Jain_Satyaprakash 1954 06

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 26

૧૮) શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૯ નરસું માનવાની દૃષ્ટિને સામે રાખીને બૌદ્ધ અને ગદર્શનમાં કૃષ્ણ, શુકલ, શુકલકૃષ્ણ, અને અશુકલાકૃષ્ણ એવા પણ ચાર પ્રકાર કરવામાં આવે છે. અમાથે કૃષ્ણ એ પાપ, શુક્લ એ પુણ્ય; શુક્લકૃષ્ણ એ પુણ્ય-પાપનું મિશ્રણ છે, પરંતુ “અશુક્લાકૃષ્ણ” એ બેમાંથી એકેય નથી. આ ચોથો પ્રકાર વિતરાગ પુષને હોય છે, અને તેને વિપાક સુખ કે દુઃખ કશું જ નથી. કારણ કે તેમનામાં રાગ કે દ્વેષ હેતા નથી.
આ ઉપરાંત કર્મના ભેદ કૃત્ય-પાકદાન અને પાકાલની દષ્ટિએ પણ કરવામાં આવે છે. જ્યની દષ્ટિએ ચાર, પાકેદાનની દૃષ્ટિએ ચાર અને પાકકાલની દષ્ટિએ ચાર એમ બાર પ્રકારના કર્મનું વર્ણન બૌદ્ધોના “અભિધર્મ માં અને “વિશુદિમાગમાં સામાન્ય છે. વળી અભિધમમાં પાકિસ્થાનની દષ્ટિએ પણ કર્મના ચાર ભેદ અધિક ગણાવ્યા છે. બૌદ્ધોની જેમ પ્રકારની ગણતરી તે નહિ પણ તે તે દૃષ્ટિએ કમેને સામાન્ય વિચાર “ગ દર્શન'માં પણ મળે છે. બૌદ્ધોને મતે કૃત્યે કરીને કર્મના જે ચાર ભેદ કરવામાં આવ્યા છે તેમાં એક જનક કર્મ છે અને બીજું તેનું ઉર્થંભક છે. જનક કર્મ તે નવા જન્મને ઉત્પન્ન કરીને વિપાક આપે છે, પણ ઉર્થંભક વિપાક આપતું નથી, પણ બીજાના વિપાકમાં અનુકૂળ બની જાય છે, - ત્રીજું ઉપપીઠક છે જે બીજા કર્મના વિપાકમાં બાધક બની જાય છે અને ચોથું ઉપઘાતક તે અન્ય કર્મના વિપાકનો ઘાત કરીને પોતાને જ વિપાક દર્શાવે છે.
પાકેદાનના ક્રમને લક્ષીને બૌદ્ધમાં જે પ્રકાર કરવામાં આવ્યા છે તે આ પ્રમાણે છે. ગરુક-બહુલ અથવા આચિરણ-આસન્ન અને અભ્યસ્ત. આમાં ગરુક અને બહુલ એ બીજાના વિપાકને રેકીને પ્રથમ પિતાનું ફળ આપી દે છે. આસન્ન એટલે કે મરણ કાળે કરાયેલ. તે પણ પૂર્વક કરતાં પિતાનું ફળ પ્રથમ જ આપી દે છે. પહેલાંનાં ગમે તેટલાં કર્મ હોય પણ મરણકાળ સમયનું જે કર્મ હોય છે તેને આધારે જ ને જન્મ શીધ્ર પ્રાપ્ત થાય છે. ઉક્ત ત્રણેના અભાવમાં જ અભ્યસ્ત કર્મ ફળ આપી શકે છે એ નિયમ છે. પાકકાળની દષ્ટિએ બૌદ્ધોએ કર્મના જે ચાર ભેદ કર્યા છે તે આ પ્રમાણે
૧. દષ્ટિધર્મ વેદનીય—વિદ્યમાન જન્મમાં જેને વિપાક મળી જાય. ૨. ઉપપદનીય–જેનું ફળ ન જન્મ લઈને મળે છે તે. ૩. અહોકર્મ–જે કર્મને વિપાક જ ન હોય. . અપરાપદનીય—અનેક ભવમાં જેનો વિપાક મળે તે.
પાક સ્થાનની દષ્ટિએ પણ બૌદ્ધોએ કર્મના ચાર ભેદ કહ્યા છે. અકુશલનો વિપાક નરકમાં, કામાવર કુશલ કર્મને વિપાક કામ સુમતિમાં, રૂપાવર કુશલકર્મનો વિપાક રૂપી બ્રહ્મકમાં અને અરૂપાવચર કુશલકર્મને વિપાક અરૂપ લેકમાં મળે છે.
બાદ્ધોએ કુશલ કર્મને અકુશલ કર્મ કરતાં બળવાન માન્યું છે. આ લેકમાં પાપીને અનેક પ્રકારની સજાથી દુઃખ ભોગવવાં પડે છે અને પુણ્યશાલીને તેના પુણ્ય કૃત્યનું ફળ ઘણી વાર આ જ લેકમાં મળતું નથી. તેનું કારણ જણાવ્યું છે કે પાપ એ પરિમિત છે તેથી તેનો વિપાક શીઘ્ર પતી જાય છે, પણ કુશલ એ વિપુલ હોવાથી તેને પરિપાક લાંબા કાલે થાય છે. વળી કુશલ અને અકુશલ એ બન્નેનું ફળ પલકમાં મળે છતાં અકુશલ વધારે સાવદ્ય છે, તેથી તેનું ફળ પણ અહીં જ મળી જાય છે. પાપ કરતાં પુણ્ય બહુતર શા માટે છે તેનો
[ જુઓ ; અનુસંધાન પૃષ્ઠ : ૧૬૬ ].