________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૧૧૮
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ ફાગણુ
(Subject ) અને પર એટલે જ્ઞાનથી ભિન્ન અર્થ (Object) તે બ ંનેનુ ં યથાસ્થિત જ્ઞાન તે પ્રમાણજ્ઞાન. સ્વ અને પર જ્ઞાતા અને જ્ઞેયને નિશ્ચયાત્મક એધ થાય તે પ્રમાણુજ્ઞાન. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રમાણમીમાંસામાં સભ્ય નિર્ણયઃ પ્રમાળ એવુ* પ્રમાણનું લક્ષણ આપે છે. જે જ્ઞાનમાં વિષયને–ોયને-અથ ના સમ્યગ્ સાચા નિર્ણય થાય તે પ્રમાણુ જ્ઞાન. અહીં સવાલ જોવાને એ ઉલ્લે થાય છે કે જે વસ્તુના આધ થયે તે સમ્યગ્ સાચા છે કે નહિ, યથાર્થ છે કે નહિં, તેનેા નિ ય કરવાના કચા સાધનો છે. અર્થાત્ જ્ઞાનપ્રામાણ્ય (Validity of Knowledge ) કેવી રીતે નક્કી થઇ શકે.
*'
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય નક્કી કરવામાં એ સવાલેા ઉભા થાય છે. જ્ઞાનનુ પ્રામાણ્ય એટલે જ્ઞાનમાં આવતી વસ્તુનું સ્વરૂપ. વસ્તુસ્વરૂપ એટલે પરમ વસ્તુ-અ ંતિમ વસ્તુ ultimatet realityનું સ્વરૂપ; તેમજ વસ્તુ સ્વરૂપ એટલે વ્યવહારમાં આવતી સામાન્ય વસ્તુ-સામાન્ય અર્થ નું સ્વરૂપ. પરમ વસ્તુના સ્વરૂપની માન્યતામાં જૂદા જૂદા દનામાં મતતેદ છે; એટલે પરમ વસ્તુનું સમ્યગ્ જ્ઞાન કેનુ કહેવુ તેમાં પણ જૂદા જૂદા દનેા વચ્ચે મતભેદ છે. એક દન વેદાંત જેવું પરમ વસ્તુને ફૂટસ્થ નિત્ય માને છે. બીજી બૌદ્ધ દન જેવું પરમ વસ્તુને ક્ષણિક માને છે, ત્રીજી જૈન દર્શન જેવું પારિણામિક નિત્ય માને છે, એક દન એકાંત ચૈતન્યમય માને છે, બીજું એકાંત જડ માને છે, ત્રીજું પરમ વસ્તુના એ પ્રકાર જડ અને ચૈતન્ય માને છે. આવા દ નાના જૂદા જૂદા મંતવ્યેામાં પરમ વસ્તુના યથા જ્ઞાનના વિષયમાં પણ મતભેદ રહે છે. અહીં આપણે પરમ વસ્તુના યથા એધની સમીક્ષા માન્તુ ઉપર રાખી વ્યવહારિક વસ્તુના બેધની સમીક્ષા કરીએ.
વસ્તુના ખાધ યથાર્થ છે કે નહિ, અર્થાત્ જે જ્ઞાન થાય છે તે પ્રમાણજ્ઞાન છે કે નહિ તે નક્કી કરવાના સંબંધમાં ચાર જૂદી જૂદી થીયરી-માન્યતા તત્ત્વજ્ઞામાં પ્રવર્તે છે. એકને Correspondence theory of truth–જેને આપણે પ્રમેય સ`વાદી-પ્રમેય અન્યભિચારી-જ્ઞાનના વિષય અને બંધબેસતી, જ્ઞાનની થીઅરી કહીએ, આપણા એધમાં એક વસ્તુ સાકર જણાય, તેની પરીક્ષા કરતાં આપણને તે વસ્તુમાં સાકરના ગુણુ જણાય તે તે સાકરનુ' આપણું જ્ઞાન યથા છે, અર્થાત્ પ્રમાણ જ્ઞાન છે એમ આપણે નક્કી કરીએ.
મીજી થીઅરીને pragmatic theory of truth કહેવામાં આવે છે. આ થીઅરી પ્રમાણે જ્ઞાનને પ્રમાણુ જ્ઞાન થવા માટે ઉપચાગિતા ગુણની આવશ્યકતા માનવામાં આવે છે. આ થિયરીની માન્યતા એવી છે કે વસ્તુના બાધ થતી વખતે તા સામાન્ય મેધ જ થાય છે તે બેધ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કર્યાં પછી જે તેમાં સફળતા મળે તાજ તે બેધ પ્રમાણ એધ થાય છે-નિ યાત્મક એવ થાય છે. એટલે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે જ જ્ઞાનમાં પ્રમાણુતા આવતી નથી, પણ જ્ઞાન
For Private And Personal Use Only
