Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 18

(२)
सिद्धान्तचन्द्रिका। कर्ता रामाश्रमो नमस्कारात्मक मङ्गलं शिष्यशिक्षायै निबध्नाति ॥ नमस्कृत्योत।। अहं सिद्धान्तचन्द्रिकां कुर्वे । प्रमाणेन प्राप्तोऽर्थः सिद्धान्तः। 'षिधूशास्त्रादों' अस्माद्गत्य
र्थादिति क्तः। सिद्धो निष्पन्नोऽन्तो निश्चयोऽत्रति सिद्धान्तः। सिद्धान्ते चन्द्रिकेव चन्द्रिका शाकपार्थिवादित्वान्मध्यमपदलोपः सिद्धान्तचन्द्रिका ताम् । चन्द्रज्योतिरिव प्रकाशिकामित्यर्थः। सकलजनाह्लादकत्वसाम्येन चन्द्रिकाशब्दप्रयोगः । चन्द्रोऽस्त्यस्यामिति चन्द्रिका। 'अइको च मत्वर्थे' इति इकः। चन्द्रं कायात प्रतिपादयतीति वा चन्द्रिका । आतो डः। चन्द्रमाचष्टे इति वा चन्द्रिका। ञ्यन्ताद्वञ्।"चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना" इत्यमरः॥ कुर्वे इति लटू उत्तमपुरुषस्यैकवचनम् । आख्यातप्रत्ययस्तु कर्तयस्ति। कर्तुराख्यातेनोक्तत्वादाख्यातवाच्यकारकवाचकः प्रथमान्तोऽहमिति कर्ता संगृह्यते। कुर्वे इत्यत्र 'य्वोर्विहसे' इति दीर्घस्तु न भवति कुरुछुरोनेति निषेधात्॥ ननु करिष्यमाणायाश्चन्द्रिकायाः कथं कुबै इति वर्तमाननिर्देशः। उच्यते । वर्तमानसमीपे भूते भविष्यति चेति भविष्यदर्थे लटू । केषां सिद्धान्त इत्यत आह॥ वाणीप्रणीतसूत्राणामिति ॥ वाण्या प्रणीतानि वाणीप्रणीतानि वाणीप्रणीतानि सूत्राणि वाणीप्रणीतसूत्राणि तेषाम् । 'वण शब्दे' पचाद्यः । वणो ब्रह्मा 'देवतेदमर्थे' इत्यण् । ततो व्रण ईवितीपावाणी। वाणयति प्रेरयति जीवानिति ञ्यन्तात्पचाद्यः।नदादेरितीब्वा । गीर्वाग्वाणी सरस्वती" इत्यमरः । नियः कर्मणि क्तः। 'सूत्र वेष्टने' चुरादिः सूत्रयन्ति बहूनर्थानल्पाक्षरैरिति सूत्राणि। पचाद्यः। किं कृत्वा ।महेशानं नमस्कृत्य। महांश्चासावीशानश्चति महेशानः शम्भुस्तम् । सहादित्वान्महच्छब्दस्य महादेशः। ईष्टे इतीशानः। कतरि शानः ॥ नमस्कृत्यति॥ पूर्वकाले क्त्वेति क्त्वास्थाने समासे क्यविति भावे क्यप।वाचस्पत्यादित्वाद्विसर्गस्य सः।महेशानमिति । अनुक्तत्वात्कर्मणि द्वितीया। एककर्तृकयोईयो कृत्ययोः कर्तरि प्रथमाऽस्ति । विशेष्यया आख्यातक्रियया कर्तुरुक्तत्वात् 'गौणमुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्ययः'इतिन्यायादाख्यातक्रियया कर्तुरभिसंबन्धः॥ ननु महेशानमित्यत्र नमआदियोगे' इति चतुर्थी स्यात् । मैवं वद । नमस्करोति देवानित्यत्रेव द्वितीयैव युक्ता। 'उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयसी' इत्युक्तत्वात् । स्वयंभुवे नमस्कृत्येत्यत्रतुस्वयंभुवमनुकूलयितुमित्यर्थविवक्षायां 'तुमोऽप्रयुक्तस्यकर्मणि'इत्यनेन चतुर्थी । किं च जहत्स्वार्थावृत्तिपक्षे नमःशब्दस्यात्र निरर्थकत्वान्नमोयोगे चतुर्थी न भवति 'अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम्' इत्युक्तत्वात् । पुनः किं कृत्वा । पतञ्जलेर्मतं बुद्धा ज्ञात्वा । पतञ्जलिना मन्यते यत्तन्मतम् । 'मातबुाद्ध' इति वर्तमाने कर्मणि क्तः। वर्तमानाधाराथस्य क्तस्य इत्यनेन पतञ्जलेरित कर्तरि षष्ठी । 'बुध अवगमने' भावे क्त्वाप्रत्ययः। पतन्तोऽञ्जलयो यास्मिन् स पतञ्जलिः। शेषनागःतस्य पतञ्जलेः। 'इलादेरीषादौ' इति टिलोपः । किंच “आसनं ब्रह्मणस्तस्य तपसामुत्तमं तपः॥ 'प्रथमं छन्दसामङ्गमाहुयाकरणं बुधाः ॥१॥ अर्थप्रवृत्तितत्त्वानां शब्दा एव निबन्ध