Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
માનવ પ્રકૃતિમાં હિંસા અને અહિંસાના બને તો સમાયેલાં છે. હિંદુસ્તાનમાં તેના મૂળ વતનીઓની અને પાછળથી તેમના વિજેતા તરીકે જાણીતા આર્યોની જાહોજલાલી વખતે અનેક જાતનાં કાળિદાને તેમજ યજ્ઞયાગની ભારે પ્રથા હતી અને એમાં માત્ર પશુઓ કે પંખીઓ જ નહિ પણ મનુષ્ય સુદ્ધાંની બળિ અપાતી. ધાર્મિક ગણતા હિંસાને આ પ્રકાર એટલી હદ સુધી વ્યાપેલ હતો કે તેના અસાધાતથી બીજી બાજુએ એ હિંસાને વિરોધ શરૂ થયો હતો, અને અહિંસાની ભાવનાવાળા પંથે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધ
આ પાનું સ્થપાઈ ગયા હતા. એમ છતાં અહિંસા તવના અનન્ય પિષક તરીકે અને અહિંસાની આજની ચાલુ ગંગાની ગંગોત્રી તરીકે તે જે બે મહાન ઐતિહાસિક પુરુષો આપણી સામે છે તે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધ જ છે. એમના સમયમાં અને એમના પછી હિંદુસ્તાનમાં અહિંસાને જે પોષણ મળ્યું છે, તેને જેટજેટલી રીતે અને જેટજેટલી દિશામાં પ્રચાર થયો છે તેમજ અહિંસા તત્ત્વપરત્વે જે શાસ્ત્રીય અને સૂક્ષ્મ વિચાર થયા છે એની જોડ હિંદુસ્તાનની બહારના કોઈપણ દેશના ઈતિહાસમાં મળી શકે તેમ નથી. દુનિયાના બીજા દેશો અને બીજી જાતિઓ ઉપર અસાધારણ પ્રભાવ પાડનાર, તેમને જિતનાર અને કાયમને માટે તેમનાં મન હરી લેનાર હિંદુસ્તાનમાં રાઈ તત્વ ઉદ્દભવ્યું હોય તો તે હજારો વર્ષથી આજ સુધી સળંગ ઓછેવત્તે અંશે ચાલ્યું આવેલું અને વિકાસ પામેલું અહિંસા તત્ત્વ જ છે. આજ પણ ગુલામીગ્રસ્ત હિંદુસ્તાનનું તેજ જે કાંઈ હોય તો તે માત્ર અહિંસા અને અહિંસા જ છે.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને અહિંસાના પ્રચારક જૈન અને બૌદ્ધસંઘો વ્યવસ્થિત સ્થપાયા પછી તેનું પ્રચારકાર્ય ચોમેર ખૂબ જેસભેર ચાલવા લાગ્યું, એના પૂરાવાઓ આજે પણ જીવતા છે. મહાન સમ્રાટ અશોકની ધર્મલિપિઓમાં જે ફરમાને છે તે આપણને સ્પષ્ટ જણાવે છે કે અશોકે ઉત્સવો અને સમારંભમાં હિંસા ન કરવાની આજ્ઞા કરી હતી, અથવા એક રીતે લેકે પાસે એમ ન કરવાની પોતાની ઇચ્છા તેણે દર્શાવી હતી. જાતે હિંસામુક્ત થઈ ફકીરી ધારણ કરી, રાજદંડ ધારણ કરનાર અશોકની ધર્મઆજ્ઞાઓને પ્રભાવ દરેક પંથના લેકે ઉપર કેટલો પડયો હશે એની કલ્પના કરવી કઠણ નથી. રાજકીય ફરમાનો દ્વારા અહિંસાના પ્રચારને આ માર્ગ અકથી અટકો નથી. તેના પૌત્ર જાણતા જૈન સંપ્રતિરાજાએ એ માર્ગનું ભારે અનુસરણ કર્યું હતું અને પોતાના પિતામહની અહિંસાની ભાવનાને એણે પિતાની ઢબે અને પોતાની રીતે બહુ જ પોષી હતી. રાજાઓ, રાજકુટુંબ અને મોટા મોટા અધિકારીઓ અહિંસાના પ્રચાર તરફ ઝુકેલા હોય તે ઉપરથી બે વાત જાણવી સહેલ છે. એક તો એ કે અહિંસાપ્રચારક સંએ પોતાના કાર્યમાં કેટલી હદ સુધી પ્રગતિ કરી હતી કે જેની અસર મહાન સમ્રાટ સુધી થઈ હતી. અને બીજી વાત એ કે લોકોને અહિંસાતત્ત્વ કેટલું રુચ્યું હતું અથવા તેમનામાં દાખલ થયું હતું કે જેને લીધે તેઓ આવા અહિંસાની ઘોષણું કરનારા રાજાઓને માન આપતા. કલિંગરાજ આહંત સમ્રાટ ખારવેલે પણ એ માટે ખૂબ કર્યું હોય તેમ તેની કારકીર્દી ઉપરથી લાગે છે. વચ્ચે વચ્ચે બલિદાનવાળા યજ્ઞના યુગે માનવપ્રકૃતિમાંથી ઉદયમાં આવતા ગયા એમ ઈતિહાસ સ્પષ્ટ કહે છે. છતાં એકંદર રીતે જોતાં હિંદુસ્તાન અને તેની બહાર એ બન્ને અહિંસાપ્રચારક સંઘના કાર્યો જ સફળતા વધારે મેળવી છે. દક્ષિણ અને ઉત્તર હિંદુસ્તાનના મધ્યકાલીન જૈન અને બૌદ્ધ રાજાઓ તેમ જ રાજકુટુંબ અને અમલદારોનું પહેલું કાર્ય અહિંસાના પ્રચારનું જ રહ્યું હોય તેમ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૧૯
માનવાને ઘણું કારણે છે. પશ્ચિમ હિંદુસ્તાનના પ્રભાવશાળી રાજ્યકર્તા પરમ આહંત કુમારપાળની અહિંસા તો એટલી બધી જાણીતી છે કે ઘણાને આજે તે અતિશયતાવાળી લાગે છે. મોગલ સમ્રાટ અકબરનું મન હરણ કરનાર ત્યાગી જેન ભિક્ષુ હીરવિજયસૂરિના અને ત્યાર પછીના તેમના અનુગામી શિષ્યોના બાદશાહ પાસેથી અહિંસા પરત્વે મેળવેલાં ફરમાને હમેશને માટે ઈતિહાસમાં અમર રહે તેવાં છે. આ ઉપરાંત ઠાકરડાઓ, જમીનદારે, લાગવગવાળા અમલદારે અને ગામના આગેવાન પટેલ તરફથી પણ હિંસા ન કરવાનાં મળેલાં વચનો જે આપણે મેળવી શકીએ અને મળી આવે તે આ દેશમાં અહિંસાપ્રચારક સંધે અહિંસાનું વાતાવરણ ઉભું કરવા કેટલો પુરુષાર્થ કર્યો છે એની કાંઈક કલ્પના આવે.
અહિંસાપ્રચારના એક સગેટ પૂરાવા તરીકે આપણે ત્યાં પાંજરાપોળની સંસ્થા ચાલી આવે છે. આ પરંપરા ક્યારથી અને કોની દ્વારા અસ્તિત્વમાં આવી એ ચોક્કસ કહેવું કઠણ છે. છતાં ગૂજરાતમાં એનો પ્રચાર અને એની પ્રતિષ્ઠા જોતાં એમ માનવાનું મન થઈ જાય છે કે પાંજરાપોળની સંસ્થાને વ્યાપક કરવામાં કદાચ કુમારપાલને અને તેના ધર્મગુરુ આચાર્ય હેમચંદ્રને મુખ્ય હાય હેય. આખાયે કચ્છ, કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતનું તેમ જ રજપુતાનાના અમુક ભાગનું કાઈ એવું જાણુનું શહેર કે સારી આબાદીવાળા કસબ નહિ મળે કે જ્યાં પાંજરાપોળ ન હોય. ઘણે સ્થળે તો નાના ગામડાઓમાં પણ પ્રાથમિક નિશાળો (પ્રાઈમરી સ્કુલ) ની પેઠે પાંજરાપોળની શાખાઓ છે. આ બધી પાંજરાપળા મુખ્યપણે પશુઓને અને અંશતઃ પંખીઓને પણ બચાવવાનું અને તેની સારસંભાળ રાખવાનું કામ કરે છે. આપણી પાસે અત્યારે ચોક્કસ આંકડા નથી પણ મારી સ્થૂળ અટકળ એવી છે કે દરવર્ષે આ પાંજરાપોળ પાછળ જેને પચાસ લાખથી ઓછો ખર્ચ નથી કરતા. અને એ પાંજરાપોળોના આશ્રયમાં કાંઈ નહિ તે નાનામેટા લાખેક
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાના ગુજરાત બહારના ભાગમાં
જ્યાં
જીવા સારસંભાળ પામતા હશે. જ્યાં ગેાશાળાઓ ચાલે છે ત્યાં બધે મુખ્ય લાગે ફ્ક્ત ગાયાની જ રક્ષા કરવામાં આવે છે. ગાશાળાઓ પણ દેશમાં પુષ્કળ છે અને તેમાં હજારા ગમે ગાયા રક્ષણ પામે છે. પાંજરાપેાળની સંસ્થા હા કે ગાશાળાની સંસ્થા હા પણ એ બધી પશુરક્ષણની પ્રવૃત્તિ, અહિંસાપ્રચારક સંઘના પુરુષાર્થને જ આભારી છે એમ કાઈ પણ વિચારકકથા વિના ભાગ્યે જ રહી શકે. આ ઉપરાંત કીડીઆરાની પ્રથા, જળચરાને આટાની ગોળીએ ખવડાવવાની પ્રથા, શિકા અને ધ્રુવીના ભાગા બંધ કરાવવાની પ્રથા, એ બધું અહિંસાની ભાવનાનું જ પરિણામ છે.
