNeNa ya bhujjmaannaa| te khuDDae jIviya paccamANA, eovamA kAmaguNA vivAge // ' jaise kipAka phala rasa aura rUpa-raMga kI dRSTi se dekhane aura khAne meM manorama haiM kintu pariNAma meM jIvana kA anta kara dete haiM vaise hI kAmaguNa bhI antima pariNAma meM aise hI hote haiN| isameM udAharaNa bhI tathA upamA bhI (eprovmaa)| . gAthA 24-37-50-63-76-89-....jaha vA payaMge, AloyalIle samuvei maccu / 24' -~-jaise prakAza lolupa pataMgA prakAza-rUpa meM prAsakta hokara mRtyu ko prApta hotA hai / .....hariNamige va muddha, sadde atitta samuvei maccu / ' 37 / ---jaise zabda meM atRpta/mugdha hariNa mRtyu ko prApta hotA hai / ___....osahigandhagiddha', sappe bilAo viva nikkhamante' / 50 / -jaise oSadhi kI gaMdha meM Asakta rAgAnurakta sarpa bila se nikala kara vinAza ko prApta hotA hai| 'maccha jahA aamisbhoggiddh'| 63 / -jaise mAMsa khAne meM Asakta rAgAtura matsya kAMTe se bIMdhA jAtA hai| ....sIyajalAvasanne gAhaggahIe mahise va'ranne 76 // -jaise vana meM jalAzaya ke zItala sparza meM Asakta rAgAtura bhaiMsA magara ke dvArA pakar3A jAtA hai| '....kAmaguNesu giddha, kareNumaggAvahie va nAge' / 89 / . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlaMkArika dRSTi se zrI uttarAdhyayanasUtra : eka cintana /111 --jaise hathinI ke prati prAkRSTa, kAmaguNoM meM prAsakta rAgAtura hAthI vinAza ko prApta hotA hai| isI prakAra rUpa, zabda, gaMdha, rasa, tathA sparza bhogoM meM prAsakta jIva bhI vinAza ko prApta hotA hai| ina sabameM udAharaNa hai| gAthA-34-47-60-73-86-99-'na lippai bhavamajhe vi santo, jaleNa vA pokkhrinniiplaasN|' indriyaviSayoM evaM bhAva meM jo manuSya zoka-rahita hotA hai vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se alipta rahatA hai| ina gAthAoM meM bhI udAharaNa hai| gAthA 104.-'indiyacoravasse'-indriya rUpI cora / rUpaka / 'viyAre--amiyappayAre / '........ chekAnuprAsa / / adhyayana 34--gAthA 4--isameM kRSNalezyA ke varNa snigdha arthAta sajala megha, mahiSa zRga, ariSTaka, khaMjana, aMjana aura netra tArikA ke samAna kAlA batAyA hai| mataH upamA hai| 'nayaNa' zabda do bAra pAyA, ataH yamaka bhI hai| gAthA 5.--isameM nIlalezyA kA varNa-nIla azoka vRkSa, cAsapakSI ke paMkha aura snigdha vaiDUryamaNi ke samAna nIlA batAyA hai, ata: upamA hai| gAthA 6--isameM kApotalezyA ko alasI ke phUla, koyala ke paMkha aura kabUtara kI grIvA ke varNa ke samAna kucha kAlA aura kucha lAla jaisA mizrita batAyA hai| upamA hai| gAthA 7--isameM tejolezyA kA varNa hiMgula, dhAtu-geru, udIyamAna taruNa sUrya, tote kI coMca, pradIpa kI lau ke samAna lAla batAyA hai / ata: upamA hai| gAthA ---isameM padmalezyA kA varNa haritAla aura haldI ke khaNDa tathA saNa aura asana ke phala ke samAna pIlA batAyA hai| upamA hai| gAthA 9-zuklalezyA kA varNa-zaMkha, aMkaratna (sphaTika jaisA zveta ratnavizeSa) kuMda puSpa, dugdhadhArA, cA~dI ke hAra ke samAna zveta batAyA hai, ataH upamA hai| gAthA 10-kRSNalezyA kA rasa vaisA hI kar3avA hai jaisA tumbA, nIma, kar3avI rohiNI kA rasa kaDuvA hotA hai / ataH udAharaNa hai| tathA 'kaDuya' zabda do bAra isalie yamaka hai aura 'kaDyatumbagaraso nibaraso' meM chekAnuprAsa hai| gAthA 11-nIlalezyA kA rasa vaisA hI tIkhA hotA hai jaisA trikaTa aura