________________
(૧૧) સેનાપતિરત્ન - ગંગા-સિંધુના કિનારે ૪ ખંડ જીતે છે. (૧૨) ગૃહપતિરત્ન - ઘરની રસોઈ વગેરેમાં કામ આવે છે.
(૧૩) વર્ધકી (સુથાર) રત્ન - ઘર બનાવે છે તથા વૈતાઢ્ય પર્વતની ગુફામાં ઉમગ્ના તેમજ નિમગ્ના નદી ઉપર પુલ બાંધે છે.
=
(૧૪) સ્ત્રીરત્ન - અત્યંત અદ્ભુત રુપવતી સ્ત્રી ચક્રવર્તીને ભોગવાં યોગ્ય હોય છે. (નોટ ઃ- સુંદરીઆ ભરતની સ્ત્રી રત્ન નહોતી. ભરતચક્રીની સ્ત્રી રત્ન નમિ-વિનમીની બહેન સુભદ્રા હતી. સ્ત્રીરત્ન મરીને અવશ્ય છઠ્ઠી નરકમાં જાય છે. સુંદરી તો મોક્ષમાં ગઈ છે.)
૧૪ રત્નોમાંથી ચક્ર, છત્ર, દણ્ડ તેમજ ખડ્ગ આ ૪ રત્ન આયુધશાલામાં ઉત્પન્ન થાય છે. ચર્મ, મણિ તેમજ કાકીણી રત્ન રાજભંડારમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સેનાપતિ, ગૃહપતિ, પુરોહિત તેમજ સુથાર આ રત્ન રાજધાનીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સ્ત્રીરત્ન રાજકુલમાં ઉત્પન્ન થાય છે. હસ્તી તેમજ અશ્વરત્ન વૈતાઢ્ય પર્વતની પાસે ઉત્પન્ન થાય છે.
ચક્રવર્તીની પખંડ સાધના :
ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યના યોગથી જીવ ચક્રવર્તીની પદવી પ્રાપ્ત કરે છે. યોગ્ય કાળમાં ચક્રરત્નની ઉત્પત્તિ પછી ચક્રવર્તી દિવિજયને માટે જાય છે. ત્યારે પ્રથમ ખંડથી ચોથા ખંડમાં જવા માટે વૈતાઢ્ય પર્વતની ૫૦ યોજન લાંબી તમિસ્ત્રા નામની ગુફાનો દ્વાર દRsરત્નથી ખોલે છે: હાથીના મસ્તક ઉપર મણિરત્ન હોવાથી ગુફા પ્રકાશિત બને છે. ગુફાની દિવાલ ઉપર ચક્રવર્તી કાકીણી રત્નથી મંડલનું આલેખન ૧૧ યોજનના આંતરે કરે છે. આ મંડલનો પ્રકાશ ૧ યોજન સુધી ફેલાય છે. જેનાથી આ ગુફા ચક્રવર્તીના સમયમાં સદા સૂર્યની સમાન પ્રકાશિત રહે છે. ત્યાંથી ચોથા (૪) ખંડમાં જઈને ચક્રવર્તી મ્લેચ્છોની સાથે ભયંકર યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કરે છે. ગંગા-સિંધુ નદીના બીજા કિનારે રહેલા ૨,૩,૫,૬ ખંડને ચક્રવર્તીના આદેશથી સેનાપતિ જીતીને આવે છે. આ પ્રમાણે છ ખંડ જીતીને ચોથા (૪) ખંડમાં રહેલા રત્નમય ઋષભકૂટ ઉપર પોતાનું નામ લખવા જાય છે પરંતુ ઋષભકૂટ ઉપર નામ લખવાની જગ્યા ન હોવાથી બીજાઓનું નામ ભૂંસીને પોતાનું નામ લખે છે. ભરતચક્રીને એ સમયે અતિશય દુઃખ થયું કે ભવિષ્યમાં બનવાવાળા ચક્રવર્તી મારું નામ મિટાવી દેશે. માટે એમની આંખોમાં પાણી આવી ગયું. નામ લખીને ખંડપ્રપાતા નામની વૈતાઢ્ય પર્વતની બીજી ગુફાથી ફરીથી મધ્યખંડમાં આવે છે. આ ગુફામાં પણ મંડલનું આલેખન કરે છે. મધ્ય ખંડને જીતતાં જીતતાં જ્યારે ગંગા તેમજ લવણ સમુદ્રના સંગમ સ્થાન રૂપ માગધ તીર્થ ઉપર આવે છે. એ સમયે ચક્રવર્તીના પુણ્યથી આકર્ષિત નવ-નિધાન પાતાલ માર્ગે થઈને ચક્રવર્તીની રાજધાનીમાં આવે છે. ચક્રવર્તીના ૧૪ રત્ન, નવ નિધાન તેમજ
147