અત્યાર સુધી આપણે પશુ, પંખી અને બીજા જીવજંતુઓ વિષે જ વિચાર કર્યાં છે. હવે આપણે મનુષ્યજાતિ તર પણ વળીએ. દેશમાં દાનપ્રથા એટલી ધાધબંધ ચાલતી કે તેમાં કાઈ માણસ ભૂખે રહેવા ભાગ્યે જ પામતું. પ્રચંડ અને વ્યાપક લાંબા દુષ્કાળામાં જગડુશા જેવા સખી ગૃહસ્થાએ પાતાના અન્નભંડારા અને ખજાના ખુલ્લા મૂક્યાના વિશ્વસ્ત લેખી પુરાવાઓ છે. જે દેશમાં પશુપખી અને ખીજા ક્ષુદ્ર જીવા માટે કરેાડા રૂપી ખર્ચાતા હાય તે દેશમાં માણુસાત માટે લાગણી ઓછી હાય અગર તેા તે માટે કાંઈ ન થયું હોય એમ કલ્પવું એ વિચારશક્તિની બહારની વાત છે. આપણા દેશનું આતિથ્ય જાણીતું છે, અને આતિથ્ય એ માનવજાતને લક્ષીને જ છે. દેશમાં લાખા ગમે ત્યાગી અને કીરા થઈ ગયા અને છે. તે એક આતિથ્ય મનુષ્ય તરફની લેાકાની વૃત્તિના પૂરાવેા છે. અપંગા, અનાથેા અને ખીમાશ માટે બને તેટલું વધારેમાં વધારે કરી પીટવાનું બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ અને જૈન ત્રણેના શાસ્ત્રામાં ફૂટમાન છે, જે તત્કાલીન લેાકરુચિનેા પડધા છે. મનુષ્યજાતિની સેવાની દિવસે દિવસે વધતી જતી જરુરિયાતને લીધે, અને પડેસી ધર્મની અગત્ય સર્જથી પ્રથા હેવાને લીધે, ઘણીવાર ઘણા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૨૧
ભાઈઓ આવેશ અને ઉતાવળમાં અહિંસાના પ્રેમી લેને એમ કહી દે છે કે એમની અહિંસા કીડીમાડી અને બહુ તે પશુપંખી સુધી વ્યાપેલી છે. માનવ જાતને અને દેશભાઈઓને તે બહુ ઓછી સ્પર્શે છે પણ આ વિધાન બરાબર નથી એની સાબીતી માટે નીચેની હકીકત બસ ગણાવી જોઈએ. (૧) જૂના અને મધ્ય કાળને બાજુએ મૂકી માત્ર છેલ્લા સો વર્ષના નાનામોટા અને ભયંકર દુષ્કાળ તેમ જ બીજી કુદરતી આફતો લઈ તે વખતને ઈતિહાસ તપાસીએ કે તેમાં અન્નકષ્ટથી પીડાતા માનવા માટે કેટકેટલું અહિંસાપષક સંઘ તરફથી કરવામાં આવ્યું છે, કેટલા પૈસા ખરચવામાં આવ્યા છે, ટલું અન્ન વહેંચવામાં આવ્યું છે! દવાદારૂ અને કપડાં માટે પણ ટલું કરવામાં આવ્યું છે. દા. ત. છપને દુષ્કાળ કે જેની વિગતો મેળવી શક્ય છે. (૨) દુષ્કાળ અને કુદરતી બીજી આફતો ન હોય તેવે વખતે પણ નાના નાના ગામડામાં સુદ્ધાં જે કંઈ ભૂખે મરતું જાણમાં આવે તે તેને માટે મહાજન કે કોઈ એકાદ ગૃહસ્થ કઈ અને કેવી રીતે મદદ પહોંચાડે છે એની વીગત જાણવી. (૩) અર્ધા કરોડ જેટલે ફકીર, બાવા અને સાધુસંતોને વર્ગ મોટે ભાગે જાતમહેનત વિના જ બીજા સાધારણ મહેનતુ વર્ગ જેટલા જ સુખ અને આરામથી હંમેશા નભતો આવ્યો છે અને નભે જાય છે તે.
આટલો સાચો બચાવ છતાં ઉપર દર્શાવેલ આક્ષેપની પાછળ બે સત્ય સમાયેલાં છે જે બહુ કીંમતી છે અને જેના ઉપર વધારે ધ્યાન આપવાની જરૂર ઉભી થઈ છે. (૧) પહેલું તે એ કે આપણું માનવજાતિ તરફની અહિંસા કે દયા વ્યવસ્થિત કે સંગતિ નથી એટલે મોટે ભાગે જ્યાં, જેવી રીતે, અને જેટલા પ્રમાણમાં માનવભાઈઓ માટે ખર્ચ કરવાની જરૂર હોય ત્યાં, તેવી રીતે અને તેટલા પ્રમાણમાં સંગીન ખર્ચ કરાતું નથી અને ખર્ચ કરવામાં સાવધાની
ચોકસાઈ રખાતાં નથી; તેમજ ઘણીવાર માનવભાઈઓ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
૨૨
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને. પાછળ એ અને એટલે બધો ખર્ચ થાય છે કે ઉલટો એ ખર્ચ તેમની સેવાને બદલે તેમની હિંસામાં જ ઉમેરાનું કારણ થઈ જાય છે. (૨) અને બીજું સત્ય એ છે કે પ્રાચીન અને મધ્યકાળમાં કદી ઉભી નહિ થયેલી એવી જીવનનિર્વાહની અને ઉદ્યોગની મુશ્કેલ પરિસ્થિતિ આજે ઉભી થઈ છે કે જેમાં સૌથી પહેલાં અને વધારેમાં વધારે મનુષ્યજાતિ તરફ જ લક્ષ અપાવું જોઈએ. ખાસ કરીને જ્યારે પરધમ અને પરદેશના ભાઈ એ આપણું દેશમાં આપણા ભાઈઓ માટે શુદ્ધ અહિંસાની નિષ્ઠાથી કે રાજકીય દષ્ટિથી, સેવા કરનારી વિવિધ સંસ્થાઓ ચલાવી રહ્યા હોય અને આપણું દેશવાસીઓ જીવનનિર્વાહ તેમ જ બીજી સગવડસર આપણું દેશ તરફથી ઉદાસીન થઈ પરદેશી લોકે તરફ ઢળી જતા હોય, ત્યારે તે દેશની અખંડતા ખાતર અને મુકાબલામાં ટકી રહેવા ખાતર માનવસેવા તરફ સૌથી પહેલું અને સૌથી વધારે વ્યવસ્થિત ધ્યાન આપવાની જરૂર ઉભી થાય એ સ્વાભાવિક છે.
આ બે સત્ય ઉપર જ આજની આપણી અહિંસા અને અમારિનું વ્યાવહારિક સ્વરૂપ નક્કી કરી શકાય તેમ છે.
