Ekant etle Vinash Anekant etle Vikas

Author(s): Rohit A Shah
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf

Page 1

એકાન્ત એટલે વિનાશ, અનેકાન્ત એટલે વિકાસ
(શ્રી રોહિત શાહ, અમદાવાદ)
એક વખત ભગવાન મહાવીરને ગણધર ગૌતમે સહજ શકતો નથી. જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન પૂછ્યો. :
વિરોધી સત્યોનું સહ અસ્તિત્વ તો પ્રકૃતિનો મૂળભૂત નિયમ “પ્રભુ ! તત્ત્વ એટલે શું ?”.
છે. આ નિયમ કોઈ વ્યક્તિએ બનાવેલો નથી. એ નિયમનું ભગવાન મહાવીર બોલ્યા, “ભન્ત, ઉત્પન્ન થવું એ તત્ત્વ છે." પૃથક્કરણ કરીને, તેની વ્યાખ્યાઓ બનાવીને તેને સમજવાનો પ્રયત્ન
કરવામાં આવે છે. અને એ પ્રયત્ન એટલે જ અનેકાન્ત. ગણધર ગૌતમ આ જવાબથી. મૂંઝાયા. માત્ર ઉત્પન્ન થવું એ જ સત્ય હોય તો અનેક સમસ્યાઓ ઊભી થઈ જાય ! તેમણે
- અનેકાન્તમાં કોઈ નિયમ બનાવવાનો હોતો નથી, પરંતુ મૂળ ફરીથી પૂછ્યું, “પ્રભુ તત્ત્વ શું છે ?”
નિયમને સમજવાની સાધના કરવાની હોય છે. વ્યાખ્યાનું સત્ય હોઈ
શકે, પણ સત્યની કોઈ વ્યાખ્યા ન હોઈ શકે. વ્યાખ્યાઓમાં ભગવાને કહયું, અવિચળ રહેવું તે તત્ત્વ છે. પોતાના અસ્તિત્વમાં
અટવાઈશું તો સત્ય નહિ મળે. સ્થિર અને ધ્રુવ રહેવું એ તત્ત્વ છે. ગણધર વિશેષ મુંઝાયા, પ્રભુના સંદિગ્ધ જવાબ સમજાતા હોતા, એમણે વળી પાછું પૂછ્યું : “પ્રભુ
અનેકાન્ત અને સત્ય ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત અને સાધના ! તત્ત્વને જાણવાની મારી જિજ્ઞાસા છે.”
ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત અને અહિંસા ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત અને “ભન્ત, તત્ત્વ એટલે નિઃશેષ થવું તે. વિનષ્ટ થવું તે તત્ત્વ છે.
અપરિગ્રહ પણ ભિન્ન નથી. અનેકાન્ત એટલે અભિન્નતાની આરાધના.
અનેકાન્ત એટલે દ્વતમાંથી અદ્વૈતમાં જવાની. આરાધના. વિરોધી અસ્તિત્વનું વિલોપન એ તત્ત્વ છે.”
સત્યના સહઅસ્તિત્વનો નિયમ નહિ સ્વીકારીએ, ત્યાં સુધી જ બધા. ગણધર ગૌતમને હવે પ્રભુની રહસ્યવાણીનો મર્મ સમજાયો.
સંઘર્ષો છે. જે ક્ષણે વિરોધી. સત્યનો સમન્વય સ્વીકારી લીધો, એ જ ઉત્પન્ન થવું, અવિચળ રહેવું અને વિલોપન પામવું આ ત્રણે બાબતો
ક્ષણે તમામ સંઘર્ષો ખતમ થઈ જશે. મળીને પૂર્ણ તત્ત્વ બને છે.
ઈન્દ્રનો પુત્ર જયંત ગુરુ બૃહસ્પતિ પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરતો તત્ત્વ સ્વયં પર્ણ સત્ય છે
