________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચિત્રકાવ્ય એક પરિચય
મુનિશ્રી સુયશચંદ્રવિજય ચિત્ર - એટલે જુદા જુદા પ્રકારના, કાવ્ય - એટલે પદ્ય, કોઈક પડ્યો છત્ર, ચામર, દંડ, ધનુષ એવી જુદી જુદી આકૃતિમાં ગોઠવાયેલા હોય, તો કોઈક અનુપ્રાસ, યમકવાળી ભાષાકીય વિશેષતા વાળા હોય, કેટલાક બીજા સમાન શબ્દ રચના વાળા છતા ભિન્ન ભિન્ન અર્થવાળા, તો વળી અન્ય કેટલાક વિભિન્ન ભાષાઓથી ગુંથાયેલા. આવા તો ઘણા પ્રકારોમાં ચિત્રકાવ્યો રચાતા બનાવાતા). જો કે આવા કાવ્ય રચવાનું મુખ્ય લક્ષ્ય તો પોતાની વિદ્વત્તા દ્વારા લોકરંજન કરવાનું જ હતું છતા ક્યારેક રાજાદિકને ખુશ કરી આજીવિકા મેળવવા કે ગુપ્તસંદેશાનું આદાન-પ્રદાન કરવા પણ આવા કાવ્યો પ્રયોજાતા. - પ્રાચીન કાળમાં ય આવા કાવ્યો રચાતા. ખાસ કરીને આ કાવ્ય પ્રકાર મધ્યયુગમાં વધુ પ્રચલિત થયો. અગ્નિપુરાણ જેવા વૈદિક ગ્રંથોથી આરંભી કવિ ભારવીના કિરાતાર્જુનીયમહાકાવ્ય, હરિચંદ્રત ધર્મશર્માલ્યુદય કાવ્ય, કવિ સમંતભદ્રના જિનશતક અને બીજા પણ શતાધિક જૈન-જૈનેતર ગ્રંથોમાં આવા કાવ્યો ગુંથાયા છે. ચિત્ર કોષ કાવ્ય (કવિ મેઘવિજયજી કૃત), બન્ધ-કૌમુદિ (કવિ નૃસિંહ) જેવા ગ્રંથો ચિત્રકાવ્યના જ સ્વતંત્ર ગ્રંથો છે. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, મહારાષ્ટ્રી, હિંદી, ગુજરાતી, ઉત્કલ, બંગ વિગેરે ભાષાઓમાં ભિન્ન ભિન્ન રીતે આલેખાયેલા (દા. ત. શિલા ઉપર, દીવાલ ઉપર, તાડપત્ર, તામ્રપત્ર, વસ્ત્રાદિક લેખન સામગ્રી ઉપર) ઘણા કાવ્યો મળે છે ને આ કાવ્ય પ્રકારનો લોકપ્રેમ જણાવે છે.
પ્રસ્તુત ચિત્રકાવ્યમાં ઘટાદાર વૃક્ષનું ચિત્રણ કર્યું છે. ચિત્રમાં વૃક્ષના પર્ણોને ચિત્રકારે અવનવા રંગો પૂરી ચિત્રને સજીવન કર્યું છે. વૃક્ષ સહજ વિસામાનું સ્થાન છે. એવી પ્રાકૃતિક વિભાવનાને કવિએ પશુ-પંખીના ચિત્રણ દ્વારા અભિવ્યક્ત કરી છે. ડોલન સ્થિતિમાં વૃક્ષનું આ ચિત્ર દર્શનીય બન્યું છે.
પ્રસ્તુત રચના ચિત્રકાવ્યમાં આકૃતિબદ્ધ રચાયેલી રચના છે. વૃક્ષના આકારમાં ગોઠવાયેલ ૨ પદ્યો દ્વારા અહિં વીર જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. ચિત્રમાં જે અક્ષર ૩ નો આંક લખાયો છે તે અક્ષર તેટલી વાર લેતા કાવ્ય રચાય છે (અલબત સ્વરોની ઘટ-વળની છૂટ) આપણે હવે તે કાવ્ય અને તેનો અર્થ વિચારીશું.
For Private and Personal Use Only