જીવનની તૃષ્ણ હોવી એટલે કે ચલાવી શકાય તે કરતાં વધારે જરૂરિયાત ઉભી કરી તે પુરી પાડવા ખાતર બીલકુલ બદલે આપવાની વૃત્તિ રાખ્યા સિવાય અગર તો ઓછામાં ઓછા બદલે આપીને બીજાઓની સેવા લેવી તે હિંસા. આ વ્યાખ્યા સામાજિક હિંસાની છે તાવિક હિંસા તો એથી પણ વધારે સૂક્ષ્મ છે. એમાં કોઈ પણ જાતના થોડામાં ચેડા વિકારનો પણ સમાસ થઈ જાય છે. તાત્ત્વિા અહિંસામાં માત્ર સહન અને સહન જ અગર તે ત્યાગ અને ત્યાગ જ કરવાપણું છે. પરંતુ અહીં સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિએ અહિંસાને વિચાર કરવાનો હોવાથી અને તેવી જ અહિંસાની વધારે શક્યતા તેમજ વધારે ઉપયોગિતા હોવાથી આ સ્થળે તે જ અહિંસાને વિચાર પ્રસ્તુત છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહિસા ને અરિ
અહિંસા કે અમારનાં એ રૂપા છે. (૧) નિષેધાત્મક (નકાર), (૨) તેમાંથી જ ફલિત થતું ભાવાત્મક (હકાર), કાઈને ઈજા ન કરવી ૐ કાઈ ને પેાતાના દુઃખના તેની અનિચ્છાએ ભાગીદાર ન કરવા એ નિષેધાત્મક અહિંસા છે, બીજાના દુ:ખમાં ભાગીદાર થવું અગર તેા પોતાની સુખ સગવડના લાભ ખીજાને આપવા એ ભાવાત્મક અહિંસા છે. એ જ ભાવાત્મક અહિંસા યા અગર તેા સેવા તરીકે જાણીતી છે. સગવડ ખાતર આપણે અહીં ઉક્ત બન્ને પ્રકારની અહિંસાને અનુક્રમે અહિંસા અને દયાના નામથી ઓળખાવીશું. અહિંસા એ એવી વસ્તુ છે કે જેની યા કરતાં વધારેમાં વધારે કીમત હાવા છતાં તે દયાની પેઠે એકદમ સૌની નજરે નથી ચડતી. ધ્યાને લેાકગમ્ય કહીએ તે। અહિંસાને રવગમ્ય કહી શકાય. જે માણસ અહિંસાને અનુસરતા હાય તે તેની સુવાસ અનુભવે છે, તેના ફાયદા તા અનિવાય રીતે ખીજાઓને મળે જ છે. છત ઘણીવાર એ ફાયદા ઉઠાવનાર સુદ્ધાંને એ પ્રાયદાના કારણે અહિંસાતત્ત્વના ખ્યાલ સુદ્ધાં નથી હાતા, અને એ અહિંસાની સુંદર અસર ખીજાઓના મન ઉપર પડવામાં ઘણીવાર ઘણા લાંખા વખત પસાર થઈ જાય છે, જ્યારે ધ્યાની બાબતમાં એથી ઉલટુ છે. દયા એ એવી છે કે તેને પાળનાર કરતાં ઘણીવાર તેનેા લાભ ઉઠાવનારને જ વધારે સુવાસ આવે છે. ધ્યાની સુંદર અસર બીજાના મન ઉપર પડતાં વખત જતા જ નથી. તેથી યા એ ઉઘાડી તરવાર જેવી સૌની નજરે આવે એવી વસ્તુ છે, તેથી તેને આચરવામાં જ ધર્મની પ્રભાવના દેખાય છે.
સમાજના વ્યવસ્થિત ધારણ અને પાણ માટે અહિંસા તેમજ દયા ખન્નેની અનિવા` જરૂર છે. જે સમાજમાં અને જે રાષ્ટ્રમાં જેટલે અંશે ખીજા ઉપર ત્રાસ વધારે ગુજરતા હાય, નબળાના હકા વધારે કચરાતા હોય, તે સમાજ કે તે રાષ્ટ્ર તેટલા જ વધારે દુ:ખી અને ગુલામ. તેથી ઉલટું જે સમાજમાં અને જે રાષ્ટ્રમાં એક વા ખીજા વર્ગોં ઉપર, કે એક વ્યક્તિના બીજી વ્યક્તિ ઉપર જેટલા ત્રાસ એ,
૨૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને અથવા બીજા નબળાના હકકની જેટલી વધારે રક્ષા એટલે જ તે સમાજ અને તે રાષ્ટ્ર વધારે સુખી અને વધારે સ્વતંત્ર. એ જ રીતે જે સમાજ અને જે રાષ્ટ્રમાં સબળ વ્યક્તિઓ તરફથી નબળાઓ માટે જેટજેટલું વધારે સુખસગવડને ભેગ અપાતો હોય, જેટજેટલી તેમની વધારે સેવા કરાતી હેય, તેટલો તે સમાજ અને તે રાષ્ટ્ર વધારે સ્વસ્થ અને વધારે આબાદ. એથી ઉલટું જેટજેટલું વધારે સ્વાર્થીપણું તેટતેટલો તે સમાજ વધારે પામર અને વધારે છિન્નભિન્ન. આ રીતે આપણે સમાજ અને રાષ્ટ્રના ઈતિહાસ ઉપરથી એક નિશ્ચિત જે પરિણામ તારવી શકીએ છીએ તે એ છે કે અહિંસા અને દયા એ બન્ને જેટલાં આધ્યાત્મિક હિત કરનારાં તરવો છે તેટલાં જ તે સમાજ અને રાષ્ટ્રનાં ધારક અને પોષક તત્ત્વો છે.
એ બને તોની જગતના કલ્યાણાર્થે એક સરખી જરુરિયાત હોવા છતાં અહિંસા કરતાં દયા જીવનમાં લાવવી કાંઈક સહેલ છે. અંતર્દર્શન વિના અહિંસા જીવનમાં ઉતારી શકાતી નથી, પણ દયા તો અંતર્દશન વિનાના આપણું જેવા સાધારણું લેકના જીવનમાં પણ ઉતરી શકે છે.
અહિંસા એ નકારાત્મક હોવાથી બીજા કેઈને ત્રાસ આપવાના કાર્યથી મુક્ત થવામાં જ આવી જાય છે, અને એમાં બહુ જ બારિકીથી વિચાર ન પણ કર્યો હોય છતાં એનું અનુસરણ વિધિપૂર્વક શકય છે, જ્યારે દવાની બાબતમાં એમ નથી. એ ભાવાત્મક હોવાથી અને એના આચરણનો આધાર સંયોગ તેમજ પરિસ્થિતિ ઉપર રહેલું હોવાથી, એને પાળવામાં વિચાર કરવો પડે છે, બહુ જ સાવધાન રહેવું પડે છે, અને બહુ જ દેશકાળની સ્થિતિનું ભાન રાખવું પડે છે.
અહિસા અને દયા બન્નેની પાછળ સિદ્ધાંત તો આત્મૌપજ્યને છે, એટલે તત્ત્વની દૃષ્ટિએ કાઈ પણ ક્ષુદ્રમાં સુદ્ર કે મોટામાં મોટા જીવના પ્રત્યે આચરવામાં આવતી અહિંસા કે દયાનું પરિણામ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૨૫
સમાન જ છે, તેમ છતાં આપણે સામાજિક અને સ્થૂળ ભૂમિકાના લોકેા છીએ, આપણે આપણા કર્માંત્ર્ય અને આચરણના પડધા સાંભળવા હંમેશાં આપણા પેાતાના કાન ઉઘાડા રાખીએ છીએ અને જે કર્યું તેની લાકા ઉપર શી છાપ પડી અથવા લેકા ઈચ્છે તેમ આપણે આચર્યું કે નહિ એમ જાણવા હમેશાં ઈંતેજાર હાઇએ છીએ, એટલે કે આપણે વ્યાવહારિક ધર્મોનું અનુસરણ પહેલાં કરીએ છીએ. વળી આપણે આપણા સમાજ અને કુલધર્મની ખીજા પાસે વધારે કીંમત અંકાવવા ઈચ્છીએ છીએ. આ કારણથી બીજી કોઈપણ જીવ જાતિ કરતાં મનુષ્યજાતિ તરફ અહિંસા ને ધ્યાનેા હાથ લખાવવાની આપણને જાણે અજાણે કે ઈચ્છાએ અનિચ્છાએ પહેલી ફરજ પડે છે, તમારી સામે ત્રણ માણસા છે એવી કલ્પના કરો. એક જણુ ગરાળાના શીકારી પજામાંથી સેક્રડા માખેાને બચાવે છે અગર તા કાબરની કઠેર ચાંચમાંથી હજારા કીડા મકાડાને બચાવે છે. ખીજો અગલાની ચાંચમાંથી માછલાંઓને અગર તા શીકારીની જાળમાંથી હરણાને છોડાવે છે, ત્રીજો કાઇ લૂંટારા કે ખૂનીના પુજામાં સપડાયેલ એક માનવભાઈ ને ખચાવે છે. આ ત્રણે દશ્યા તમારી સામે હાય તેમાં છેલ્લા કરતાં પાલાએમાં જ ઉત્તરાત્તર વધારે અને વધારે જીવાતા ખચાવ થાય છે એ દેખીતું છે. છતાં તમારા ઉપર એ ત્રણમાંથી કાની વધારે સારી અસર થશે? એટલે કે તમે એ ત્રણે દયાળુ વ્યક્તિઓમાં કાને શ્રેષ્ઠ કહેશો ? અથવા તે કાની ધ્યાની વધારે કીંમત આંકશા ? હું ધારું છું. દરેક જણ વગર સંક્રાચે મનુષ્યને અચાવનાર વ્યક્તિને જ વિશેષ યાળુ કહેવાના. આ લીલ ઉપરાંત જી પણ કેટલીક એવી દલીલ છે કે જે મનુષ્ય જાતિ તરફ સૈાથી પહેલું લક્ષ ખેંચવાની તરફેણુ કરે છે. (૧) મનુષ્ય પોતે સ્વસ્થ અને સાધનસંપન્ન હોય તેા તે પેાતાની જાતિ ઉપરાંત ખીજી જીવ જાતિઓની પણ ખૂબ સેવા કરી શકે છે. જ્યારે મનુષ્ય સિવાયનું કાઇ પ્રાણી તેમ કરવા અસમર્થ છે. (૨) મનુષ્ય એ બીજા કાઈ પણ જીવધારી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને કરતાં વધારે વિચાર અને વર્તનવાળા હોવાથી, તેમજ એની શક્તિઓને ઉપયોગ કરવાની સ્વતંત્રતા એનામાં સ કરતાં વધારે હોવાથી તે જેમ વધારેમાં વધારે બીજાઓને હેરાન કર્તા થઈ શકે છે તેમ બીજા કોઈ પણ છવધારી કરતાં બીજાઓને માટે તે વધારે કલ્યાણકારક પણ નીવડે છે. એટલે વિકાસશીલ હોવાથી જ મનુષ્ય એ, સૈથી પહેલાં દયા અને સેવા મેળવવાનો અધિકારી છે. મનુષ્ય જેટલું પોતાના જીવનને વ્યાપક અને સરસ ઉપયોગ બીજું કોઈ પણ પ્રાણી કરી શકતું નથી. (૩) મનુષ્યની સંખ્યા બીજા કોઈ પણ જીવધારીઓ, કરતાં ઓછી જ હોય છે, કારણકે હંમેશાં વિકાસશીલ વર્ગ માને છે હોય છે. આટલો નાનકડો વર્ગ જે સુખી અને સમાધાનવાળો છે હોય તો ગમે તેટલી રાહત અને મદદ આપ્યા છતાં પણ બીજા જીવધારીઓ કદી સ્વસ્થ અને સુખી રહી ન શકે. એટલે કે મનુષ્ય જાતિની સુખશાંતિ ઉપર જ બીજા જીવોની સુખશાંતિને આધાર છે.