gajapIpala kA rasa hotA hai / ata: udAharaNa evaM 'raso' zabda do bAra, ataH yamaka bhI hai| gAthA 12-kApotalezyA kA rasa kasailA hotA hai jaisA kacce Ama aura kacce kapittha kA hotA hai / ataH udAharaNa tathA 'raso' zabda do bAra pAyA hai, ataH yamaka hai| gAthA 13-tejolezyA kA rasa vaisA hI khaTa-mIThA hotA hai jaisA pake hue Ama aura pake hue kapittha kA rasa hotA hai| isameM bhI udAharaNa aura 'raso' zabda do bAra AyA hai, ata: yamaka bhI hai| sammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIya hai Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 112 arcamArcama gAthA 14-padmalezyA kA rasa vaisA hI hotA hai jaisA uttama surA, phUloM se bane vividha pAsava, madhu (madyavizeSa) tathA maireyaka kA rasa amla-kasalA hotA hai| udAharaNa hai tathA 'raso' zabda do bAra pAyA, ataH yamaka hai| gAthA 15-zukla lezyA kA rasa moThA hotA hai jaisA khajUra, dAkha, kSIra, khA~Da aura zakkara kA rasa hotA hai| udAhaNa tathA 'raso' zabda do bAra vAyA hai, ataH yamaka hai| __ gAthA 16-17-gAya, kutte aura sarpa ke mRtaka zarIra se jaisI durgandha AtI hai vaisI kRSNa, nIla aura kApotalezyAoM kI gandha hotI hai tathA sugandhita puSpa aura pIse jA rahe sugandhita padArthoM kI jaisI gandha hai vaisI tejo, padma aura zukla lezyAoM kI gandha hotI hai / ataH udAharaNa hai| gAthA 18-19-kavaca (karavata), gAya kI jIbha aura zAka vRkSa ke patroM kA sparza jaise karkaza hotA hai vaisA kRSNa, nIla aura kApota lezyAoM kA sparza hotA hai| tathA bUra (vanaspati vizeSa), navanIta, sirISa ke phUla kA sparza komala hotA hai vaisA hI teja, padma aura zuklalezyA kA hotA hai| inameM bhI udAharaNa alaMkAra hai| adhyayana 35-gAthA 12-matthi joisame satthe'-agni ke samAna dUsarA koI nahIM hai| upamAlaMkAra / adhyayana 36-gAthA 57-60---'IsIpabbhAranAmA u, puDhavo chattasaMThiyA'ISatprAgbhArA nAmaka pRthvI chatrAkAra hai| rUpakAlaMkAra / gAthA 61-'saMkhaMka-kudasaMkAsA, paNDurA nimmalA suhA'--zaMkha, aMkaratna aura kunda puSpa ke samAna zveta/nirmala aura zubha hai / upmaalNkaar| gAthA 66-'aulaM suhaM saMpattA, uvamA jassa natthi-jisakI koI upamA nahIM hai aisA atula sukha unheM prApta hai / anupameya / isa prakAra kramaza: 36 hI adhyayanoM meM merI abodha dRSTigata jo alaMkAra upalabdha hue unakA yahA~ nirUpaNa kiyA gayA hai| yadi sampUrNa kalAtmaka dRSTi se isa sUtra para vicAra kiyA jAye to nibandha ke rUpa meM likhanA atIva kaThina hai| kyoMki jitanA vizada yaha sUtra bhAvAtmaka dRSTi se hai utanA hI vizada isakA kalAtmaka pariveza bhI hai| ataH kevala alaMkAra pakSa ko lekara yaha nibandha prastuta kiyA gayA hai| phira bhI nibandha kAphI vistRta ho gayA hai| isa nibandha ko taiyAra karane meM 'zrI uttarAdhyayanasUtra' pUjya prAcArya pravara zrI AtmArAmajI ma. evaM mahAsatI zrI caMdanAjI ke dvArA anUdita sUtra kA AdhAra liyA gayA hai / tathA alaMkAroM ke lie saMkSipta alaMkAra maMjarI' (le. seTha kanhaiyAlAla poddAra) kA sahArA liyA hai| prastuta nibandha meM bhUla hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai / ataH usake liye maiM uttaradAyI huuN| vItarAga-vANI kA kalAtmaka dRSTi se manana karate hue yadi pAzAtanA huI ho to 'micchA mi-dukkddN|' -mAlavakesarI pUjya zrI saubhAgyamalajI ke ziSya