________________
સમર્થ કૃતિ વિમ્ ?= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સમર્થ જ પદોને પદવધિ થાય છે. તેથી વશ્ય ધર્મ, ત્રિતો મૈત્રો गुरुकुलम्, पश्यति पुत्रमिच्छति सुखम् पश्य कुम्भं करोति कटम्; गृहमुपगोरपत्यं तव; इदं नमो देवाः ! शृणुत; ओदनं पच, तब मम वा भविष्यति; अङ्ग ! कूजत्ययमिदानीं ज्ञास्यति जाल्मः खहीं धर्मं श्रितः पुत्रमिच्छतिः कुम्भं करोति, उपगोरपत्यम्; नमो देवाः पच तब મન વા અને અડ્ડા! જૂત્યયમ્ જ્ઞાની જ્ઞાતિ ગામઃ આ વિગ્રહમાં પરસ્પર પદોને સામર્થ્ય ન હોવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુક્રમે તત્પુરુષસમાસ, ચન્ પ્રત્યય, ત્ઞ પ્રત્યય, તદ્ધિત પ્રત્યય ' અનુ, ચતુર્થાવિભતિ, વસ્ અને નસ્ આદેશ; તથા પ્લુત આદેશ સ્વરૂપ પદવિધિ થતી નથી. આ દૃષ્ટાન્તોમાં સામર્થ્યનો અભાવ છે તે નીચે જણાવેલા અર્થથી સ્પષ્ટ જ છે. અર્થ ક્રમશઃ- ધર્મને જો. મૈત્ર ગુરુકુલમાં રહ્યો છે. પુત્રને જુએ છે. સુખને ઇચ્છે છે. ઘડાને જો. ચટઇ કરે છે. ઉપશુનું ઘર. તારું અપત્ય. આ નમસ્કાર છે. દેવો ! સાંભળો. ભાત રાંધ, તને અથવા મને થશે. રે ! આ બોલે છે ધૂર્ત હમણાં જાણશે.
ન
વોવર્ણવિધિરતામથ્થુઽષિ- આ સૂત્રમાં ‘વ' નું ગ્રહણ હોવાથી વર્ણવિધિ તો સામર્થ્યના અભાવમાં પણ થાય છે. તેથી તિઋતુ વૃષિ મશાન ત્યં શાન અહીં ધિ અને, અશાન પદમાં પરસ્પર અપેક્ષા ન હોવા છતાં ‘વવિ૦ ૧-૨-૨૧' થી વધ ના રૂ ને ચ્ આદેશ થવાથી તિતુ વધ્યશાન ત્યું શાન આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ-દહીં ભલે રહ્યું; તું શાકની સાથે ખા. ॥ આ રીતે સમાસ, નામધાતુ અને તદ્ધિતપ્રત્યયસ્થળે વાક્યમાં વ્યપેક્ષાસામર્થ્ય અને વૃત્તિમાં એકાર્થીભાવસ્વરૂપ સામર્થ્ય હોય છે. અને શેષ ઉપપવિભતિ, યુધ્મદસ્મદાદેશ અને પ્યુત-આદેશ સ્થળે વ્યપેક્ષા જ સામર્થ્ય હોય છે.....ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસન્ધેય છે. ૧૨૨
શ્લોકાર્થ:- ક્ષિતિષ .... ઇત્યાદિ-હે રાજન ! તમારો અસિદંડ [તલવાર] દૂધની ધારા જેવા, શત્રુને જીતવાથી થયેલા
३५०