આ કારણોથી આપણે આપણી દયાને ઝરે દરેક જંતુ ઉપર ભલે ચાલુ રાખીએ તેમ છતાં વધારેમાં વધારે અને સૌથી પહેલાં માનવભાઈઓ તરફ જ એ વહેતે રાખવો જોઈએ અને માનવભાઈઓમાં પણ જે આપણી પડોશમાં હોય, જે આપણું જાતભાઈએ કે દેશવાસીઓ હોય તેના તરફ આપણે દયાસ્ત્રોત પહેલ વહેવડાવે જોઈએ. જે આ વિચારસરણું સ્વીકારવામાં અડચણ ન હોય તો કહેવું જોઈએ કે આપણી અહિંસા ને દયા એ બનેને ઉપયોગ અત્યારે આપણું દેશવાસીઓ માટે જ થવો ઘટે. આનું એક ખાસ કારણ એ છે કે આપણે રાજકીય પરતંત્રતામાં છીએ, અને પરતંત્ર પ્રજામાં સ્વતંત્ર ધર્મ કદી પિોષાઈ શકતો જ નથી. જ્યારે મન, વચન અને શરીર એ ત્રણે ગુલામીમાં રંગાયાં હોય, નિર્ભયપણે મન વિચાર કરવા ના પાડતું હોય, કરેલ નિર્ભય વિચાર ઉચ્ચારવામાં અર્થાત બીજાઓને કહેવામાં વચન ઉપર અંકુશ મૂકાતો હોય, અને પવિત્રમાં પવિત્ર તેમજ એકાંત હિતકારક કેફી પીણનો ત્યાગ કરાવવા જેવી વાચિક
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ અને શારીરિક પ્રવૃત્તિ ઉપર રાજદંડ પિતાનું બિહામણું મોટું ફાડી ઉભો હોય, સ્વતંત્ર આત્માનાં બધાં જ વહેણો રાજભયથી અને શંકાના વાતાવરણથી થંભી ગયા હોય ત્યાં શુદ્ધ ધર્મ જેવી વસ્તુનો. સંભવ જ રહેતો નથી. તેથી શુદ્ધ ધર્મની દૃષ્ટિએ પણ રાજકીય ગુલામી દૂર કરવા ખાતર સૌથી પહેલાં આપણું દેશવાસી ભાઈઓને જોઈતી મદદ આપવા તરફ જ સર્વ પ્રથમ લક્ષ અપાવું જોઈએ અને આપણે બધાની મદદ આપવાની સર્વશક્તિ, દેશની ગુલામી દૂર કરવામાં વપરાવી જોઈએ. એ જ અત્યારની આપણી અમારિ (અહિંસા) છે. જે આપણે રાજકીય ગુલામીમાં ન હોઈએ તો આપણું દેશમાં દિન ઉગે લાખ દૂધાળ અને ખેતી ઉપયોગી પ્રાણીઓને નાશ થાય છે તે થાય જ નહિ. આપણે આપણી ઈચ્છા પ્રમાણે દેશની વ્યવસ્થા કરી શકીએ અને કઈ પણ વર્ગને ગુલામીમાં રાખ્યા સિવાય જેટલી વ્યવહારમાં શક્ય હોય તેટલી સૈને સ્વતંત્રતા આપી શકીએ.
હવે છેલ્લે જોવાનું એ રહે છે કે ત્યારે કઈ રીતે અને ક્યા કયા ક્ષેત્રમાં આપણું દયા દેશવાસીઓમાં વહેંચાવી જોઈએ. આ. બાબતને નિર્ણય કરવાનો આધાર આજની આપણી દેશદશા ઉપર રહેલો છે. કયું કયું અંગ નબળું છે અને કયું કર્યું અંગ પિષણ માગે છે તેમ જ કયા અંગમાં વધારે પડતો ભરાવો થવાથી સડાણ ઉભું થયું છે એ તપાસીને જ આપણું સખાવતને અને બુદ્ધિ તેમજ શક્તિનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
(૧) ખેડૂતો, મજૂર, આશ્રિત કરે અને દલિતવર્ગ એ બધા પોતાના પરસેવાના ટીપાના પ્રમાણમાં કશું જ નથી પામતા. ઉલટું તેમના લોહીનું છેલ્લું ટીપું તેમના ઉપર કાબુ ધરાવનાર જ ચૂસી લે એવી દશા વર્તે છે. (૨) ઉદ્યોગ ધંધા અને કળાહુન્નર ભાંગી પડવાથી તેમજ નિરાધાર થઈ જવાથી તેના ઉપર નભતા કારીગરવર્ગ અને બીજા વર્ગોની પોતાના જ દેશમાં જુવાની છતાં ઘડપણ જેવી પાંગળા સ્થિતિ થઈ ગઈ છે. (૩) ભણેલ, ગણેલ અને વકીલાત
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને નોકરીઆત જેવાં કામ કરનાર બુદ્ધિજીવી લોકોની એકતરફી બેઠમલિયા તાલીમથી તેમનામાં આવેલી અસાધારણ માનસિક નબળાઈ અને અસંતોષની વૃત્તિ (૪) ફકીર, બાવા તથા પંડિત પુરોહિત અને રાજા મહારાજાઓના જઠરમાં જોઈએ તે કરતાં વધારેમાં વધારે પડતા હવિને લીધે તેમની આળસી, કેરી અને બીજાને ભોગે જીવવાની વૃત્તિ. આ રીતે આર્થિક વહેંચણીની વિષમતાને લીધે રાષ્ટ્રના અંગોમાં નબળાઈ અને સડે આવી ગયેલ છે. એ નબળાઈ અને સડો દૂર કરવામાં જ એટલે જે અંગમાં લેહીની જરૂર હોય ત્યાં તે પૂરવામાં અને જ્યાં વધારે જામી સ્થિર થઈ ગયું હોય ત્યાંથી તેને ગતિમાન કરી બીજી જગાએ વહેવડાવવામાં જ આજની આપણું દયા કે અમારિની સાર્થકતા છે. પજુસણ જેવા ધર્મદિવસમાં તેમજ બીજા સારે નરસે પ્રસંગે આપણે દાનપ્રવાહ કસાઈખાને જતાં ઢોરાઓના બચાવવામાં અને એ ઢેરાંઓના નભાવમાં વહે છે. એ જ રીતે ગરીબગરબાને પોષવામાં તેમજ અનાથ અને અપગેને નભાવવામાં અને સાધાર્મિક ભાઇઓનો ભક્તિ-પ્રતિપત્તિ કરવામાં તેમ જ એવી બીજી બાબતમાં આપણે છૂટું છવાયું અને વ્યવસ્થિત રીતે પુષ્કળ ધન ખરચીએ છીએ. આ દાનપ્રવાહ અને સખાવતની પાછળ રહેલ ઉદારતા અને બીજાનું ભલું કરવાની સદ્દવૃત્તિ, એ બે તત્ત્વ બહુ કીંમતી છે. તેથી એ બે તો કાયમ રાખીને બકે વધારે વિકસાવીને આપણે દેશકાળની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે દાન અને સખાવતનું સ્વરૂપ બદલવું જોઈએ. આ ફેરફારની શરત એટલી જ હોવી જોઈએ કે તે ફેરફાર દ્વારા જૂની રીત કરતાં વધારે પ્રમાણમાં અને વધારે વ્યાપક રીતે રાષ્ટ્રનું પિષણ થવું જોઈએ. આ દૃષ્ટિથી વિચારતાં આપણી સામે અત્યારે પહેલો સ્વદેશી ધર્મ આવે છે. જે પ્રથમ બતાવેલ ચાર મુદ્દા પૈકી બીજા મુદ્દા સાથે ખાસ સંબંધ ધરાવે છે.
