Jain_Satyaprakash 1954 06

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 25

કર્મ મીમાંસા
લેખક : માસ્તર શ્રીયુત ખુબચંદ કેશવલાલ શાહી
[ કર્મના અસ્તિત્વ અંગે આ અને હવે પછીના અંકમાં પ્રથમ અન્ય દર્શનમાં દશેવેલ હકીકત રજૂ કર્યા બાદ જૈન દર્શનમાં દર્શાવેલ હકીકત રજૂ થશે. ]
(લેખાંક ૧] સમસ્ત જીવો સંસારમાં વર્તે છે, તેને આત્મત્વપણું સમાન છે. પણ તેમાં કોઈક દેવતા છે, કેઈક નારકી છે, કોઈક તિર્યંચ છે, કેઈકે મનુષ્ય છે-એમ નર, નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્યરૂપ ભેદે એની વિચિત્રતા છે. વળી મનુષ્યત્વ સર્વ મનુષ્યમાં સમાન છે, છતાં તેમાં કોઈ રાજા છે, કોઈ રંક છે, કોઈકે પંડિત છે, કોઈક મૂર્ખ છે, કોઈક મહર્દિક છે, કોઈક સ્વરૂપવાન છે, કોઈક કુરૂપવાન છે-ઈત્યાદિ જે વિચિત્રપણું છે તે નિર્દેતુક નથી પણ હેતુ સહિત જ છે. તે હેતુને કર્મ કહે છે.
પૃથ્વીના બધા ભાગમાં બધા દર્શનકારોએ પિતાની પ્રરૂપણમાં કર્મવાદ સ્વીકાર્યો છે, પરંતુ ભારતીય દર્શનમાં તેનું સ્થાન વિશેયપણે છે. ભારતીય દર્શનેમાં અન્ય વિડ્યો અંગે અનેકવિધ ભિન્નતા અને વિરુદ્ધતા હોવા છતાં કર્મવાદ વિષે બધા પ્રાયઃ એકમત છે. અર્થાત મનુષ્ય જે કાંઈ વાવે એનાં જ ફળ એ મેળવે એ સંબંધે ભારતીય દર્શનો પૈકી કોઈને વિરોધ નથી. એક વેપથી કવિ શિલન મિત્ર કહે છે કે –
" आकाशमुत्पततु गच्छतु वा दिगन्तमम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु वा यथेष्टम् । जन्मान्तरार्जितशुभाशुभकृन्नराणां,
छायेव न त्यजति कर्म फलानुबन्धि ॥" આકાશમાં ઊડી જાઓ, દિશાઓની પેલી પાર જાઓ, દરિયાના તળીયે જઈને બેસો, મરજીમાં આવે ત્યાં જાઓ પણ જન્માંતરમાં જે શુભાશુભ કર્મ કર્યા હોય છે તેનાં ફળ તે છાયાની જેમ તમારી પાછળ જ આવવાનાં. એ તમારે ત્યાગ નહિ કરે.
દાર્શનિકે કર્મના પ્રકાર વિવિધ રીતે કર્યો છે. પણ પુણ્ય-પાપ, શુભ-અશુભ, ધર્મઅધમ એ રીતે કર્મના ભેદો તે બધાં દર્શનેમાં માન્યા છે. એટલે એમ કહી શકાય કે કર્મના પુણ્ય–પાપ અથવા તે શુભ-અશુભ એવા જે બે ભેદ પાડવામાં આવે છે એ પ્રાચીન છે. પ્રાણને જે કર્મનું ફળ અનુકૂળ જણાય છે તે પુણ્ય અને પ્રતિકૂળ જણાય છે તે પાપ, એવો અર્થ કરવામાં આવે છે અને એ રીતના ભેદ ઉપનિષદુ, જૈન, સાંખ્ય, બૌદ્ધ, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક એ બધામાં મળે છે. આમ છતાં વસ્તુતઃ બધાં દર્શને એ પુણ્ય હોય કે પાપ એ બન્ને કર્મને બંધન જ માન્ય છે અને એ બનેથી છૂટકારે પ્રાપ્ત કરે એ બેય સ્વીકાર્યું છે. આથી જ કર્મજન્ય જે અનુકૂલ વેદના છે તેને પણ વિવેકી જો સુખ નહિ પણ દુઃખે જ માને છે. કર્મના પુણ્ય-પાપરૂપે બે ભેદ એ વેદનાની દષ્ટિએ કરવામાં આવે છે. વેદના સિવાયની અન્ય દૃષ્ટિએ પણ કર્મના પ્રકારે કરવામાં આવે છે. વેદનાને નહિ પણ અન્ય કર્મને સારું