________________
મીઠાશ કાં
આપણને જે સાધના મળ્યાં છે તેના ઉપયેાગ વિકાસ માટે થાય છે કે વિનાશ માટે તે વિચારવાનું છે. આ જીવ નિગેાદમાં હતા ત્યારે માત્ર એક જ -સ્પર્શ ઇન્દ્રિય હતી. આજ આપણુને પાંચ પાંચ ઇન્દ્રિયા પ્રાપ્ત થઈ છે. સ્પર્શી, જિદ્દી, નાક, ચક્ષુ અને શ્રવણ-આ ઈન્દ્રિયા છે, સાધન છે. આ જ પોંચેન્દ્રિયા પશુને પણ મળી છે. એ પણ સ્પર્શે છે, સ્વાદ કરે છે, સૂંધે છે, જુએ છે અને સાંભળે છે. ત્યારે પક્ષમાં અને મનુષ્યમાં ફેર શા?ફેર એ કે પશુ માત્ર વિષયેાની પ્રાપ્તિ પૂરતા જ આ સાધનના ઉપયાગ કરે છે, વિષયેાની પ્રાપ્તિમાં જ પશુ ઇન્દ્રિયાની સાકતા માને છે, જયારે મનુષ્ય માત્ર આ ઇન્દ્રિયાના વિષયે। મેળવવા માત્રથી સાધનેાની સાર્થકતા નથી માનતેા. એ તેા આ જ સાધનાના ઉપયાગ સાધ્ય તરફ પહેાંચવા માટે કરે છે. એને વિષયેા ઉપરાંત એક વિશિષ્ટ ધ્યેય છે જે વિષયેાથી ઘણું જ શ્રેષ્ઠ અને ઇષ્ટ છે.
મનુષ્ય જે બુદ્ધિના સ્વામી છે, એ બુદ્ધિથી એની સામે આવતા પ્રત્યેક પદાના એ વિવેક કરે છે આ વિવેક એ જીવનનું શેાધન છે. પદાર્થાંના ઉપભાગ કર્યાં એટલે વસ્તુનું હાર્દ મળી ગયું એમ ન માના. વસ્તુના ઉપયાગ એ જીવનનું સ્થૂલ સ્વરૂપ છે. વસ્તુના વિવેક કરી એનુ હા` પામવું એ સૂક્ષ્મ
તત્ત્વ છે.
66
ધારો કે તમે કેરી ખાધી અને કહ્યું : ઘણી જ મીઠી !” બસ, પતી ગયું. તમારી સાથે બેસીને ખાનાર પણ સૂર પુરાવશે“ બહુ જ મીઠી ’' પણ એ મીઠાશ કર્યાં છે તેનું સંશાધન કાઈ કરે છે? તમને જ પૂછું. કહેાઃ “ મીઠાશ કયાં છે ? જીભમાં છે કે કેરીમાં છે કે ખાનારમાં છે ? એ મીઠાશનું મૂળ શેાધવાનું છે. ઇન્દ્રિયામાં છે કે વિષયમાં છે કે ભેાકતામાં છે ?''
રૂઢી પ્રમાણે તે ગમે તે ઉત્તર આપી શકાય પણ તત્ત્વજ્ઞાનના ઊંડાણથી આ વસ્તુના વિચાર કરવાના છે.
પહેલાં જીભ ઇન્દ્રિય-લઇએ. જીભમાં મીઠાશ છે ? ને જીભમાં મીઠાશ હૈાત તેા મડદાને પણ
જીભ તા હોય છે જ પણ ત્યાં તે કંઇ મીઠાશના અનુભવ નથી. ત્યારે લાગે છે કે મીઠાશના અનુભવ કરનાર જીભ નહિ પણ કાઈ ખીજું લાગે છે.
છે?
ઇન્દ્રિયા તે પુદ્ગલના કણુના સમૂહ છે. દેશ, પ્રદેશ, સ્ક્રુન્ધ એવા પુદ્ગલેાના સંગ્રહ એટલે ઇન્દ્રિયા. આ જડમાં રસાસ્વાદ કરવાની મૌલિક શકિત કયાંથી સભવે ? મડદાને ઉકરડામાં મૂકા કે ફૂલાની શય્યામાં પધરાવે! એને કંઈ ફેર લાગવાના છે ? ખરબચડા લાકડામાં ગેાઠવા કે સુંવાળી સીસી જગ્યા પર મૂકે એને કંઇ અનુભવ થવાના છે ? કારણ કે ઇ.ન્દ્રયેા હેાવા છતાં અનુભવ કરનાર નથી.
ત્યારે આ ભાઇ કહે છે: “ કેમ ભૂલેા છે? મીઠાશ તેા કેરીમાં છે. '' વાહ, કેવી સમજણુ! મીઠાશ કેરીમાં જ છે ? તેા તેા ઉત્તર મળી ગયે.. પશુ કાઈ રસપૂરી ખાતે હૈાય અને ફૅાન આવે કે એફ્રિસમાં સરકારી રેડ પડી છે, પેાલિસે તપાસ ચાલુ કરી છે અગર તાર આવે કે ફરવા ગયેલા તમારા કુટુંબને માટર અકસ્માત નડયા છે તે ય ખાનારને રસપૂરીમાં રસ પડે એમ ને ? વસ્તુની મીઠાશ ચાલુ જ રહે ને ? કેમ એક ક્ષણ પહેલાં જેમાં રસ ઊડતા હતા તેમાંથી રસ ઊડી ગયા ? રસ ત્યાં જ છે . પણ્ ખાનારને રસ નથી. રસમાં રસ નથી. આ સિવાય એક જ કેરી એકને ભાવે છે ખીજાને નથી ભાવતી. એક આનન્દથી ખાય છે, બીજાને એની વાસ પણ નથી ગમતી. એમાં મધુરતા હૈાત તેા બન્નેને ગમત પણ એકને મીઠું લાગે છે તા ખીજાને અદીઠું લાગે છે એ પરથી પણ એમ લાગે છે ને કે વસ્તુમાં મીઠાશ નથી.
તેા શુ` કેરીના ઉપયાગ કરનાર ભાકતા છે તેમાં મીડાશ છે ? તેા તેા મેાક્ષમાં ગયેલા સિદ્ધના જીવા આ કૈરીએની મીઠાશને મીઠાશ માની એમાં જ મગ્ન રહેત.
મીઠાશ ઈન્દ્રિયે માંનથી, વિષયેામાં નથી, ભેાકતામાં નથી પણ મીડાશ છે માન્યતામાં. જેણે જેણે માની લીધુ કે આમાં મીઠાશ છે તેને તેમાં મીઠાશ લાગે જ. આ માન્યતાએ ઘર ઘાધ્યુ છે. જ્યાં જ્યાં એણે સુખની માન્યતા માની ત્યાં ત્યાં એ દેડયેા છે, હેરાન થયા છે, ભૂખ્યા રહ્યો છે, માર ખાધે છે. કરવા છતાં એ છતાં માન્યતાના કારણે આટલુ હસતા રહ્યો છે અને હજુ થાકયા નથી.
ચિત્રભાનુ