આપણા દેશમાં બધું પાકવા છતાં પાકે માલ પરદેશથી જ આવે છે. અહીંના પડી ભાંગેલા ઉદ્યોગ, ધંધા અને કળાહુન્નરને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૨૯ આપણુ વિના બીજા કોઈ દેશને માણસ સછવન નહિ કરે. આપણું દેવાની વસ્તુઓ બીજા દેશના લોકો નહિ વાપરે. યુરોપ અને અમેરિકાના લેકે એટલું જીવનતત્ત્વ સમજી ગયા છે કે તેઓ પિતાના દેશવાસીઓને નુકસાન થાય એવું કશું જ નહિ કરે. એટલે તમારે પાકો માલ તેઓ નહિ જ લે; ત્યારે આપણો માલ આપણે ન ખરીદીએ તો આપણું દેશમાં માલ પેદા જ કેવી રીતે થઈ શકે ? અને થતું હોય તો એ નભી કેવી રીતે શકે? એક બાજુ સ્વદેશી ખરીદવાની આપણી ઉદાસીનતા, અને બીજી બાજુ રાજ્યકર્તાઓ તેમજ બીજા પરદેશી વ્યાપારીઓ તરફથી આપણે ધંધે કચરાઈ જાય તેવી થતી બધી જ હીલચાલે. આ બે કારણથી આપણે ધંધે. જગે જ કેવી રીતે ? અને જે દેશમાં ઉદ્યોગ કે ધંધે ન જાગે તો આપણે દાન અને સખાવતથી હંમેશાં આપણું દેશના કરોડો માણસોને કેવી રીતે અને કેટલા વખત સુધી નભાવી શકવાના દાન અને સખાવત એ તો માત્ર મલમપટા જેવું છે; મલમપટાની જરૂર હોય છે, પણ જ્યારે શરીરમાંથી લોહી જ ચૂસાતું અને નીચોવાતું હોય ત્યારે પહેલાં તો એ લોહી ભરેલું કાયમ રહે એવી વ્યવસ્થા કરવી જ આવશ્યક છે. હિંદ માતૃભૂમિના શરીરની એકેએક નસમાંથી આજે લોહી વહી જાય છે અને શરીર ખાલી પડી નિસ્તેજ થઈ ગયું છે. એ વહી જતું લેહી અટકાવી તાજું લેહી ભરવું આપણું હાથમાં છે. એક માણસ લાખો રૂપીઆની મોટામાં મોટી સખાવત કરે અને બીજી બાજુ તે જ માણસ ફર્નિચરમાં, લુગડાલત્તામાં, વાસણ કુસણમાં અને બીજી એવી નાની મોટી હજારે ચીજોમાં લાખો રૂપીઆ હમેશને માટે પરદેશમાં મોકલ્યા કરે તો એની એ સખાવત આજે બહુ કીમતી નથી, અથવા એમ કહે કે એને સખાવત અને પરદેશીત્યાગ એ બેમાંથી માતૃભૂમિની સેવા માટે એકની જ પસંદગી કરવાની હોય તો આજે પરદેશીત્યાગ અને સ્વદેશીને સ્વીકાર એની જ પસંદગી લાભદાયક લેખાશે, કારણ કે તે માણસ મેટામાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને મોટું દાન આપે તો પણ તે અમુક વખતે જ અને અમુક કામ પુરતું જ આપી શકે. બધા ક્ષેત્રમાં એની વહેંચણી થઈ ન શકે. જ્યારે એ માણસ સ્વદેશી ખરીદ અને પરદેશીના ત્યાગ મારફત બધાં જ ક્ષેત્રોમાં અને હમેશને માટે દેશને મદદ કરી શકે. પરદેશીના ત્યાગમાં અને સ્વદેશીના સ્વીકારમાં જેમ શોખ ઉપર અંકુશ મૂકાય છે તેમ નકામા ખર્ચ ઉપર પણ અંકુશ મૂકાય છે. શરૂઆતમાં અમુક ચીજો વિના ચલાવવું પડશે, રફ ચીજો પણ લેવી પડશે, કીંમત પણ વધારે બેસશે; ઘણીવાર ચીજ મેળવવામાં મુશ્કેલી પણ પડશે; પરંતુ આ બધું છતાં દેશવાસી કરોડો ભાઈઓના પેટમાં હંમેશાં અન્ન પહોંચાડવા ખાતર આપણે સ્વદેશી ખરી જ છુટકે છે, અને પરદેશી વસ્તુઓને બહિષ્કાર કરવામાં જ આપણું દેશવાસીઓની અમારિ આવી જાય છે. પરદેશી માલના વેપારમાંથી આપણા દેશના લેકે નફો મેળવે છે, અને એ નફામાંથી કેટલીક જણ સારા કામમાં સખાવત કરે છે એ વાત સાચી, પણ એવા વ્યાપારમાં દેશના એક ટકા જેટલા માણસો પણ ભાગ્યે જ કમાનાર હોય છે. એથી ઉલટું સ્વદેશી વ્યાપાર ખીલે તો ઘરોઘર ધંધો ચાલે, પ્રમાણ ઓછું છતાં બધા જ વ્યાપારીએ ઘેર બેઠાં કમાય, કરડે ગમે ધંધાર્થીઓ ધંધે લાગી જાય અને ઉદ્યોગી વર્ગ તેમજ તે ઉપર નભતા વ્યાપારી વર્ગની નસમાં તાજું લોહી ભરાઈ જાય. તેથી આજને અમારિ ધર્મ આપણને સ્વદેશી ધર્મ શીખવાડે છે. જયારે દેશની અંદર ધંધાની ખેટ ન હતી, સામાન્ય રીતે કોઈને અન્ન વસ્ત્ર મેળવવાની ફરિયાદ ન હતી, ત્યારે આપણી અમારિઓ કતલખાનાં અને કસાઈખાનામાં કામ કર્યું તે વ્યાજબી જ થયું છે. તે વખતે ગરીબ ગરબાને પ્રાસંગિક મદદ અપાતી તે પણ વ્યાજબી જ હતું. પરંતુ આજે તો આખા કારીગરવશે અને તે ઉપર નભતા બીજો મધ્યમ વર્ગ જ ગરીબ અને કંગાલથઈ ગયો છે, એને જુવાનીમાં ધોળાં આવ્યાં છે, તે વખતે આપણે અમારિની સખાવતો ગમે તેટલી,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૩૧
તે પણ કેટલી કરીશું, અને કેટલા માણસેાને કેટલા વખત સુધી ભાવી શકીશું ? એટલે જ · એ સખાવતાના પ્રવાહ ઉદ્યોગધંધા સ્થાપવામાં, તેમ જ ચાલુ હાય તેને નભાવવામાં વહેવરાવવેા જોઈ એ. મૂળી કાંઈ અમારિ એવી વસ્તુ નથી કે તેને મેટામેટા ધનવાના જ રી શકે. આજે તે અમારનું સ્વરૂપ એવું છે કે દરેક માણસ એ ધર્મ બજાવી શકે. જેણે હંમેશ વાપરની ચીજો દેશની જ ખરીદી, અને દરવર્ષે દેશમાં દશ રૂપી રાખ્યા, તેણે નફાના દશાર આના જ નહિ પણ એ ચીજના ઉત્પાદક કારીગરવર્ગને મહેનત પૂરી પાડી મહેનતાણામાં એ રૂપીઆ તા આપ્યા જ. આ રીતે એક એક માણસની નાની નાની અમારિ લઈ એ તેા લાખા માણસની અમારિનું કેવડું મોટું પ્રમાણુ થાય ? અને એ પ્રમાણ એક માણસની એકાદ વખતની લાખાની સખાવત કરતાં કેટલું વધી જાય એ વિચારવાની જરુર છે; તેમ છતાં કાંઈ આપણે મેટી સખાવતા જતી કરવાના નથી. અપંગ, તદ્દન અનાથ અને બીજા એવા કેટલાક લેાકા માટે હંમેશાં એવી સખાવતાની જરુર રહેશે. પણ આજે જ્યારે આખા દેશ અપગ અને અનાથ નહિ છતાં ઉદ્યોગધધાને અભાવે અપગ અને અનાથ જેવા થઈ ગયા હૈાય, અને ઉદ્યોગધા મળતાં જ પાછા પગભર થઈ શકે એવા સંભવ હાય, જોઈએ, એ જ પ્રશ્ન છે અને એના ઉત્તર મ` આવી જવાની સમજમાં સમાયેલા છે.