હતો. જયંતનો કંઈક અપરાધ થયો. બૃહસ્પતિએ તેને શિક્ષા કરી. અને સત્ય એક જ હોવા છતાં તેનો સાક્ષાત્કાર ભિન્ન ભિન્ન જયંતને ખૂબ માનહાનિ થયા જેવું લાગ્યું. તેણે ઈન્દ્ર પાસે જઈને સ્વરૂપે થતો હોય છે. જે વ્યક્તિ સત્યના એક જ સ્વરૂપને વળગી ફરિયાદ કરી. “પિતાજી ! ગુરુ બૃહસ્પતિ એવા તે મોટા કોણ છે કે રહે છે તે વ્યક્તિ પૂર્ણ સત્યથી અનભિન્ન રહી જાય છે. સદીઓથી જે મને - એટલે કે ઈન્દ્રના પુત્રને શિક્ષા કરી શકે ? માનવી સત્યના સ્વરૂપને સમજવાનો પુરુષાર્થ કરતો રહયો છે, અને
- ઈન્દ્ર શાંત અને સ્વસ્થ રહીને બોલ્યા, “બેટા, તું- એટલે કે તો ય પૂર્ણ સત્યને એ પામી શક્યો નથી કારણ કે તેનો પુરુષાર્થ
ઈન્દ્રનો પુત્ર - એવો તે કેવો, કે જેને શિક્ષા કરવી પડે ?” એકાન્તિક રહૃાો છે, એ પૂર્ણ સત્ય પામવા માટે પહેલી શરત છે : અનેકાન્ત.
' જયંત સત્યની. એક બાજુને જોતો હતો. એના પિતાએ એને
એ જ સત્યની બીજી બાજુનું દર્શન કરાવ્યું અને એના મનનો સંઘર્ષ જગતના તમામ ધર્મોમાં જૈન ધર્મ એક જ એવો છે કે જેણે
પળમાત્રમાં ખતમ થઈ ગયો. અનેકાન્તનો સૌથી વધુ આદર કર્યો છે. વિરોધી સત્યનો સ્વીકાર કર્યા વિના મૂળ સત્યને સમજવાનું
અપૂર્ણ સત્ય માનવીને ક્યારેક આવેશ તરફ ધકેલે છે. જ્યાં સંભવિત નથી.. સત્ય તો સત્ય છે જ,
અપૂર્ણતા છે ત્યાં સંઘર્ષ છે. અને સંઘર્ષ છે ત્યાં આવેલ છે. પણ અસત્ય પણ સત્ય છે. જ્ઞાન સત્ય
પ્રજ્ઞાશીલ વ્યક્તિ પોતાની અપૂર્ણતાને ઓળખવામાં વિલંબ નહિ છે, તો અજ્ઞાન પણ સત્ય છે. મૂચ્છ
કરે. મૂર્ખ માનવી પોતાની અપૂર્ણતાને જ સર્વસ્વ સમજીને ચાલશે. સત્ય છે તો જાગૃતિ પણ સત્ય છે.
પૂર્ણતાને પામવા માટે અપૂર્ણતાને ઓળખવી અનિવાર્ય છે અને દુઃખ સત્ય છે તો સુખ પણ સત્ય છે. અપાન માળામવા માટે એક બાર કેળવવી આ
દ અપૂર્ણતાને ઓળખવા માટે અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ કેળવવી આવશ્યક છે.. ગતિ સત્ય છે તો સ્થિતિ પણ સત્ય | એક વખત એક નગરમાં ધોધમાર વરસાદ તૂટી પડ્યો. છે. ચેતન સત્ય છે તો અચેતન પણ. માણસો અને મકાનો પણ તણાવા લાગ્યાં. પતિ-પત્નીનું એક યુગલ. સત્ય છે. તેમાંથી કોઈ એકનો સ્વીકાર અને તેમનાં ત્રણ બાળકો તૂટેલા વૃક્ષના એક થડ ઉપર બેસી ગયાં.
કરનાર, પૂર્ણ સત્ય સુધી કદીય પહોંચી. થડ પણ તણાઈ રહયું હતું. સૌથી નાનું બાળક બોલ્યું“આપણે શ્રી રોહિત શાહ
શિરીરામિડની વિગત
- પ૦
'य' का भेद विष विषय में, विष मारे इक बार ।
जयन्तसेन विषय सदा, हनन करे हरबार ।।