ત્યારે આપણે શું કરવું સ્વદેશીખરીદમાં અમાર
હવે આપણે ખેડૂતવર્ગ વિગેરેના પહેલા મુદ્દાને લઈ તે ઉપર અમારિ ધર્મના વિચાર કરીએ. ચાર માસ કલ્પનામાં રાખા. એક દી અમારિ ધર્મ માટે કાઈ મોટી રકમ અલાયદી કહાડી જાહેર કે ખાનગી સખાવત નથી કરતા; પણ પેાતાની જમીન ખેડતા ખેડૂતાને જ પેાતાના હાથપગ સમજી એને એની મહેતનના પુરા બધ્યા આપે છે. પેાતાને માલિક માની અને ખેડૂતને માત્ર કામગરા માની પોતાની કીંમત, સત્તા અને જરુરિયાત ખેડૂત કરતાં
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાના
વધારે આંકી, તેને ચૂસતા નથી. બીજો માણસ પશુ તેવા જ સમભાવી છે, જે પેાતાના તામેના મજૂરાને પાતાનાં ફેફસાં જેવાં ગણી તેના કરતાં પેાતાને ચડિયાતા કે જુદો નથી ગણતા, તેમને તેમની મજૂરી આપતાં જરાણુ અન્યાય કે શાષણ નથી કરતા. ત્રીજો માણસ પેાતાના આશ્રિત નાકરાને જ પેાતાનું જીવન લેખી તેમનાથી અતડા કે જુદો નથી પડતા. પોતાને માટે એક, અને આશ્રિતાને માટે બીજું એવા ભેદ નથી રાખતા. એક ચણાની સરખી એ ફ્ાડ કરીને જ આશ્રિતા સાથે વ્હેંચણીનું તત્ત્વ રાખે છે. ચેાથેા માણસ ગમે તેટલેા ઉંચ વર્ષને મનાતા હોય છતાં એને અધા જ વ્યવહાર દલિતવર્ગ સાથે સમાન છે, એ દલિતવર્ગને દબાવી કામ નથી કાઢી લેતા, પણ તેને તેના કામના બદલામાં પુરતું આપે છે. આ ચારે માણસા કાઈ નાનીમેટી રકમ જાહેર કે ખાનગી અલાયદી કાઢી સખાવત નથી કરતા. તેથી ઉલટું ખીજા ચાર માણસા આવી સખાવતા કરનારા છે, દુનિયામાં દાની તરીકે જાણીતા છે. પણ એમના પોતાના ખેડૂતા, મારા, આશ્રિત અને દક્ષિતા સાથે એવા વ્યવહાર છે કે જેમાં તેઓ તેમની સાથેની લેવડદેવડમાં અને તેટલું સામાનું ચૂમે છે. આ અને ચિત્રા તમારી સામે હાય તા તમે સખાવત નહિ કરનાર પેલા ચાર માણુસેને ખરે। અમારિ ધર્મ પાળનાર કહેશેા કે પાબ્લા ચાર જણને ? દુનિયાના શબ્દો ઉપર ન્યાયનું ધારણ ધણીવાર નથી હાતું. દુનિયા સ્થૂળ હાય
છે. તાત્કાલિક મોટા કૃત્યથી તે અંજાઈ જાય છે, અને ઝટપટ અભિપ્રાય ઉચ્ચારી દે છે. એક સાથે જાહેરમાં અમુક સખાવત કરનાર માણસના દાનની રકમથી અંજાઈ માણુસા કહી દે કે એ તા ભારે ધાર્મિક છે. પણ ધાર્મિકતાનું ખરું અને છેલ્લું ધેારણ તા એના જીવનવ્યવહારમાં હેાય છે. એટલે જોવું જોઈએ કે એવી મેટી સખાવત કરનાર પૈસા કઈ રીતે એકઠા કરે છે, અને એને પેતાના સાથીઓ તેમજ પેાતાના તાબેદાર સાથે આર્થિક વ્હેચણીમાં
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૩૩ ર વ્યવહાર રાખે છે? એ વ્યવહારમાં જે એ માણસ મારવાડી વ્યાજ પતિ હોય અને આખાં કેળાં હડપતો હોય તો એની સખાવતે Iભારિ ધર્મ નહિ કહેવાય. તેથી આજ અમારિ ધર્મ આપણને
વનવ્યવહારમાં આપણું સંબંધમાં આવનાર સાથે આર્થિક વહેંચણી કિરવામાં સમાનતા અને આત્મીયતાનો પાઠ શીખવે છે. એ વિનાને મારિ ધર્મ કલ્યાણ સાધી નહિ શકે. જૈન ધર્મ તો એ જ માનતાની દીક્ષા આપે છે.
આ રીતે પહેલા અને બીજા મુદ્દા પરત્વે અમારિ ધર્મને વિચાર કર્યા પછી ત્રીજા મુદ્દા પર જુદો વિચાર કરવાનું ભાગ્યે જ
છે. સ્વદેશીને ઉત્તેજન આપવાથી દેશને ઉદ્યોગ સ્થિર થયો અને વ્યાપારી તેમજ બીજા માલિક દ્વારા આર્થિક વહેંચણીમાં માનતાનું તત્ત્વ દાખલ થયું એટલે પ્રજાનો મેટો ભાગ શક્ત થયો, મિ એમ થાય એટલે બુદ્ધિજીવી વર્ગની માનસિક નબળાઈ અને તિષ નહિ રહેવાના. આજે એ વર્ગ સરકાર દરબારની પરીચાકરીની હુંફ માટે તલસે છે, એ વિના એને બીજે ત્રાણોપાય ખાતો નથી. પણ દેશની સામાન્ય આબાદી વધતાં અને ધધોધાપો ચર થતાં જ સ્વતંત્રતાની ભાવના જાગવાથી એ વર્ગને પોતાની બુદ્ધિ કામી પોષવામાં ખર્ચાય એ ભારે વસમું લાગશે, અને એ આપ શિ જ દેશદ્રોહી કામમાં સાથ આપો છોડી દઈ દેશકાર્યમાં જ Fથ આપશે. એટલે એક બાજુ અમારિ ધર્મ અત્યારના ગરીબોને
ત બનાવશે અને બીજીબાજુ એ બુદ્ધિજીવી મધ્યમવર્ગને દેશઘાતક જિતંત્રમાંથી ભાગ લેતાં રોકી સ્વતંત્ર બનાવશે.
છેલ્લો અને એ મુદ્દો ખાસ વિચારણીય છે. એના પરત્વે સારિ ધર્મનો વિચાર લાગુ પાડતાં જ જ્વાળામુખી ફાટવાને કે હતીકંપ થવાનો ભય છે. જે રાજાએ પિતાને વારસામાં મળેલ મને પોતાની અંગત આવકનું સાધન માનતા હશે, અને જેમના નમાં મોજશોખ સિવાય બીજું તત્વ જ નહિ હોય; પ્રજામાત્રનું
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને પુરું પેટ ભરાયા સિવાય પિતાને ખાવાને હક્ક નથી, પિતાની પ્રજાને એક પણ માણસ દુઃખી કે નિરાધાર હોય ત્યાંસુધી સુખ કે ચેનમાં રહેવાને તેને ધર્મ નથી, એવું જે રાજાઓને ભાન ન હોય તેઓને એવું ભાન કરાવવા માટે અમારિ ધર્મની કડવી ગોળી આપતાં જ તેઓની આંખ લાલચોળ થવાની અને તેઓનાં હથિયારો આપણી વિરુદ્ધ ખણખણવાના. અમારિ ધર્મ એ કાંઈ દાન કે સખાવતનું નામ નથી, પણ એ તે મરતા અને કચરાતાને બચાવનાર ધર્મનું નામ છે. જેમ ઘણી વાર કેાઈને કાંઈ આપીને બચાવી શકાય છે, તેમ ઘણી વાર કોઈને કાંઈ અપાતું હોય તે બંધ કરીને પણ તેને અને બીજા ઘણાને બચાવી શકાય છે. રાજા બળજબરીથી પોતાની પ્રજાને પીડતો હોય, પ્રજાના સુખ દુઃખથી છુટા પડી ગયો હોય, ત્યારે તેજસ્વી અને બુદ્ધિમાન માણસનું કામ તે રાજાની સત્તા બુઠી કરી નાખવાનું હોય છે. તેની સત્તા બુઠી કરવી એટલે તેને કરવેરો ન ભરવો, તેના ખજાનામાં ભરણું ન ભરવું એ છે. એમ કરીને એ રાજાની સુધબુધ ઠેકાણે આણું એટલે તેનું પિતાનું અને તેની બધી પ્રજાનું કલ્યાણ થવાનું એક જગેએ બધું ધન એકઠું થઈ એક માણસના તરંગ પ્રમાણે ખર્ચાતું. અટકે અને બધાના જ લાભમાં સરખી રીતે ખર્ચાય એવી સ્થિતિ લાવવામાં દેખીતી રીતે કાંઈ આપવાપણું ન હોવા છતાં, ખરી રીર એમાં પણ તેજસ્વી અમારિ ધર્મ આવી જાય છે. એટલે અમારી ધર્મનું તાત્વિક સ્વરૂપ એવું છે કે તેમાંથી જેમ ગરીબ અને અશક્તો સખાવતોઠારા પિષણ મળે. જેમ મજૂર અને આશ્રિતોને સમાન હેંચણીદારા પિષણ મળે, તેમજ રાજા પાસે અર્થચૂસકનીતિ બંધ કરાવવાદ્વારા તેની બધી જ પ્રજાનું પિષણ પણ થાય અને સારી સાથે એ રાજાને પોતાની ફરજનું ભાન થઈ તેનું જીવન એશઆરામમ એળે જતું અટકે.
જેમ અન્યાયી રાજા પ્રત્યે તેમજ પંડિત પુરોહિત અને બાવ ફકીર અને ધર્મગુરુઓ પ્રત્યે પણ આપણે અમારિ ધર્મ એ જ વસે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ
૩૫
કરી લીધી અને ગીતા ર ા છે અને
શીખવે છે. તે કહે છે કે જે પંડિત પુરોહિત અને બાવા ફકીરોને વર્ગ પ્રજા સામાન્ય ઉપર નભતા હોય તેની ફરજ પ્રજાની સેવામાં પિતાનું લેહી નીચોવી નાખવાની છે. એ વર્ગ એક ટંક ભૂખે ન રહી શકે અને તેના પિોષક અનુગામી વર્ગમાં કરોડો માણસોને એકવાર પુરું ખાવાનું ન મળે એ સ્થિતિ અસહ્ય હોવી જોઈએ. પંડિત અને ગુરુ વર્ગને જોઈએ તે કરતાં દશગણું કપડાં મળી શકે અને તેના પગમાં પડતા અને તેના પગની ધૂળ ચાટતા કરડે માણસનાં ગુહ્યઅંગ ઢાંકવા પણ પુરતાં કપડાં ન હોય, તેઓ શિયાળામાં કપડાં વિના ઠરી અને મરી પણ જાય. પંડિત પુરોહિતો અને ત્યાગવગને માટે મહેલો હોય અને તેમનું પિષણ કરનાર, તેમને પિતાને ખભે બેસાડનાર કરે! માણસોને રહેવા, સામાન્ય આરોગ્યકારી ઝુંપડાં પણ ન હેય એ સ્થિતિ અસહ્ય છે. પહેલો વર્ગ તાગડધિન્ના કરે અને બીજે અનુગામી વર્ગ એના આશીર્વાદ મંત્ર મેળવવામાં જ સુખ માને એ સ્થિતિ હંમેશાં નભી ન શકે, એટલે જે આપણે ખરે અમારિ ધર્મ સમજીએ અને તેને ઉપયોગ જુદે જુદે પ્રસંગે કેમ કરી શકાય એ જાણી લઈએ તે જેમ અન્યાયી રાજા પ્રત્યે, તેમ સેવાશૂન્ય પંડિત પુરોહિતો અને બાવા ફકીરે પ્રત્યે પણ આપણી ફરજ તેમનું પિષણ અટકાવવાની ઉભી થાય છે. એમ કરી તેઓને સેવાનું અને પિતાની જવાબદારીનું ભાન કરાવવું એ જ આ કડવી ગાળીને ઉદ્દેશ હેવો જોઈએ. જ્યારે તેઓ પોતાને મળતા પોષણના બદલામાં પ્રાણુ પાથરવાની જવાબદારી સમજી લે, તેમની બધી જ શક્તિઓ દેશ માટે ખરચાય; દેશનું ઉત્થાન–સામાન્ય જનતાની જાગૃતિ-તેમને શાપરૂપ ન લાગે, તેઓ પોતે જ આપણું આગેવાન થઈ દેશને સાથ આપે, ત્યારે તેઓ આપણું માનપાન, દાન અને ભેટના અધિકારી થાય. એમ ન થાય ત્યાં સુધી એવા એદી વર્ગને પિષવામાં તેમની અને આપણી બન્નેની હિંસા છે. એ હિંસાથી બચવું તે આજનો અમારિ ધર્મ તીખવે છે.
WWW.jainelibrary.org
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને ધર્મ માત્રની બે બાજુ છે. એક સહકારની અને બીજી અસહકારની. અમારિ ધર્મની પણ બે જ બાજુ છે. જ્યાં જ્યાં પરિણામ સારું આવતું હોય ત્યાં ત્યાં બધી જાતની મદદ આપવી એ અમારિ ધર્મની સહકારી બાજુ છે, અને જ્યાં મદદ આપવાથી ઉલટું મદદ લેનારને નુકસાન થતું હોય અને મદદને દુરુપયેગ થતો હોય ત્યાં મદદ ન આપવામાં જ અમારિ ધર્મની બીજી બાજુ આવે છે. મેં જે સેવા નહિ કરનાર, બદલે નહિ આપનાર અને સમાજ તેમજ રાષ્ટ્રની પ્રગતિમાં આડે આવનાર વર્ગને મદદ ન આપવાની વાત કહી છે તે અમારિ ધર્મની બીજી બાજુ છે. એને ઉદ્દેશ એવા વર્ગમાં ચૈતન્ય આણવાનો છે, એ વસ્તુ ભૂલાવી ન જોઈએ; કારણ કે એ વર્ગ પણ રાષ્ટ્રનું અંગ છે. તેને જતું કરી શકાય નહિ. તેને ઉપયોગી બનાવવાની જ વાત છે.
હેમચંદ્ર અને હીરવિજય કેમ થવાય. આજના જેને સામે અમારિ ધર્મના ખરા ઉદ્યોતકાર તરીકે બે મહાન આચાર્યો છે. એક હેમચંદ્ર અને બીજા હીરવિજય. આ બે આચાર્યોના આદર્શ એટલા બધા આકર્ષક છે કે તેનું અનુકરણ કરવા ઘણુ ગુરુઓ અને ગૃહસ્થ મથે છે. એ દિશામાં તેઓ ઘણા પ્રયત્ન કરે છે, જગ જગોએ ફેડે થાય છે, પશુઓ અને પંખીઓ છેડાવાય છે, હિંસા અટકાવવાનાં ફરમાન કઢાવાય છે. લોકોમાં પણ હિંસાની ઘણુના સંસ્કાર પુષ્કળ છે. આ બધું છતાં આજને હેમચંદ્ર અને આજને હીરવિજય થવા માટે જે દિશા લેવાવી જોઈએ તે દિશાને વિચાર સુદ્ધાં કાઈ જેન ગૃહસ્થ કે ત્યાગીએ કર્યો હોય તેમ દેખાતું નથી. તેથી જ લાખ રૂપીઆના ફડે ખર્ચાવા છતાં અને બીજા અનેક પ્રયત્નો જારી છતાં, હિંસાના મૂળ ઉપર કુઠાર પડો નથી. જેમ વાલજી ગોવિંદજી દેસાઈએ અત્યારે ચોમેર ચાલતી કતલને ઉડે અભ્યાસ કર્યો, તેનાં કારણે શોધ્યાં અને તેના નિવારણના ઉપાયો સૂચવ્યા તેમ કાઈ જૈન અમારિ ધર્મના ઉપાસકે કર્યું
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૭
અહિંસા અને અમારિ છે ખરું ? અથવા એવો અભ્યાસ કરી ખરી બીના કેઈ મેળવે છે ખરો? સેંકડે સાધુઓ છે, બધા વિદ્વાન લેખાય છે અને અહિંસાની એટલી બધી સૂક્ષ્મ વ્યાખ્યા કરે છે કે તે બુદ્ધિમાં પણ ભાગ્યે જ ઉતરે. છતાં એમાં કોઈ દેશમાં ચાલતી પશુપંખીઓની કતલ વિષે બધી જાતની સકારણ માહિતી શાસ્ત્રીય વિવેચન સાથે કેમ પૂરી નથી પાડત? જે અત્યારે કાઈ પણ હેમચંદ્ર કે કુમારપાળ, હીરવિજય કે અકબરનો આદર્શ સેવવા માગે તો તે જુદી જ રીતે સેવી શકાશે. અત્યારે આ યુગમાં જુ મારનારના દંડની રકમમાંથી મંદિર બંધાવનાર કદી અમારિ ધર્મ બજાવનાર તરીકે પ્રતિષ્ઠા નહિ પામે. આ યુગમાં માત્ર પશુપંખીઓની અમુક વખત સુધી કતલ બંધ કરાવનાર પણ જૂના વખત જેટલી પ્રતિષ્ઠા નહિ પામે. આજના અમારિ ધર્મની જવાબદારી ખૂબ જ વધી ગઈ છે; એટલે એ ઢબે જ કામ થવું જોઈએ. એક બાજુ સાધુવર્ગ સંગઠનપૂર્વક ગામોગામ નીકળી જાય અને એક પણ ગામ એમના પગ તળે છુંદાયા વિના ન રહે. દરેક માણસને પશુપાલનનું મહત્ત્વ સમજાવે અને પશુરક્ષામાં મનુષ્યબળ તેમજ મનુષ્યજીવન કેવું સમાયેલું છે તે આંકડા, વિગતો અને શાસ્ત્રીય વિવેચન સાથે રજુ કરે. કતલ થયેલા પશુ અને પંખીઓના ચામડાં તેમજ રૂવાં વાપરવાથી કતલ કેવી વધે છે, તે ઉદ્યોગને કેવું ઉત્તેજન મળે છે, સાચા કામમાં ચરબી વાપરવાથી અને ખેતરમાં લોહીની ભૂકીનું ખાતર આપવાથી તેમજ શીંગડાં, હાડકાં, ખરી, વાળ વગેરેની ચીજો વાપરવાથી તેની કીંમત વધવાને લીધે, તે ઉદ્યોગ ખીલવાને લીધે, દિવસે દિવસે કતલ કેવી રીતે વધતી જાય છે એ બધું લેિકે સમક્ષ આબેહૂબ રજુ કરે અને કતલને ધંધો મૂળમાંથી જ ત્રિાંગી પડે તે માટે કતલ થયેલ પશુપંખીના એકે એક અવયવની પરીદ અને વાપર તરફ લોકોની અરુચિ પેદા કરે. મરેલા ઢોરનાં કામડા સિવાય કતલ કરેલ ઢેરનું કાંઈ જ કામ ન આવે એવી વૃત્તિ મિઠામાં પેદા કરે. બીજી બાજુ ઉંચ કેળવણી માટે તલસતો અને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પયુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાને જુદી જુદી કાર્ય દિશાઓને અભાવે વલખાં મારતો તરણ વિદ્યાર્થી વર્ગ ગોરક્ષા અને પાંજરાપોળના અભ્યાસ પાછળ રોકાઈ જાય અને એ સંસ્થાઓની ઉપયોગિતા તેમજ વ્યાપકતા ખીલવવા ખાતર તેની તેની પાછળ બુદ્ધિ ખર્ચે. એ કામમાં પણ અર્થશાસ્ત્ર, વિજ્ઞાન, ઇતિહાસ, અને તત્ત્વજ્ઞાનને અવકાશ છે. જેને અભ્યાસ જ કરવો હોય અને બેઠમલિયા થયા સિવાય સાચું કામ કરવું હોય, તેમજ દેશો પગી નવું સર્જન કરવું હોય, તેને માટે ગૌરક્ષા અને પાંજરાપોળને લગતી. સેંકડે બાબતો અભ્યાસ માટે પડી છે. એમાંથી દુગ્ધાલયનું કામ, લકાને નિર્દોષ ચામડાં પુરા પાડવાનું કામ, નિર્દોષ ખાતર વિગેરેથી ખેતીવાડીને મદદ કરવાનું કામ અને એ સંસ્થાઓની પશુપાલન તેમ જ પશુવર્ધનની શક્તિ વધારવાનું કામ એ બધું કરી શકાય તેમ છે; અને જીવન નિર્વાહ માટે સમાજને કે બીજાને બોજ થયા સિવાય તેમજ ગુલામી કર્યા સિવાય એક નવી દિશા ઉઘાડી શકાય તેમ છે. ઝવેરાતના, અનાજના, કાપડના, સટ્ટાના કે દલાલીના કોઈ પણ ધંધા કરતાં, આજકાલની શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ ગોરક્ષા અને પાંજરાપોળની સંતોષ વૃત્તિથી સેવા કરવાને ધંધે, જરાય ઉતરતો નથી. આ. દિશામાં સેંકડો ગ્રેજ્યુએટ કે પંડિતોને અવકાશ છે. શિક્ષણકાર્ય, સાહિત્યનિર્માણ કાર્ય, અને બીજાં તેવાં ઉચ્ચ ગણુતાં બૌદ્ધિક કાર્યો કરતાં આ કામ ઉલટું ચડે તેવું છે, કારણકે એમાં બુદ્ધિ ઉપરાંત પ્રત્યક્ષ કાર્ય કરવાનું છે. યુરોપ અને અમેરિકામાં આ વિષયના ખાસ અભ્યાસિયાને માટે વર્ગ છે. તે લેકેને અનેક રીતે જ્ઞાન આપે છે, અને પશુપાલનના નવા નવા માર્ગ શોધી તેની આબાદી અને સર્જનની શક્તિ વધાર્યું જ જાય છે.
આપણે જે ફેડે કરી પશુપંખીઓને બચાવીએ છીએ તે માર્ગ બંધ કરવાની જરૂર તો નથી જ, પણ હંમેશને માટે સ્થાયી કતલ બંધ કરવાનો કે તેને તદ્દન ઘટાડી દેવરાવવાને ઉપાય, આજે આજકાલની
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા અને અમારિ રિસ્થિતિ પ્રમાણે જ અજમાવી શકાય. એમ કરવામાં આવે તો ઈપણ રાજાની મદદ ન છતાં અને કોઈની પાસેથી ફરમાને ન હળવ્યા છતાં આજના વિદ્વાન સાધુઓ હેમચંદ્ર અને હીરવિજયના પાદર્શને આ યુગમાં નજીક આણી શકે. મહાન પયગંબર
( ૨૫૦૦ વર્ષ પછી માત્ર હિંદુસ્તાનમાં જ નહિ પણ પૃથ્વીના પાંચ ખંડમાં જ્યાં જ્યાં માનવ બચ્ચો વસે છે, ત્યાં ત્યાં બધે જ પિતાની જીંદગીમાં એક જ સાથે અહિંસાને સંદેશો પહોંચાડનાર અને પિતાની અહિંસા વૃત્તિથી સૌને ચકિત કરનાર આજે મહાન પયગંબર કોણ છે ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર પાંચ વર્ષનું બાળક પણ જાણતું લિન હેય એમ તમે કહેશે ખરા? આનું કારણ શું? એ મહાન મનાતા પયગંબરની પાસે નથી મયૂરપિચ્છ કે નથી એ, નથી એની પાસે કમંડળ કે નથી ભામંડળ, નથી એની પાસે ભગવાં કે મિથી એની પાસે ફૂસ. તેમ છતાં તે અહિંસાને મંત્રદા કેમ કહેવાય છે ? એનાં કારણે તરફ અમારિ ધર્મના પ્રેમીઓએ નજર દિવડાવવી જોઈએ. કારણ એ છે કે એ પોતે અહિંસાની ઝીણમાં ઝીણું વ્યાખ્યાઓ કરી શાંત નથી બેસતો; પણ એને પ્રયત્ન અહિંસાને જીવનમાં મૂર્તિમાન કરી તેની વ્યાખ્યા સિદ્ધ કરવાનું છે. એ વિશ્વદયા કે છકાયની સંપૂર્ણ દયામાં માનવા છતાં તેને પાળવાનો કૃત્રિમ દાવો નથી કરતો. એણે તે અહિંસાપાલનની મર્યાદા આંકી છે. એણે વ્યાપક શરૂઆત માનવજાતથી કરી છે, અને તેમાં પણ પિતાના દેશવાસીઓથી પહેલી કરી છે. કારણકે એ જાણે છે કે “દૂર તે તો દર જ છે. અને નજીકનાનો ખ્યાલ ન કરાય તો બન્ને દૂર જ પડી જવાના.” એણે કેાઈ રાજા મહારાજા કે સત્તાધીશો પાસેથી દયાનાં ફરમાન મેળવવાનો યત્ન નથી કર્યો; પણ એનું વાકય જ દયાનું ફરમાન બની ગયું છે. કારણ એ છે કે તે માનવ જાતને અકારી થઈ પડેલ અને માનવજાતને ભોગ લેતી એવી લડાઈનાં જ મૂળ ઉખેડવા માગે છે. એને અહિંસા અને સત્યની રક્ષા અને પ્રચાર માટે નથી કોર્ટે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 પર્યુષણ પર્વનાં વ્યાખ્યાન જવાની જરૂર પડી, નથી પક્ષાપક્ષી કરી મારામારી કરાવવાની જરુર પડી. એને એની રક્ષા પોતાના હાથમાં જ દેખાય છે. એ પયગંબર કોઈ અમુક વ્યક્તિ કે અમુક સત્તાધારીની શેમાં નથી તણુએને તો મહાપ્રતાપી ગણાતા રાજ્યકર્તાઓની સામે પણ થવું પડે છે. જેના ઉપર અન્યાય ગુજરતો હોય અને જેનો કઈ બેલી ન હોય એની વહારે વગર હથિયારે માત્ર મૈત્રીનું શરણ લઈ દેડી જવું એ એક જ આ પયગંબરને જીવન વ્યવસાય છે. મનુષ્યદયા પછી એની દયા પશુઓમાં ઉતરે છે. અને તે પણ મર્યાદિત રીતે. કારણ કે એ જાણે છે કે “પશુઓની જેટલી અહિંસા કે દયા પાળી શકાય તેટલી લેકને ઓછી લાગે તેથી તેના તરફ તેઓ ધ્યાન ન આપે અને તેને સિદ્ધ ન કરે, અને જેની વાત અને ચર્ચા કરવામાં આવે તે પાળવી શક્ય ન હોય, વધારે તો ન પળાય પણ જે શક્ય હોય તે ઓછી પણ ન પળાય એટલે એકંદર, અહિંસા ધર્મ ચર્ચામાં જ રહી જાય.” માટે જ એણે અહિંસાપાલનની પશુજાતિમાં પણ મર્યાદા આંકી છે. એ પયગંબરની ભાવના છે અને તે શોધે છે કે એ કઈ માર્ગ છે કે જે દ્વારા અત્યારે બચાવવાનું શકય દેખાય છે તે કરતાં વધારે બીજા છોને અને પશુઓને બચાવી શકાય. એવી શોધ અને તાલાવેલી તેમજ પગવાળીને ને બેસવાની જુવાની એ જ એ વૃદ્ધ પયગંબરની સફળતાનું કારણ છે. એના જીવનમાંથી આપણે શું શીખીએ ? વધારે નહિ તો આટલું તો શીખીએ જ. (1) સ્વદેશીધર્મ અને ખાસ કરી ખાદી સિવાય બીજાં કપડાં માત્રને ત્યાગ. (2) જીવિત ચામડાની વસ્તુના વાપરને ત્યાગ. (3) કોઈ પણ જાતના કેફી પીણુને ત્યાગ. આપણે જેને માટે તે બીડી, હેકા, સીગારેટ વગેરેને ત્યાગ. (4) સૌથી મહત્ત્વનું અને છેલ્લે આપણું કર્તવ્ય એ છે કે આપણે શાસનરક્ષા માટે ફેડે જમે ન કરીએ. એ ફોને કેટે ન ખચએ. છાપાંઓ ને પુસ્તકેદ્વારા મનુષ્યત્વને લજાવે એવો વિષપ્રચાર ન કરીએ. પક્ષાપક્ષી અને દળબંદીમાં ન રાચીએ. તા. 22-8-30 સુખલાલ